Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	113.6KB
Покупки	1
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Mustaqillik davrida O'zbekistonda olib borilgan arxeologik tadqiqot ishlari va ularning asosiy natijalari

2.2 O’zbekistonda arxeologiya faniga hissa qo’shgan olimlar

1943 – yilda yagona fan markazining tuzulishi bilan metologik yondashuvlar
va kadrlar tanlashda chinakam sifat o’zgarishlari boshlandi . Bu fan markazi
O’zbekiston Fanlar akademiyasi edi . Shu paytdan boshlab , respublikaning yosh
Fanlar Akademiyasi O’zbekistonning ilmiy nazariy muammolarini ishlab
chiqishda , yirik majmuaviy ekspeditsiyalarni tashkil etishda yetakchi rol o’ynay
boshladi . O’sha yilning o’zida uning tarkibida Tarix va arxeologiya instituti
tashkil etildi . uning ikki bo’linmasi – Y.G’.G’ulomov boshchilik qilgn qadimgi va
o’rta asrlar tarixi bo’limi va shu bo’lim tarkibiga kiruvchi , V.A. Shishkin
rahbarlik qlayotgan arxeologiya sektori respublikada keng miqyosli arxeologik
tadqiqotlarni tashkil etdilar hamda moddiy madaniyatni o’rganish uchun yosh
mutasxassis kadrlar yurishtirish borasidagi ishlarni amalga oshirdilar.
Yahyo G’luomovich G’ulomov birinchi mutaxassis arxeolog bolib , uning ilmiy
faoliyati 1933 yilda O’zbekiston qadimiyat va san’at yodgorliklarini muhofaza
qilish qo’mitasida boshlangan edi . so’ngra u SSSR fanlar akademiyasining
O’zbekiston fillialida bo’lim boshlig’I bo’lib ishladi . 1956 yilda Yahyo G’ulomov
O”zbekiston fanlar akademiyasining muxbir a’zosi , 1966 yilda esa haqiqiy a’zosi
etib saylandi . tarix va arxeologiya institutining bo’lim bo’lim boshlig’I lavozimida
u umrining oxiiga qadar(1977) ishladi . Respublikada arxeologiya sohasidagi
barcha tashabbuslar , ekspeditsiyalarda va razveskalarda ishtirok etishlar unung
nomi bilan bog’liq . institutda u ikkita asosiy iolmiy yo’nalishga rahbarlik qildi :
1. osh asri va bronza davri madaniyatlarini o’rganish
2. O’rta Osiyoda irrigatsiya va dehqonchilik tarixini o’rganish.
Bu sohaga u o’zining beqiyos ulkan shaxsiyu hissasini qo’shdi. Uning qadimiy
irrigatsiyani va yerdan foydalnishni o’rganish sohasidagi tadqiqotlarining natijalari
, Zarafshon , Qashqadaryo kabi qadimgi suv manbalarining rejimini tadqiqot
27

tomonidan tavsiya etilga ilmiy va badiiy adabiyotlarni qunt bilan o’qir , ustozlariga
chuqur hurmat esa uning hayot tamoyiliga aylangan edi. Maktab kutubxonasidan
boshlangan , ilm xazinasi – kutubxonalarga bo’lgan intilish , Ahmadalining bir
umrlik turmush tarziga aylandi , uni manaviy kamolotga yetakladi. Yahyo
G’ulomov va V. A. SHishkin boshchiligida O`zbekiston arxeologiya
ekspeditsiyasining ko`p sonli otryadlari Zarafshonning quyi oqimida, Samarqand
mintaqasida, Farg’ona vodiysida vaToshkent vohasida , shuningdek , yangi
o’zlashtrilayotgan yerlarda , irrigatsiya qurilishlari zonalarida , Chimqo’rg’on ,
Janubiy surxon va Tuya bo’g’iz suv omborlari , chorvoq ges qurilishida , Amu –
buxoro va Amu – qarshi kanallari ,keyinchalik esa Markaziy Farg’ona kanali
trassasida dala ishlarini olib bordilar 15
.
Talabalik yillaridayoq o’zbek arxeologiyasining otasi , taniqli olim
akademik Yahyo G’ulomovning ilmiy maruzalari va u kishi bo’lgan muloqtlar
yosh Ahmadali Asqarovning keyingi hayot yo’lini belgilab berdi. Chunki , ustoz
Yahyo G’ulomov institutda O’zbekistonda arxeologiyasidan maxsus kurs
o’qitdilar. Talabalik yillarida boshlangan ustoz – shogirdga xos ilk munosabatlar
uzoq davom etib , o’zining samarali mahsulini berdi. Bir necha o’n yillar o’tgach ,
olim o’z hayotida iz qoldirgan ustozi haqida xotirlab shunday yozadi : “Men o’z
G’ulomov va Gryaznovlardan saboq olgan bo’lsam , rahbarlik ish faoliyati sirlarini
yana bir akademik ustoz Mo’minovdan o’rgandim)”(A.Asqarov) .
Yosh mutaxassisdagi tashkilotchilik qobiliyati , arxeologiya faniga bo’lgan
fidoyilik , o’ziga va atrofdagilarga nisbatan talabchanlik , hayotda va ilmdagi
prinsipiallik , halol poklik o’sha paytdayoq O’zbekiston FA rahbariyati etiborini
o’ziga tortdi. Nihoyat , Ahmadali Asqarov 1970 – yili yangi tashkil etilgan
Arxeologiya institutining direktori etib tayinlandi.
15
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
33

1.2 Arxeologik tadqiqot turlari va usullari
Arxeologiya fanining maqsadi tarixiy-madaniy jarayonlarni moddiy
manbalar asosida imkon darajada toliq yoritib berishdan iborat bo'lib, uni amalga
oshirishda arxeologik ilmiy tadqiqot ishlari asosiy o'rin tutadi. Arxeologik tadqiqot
ishlari qidiruv , kuzatuv va keng qamrovli qazish ishlaridan tashkil topadi. Qidiruv
ishlari ilmiy tadqiqotning dastlabki bosqichi bo'lib, unda tadqiqotchi yoki ilmiy
guruh kishilik jamiyati tarixining ma'lum muammosi yechimiga qaratilgan masala
bo'yicha qidiruv ishlarini olib borib, mazkur davrga oid yodgorliklarni qidirib
topish bilan yakunlanadi. Agar masala paleolit davri tarixi bilan bogliq bo'lsa, unda
tog oldi va tog hududlari tekshirilib , gorlar yoki buloqlar atroflarida qidiruv ishlari
olib boriladi. Mezolit va neolit davrlariga oid makonlar esa togli hududlar bilan
birgalikda pastekisliklar keng tarqalganligi sababli ushbu hududlardan izlash
mumkin. Shuningdek, togli hududlarda qadimgi konlarning o'rni va konchilarning
manzilgohlarini uchratish mumkin. Qadimgi va o'rta asrlar davrlariga oid kohna
shahar va qishloq xarobalari esa yer yuzining barcha hududlarida mavjud 5
.
Arxeologik tadqiqot ishlarining ikkinchi bosqichida yodgorlik haqida ma'lumotlar
to'planadi. Birinchi , navbatda yodgorlik taponimi va u bilan bogliq afsonalar
togrisida so'rab surishtirilish bilan birgalikda yuza qismida saqlanib qolgan moddiy
ashyolar ilmiy tahlil qilinib, dastlabki xulosalar yasaladi. Ulardan keyin
yodgorlikning davri va uning bosqichlari , madaniy qatlamlari togrisida umumiy
ma'lumotga ega bo'lish maqsadida yodgorlikning bir qismida shurf solinadi.
“Shurf” nemischa so'z bo'lib, qazimoq, degan ma'noni anglatadi. Shurf kvadrat
yoki togri to'rtburchak shaklidan iborat bo'lib, tomonlari ikki va undan ortiq hatto
o'n metrdan ortiq bo'lishi mumkin.
Oxirgi bosqichida yodgorlikda keng ko'lamli qazishma ishlari olib borilib, har
qanday stratigrafik qazish ishlari yodgorlikning materik , ya'ni yerning soz tuproq
qismiga qadar qazib tushiladi. Ayrim hollardagina planigrafik qazish ishlari olib
borilishi mumkin. Planigrafik qazishma ishlari ma'lum davrga oid inshootlarni
5
Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994
15

Yildan – yilga institut arxeolog tadqiqotchilari oldida ulkan vazifalar , shu jumladan , ibtidoiy jamiyat ,
antik va o’rta
asrlar davrlarida oid yodgorliklarni , qadimgi irrrigatsiya inshootlarini, shaharlar
va qishloq manzilgohlari tarixini o’rganish vazifalari qo’yila boshlandi .
Dastlabki paytlarda xususan , 50 – yillarda tosh asri va bronza davrini
o’rganish muammosi qo’yildi . Bu vaqtga kelib , ibtidoiy odamning Teshiktosh ,
Omonqo’ton g’orlari singari bir qator manzillari topilgan va ular O’zbekiston
tuprog’ining insoniyat ajdodlarining beshigi bo’lganligini , ilmiy izlanishlar uchun
muhim ahamiyat kasb etishini yaqqol ko’rsatgan edi . Biroq , ayni paytda anashu
uzoq o’tmish davrini tadqiq etish uchun mutaxasis kadrlarni yetishmasligi sezildi .
Yahyo G’ulomovning tashabbusi bilan institutning bir guruh aspirantlari sobiq
ittifoqning Markaziy shaharlarida (asosan Lelingradda) tosh va bronza davrining
tadqiqotchilari bo’lgan yirik olimlar rahbarligida maxsus tayyorgarlikdan o’tdi .
O’zbekiston Fanlar Akademiyasining Akademigi, O’zbekistonda xizmat
ko’rsatgan fan arbobi, Abu Rayhon Berniy nomidagi davlat mukofotining laurenti,
tarix fanlari doktori, taniqli tarixchi arxeolog olim, arxeologiya fanining chuqur
bilimdoni, tashkilotchi rahbar, ezgulik yo’lini o’zining hayot tamoyili qilib olgan
ustoz va bag’ri keng inson, professor Ahmadali Asqarov bu yili 70 ga to’ldi.
Ahmadali maktabda o’qib yurgan kezlaridayoq o’qimishli , hayot achchiq –
chuchuklarini tatigan , ustozlari o’gitini olishga intilar , maktab ustozlari
tomonidan tavsiya etilga ilmiy va badiiy adabiyotlarni qunt bilan o’qir , ustozlariga
chuqur hurmat esa uning hayot tamoyiliga aylangan edi. Maktab kutubxonasidan
boshlangan , ilm xazinasi – kutubxonalarga bo’lgan intilish , Ahmadalining bir
umrlik turmush tarziga aylandi , uni manaviy kamolotga yetakladi.
Natijada institut ilmiy jamoasiga yosh mutaxasislar oqimi kelib qo’shildi(Islomov ,
Qosimov , Sulaymonov , Mirsoatov , Rahimov , Asqarov , shuningdek , numizmat
va sharqshunoslar Ishoqov , Ernazarova) . Eng qadimgi hayot ildizlarini qidirishga
qaratilgan muntazam izlanishlar natijasida respublika hududida tosh asri
odamining g’orlardagi va ochiq yerlardagi bir qator manzillari topildi . Ular
orasidagi Bo’zsuvdagi (Toshkent atrofida) paleolit davriga oid manzil ,
29

Grigorьyev, A.Yu. Yakubovskiy, Ya.G’. G’ulomov, M.P. Gryaznov, A.N.
Bernshtam, A.I. Terenojkin, B.A. Latinin, A.M. Belenitskiy, V.A.Shishkin,
V.M. Masson, B.A. Litvinskiy, G.A. Pugachenkova, I.A. Itinalarning hissasi
katta bo’ldi.
Shuni aytish kerakki, XX asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyoda
arxeologlarning katta guruhi yetishib chiqdi. A.Asqarov, A.Muxammadjonov,
O’.Islomov, P.I. Alьbaum, Yu.F. Buryakov, R.X. Sulaymonov, N. Ne’matov,
I.Axrorov, V.I. Sarianidi, K. Akishev, X. Oltmishboyev, A.V. Vinogradov,
V.N.Yagodin, O.K. Berdiyev, M.R. Qosimov, T. Mirsoatov, E. V . Rtveladze,
M.Jo’raqulov, Ye.B. Bijanov, M. Mambetullayev va boshqalar. Ularning olib
borgan tadqiqotlari natijasida XX asrning 80 – yillarida olamshumul tadqiqotlar
o’tkazildi. Jumladan; 1980 yilda arxeolog O’.Islomov Selung’ur g’orida qayta
tadqiqot o’tkazib, sinantrop odami suyagi qoldiqlarini topdi. M.R.Qosimov
Ko’lbuloq makonini keng o’rgandi, shuningdek O’zbekiston arxeologisining
ko’pgina muammoli masalalari yoritildi.
3 davr O’zbekistonning mustaqillikni qo’lga kiritgandan keyingi davrlar
kiradi. Mustaqillikning dastlabki davrlarida arxeologik tadqiqot ishlari birmuncha
to’xtaganday bo’ldi. Lekin Vazirlar Mahkamasining 1998 yilda Tarix instituti
faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan ishlari natijasida va Buyuk ipak yo’lining
tarixining keng tadqiq qilinishi yuzasidan olib borilgan ishlar bo’yicha yana
arxeologik ishlar jonlanib ketdi.
Hozirda O’zbekiston arxeologiyasini o’rganish ancha yaxshi yo’lga
qo’yilgan. Bu ish bilan maxsus institutlar, universitetlar, pedagogika
institutlari va turli bo’limlar shug’ullanmoqdalar. Ular qoshida ko’plab
arxeologik ekspeditsiyalar tashkil etilgan.
Arxeologik ekspeditsiya ish uslubi 3 pog’onalik bo’ladi;
1. Arxeologik qidiruv.
2. Sinov.
12

metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Mustaqillik davrida O'zbekistonda olib borilgan
arxeologik tadqiqot ishlari va ularning asosiy natijalari pedagogik asoslarini ishlab
chiqish.
Kurs ishi obyekti: Mustaqillik davrida O'zbekistonda olib borilgan
arxeologik tadqiqot ishlari va ularning asosiy natijalari o’quv-tarbiyaviy jarayoni .
Kurs ishi predmeti: Mustaqillik davrida O'zbekistonda olib borilgan
arxeologik tadqiqot ishlari va ularning asosiy natijalari .
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

Arxeologiya 20-asr boshida ular birlashib, keng maz-munli hozirgi zamon
Arxeologiyasi shakllandi.O zbekistonda arxeologik tekshi-rishlar 19-asrning oxirgiʻ
choragida, Turkistonni Rossiya bosib olganidan so ng boshlandi. Rossiya
ʻ
imperiyasi Turkistonning o tmishi, xalqining urf-odati, qadimgi qo lyozmalarini
ʻ ʻ
o rganish orqali o lkada o zining mustamlakachilik rejimini mustahkamlamoqchi
ʻ ʻ ʻ
edi. Turkiston osori atiqalarini o rganishni dastavval rus Arxeologiya havaskorlari
ʻ
va o lkashunoslari boshlab berdi. 1895-yil V. V. Bartoldnkng tashabbusi bilan
ʻ
Turkiston arxeologiya havaskorlari to garagi tuzilib, Arxeologiya ishlari shu
ʻ
to garak nazoratida olib boriladi. O sha davrda o tkazilgan Arxeologiya
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlarida V. V. Bartolvd, V. L. Vyatkin, N. I. Veselovskiylarning xizmati
katta bo ldi
ʻ 6
. Ammo arxeologik yod-gorliklarni hali har tomonlama, keng
o rganilmaganligi hamda topilmalar yaxshi aniqlanmaganligi sababli bu vaqtda
ʻ
ibtidoiy va undan keyingi ilk davrlar mutlaqo yoritilmadi. Shunday bo lsa ham 19-
ʻ
asr oxiri – 20-asr boshlaridagi Turkistonda olib borilgan arxeologik izlanishlar
O zbekiston tarixshu-nosligida muhim ahamiyatga ega bo ldi. O rta Osiyo
ʻ ʻ ʻ
xalqlarining qadimgi moddiy-madaniyat yodgorliklarini o rganishda dastlabki
ʻ
qadamlar qo yildi. Mahalliy xalq o rtasida o z vatanining o tmish yod-gorliklari
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan qizi-quvchi Akram pol-von Asqarov, Mirza Abdulla Buxoriy, Muhammad
Vafo kabi qadimgi buyumlar hamda chaqatangalarni to plovchi havaskor
ʻ
o lkashunoslar paydo bo ldi. Bu davrda Turkiston arxeologiyasi havaskorlik
ʻ ʻ
darajasida bo lib turli xil (ko proq numizmatikaga doir) topilmalarni to plashdan
ʻ ʻ ʻ
ibo-rat bo lgan. Afrosiyob, Ulug bek rasadxonasi va Poykand haro-balarida
ʻ ʻ
dastlabki qazishmalar olib borilgan. O zbekistonda Arxeologiya fani 20–30-
ʻ
yillarda shakllandi. V. L. Vyatkin Afrosiyob harobasini (1925; 1929–30), B. P.
Denike qadimgi Termizni (1926–27), M. Ye. Masson Ohangaron vodiysini (1925–
28), Ayritom harobalarini (1932–33) qazib o rgandilar. 30-yillarda keng ko lamda
ʻ ʻ
qazish ishlarini A. Yu. Yakubovskiy Zarafshon vodiysida (1934, 1939), M. Ye.
Masson qadimgi Termizda (1936 – 38), V. A. Shishkin Tali Barzuda (1936 – 39),
6
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
17

bo ldi.Bu davrda Zarafshon vodiysi, Xorazm, Surxondaryo va Sirdaryo vohalariʻ
hamda Farg ona vodiysida olib borilgan ar-eologik va antropologik izla-nishlar
ʻ
tufayli O rta Osiyo, xususan O zbekiston yerlarida yashovchi aholining asosiy
ʻ ʻ
antropologik tiplarga bo linganligi ularning shakllanish tarixini yoritish imkonini
ʻ
berdi; o zbek etnosining o ziga xos xususiyatlari, tub etnik elementlarning ularga
ʻ ʻ
kelib qo shilgan etnoslar bilan qorishib ketish jarayoni kuzatildi. Bu masalaga
ʻ
oydinlik kiritishda T. Xo jayov, K. Shoniyozov va boshqa hissasi salmoqli bo ldi.
ʻ ʻ
Shu asnoda A. fanining turli davr va yo nalishlari bo yicha il-miy maktablar tarkib
ʻ ʻ
toddi. Ularga Ya. G ulomov, S. P. Tolstov, A. P. Okladnikov, M. Ye. Massoy va
ʻ
G. A. Pugachenkova kabi olimlar asos soldi. Yirik asar va risolalar nashr
etildi.Mustamlaka davrida O rta Osiyo, jumladan O zbekiston hududidan topil-gan
ʻ ʻ
eng nodir arxeologik topilmalar, 664qo lyozma asarlar talon-taroj etilib Moskva,
ʻ
Sankt-Peterburg, shuningdek boshqa xorijiy mamlakatlarga tashib ketildi. Mas,
mashhur Amudaryo xazi-nasi Londondagi Britaniya muzeyiga olib
ketilgan.Arxeologik izlanishlar maqsadi va natijalarini o zbek xalqi tarixi bilan
ʻ
bog lash tom ma noda mustaqillik yillaridan boshlandi. O zbekiston Arxeologiyasi
ʻ ʼ ʻ
o z tadkiqotlarining samarasi bilan jahon ilmiy darajasiga ko tarildi. Fransiya,
ʻ ʻ
Germaniya, Yaponiya, Italiya va Polsha bilan hamkorlikda arxeologik tadqiqotlar
olib borilmoqda. Rossiya (Moskva, Sankt-Peterburg) olimlari bilan ilmiy aloqalar
mavjud.
II BOB. O'ZBEKISTONDA ARXEOLOGIYA FANINING PAYDO
BO'LISHI VA ARXEOLOGIYA FANIGA HISSA QO'SHGAN OLIMLAR
20

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
38

O’zbekistondatopilganarxeologikmanbalarnishartliravishda 2
turgabo’lishmumkin ;
1. Tabiiy manbalar inson va hayvon suyaklari, o’simliklar qoldiqlari geologik
qatlamlari bo’lib, ularni asosan zoologlar, botaniklar, geologlar
o’rganadilar.
2. Inson tomonidan yaratilgan manbalar bo’lib, ular mehnat qurollari, sopol
idishlari, san’at asarlari, qoyatosh rasmlari, shuningdek yozma manbalar ham
kiradi. Arxeologlar kishilik madaniyati tarixini o’rganishda moddiy va yozma
manbalarga ayanib ish ko’radilar.
Arxeologik yodgorliklar deb, odamlar yashagan joylar ibtidoiy
makonlari, qishloq va shahar xarobalari, qoyatosh rasmlari, istehkomlar,
ibodatxonalar, qadimgi sug’orish inshootlariga aytiladi. Arxeologiya fani
san’at sohasi bilan chambarchas bog’liqdir. U yoki bu topilmalar yordamida
o’sha davr manzarasi, sharoiti, jamoada mavjud udumlar va evolyutsiyaning
qaysi pog’onasida turganligini aniqlashga muvoffaq bo’ladi.
Qidiruv (arxeologik razvedka) va arxeologik qazuv davridayoq arxeologik
manbalarni o’rganish boshlanadi. Qidiruv va qazuv chizmalar chizish, suratga
tushirish va kundalik yuritish bilan qat’iy hujjatlashtirib boriladi. Qidiruv
jarayonida quyidagi vositalardan foydalaniladi: piyoda yurish - yer ustidagi
ashyolarni o’rganish; transport yordamida - yirik arxeologik yodgorliklar xaritaga
tushiriladi; havodan kuzatish - samolyot yordamida ayerofotosurat olish orqali
qadimiy suv inshoatlari va mudofa devorlari kuzatiladi; suv osti arxeologiyasi -
ko’pincha okean va dengizlarda suv ostida qolgan yodgorliklar o’rganiladi.
14

geografik mavqei , o’rtada joylashganligi tufayli qabilalar va madaniyatlar o’zaro
ta’sir maydoni bo’lib qolgan edi .
Institut arxeologlari tomonidan shaharlar , qishloq manzillari, o’troq
aholining mikropollari va ko’chmanchilarning qabrlarini o’rganishga alohida
ahamiyat berildi . Varahsha arki va qasri joylashgan yerda qazish ishlari davom
ettirildi(Shishkin , Nilsen). Shimoliy Baqtruya qishloqlaridagi qasrlarda olib
borolgan qazish ishlari paytida ham yangi tasvirlar topildi. Janubiy So’g’d
qishloqlaridagi uy-joylarni Kabanov tadqiq etdi. Institut tashkil etilgandan so’ng
qadimiy shaharlarning vujdga kelish jarayonini yangi, rejali asosda o’rganish
yo’lga qo’yildi.
Afrosiyob, Axsikent, Quva, Toshkentni o’rganish diqat markazida turdi.
Afrosiyob qo’rg’onida qadimgi Samarqandni o’rganishga alohida e’tibor berildi va
bu hol 1945 yilda maxsus Samarqand arxeologiya bazasining tashkil etilishida o’z
aksini topdi(Terenojnik , so’ngra esa Jukov). 1958 – yilda Afrosiyob otrryadi
(rahbar rahbari, so’ngra G’ulomov) tuzilishi bilan qal’adagi ishlar keng avj
oldirildi. Ishda asosiy diqqat – e’tibor mudofaa devorlarini , irrigatsiyani shahar
dahalarini , hunarmandchilik mahsulotlarini o’rganishga qaratildi. Ilk o’rta asrlarga
mansub aslzodalarning devorlarida ajoyib syujetli tasvirlar saqlanib qolgan saroy
imoratlari mavjud mavzelarning topilishi tadqiqotlarning eng katta yutig’I bo’ldi,
ushbu topilmalar dunyo san’atinig noyob kolleksiyasi sirasiga kiritildi. Akademik
Ahmadali Asqarovning ilmiy, ijodiy va pedagogik faoliyati
O’zbekiston Fanlar Akademiyasining Akademigi, O’zbekistonda xizmat
ko’rsatgan fan arbobi, Abu Rayhon Berniy nomidagi davlat mukofotining laurenti,
tarix fanlari doktori, taniqli tarixchi arxeolog olim, arxeologiya fanining chuqur
bilimdoni, tashkilotchi rahbar, ezgulik yo’lini o’zining hayot tamoyili qilib olgan
ustoz va bag’ri keng inson, professor Ahmadali Asqarov bu yili 70 ga to’ldi.
Ahmadali maktabda o’qib yurgan kezlaridayoq o’qimishli , hayot achchiq –
chuchuklarini tatigan , ustozlari o’gitini olishga intilar , maktab ustozlari
32

I BOB. ARXEOLOGIYA FANINING VAZIFALARI VA ARXEOLOGIK
TADQIQOT TURLARI VA USULLARI
1.1 Arxeologiya fanining vazifalari
Kishilik jamiyatining vujudga kelish jarayoni uzoq o’tmishga
borib taqaladi. O’z navbatida o’tmishni o’rganish har bir davrning dolzarb
masalalaridan biri bo’lib kelgan. Arxeologiya fani ham tarixning tarkibiy
qismi bo’lib, ijtimoiy fanlar orasida alohida o’rin tutadi.
Arxeologiya – ijtimoiy fanlar ichida eng yoshi hisoblanadi. Biroq uning
ildizlari juda uzoq, ilk insoniyatning vujudga kelish davriga borib taqaladi.
«Arxeologiya» terminining o’zi ikkita yunon so’zidan iborat bo’lib, «arxayos» -
qadimgi va «logos» - fan-bilim ma’nosini anglatadi. Dastlab bu terminni mil.avv
IV-asrda Aflotun o’zining «Gippiy» diologida, qadim zamon haqidagi fanni
nazarda tutib juda keng ma’noda ishlatgan. Shu tariqa bu so’z qadimgi Gretsiyada
qo’llanilgan va o’tmish masalalari muxokamasi ma’nosini anglatgan. Vaqt o’tgach
uning ma’no doirasi ancha o’zgarib, kengayib borgan va tarix fanining muxim
tarmoqlaridan biriga aylangan. Ma’lumki tarix fani ikki xil manbalarga tayanib ish
ko’radi – yozma va moddiy. Tarixning eng qadimgi davrga oid yozma
manbalarning yo’qligi arxeologiyaning fan sifatida alohida ajralib chiqishiga sabab
bo’lgan 2
. Moddiy madaniyat manbalari yozma manbalardan ko’p marta
qadimiyroq. Kishilar yozuvni 5000-6000 yillar oldin o’rgangan bo’lsa, tosh va
boshqa ashyolardan qurol yasash bundan oldingi 2,5-3 mln yillarga borib taqaladi.
Demak, kishilik jamiyati tarixining juda katta davri arxeologik manbalarga
tayangan holda qayta tiklab talqin qilinadi. Arxeologiya o’tmishni yozma manbalar
moddiy manbalardan ko’proq ma’lumot berishga qodir bo’lgan davrgacha
o’rganadi. Arxeologiyaning o’rganish ob’yekti xronologiyasi XV–XVII asrlardan
yuqoriga ko’tarilmaydi. Ammo ba’zan arxeologiya hatto XX asrga oid yangi
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
5

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2.Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3.Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992.
4.Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5.Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8.Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12.Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
13. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
14. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
15. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
39

Endi Ahmadali Asqarov zimmasida hukumat qarori bilan tashkil etilgan ilm
dargohi O’zbekiston FA Arxeologiya ilmiy tadqiqot institutini ilmiy tashkiliy
jihatdan uyushtirishdek og’ir va mas’uliyatli vazifa turardi.
Samarqandda ochilgan arxeologiya institutining shakllanishida Ahmadali
Asqarovning ilmiy tashkilotchilik va rahbarlik xizmatini alohida qatd etish zarur.
Chunki , yangi ochilgan institut binosini qurdirish va uni tegishli malakali kadrlar
bilan taminlash o’z – o’zidan bo’lavermas edi. Bu yo’lda uchragan sun’iy to’siqlar
va institutning juda og’ir kechgan tashkiliy shakllanish jaryoni yosh diretorni
cho’chitmadi , u o’ziga xos qat’iy iroda bilan institutni nafaqat O’rta Osiyoda balki
butun dunyo miqyosida tan olingan ilmiy markaz darajasiga ko’tara oldi.
Ahmadali Asqarov bevosita rahbarligida birdam , ahil arxeolog – olimlar
jamoasi shakllandi , o’ziga xos “Samarqand arxeologiyasi maktabi” tashkil topdi.
Ahmadali Asqarov nafaqat tashkilotchi rahbar , balki haqiqiy fan
zahmatkashlaridan biridir. U Buxoro , Qarshi – Surxon cho’llarida , Toshkent va
Farg’ona vohalaridan tortib to uzoq Sibr kengliklarigacha bo’lgan hududlarda
ko’plab arxeologik izlanishlar o’tkazgan fidoiy tadqiqotchi hamdir.
Domlaning ilmiy izlanishlari 12 ta managrafik yirik asarlar (shulardan 2 tasi
darslik) va 300 dan ortiq ilmiy , ilmiy – ommabop ishlarda o’z aksini topgan.

34

2. 1937 yilda A.N.Bernshtam rahbarligida Yettisuv arxeologik ekspeditsiyasi.
3. 1937 yilda S.P.Tolstov rahbarligida Xorazm arxeologik. ekspeditsiyasi.
4. 1937 yilda Yu.A.Zadneprovskiy rahbarligida Farg’ona arxeologik
ekspeditsiyasi.
5. 1937 yilda V.A. Shishkin rahbarligida Quyi Zarafshon arxeologik
ekspeditsiyasi.
Shulardan 4 tasi: Termiz, Xorazm, Quyi Zarafshon, Farg’ona ekspeditsiyalari
o’z faoliyatini O’zbekiston hududida olib borganlar.
1939 yildan boshlab ilmiy arxeologik kadrlarni aspirantura orqali tayyorlash
boshlandi. 1940 yilda O’zbekistonda Fanlar Akademiyasi tashkil qilinib, Tarix
instituti qoshida arxeologiya bo’limi tuzildi. Shu davrda Toshkent davlat
universitetining Tarix fakulьtetida Arxeologiya kafedrasi ochilib, kadrlar
tayyorlana boshlandi. Arxeologiya kafedrasi mudiri M.Ye.Masson bo’lgan.
Arxeolog olimlar o’zaro xamkorlikdagi faoliyatlari natijasida 2-bosqichda o’z
davrining katta yutuqlarini qo’lga kiritdilar 3
. Mn: 1937 yilda V.A.Shishkin
Buxoro vohasining g’arbiy qismida tadqiqot olib bordi. 1938 yili
A.P.Okladnikov Surxondaryoning Boysun tog’larida tekshirish olib borib,
paleolit davriga oid makonni kashf etdi.1939 yilda M.Ye.Masson Katta
Farg’ona kanali hududida arxeologik ishlar olib bordi, A.I. Terenojkin,
A.N.Nabiyevlar va boshqalar 1939—40 yillarda Toshkent yaqinidagi Oqtepa
va Toshkent kanalida tekshirish o’tkazdilar. 40-yillarning boshlariga kelib,
yangi qurilish joylarida 8 ta arxeologik kuzatuv ekspediyalari olib borildi. Xullas,
arxeologik tadqiqotlar natijasida katta ilmiy ma’lumotlar to’plandi. Bunda asosiy
diqqat e’tibor O’rta Osiyo xalqlarining tarixini davrlashtirish va etnogenez
masalalariga qaratildi.
3
. Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992
10

Chirchiqning yuqori oqimidagi Xo’jakent va Obirahmat g’orlari , Ohangaron
vodiysidagi ko’p qatlamli Ko’lbo’loq manzili bor edi . Ularni tadqiq etish
(Sulaymonov , Qosimov) shuni ko’rsatdiki , O’zbekistonning tog’li tumanlarida
quyi paleolit davridayoq , yani bundan 600 – 700 ming yil ilgari ibtidoiy ovchilik
va termachilik yashagan va bu hudud odamning jismoniy rivojlanishining ilk
bosqichidagi yashash zonasi – bepoyon Yevroosiyo zonasi tarkibiga kirgan .
O’zbekiston hududida ibtidoiy madaniyatlar evalutsiyasining uzluksizligi borasida
janubiy Farg’ona g’orlaridagi , Surxondaryodagi Machay , Obishir , Toshkentdagi
Qo’shilishi , singari o’rta , yuqori paleolit va mezolit davrlariga mansub
manzilgohlarning ochilishi va o’rganilishi guvohlik beradi . Shuningdek , tosh
asriga mansub chaqmoqtosh ustaxonalari va ibtidoiy san’atning ko’plab
namunalari ham topildi . Zarautsoy , Taketosh , Porongunsoy , Sarmish daralarida
tadqiqotchilar ko’z oldida noyob “rasmlar galeriyasi” namoyon bo’ldi . Ularning
o’rganilishi tufayli O’zbekistonda arxeologiya fanining mustaqil yo’nalishi
qoyatoshlardagi ibtidoiy tasviriy san’at muamosini tadqiq etishga asos solindi
(Kabirov , so’ngra Xo’janazarov) . Institut arxeologlarining tadqiqotlari natijasida
toshdan metalga o’tish davri yoritib berildi . Surxondaryoda Eneolit qatlamlarini
tadqiq etish shuni ko’rsatdiki , yangi tosh asrining boshiga kelib odam O’rta
Osiyada tabiat mahsulotlarini o’zlashtirishdan tabiat olamiga faol tasir ko’rsatishga
o’ta boshlagan . Bu hayvonlarni qo’lga o’rgatish va yovvoyi o’simliklarni
madaniylashtirish orqali sodir bo;lgan hamda bunda janubiy mintaqadagi ibtidoiy
jamoalar ustuvorlikga ega bo’lgan . Isttitutda olib brogan tosh asri yodgorlilariga
oid tadqiqotlar O’zbekistonda ibtidoiy jamiyat tarixini tiklash va uni davrlashtirish
uchun poydevor yaratib berdi . 50 – 60 – yillarda bronza davri yodgorliklarini
qidirib topish va o’rganish ishlari ancha siljidi . Zarafshon vodiysi va
Qashqadaryoda cho’l bronza davri qabilalarining ko’plab manzillari (Andronov
Tazabog’yob madaniyati , milodgacha bo’lgan II asrning ikkimchi yarmi – I asr
boshlari ) topildi . mana shu davrga mansub qabrlar va manzilgohlar Farg’ona
viloyaytida ham aniqlandi. Ushbu davrda yashagan qabilalarning hayoti va
30

3-bosqich 1945 yildan keyingi davrlarni o’z ichiga oladi. Endilikda Quyi
Zarafshon ekspeditsiyasi ishini O’zbekiston FA ning Buxoro ekspeditsiyasi,
Yettisuv ekspeditsiyasi ishini 1944-49 yillarida Tyanь—Shanь Oloy
ekspeditsiyasi, 1951—55 yillari esa Qirg’iziston arxeologik etnografik
ekspeditsiyasi davom qildirdi. 1946 yildan 1952 yillargacha Farg’ona
arxeologiyasini A.N.Bernshtam rahbarligida Pomir-Oloy va Pomir-Farg’ona
ekspediyalari o’rgandi. 1947 yildan boshlab Samarqand davlat universiteti
ekspeditsiyasi ibtidoyi tarix soxasida muhim ma’lumotlarni qo’lga kiritdi.
Ya.G’.G’ulomov va V.A.Shishkinlar rahbarligida O’zbekiston Fanlar
Akademiyasining O’zbekiston arxeologiya ekspeditsiyasi ish boshladi. Bu
ekspeditsiyaning ko’pgina otryadlari Surxondaryo, Samarqand, Buxoro va
Toshkent vohalarida hamda Farg’ona vodiysida katta arxeologik tadqiqotlar
o’tkazdi 4
.
Arxeologogik tadqiqoti ishlari olib borishning xarakterigina emas,
uning texnik ta’minotida ham katta o’zgarishlar qilindi. Jumladan Xorazm
arxeologik ekspeditsiyasida urushgacha tuyalardan foydalanilgan bo’lsa,
keyinchalik, avtomashina va aviatsiya qo’llanildi. Arxeologik yodgorliklar
yoshini va tarkibini aniqlashda fizikada yangi radiokorbon analiz, kuchaytirilgan
mikroskoplar yordamida ibtidoiy qurol—aslahalarning xo’jalikda qo’llanish
funksiyalarini aniqlash kabi metodlar ishlab chiqildi va bu sohada katta
yutuqlarga erishildi.
1970 yilda O’zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshida Arxeologiya institutining
tashkil topishi hamda 1971 yilda Samarqand davlat universitetida arxeologiya
kafedrasining tashkil qilinishi kadrlar yetishtirib chiqarishda va ilmiy tadqiqot
ishlarini yanada jonlantirishda katta ahamiyat kasb etdi.
Sobiq SSSR vaqtida O’zbekiston arxeologiyasining rivojida S.P.Tolstov,
M.Ye. Masson, M.M. Dьyakonov, A.P. Okladnikov, M.M. Gerasimov, V.G.
4
Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990
11

ma’lumot berishi mumkin. Moddiy manbalar asosida insoniyatning o’tmishini
o’rgatuvchi fanhisoblanadi. M.Ye.Massonunga quyidagicha ta’rif bergan:
arxeologiyatarixningbirsohasibo’lib, kishilikjamiyatio’tmishivafaoliyatinixilma-
xilizlarga, aksariyat hollarda moddiy yodgorliklariga, yozmamanbalarga, til,
etnografiya, geologiya, zoologiya, antropologiya va boshqa fanlarning yutuqlariga
tayanib, o’rganuvchi fandir. Tarix va arxeologiya bir-biri bilan chambarchas
bog’liq bo’lib, birbirinito’ldiradi. Ularaslidabitta fanning 2 sohasidir.
Tarixningasosiymanbai-yozuvvauningmanbalaribo’lsa,
arxeologiyaningmanbalariunganisbatanqadimiydir. Uning ilk davri 2.5-3 million
yilgaboribtaqaladi. Biz kishilikjamiyatitarixini 24 soat deb farazqilsak, uning 23
soat-u 56 minutiyozmamanbalarsizdavrga, 4 minutiyozmatarixgato’g’rikeladi.
Demakkishilikjamiyatiningjudakattadavrinio’rganisharxeologikmanbalargatayanib
olibboriladi.
Hozirgi zamon arxeologiya fanining vazifasi kishilik jamiyati o’tmishi va
faoliyatini moddiy manbalarga, imkoniyat bo’lgan hollarda esa yozma manbalarga,
til, etnografiya, geologiya, tuproqshunoslik, antropologiya, zoologiya, botanika va
boshqa fanlar yutuqlariga tayangan holda o’rganishdir.
Arxeologiya ibtidoiy davr odamlari ishlatgan tosh qurollar, qazilma hayvon
suyaklari, ilk sopol buyumlar, taqinchoqlar, qurol-yarog’lar, tanga pullar, qadimiy
arxitektura inshootlari, haykallar, yozuvlar, suratlar va inson mehnati bilan
yaratilgan barcha ashyolarni o’rganadi. Aroxeologiya bu manbalar asosida tarixiy
jarayonni tiklaydi. Bu manbalarning ko’pchiligini yerdan qazib olinishini nazarda
tutgan holda, arxeologiyani belkurak bilan qurollangan fan deb atashadi. Qadimgi
buyumlarni o’rganish arxeologiyaning birdan – bir maqsadi emas. Topilmalar
tarixiy tadqiqotlar uchun faqat material sifatida ilmiy qimmatga ega bo’ladi, xolos.
Arxeologlar qazib olingan buyumlarni ta’riflash, ularning yoshini, qaysi davrga
mansubligini va shu kabilarni aniqlash bilangina cheklanib qolmaydilar.
Arxeologiyaning asosiy maqsadi aniqlangan manbalar vositasida o’tmish
tarixining barcha qirralarini tiklashdan iborat.
6

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

O zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida keng qamrovli arxeologik kuzatuv vaʻ
qazishlar o tkazilib, o tmishning eng qadimgi davri
ʻ ʻ – tosh asridan to so nggi o rta ʻ ʻ
asrlarga mansub ko plab nodir yodgorliklar topildi. Mas, Buxoro, Toshkent,
ʻ
Surxondaryo, Farg ona, Samarqand viloyatlarida Teshiktosh, Amir Temur,
ʻ
Omonqo ton, Obirahmat, Xo jakent, Qapchig ay, Obishir, Qoratog , Xo jamazgil
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(M. Qosimov, O . Islomov, N. Toshkenboyev, R. Sulay-monov, M. Xo janazarov)
ʻ ʻ
kabi qadimgi tosh davri g or makonlari hamda Xorazm cho llarida yangi tosh
ʻ ʻ
(neolit) va jez davri makonlari (A. Vinogradov, M. Itina) o rganilishi diqqatga
ʻ
sazovordir 7
. Bu yodgorliklardan topilgan ashyoviy materiallar O zbekiston
ʻ
tarixining eng qadimgi davri manzarasini tiklashda asosiy manba bo lib xizmat
ʻ
qildi. Ayniqsa O zbekistonning janubiy tumanlarida qadimgi dehqonchilik
ʻ
madaniyatiga tegishli ko plab yodgorliklarning (So-pollitepa, Jarqo ton,
ʻ ʻ
Kuchuktepa, Mir-shodi) topilishi va o rganilishi (A. Askarov, T. Shirinov, Sh.
ʻ
Shaydullayev) qadimgi Baqtriya madaniyatining genezisi, taraqqiyot bosqichlari
va bu yerlarda ilk shahar madaniyatining shakllanish jarayonini kuzatish imkonini
berdi. Maxsus tadqiqotlar Samarqand, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo,
Qashqadaryo, Xorazm viloyatlari va Farg ona vodiysi, Qoraqalpog iston
ʻ ʻ
hududidagi qadimgi shaharlarni o rganishga bag ishlandi. Ayniqsa qadimgi
ʻ ʻ
shaharlar – Yerqo rg on (R. Sulaymonov, M. Isomiddinov), Qanqa (Yu.
ʻ ʻ
Buryakov), Eski Termiz (Sh. Pidayev, T. Annayev), Dalvarzintepa (E. Rtveladze,
B. Turg unov), Shoshtepa va Oqtepa (M. Filanovich), qadimgi Buxoro va Poykend
ʻ
(A. Muhammadjonov, Jez davriga oid sopol buyumlar (miloddan avvalgi 2-ming
yillik o rtalari). J. Mirzaahmedov, Sh. Odilov), Axsikat va Pop (A. Anorboyev, B.
ʻ
Matboboyev), Afrosiyob (X. Oxunboboyev, M. Isomiddinov), Xiva (M.
Mambetullayev), Mizdahqon (V. Yagodin) kabi yod-gorliklarda olib borilgan
arxeologik tadqiqotlar samarali bo ldi. Xorazm va Zarafshon vodiysida Ya.
ʻ
G ulomov, B. V. Andrianov, A. R. Muhammadjonov va boshqalarning qadimgi
ʻ
irrigatsiya va dehqonchilik vohalarining vujudga kelishi jarayonlarini o rganish
ʻ
borasida olib borgan arxeologik va etnografik izla-nishlari alohida ahamiyatga ega
7
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
19

havaskorlardan Akrom Asqarov, Mirza Buxarin, Mirza Abdulin, Gafiz,
I.Mirmuxamedovlar faol ishtirok qilganlar. To’garak a’zolari turli hududlardan
birmuncha material to’plashga muvoffaq bo’lganlar. Lekin o’sha davrdagi
mavjud ilmiy to’garaklar arxeologiyani fan darajasiga qo’tara olmadi.
Ikkinchi davr ham 3 bosqichga bo’linadi.
1-bosqich. 1917 yildan 1938 yilgacha davom qilgan. Bunda Sho’rolar
hokimiyati tashkil qilingan dastlabki davrlarda moddiy yodgorliklarni saqlash va
ximoya qilish masalalari qo’tarilgan. 1918 yilda Moddiy Madaniyat tarixi Rossiya
Akademiyasi tuzildi. Unga barcha arxeologik, san’at, madaniyat, va me’morchilik
yodgorliklarini hisobga olib ularni davlat himoyasiga o’tkazish vazifasi
qo’yildi. Bu akademiyada arxeologlarga katta imkoniyat yaratilib faoliyatlari
qo’llab quvvatlandi .O’rta Osiyo arxeologiyasiga ham qiziqish kuchaydi. 1920 yil
27 noyabrda Toshkentda muzeylar, qadimgi yodgorliklarni asrash, san’at va
tabiatni muhofaza qilish Turkiston Komitetini tashkil qilinishi (Turkomstaris)
O’zbekiston arxeologiyasining shakllanishida muhim rolь o’ynadi. Bu davrda
yodgorliklarni keng ko’lamda qazib o’rganish ishlariga va har bir topilmani
ilmiy asoslashga alohida e’tibor qaratildi.G.V. Grigorьyev 1934 yildan boshlab
Toshkent atrofidagi yodgorliklarni va Samarqand yaqinidagi antik davrga oid
obidalarni qazib tekshirdi. Shuningdek tarixni davrlashtirish masalasi arxeolog
va tarixchilarning diqqat markazida turdi.
O’zbekiston hududida arxeologik tadqiqotlar XX asrning 30 yillari avj
oldi. Bu ikkinchi bosqichni tashkil qiladi. Unda sobiq SSSR FA ning O’rta
Osiyo respublikalaridagi filiallari, Leningrad va Moskvadagi ilmiy tashkilotlar,
Moddiy madaniyat tarixi akademiyasi (hozirgi Rossiya FA ning Arxeologiya
instituti), Sharq madaniyati Muzeyi kabi tashkilotlar olib borgan.
Arxeologik tadqiqotlarni kengaytirish maqsadida O’rta Osiyo hududida
5ta epspeditsiya tashkil qilindi.
1. 1936 yilda M.Ye.Masson boshchiligidagi Termiz arxeologiya ekspeditsiyasi.
9

etishga oid xlosalari “o’z qimmatiga ko’ra tengi bo’lmagan , asos soluvchi”
natijalar sifatida baholandi 12
.
Vasiliy Afanas’evich SHishkin ma’lumotiga ko’ra sharqshunos , o’z ilmiy
faoliyatni 1926 yilda O’rta Osiyo qadimiyat va san’at yogorliklarini o’rganish va
muhofaza qilish qo’mitasining xodimi sifatida boshlagan. Keinchalik O’zbekiston
qadimiyat va san’at yodgorliklarini o’ganish va muhofaza qilish qo’mitasida o’z
ishini arxeologik va tarixiy arxeologik yo;nalishdagi dala tadqiqotlari bilan birga
qo’shib olib brogan holda faoliyat ko’rsatdi (Buoro va Qashqadaryo viloyatlarida,
Farg’ona vodiysida). 1943 yldan boshlab u yirik ilmiy ekspeditsiyalarda
(Zarafshon, Termiz, Poykent) va Samarqanddagi Go’ri Amir maqbarasidagi Temur
va Temuriylar qabrini o’rganishda ishtirok etdi (1941 Varaxshadagi Alibasterdan
yasalgan haykalni va deviriy tasvirlarni topganligi unga shuhrat keltirdoi (1937) .
Institut tshkl etilganidan so’ng Shishkin u yerda katta ilmiy xodim sifatida o’z
faoliyatini boshladi va umrining oxiriga qadar (1966) Sektor boshlig’I bo’ldi .
1966 yil fevral oylarida u fanlar akademiyasining muxbir a’zosi etib sayandi 13
.
Tarix va arxeologiya institutida Olim qadimgi shaharlar va qishloq
manzillari va qadimgi hamda o`rta asr davriga oid maqbaralarni o`rganish ishiga
rahbarlik qildi 14
.
Yahyo G’ulomov va V. A. SHishkin boshchiligida O`zbekiston arxeologiya
ekspeditsiyasining ko`p sonli otryadlari Zarafshonning quyi oqimida, Samarqand
mintaqasida, Farg’ona vodiysida vaToshkent vohasida , shuningdek , yangi
o’zlashtrilayotgan yerlarda , irrigatsiya qurilishlari zonalarida , Chimqo’rg’on ,
Janubiy surxon va Tuya bo’g’iz suv omborlari , chorvoq ges qurilishida , Amu –
buxoro va Amu – qarshi kanallari ,keyinchalik esa Markaziy Farg’ona kanali
trassasida dala ishlarini olib bordilar .
12
13
14
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
28

o'rganishga qaratilgan bo'lib, ko'pincha yodgorlikning yuqoridagi madaniy
qatlamlarini o'rganishda foydalaniladi. Madaniy qatlamlarda insoniyatning
turmush tarzi, xojalik va goyaviy faoliyatlari izlari saqlanib qolgan. Bu qatlamlar
yillar , asrlar davomida asta-sekin to'planib boradi. Arxeologik yodgorliklarda bir
yoki bir necha o'nlab madaniy qatlam mavjud bo'lib, ularning qalinligi bir necha
santimetrdan 30-35 metrlargacha bo'lishi mumkin. Bu esa ushbu manzilgohda
kishilar hayot faoliyatining davomiyligi bilan bogliq. Arxeolog olimlar barcha
turdagi tadqiqot ishlarini amalga oshirish jarayonida qilingan kundalik tadqiqot
ishlari natijalarini qayd qilib boradilar. Arxeologik dala tadqiqot ishlari natijasida
to'plangan barcha turdagi ashyoviy manbalar tadqiqot ishlarini amalga oshirgan
muassasa ilmiy laboratoriyasida qayta ishlanadi. Dastlab topilmalarni
muhofazalash va tiklash ishlari bajariladi. Keyin ular turlar bo'yicha ajratilib, ilmiy
tahlil etiladi va qazishma ishlari davomida yozma qaydlari bilan umumlashtirilib
mazkur yodgorlikning ma'lum hudud tarixida tutgan o'rni masalalarini yoritib
berish bilan ilmiy tadqiqot ishlari yakuniga etkazilib , ularning tafsilotlari bo'yicha
tadqiqotchi tomonidan tegishli ilmiy muassasaga yozma hisobot beradi. Yahyo
Gulomov– qadimshunoslik – qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklariga asoslanib
kishilik ja-miyati o tmishini o rganuvchi fan. Mehnat qurollari, uy-ro zg orʻ ʻ ʻ ʻ
buyumlari, qurol-yarog lar, zeb-ziynatlar, uy-joy, ustaxo-nalar, mudofaa va
ʻ
irrigatsiya inshootlarining qoldiqlari hamda o tmishga oid turli topilmalar
ʻ
Arxeologiyaning bosh manbai bo lib, ularni chuqur ilmiy o rganish asosida
ʻ ʻ
o tmishdagi kishilik jamiyatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tarixining umumiy
ʻ
manzarasi tiklanadi. Shu sababli Arxeologiya tarix fanining bir tarmog i
ʻ
hisoblanadi. Arxeologiya so zini miloddan avvalgi 4-asrda Platon
ʻ
(Aflotun) qadimgi voqealar ma nosida ishlatgan. Ilmiy maqsadlardagi dastlabki
ʼ
arxeologik qazishlar 18-asr boshidan boshlangan. 19-asr yirik arxeologik kash-
fiyotlar davri bo lib, Arxeologiya fan sifatida shakllanib bordi, 19-asr Lei asosan 4
ʻ
ki-yemga bo linib o rganilar edi; Yunoniston va Rimning quldorlik davri
ʻ ʻ
yodgorliklarini o rganuvchi mumtoz Arxeologiya, ibtidoiy Arxeologiya, 662-o rta
ʻ ʻ
asr moddiy-madaniyat yodgorliklarini o rganuvchi umumiy Arxeologiya va sharq
ʻ
16

madaniyatini tavsiflashda Yahyo G’ulomovning Ahmadali Asqarov va O’tkir
Islomov tomonidan qabrdagi tadqiqotlari , keyinchalik Buxoro viloyatining g’arbiy
qismidagi Moxandaryo manzillaridagi izlanishlari muhim ahamiyat kasb etdi .
Ularning tadqiqotlari qadimgi dehqonlar va chorvadorlarning “Zamonbobo
madaniyati” deb atalgan mustaqil arxeologik madaniyatini ko’rsatib berdi. Ushbu
izlanishlar aralash chorvachilik – chorvachilik xo’jaligi rivojlangan adirlar
zonasida hamda vohalarning chekkalarida , shunungdek , qadimda suv bosgan
yerlarda yashovchi aholining , madaniy qiyofasi haqida tasavvur hosil qilish
imkonini berdi. Biroq , ushbu zona aholisi O’rta Osiyoning janubida yashovchi
qabilalarga xos bo’lgan quruvchilik va Fortifikatsiya ko’nikmalarini yetarli
darajada egallamagan edi .
60 – yillardayoq Surxandaryoda (Shimoliy Baqtriya ) bronza davrining
yangi yodgorliklari – Sopollitepa va so’ngra Jarqo’ton topildi . O’sha paytdayoq
ularni o’ganish boshlandi(Ahmadali Asqarov) va tadqiqotlar fanga qadimgi
dehqonlar hamda shahar quruvchilarning yuksak rivojlangan hayratomuz
sivilizatsiyasini ochib berdi . so’ngra ma’lum bo’lishicha , bu sivilizatsiya qasrlar ,
ibodatxonalar , rivojlangan fortipikarsiya va hunarmandchilikka ega bo’lgan
bepoyon Baqtriya – Marg’iyona sivilizatsiyasi tarkibiga kirgan . uning aholisi
janubda Mesopotamiya va Hindistondagi markazlar bilan va shimolda dasht
chorvadorlari bilan (Amdronov madaniyati vakillari) madaniyati zonasi bilan qalin
savdo aloqalarini olib borgan . Bu kashfiyotlar va 1970 – yilda tashkil etilgan
arxeologiya institute doirasida davom etirilgan tadqiqotlar o’sha paytdayoq
O’zbekistonnnig janubiy hududlarini qadimgi shahar tipidagi yuksak rivojlangan
sivilizatsiyaning bepoyon arealiga kiritish mumkinligi haqidagi fikriga asos bo’ldi.
Ana shu vaqtda Janubiy vohalarga cho’l bronza madaniyati vakillarining kirib
kelish manzaralari namoyon bo’la boshladiki bu hol O’rta Osiyo mintaqasida
qadimgi sivilizatsiyalarning umumiy qiyofasining shakllanishida migratsiya
jarayonlarining rolini aks errirar edi . O’zbekiston hududidagi madaniyatlarning
tarkib topishiga oid bir yoqlama qarashlarni yuzaga keltirdi. Holbuki , u o’zining
31

O’tmish davrni tiklashda arxeologiya fani tarkibida numizmatika, epigrafika,
sfragistika fan tarmoqlari rivoj topdi va etnografiya, antronologiya, geologiya,
paleobotanika, paleozoologiya fanlari bilan hamkorlikda ish olib bormoqda.
Arxeologiya jamiyatning iqtisodiy taraqqiyoti o’zgarishini ishlab chiqarish
kuchlari va munosabatlari asosida emas, aksincha ishlab chiqarish usullari va
qurollarini o’zgarishi asosida baholashga harakat qiladi. Hozirgi kunda arxeologik
tadqiqotlar yer sharining barcha hududida davom ettirilmoqda. Jumladan
O’zbekistonda ham so’nggi yillarda arxeologiya fani sohasida ko’pgina yutuqlar
qo’lga kiritilmoqda. Arxeologiya fani oldida bugungi kunda ba’zi muammolar ham
ko’ndalang turibdi. Rivojlanish jadal sur’atlarda borayotgan bugungi kunda
ko’pgina arxeologik yodgorliklar buzilib ketmoqda. Arxeologlar oldidagi vazifa
insonlar yoki tabiat kuchlari faoliyati natijasida yo’q bo’lib ketish xavfi ostida
turgan yodgorliklarni birinchi bo’lib o’rganishdir.
Arxeologiya insoniyatning o’tmish tarixini o’rganishda arxeologik
ekspeditsiyalar natijasida topilgan ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar,
mudofaa va suv inshootlari, qoyatosh rasmlari hamda boshqa buyumlarga suyanib
ish ko’radi. Arxeolgik ekspeditsiyalar deyilganda viloyat, shahar, tuman, qishloq
va boshqa joylarda moddiy madaniyat yodgorliklarini dala – tadqiqot yo’li bilan
o’rganish usuli tushuniladi. Arxeologik ekspeditsiyalar va otryadlarning ish uslubi
uch pog’onali bo’lib, arxeologik qidiruv, sinov va qazish ishlarini amalga
oshirishdan iborat. Uning vazifasi yodgorlikning paydo bo’lish davri, qancha
yashagani va boshqa xususiyatlarini aniqlash hisoblanadi. Keyingi bir asr
davomida jahon arxeologiyasi juda katta yutuqlarni qo’lga kiritgan bo’lsa,
O’zbekiston arxeologiyasi mustaqillikni qo’lga kiritgach, katta yutuqlarga erisha
boshladi.
O’zbekiston tarixining arxeologik jixatdan o’rganilishini 3 davrga bo’lish
mumkin: 1.Rossiya mustamlakasi davri. 2. Sovetlar xukmronligi davri. 3.
O’zbekiston mustaqilligi davri.
7

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. ARXEOLOGIYA FANINING VAZIFALARI VA ARXEOLOGIK
TADQIQOT TURLARI VA USULLARI.............................................................5
1.1 Arxeologiya fanining vazifalari ......................................................................5
1.2 Arxeologik tadqiqot turlari va usullari .........................................................15
II BOB. O'ZBEKISTONDA ARXEOLOGIYA FANINING PAYDO
BO'LISHI VA ARXEOLOGIYA FANIGA HISSA QO'SHGAN
OLIMLAR..............................................................................................................21
2.1 O’zbekistonda arxeologiya fanining paydo bo’lishi va taraqqiyot
bosqichlari .................................................................................................. .......21
2.2 O’zbekistonda arxeologiya faniga hissa qo’shgan olimlar .......... ........ ........27
XULOSA ............................................................................................................... 38
ADABIYOTLAR RO'YXATI ............................................................................. 39
1

tarixiy jarayonning sanasini belgilash masalalarida idealistik tasavvurlar humdorlik
qilar , topilmalarga ham ashyoviy nuqtai nazardan yondashilar edi .
Faqat , 1935 – yildan boshlab o’rta osiyo arxeologiyasi rivojlanishida
chinakam ilmiy yuksalish boshlandi va u eng avvalo tadqiqotlar olib borilayotgan
hududlardagi ishlar miqyosini kengayishida , qo’yilayotgan vazifalarning ulkanligi
va erishilgan natijalarning salmoqli ekanligida o’z ifodasini topdi 11
. Eng asosiysi ,
tadqiqotlar sifat jihatdan yanada yuksakroq saviyaga ko’tarildi va o’z mohiyatiga
ko’ra , o’lkashunoslik doirasidan chiqib , multidistiplinar majmuaviy
ekspeditsiyalarni tashkil etish tomon qo’yilgan qadam bo’ldi .
1936 – yilda Tolstovning Yahyo G’ulomov faol ishtirok etgan Xorazm
ekspeditsiyasining keng miqyosdagi ishlari asta – sekin fan olamiga qadimgi
Xorazmning dehqonlari va ko’chmanchilarining hayratomuz sivilizatsiyasini ochib
berdi . Masson boshchiligidagi Termiz arxeologik majmuaviy ekspeditsiyasi
(TAME 1938 - 1940) O’zbekiston janubidagi katta hududni qamrab oldi va
paleolit davridan to o’rta asrlargacha bo’lgan davrga mansub yangi yodgorliklarni
aniqladi . Birinchi marta tosh asri odami hayotning izlari topildi. Okladnikov
Teshiktosh g’oridan neandertal odamning jasadini topdi .
TAME tomonidan olib borilgan ishlar yuksak rivojlangan san’atga va shahar
qurish an’analariga ega bo’lgan qadimgi Baqriyaning ellinlashgan madaniyati
ustidagi pardani ochib berdi . Moddiy madaniyat va san’atning noyob yodgorliklari
milodning I – II asrlariga mansub Ayritom haykaltaroshlik frizidir . XII asrga
mansub Termiz hukmdorlari saroyining xarobasi topildi . Turli davrlarga mansub
ashyoviy materiallarning butun majmuasi O’rta Osiyo tarixini antic davrdan
boshlab davrlashtrishi imkonini berdi . Garchi , davrlashtirish go’yo O’rta Osiyo
quldorlik formatsiyasining ochilishi bilan bog’liq ravishda marksistik formatsiyali
sxemaga asoslangan bo’lsada , unda 1 – marta tarixning eng qadimgi bosqichlari
o’z aksini topdi . Arxeologiya va san’at tarixining rivojlanishida Shishkin
tomonidan Varaxsha qal’asidagi saroy xarobalarida olib borilgan qazishlar (1937 –
11
25

Masalan Sattorxon Rossiyaning ko’zga ko’ringan sharqshunoslarning
(Vasilev , Grigorev , Rozen , Lerz va hokazo ) tashabbusi bilan 1876–yilda
Peterburgda bo’lib o’tgan sharqshunoslarning III xalqaro sezdiga taklif etilgan
Turkiston delegatsiyasiga rahbarlik qildi 9
. Akrom Asqarovarxeologiya fani
yutuqlariga ko’mak berganligi uchun rus arxeologiya jamiyatining kumush medali
bilan taqdirlandi .
Turkiston o’llkasining mustamlakachi mamuriyati begona xalqlar vakillarining
davlat xizmatida yuqori o’rinlarni egallashga gar tomonlama to’sqinlik
ko’rsayotgan bir paytda , fan , Sattorxon qayd etib o’tganidek , “turli dindagi ,
turli elatlarga mansub kishilarni yaqinlashtirdi” 10
.
Qadimgi madaniyat yodgorliklarini tadqiq etish va muhofaza qilishda yangi
bosqich XX asrning 20 – yillaridan boshlandi . Manashu davrda sovet hokimiyati
tomonidan o’tkazilgan milliy chegaralash natijasida tuzilgan O’rta Osiyo
respublikalari hududida bir qator arxeologik ishalar amalgam oshirildi . Ular
jumlasidan , samarqandlik mahalliy havaskor o’lkashunos , sharq
qo’lyozmalarining bilimdoni Vyatkin olib brogan qazish ishlarini aytib o’tish
mumkin . U o’z arxeologik izlanishlarini XX asrning boshlarida Afrosiyob
qal’asida (qadimgi Samarqand) boshlagan edi . Bu qazishlarni u 1925 , 1929 –
1930 – yillarda davom ettiradi .
1925 – 1928 – yillarda Masson Ohangaron vodiysida 1 – arxeologik marshrutlarni
hamda To’ytepa yaqinida qazishmalarni , Keyinchalik esa Termiz atrofidagi
Ayritom qal’asidagi qazishmalarni amalga oshirdi . 1943 – yilda A . YU .
Yakubovskiy boshchiligida Zarafshon ekspeditsiyasi tashkil etildi . Unda o’z –
o’zidan yetishgan arxeolog Turdi Mirg’iyosof faol ishtirok etdi , so’ngra u
respublika tarix muzeyida arxeologiya bo’limini tashkil qildi . Biroq , 30 –
yillarning o’rtalariga qadar hali endigina tug’ilib kelayotgan qadimshunoslik fanida
9
10
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
24

2.1 O’zbekistonda arxeologiya fanining paydo bo’lishi va taraqqiyot
bosqichlari
Tarix taqozosi shunday bo’ldiki , O’rta Osiyo mintaqasida markaziy o’rinni
egallovchi O’zbekiston hududi qadim zamonlardan boshlab , o’troq dehqonchilik
va ularning chorvador ko’chmanchilar madaniyati bilan o’zaro tasirga kirishi
jarayoni yuz bergan makonga aylandi . Mazkur sivilizatsiyasining moddiy
yodgorliklarini o’zbek tuprog’i o’z bag’rida saqlab kelyapti .
O’zbekiston arxeologiyasini o’rganish davri 3 ga bo’linadi .
1 . Rossiya mustamlakasi davri .
2 . Sovet hukmronligi davri .
3 . O’zbekiston mustaqilligi davri .
Rossiya mustamlakasi davrining I bosqichi 1819 – yilda kapitan Muravyov
boshchiligidagi arxeologik ekspeditsiyaning yuborilishi bilan bog’liq . Bu
ekspeditsiya Xiva xonligi hududidagi turli xil arxeologik yodgorliklarni ro’yxatga
oladi . U o’zining ilmiy xulosalarini fransuz , ingliz va nemis tillariga tarjima
qilib , bu ilmiy xulosalarga tayangan holda 1 – bo’lib O’zbekiston hududida
ibtidoiy odamlar yashaganligi haqida fikr yuritadi 8
.
II bosqich XIX asrning II yarmida boshlangan . Bu davrda Bartold ,
Jukovskiy , Veselovskiy kabi sharqshunos olimlar , Pun , Lerx , Vyatkin ,
Paslavskiy , Postroumov va boshqa havaskorlarning O’rta Osiyo arxeologiyasi va
tarixini o’rganishga xizmatlari katta bo’ldi .
III bosqich Turkiston havaskor arxeologlar to’garagining tuzilishi bilan
bog’liq . 1895 – yilda Bartold tomonidan to’garak tashkil etilgan . 1895 – yilda
Astroumov rahbarligida Muzey tashkil etiladi . O’zbekiston arxeologiya
havaskorlar to’garagi Bartold boshchiligida tashkil etilgan .
8
Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985
21

boshlab qo’yilgan edi . Avval bu ish bilan havaskor o’lkashunoslar va
kalleksionerlar shug’ullanganlar . Faqat 1 marta , 1884-yilda bu yerda markazdan
arxeolog olim N . I . Veselovskiy boshchiligidagi arxeologiya hay’ati yuborilgan
edi . Ammo bu hay’at Osiyoning xom g’ishtlardan barpo etilgan murakkab
inshootlarida qazish ishlari olib borishga tayyor emas edi va u qadimgi tarixning
Afrosiyob qal’asidek nodir yodgorligi (qadimgi Samarqand) haqida salbiy taqrizni
taqdim etdi . Ko’hna yodgorliklarning haqiqiy qiymati va ahamiyatini ko’rsatib
bergan asosiy ishlar esa Turkiston arxeologiya havaskorlari to’garagi (THAT ,
1895) V . L . Vyatkin , E . T . Smirnov , M . S . Andrev , N . G . Mallinskiy , A . A
. Divayev va boshqalarning faoliyati bilan bog’liq .
Taniqli rus sharqshunosi V . V . Bartold o’lkani o’rganish ishqibozlari va
havaskorlarning faoliyatlarini qo’llab quvvatladi. Biroq bu asosoan , mutaxasis
bo’lmagan , yolg’iz kishilarning say harakatlari edi . Ko’plab qadimgi yodgorlilar
osori atiqalar bilan savdo qiluvchi savdogarlar tomonidan talon – taroj qilindi va
chet – ellarga sotib yuborildi . Ko’hna obidalarning vayron qilinishi ko’p hollarda
mustamlakachi mamuriyat tomonidan ham rag’batlantirar edi . Ularning bu sohada
tutgan yo’li general gubernator Samsonovning quyidagi so’zlarida ham yaqqol o’z
ifodasini topgan : “Rossiya davlatchiligi nuqtai nazaridan , ushbu qadimgi
obidalarning tezroq buzulib ketgani yaxshi bo’lar edi” .
XIX asrning II yarmi – XX asrga kelib mahalliy ziyolilardan havaskor
o’lkashunoslar yetishib chiqa boshladi . Ular o’z madaniyati yodgorliklarining
katta ahamiyatga ega ekanligi haqidagi g’oya tobora katta ishonch bilan qarab , uni
saqlash va ommalashtirish ishiga butun kuch – g’ayratlarini sarfladilar .
Manashunday kishilar sirasiga Akrom Asqarov , Mirza Buxiriy ,
Abdurahmon , Abu Said mahzum , Sattorxon Abdulg’afforov kabi ayrim ziyolilar
faqat ko’hna yodgorliklar , shu jumladan , tangalarni to’plash bilan cheklanmasdan
Rossiya imperiyasining ilmiy hayotida ham o’ziga xos tarzda ishtirok etdilar .
23

3. Kengmiqyosda (statsionar) qazishishlariolibborish.
Ularning vazifasi yodgorliklarning paydo bo’lgan davri, qancha
yashaganligi, inqirozga yuz tutishi va boshqa xususiyatlarini aniqlash
hisoblanadi. Lekin, arxeologiyada qadimgi buyumlarni o’rganishning bari, bir
maqsad qilib olinmaydi. Topilmalar tarixiy tadqiqodlar uchun faqat manba
sifatidagina ilmiy qimmatga ega bo’ladi. Buyumlarning yoshi, nimaga
ishlatilganini, qanday uslubda yasalganini aniqlash tadqiqotning zarur
tayyorgarlik bosqichi hisoblanadi. Lekin arxeologlar bu bilan cheklanibgina
qolmaydilar. Buyumlarni bir-biri bilan bog’lab, tarixiy va yozma manbalarga
solishtirgan holda o’rganadilar.
Arxeologik yodgorliklar yer ostida yoki yer ustida joylashgan bo’ladi.
Yer ostidagi yodgorliklarni o’rganish jarayonida arxeologlar madaniy
qatlamlarga alohida e’tibor beradilar.
Madaniy qatlam deganda—insoniyatning turmushi, xo’jalik faoliyati
izlari saqlanib qolgan tuproq qatlami tushuniladi. Madaniy qatlamlar bir va
bir necha o’ntacha qatlamlarga ega bo’lishi mumkin. Ularning qalinligi bir
necha santimetrdan 30—35 metrgacha bo’lishi mumkin. Bu esa mazkur
joyda odamlarning qancha vaqt yashaganligi bilan bog’liq. Madaniy qatlam u
yoki bu qatlamlarga shurf tashlash, keyin keng ko’lamda qazish ishlari
natijasida aniqlanadi.
Shurf aslida nemischa so’z bo’lib, o’zbek tilida qaziyman degan ma’noni
bildiradi. Shurf solish deganda yodgorliklardagi dastlabki qazish ishlari
tushunilib, madaniy qatlamni aniqlash va yodgorliklar haqida dastlabki
ma’lumotlarni olishdir. Shurf ko’pincha kvadrat va to’g’ri to’rtburchak shakllarida
bo’lib, uning chuqurligi va kengligi madaniy qatlamga qarab har xil bo’lishi
mumkin. Keng ko’lamda qazish natijasida madaniy qatlam to’la ochilib, inson
faoliyati izlari bo’lmagan yergacha kovlab tushiladi, arxeologiyada u materik—
bezovta qilinmagan yer deb ataladi.
13

II bosqich ham 3 davrga bo’lib o’rganiladi :
1). 1917 – 1938 – yillarda davom etgan . 1918 – yilda Moddiy madaniyat
tarixi va Rossiya akademiyasi tuzildi . Unga barcha arxeologik , san’at , madaniyat
va memorchilik yodgorliklarini hisobga olib ularni davlat himoyasiga olish
vazifasi qo’yildi . Arxeologik tadqiqotlarni kengaytirish maqsadida O’rta Osiyo
hududida 5 ta ekspeditsiya tashkil etiladi .
1. 1936 – yilda Masson boshchiligida Termiz arxeologik ekspeditsiyasi;
2. 1937 – yilda Bernshtam boshchiligida yettisuv arxeologik ekspeditsiyasi;
3. 1937 – yilda Tolstof rahbarligida Xorazm ekspedidsiyasi;
4. 1937 –yilda Masson rahbarligida Farg’ona arxeologik ekspeditsiyasi;
5. 1937 – yilda Shishkin rahbarligida quyi Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi;
2). Ikkinchi bosqichda O’zbekiston hududida arxeologik tadqiqotlar
anchagina rivojlandi . Unda sobiq SSR fanlar akademiyasining O’rta Osiyo
respublikalaridagi filiallari , Lelingrad va Moskvadagi ilmiy tashkilotlar , moddiy
madaniyat tarixi akademiyasi , sharq madaniyati muzeyi kabi tashkilotlar
O’zbekiston hududida arxeologik tadqiqotlarni olib bora boshladi . 1939 – yildan
boshlab fanlar akademiyasi tashkil topgan .
3). Uchinchi bosqich 1945 – yildan keyingi davrlarni o’z ichiga oladi . Bu
davrda yuqoridagi ekspeditsiyalar tarkibiga o’zgartirish kiritildi . Yettisuv
eksoeditsiyasina - 1944 – 1949 – yillarda Tyanshan Oliy ekspeditsiyasi , 1951 –
1955 – yillarda esa Qirg’iziston arxeologik etnografik ekspeditsiyasi davom
ettiradi . 1946 – 1952 – yillarda Farg’ona arxeologiyasini Bernshtant rahbarligida
Pomir oloy va Pomir Farg’ona ekspeditsiyalarini o’rgandi 1970 – yilda Farg’ona
ekspeditsiysi tashkiletildi .
O’zbekistonda arxeologiya fani eng yosh ilmiy sohalardan biridir . Shuni qayd
etish lozimki , o’lkani tadqiq etishga oid birinchi qadamlar XIX asrning oxiridan
22

Rossiya mustamlasi davri 3 bosqichga bo’linadi.
1- bosqich XIX asrning birinchi yarmi xisoblanadi. Bu davrda Rossiya
O’zbekistonning sharoitlarini o’rganish uchun turli ekspeditsiyalar uyushtiradi.
1819 yilda kapitan N.N.Muravьyev boshchiligida dastlabki arxeologik ekspediya
yuboriladi. U harbiy xarakterdagi ekspediya bo’lsada, Xiva xonligidagi turli
arxeologik yodgorliklarni ruyxatga olib, muxim ma’lumotlar to’plagan. Bu
to’plagan ma’lumotlar fransuz va nemis tillariga tarjima qilingan va undan dastlab
O’zbekiston xududida ibtidoyi odamlar yashaganliklari haqida fikr bildirilgan.
Birinchi bosqichda O’zbekistonda arxeologlar bo’lmaganligi sababli ham turli
kasbdagi kishilar tomonidan moddiy manbalar to’planib, muzeylarga topshirilgan.
Ular hozirda ham saqlanmoqda.
2- bosqich XIX asrning ikkinchi yarmida boshlangan.O’rta Osiyo Rossiya
vassa-liga aylangach, bu yerdagi moddiy yodgorliklarni o’rganish boshlandi.
V.V. Bartolьd, V.A. Jukovskiy, N.I.Veselovskiy kabi sharqshunos olimlarning
hamda A.L.Kun, P.I.Lerx, V.L.Vyatkin, I.T.Poslovskiy, N.P.Ostroumov va boshqa
havaskorlarning O’rta Osiyo arxeologiyasi va tarixini o’rganishdagi xizmati
katta bo’ldi. 1870 yilda Toshkentdagi eski qal’a yaqinida topilgan. Afrosiyob
xarobasi orqali yo’l qurilishida chaqmoqtosh nukleusi (tosh o’zagi), tosh qirgich
topilgan. 1896 yilda Toshkent atrofidan topilgan tosh bolg’agao’xshash topilmalar
Orenburg, Issiqko’l xududlaridan ham topiladi. Bu topilmalar o’sha davr uchun
katta ahamiyatga ega edi.
3-bosqich Turkiston xavaskor-arxeologlar to’garagining tuzilishi bilan bog’liq.
U bevosita V.V. Bartolьdning rahbarligida 1895 yilda tuzilib, ustavi tasdiqlandi. U
1917 yilgacha faoliyat ko’rsatdi. To’garakda turli kasb egalari a’zolari bo’lib,
o’lkadagi arxeologik yodgorliklarni o’rganish ishiga jiddiy e’tibor berib, bu
sohadagi dastlabki yutuqlarni qo’lga kiritdilar. U dastlab Ashxobodda tashkil
qilindi, keyinchalik Samarqandda tuzilgan. 1896 yilda Toshkentda to’garak muzeyi
tashkil qilingan.Uning raxbari N.P.Ostroumov bo’lgan. To’garakda mahalliy
8

Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan
foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana
shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
3

Varaxshaaya (1937 – 39), S P. Tolstov, Ya. F. G ulomov qadimgi Xorazmʻ
vohasida (1937 – 50), A. P. OkladnikovTeshiktosh va Machay g orlarida (1938
ʻ –
39), V. V. Grigorev Qovunchitepa harobalarida (1934–37) olib bordilar.
To plangan arxeologik materiallar O zbekiston tarixini davrlashtirishda muhim
ʻ ʻ
manba bo ldi, yangi arxeologik madaniyatlar (Kaltaminor, Tozabog yop,
ʻ ʻ
Qovunchi madaniyatlari va boshqalar) o rganilib, fanga kiritildi. Teshiktosh
ʻ
g oridan neandertal tipidagi odam skeletining topilishi O zbekiston
ʻ ʻ
arxeologiyasida buyuk kashfiyot bo lib, dunyo olimlarida katta qiziqish uyg otdi.
ʻ ʻ
O zbekistonda arxeologiya fanini rivojlantirishda O rta Osiyo davlat universitetida
ʻ ʻ
arxeologiya kafedrasining ochilishi (1940), O zFA Arxeologiya bo limining
ʻ ʻ
tashkil etilishi (1943) katta ahamiyatga ega bo ldi. Arxeologik yodgorliklarni
ʻ
rayonnlarga bo lib o rganishda Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasi,
ʻ ʻ
Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi, Pomir-Olay va Pomir-Farg ona
ʻ
ekspeditsiyalari katta rol o ynadi. 50-yillarda O zbekiston arxeologiya
ʻ ʻ
ekspedisiyasi otryadlari Toshkent vodiysida mozorqo rg onlarni (T.
ʻ ʻ
A zamxo jayev), Zamonbobo jez davri qabristonini (Ya. G ulomov), Bolaliktepa
ʼ ʻ ʻ
yodgorligini (L. I. Albaum) va boshqalarni o rganishga kirishdi. 60-yillarda
ʻ
Moxondaryo arxeologik otryadi Ya. G ulomov rahbarligida Zarafshonning quyi
ʻ
oqimida miloddan avvalgi 4– 2-ming yillikka mansub 60 dan ortiq neolit va jez
davriga oid manzilgohlar, Uch-tut chaqmoqtosh konlari (A. Askarov, M. Qosimov,
O . Islomov va T. Mirsoatov), Mo minobod qabristoni (A. Askarov), Samarqand
ʻ ʻ
makoni (D. N. Lev, M. 663Jo raqulov), Chust jez davri qishlog i harobasi (V.
ʻ ʻ
Sprishevskiy), Dalvarzintepa (Yu. A. Zadneprovskiy), Xolchayon (G. A.
Pugachenkova) va boshqa arxeologik obidalarda keng ko lamda kazishlar olib
ʻ
bordi. Tuproqqal’a, Varaxsha, Bolalik-tepa, Afrosiyob, Quva podshoh saroylari va
ibodatxonalarining o rganilishi, Samarqand va Mug tog ida qadimgi Sug d,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xorazmda xorazmiy yozuvlarining topilishiO zbekiston madaniyatining yuqori
ʻ
darajaga ko tarilganini ko rsatadi.O zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya
ʻ ʻ ʻ
institutining tashkil etilishi (1970) O zbekistonda arxeologik tadqiqotlarni yanada
ʻ
kengaitirishga imkon berdi. 70–80-yillarda institut jamoasi tomonidan
18

1939) muhim ahamiyatga ega bo’ldi . Bu yerda 1 – marta asrlar davomida unitilib
ketgan devoriy tasvirlar san’ati namunalari topildi . Ularda so’g’liklarnning arab
istilosidan oldingi hayotidan olingan real ko’rinishlar va mifologiyaga oid tasvirlar
aks ettirilgan edi . Ularning ochilishi mazkur san’atning keyinchalik
O’zbekistonning ko’plab mintaqalarida topilgan namunalarning dastlabkisi bo’ldi .
Yirik arrigatsi obyektlari - katta Farg’ona kanali(Masson , Yahyo G’ulomov ,
Jukov va boshqalar - 1939), Toshkent kanali (Terenotkin , Voronets - 1940) ,
Kattaqo’rg’on suv ombori (Shishkin , Suxarev - 1940) qurilishi davomida olib
borilgan arxeologik kuzatishlar tufayli qimmatli natijalar qo’lga kiritildi . Grigorev
tomonidan Sirdaryo bo’yi mintaqasi va Keles cho’lini tadqiq etish natijasida ham
muhim xulosalar olindi . II jahon urushi yillarida yirik majmuaviy eksprdidsiyalar
faoliyati deyarli to’xtab qoldi , ammo arxeologik ishlar davom ettirildi . 1942 –
yilda Yahyo G’ulomov , Gerasimov Shimoliy Toshkent kanali qurilishida
arxeologik kuzatishlar olib bordilar . Shishkin va Nilsen Buxoro vohasida qazish
ishlarini amalga oshirdilar .
Biz bu o’rinda faqat O’rta Osiyo Tarixini qadimgi sharq madaniyatidan
ajralmas ekanligini 1 – marta ko’rsatib berib qolmay , balki bu mintaqa hududi
uning qoloq periferiyasi emasligini , yorqin o’ziga xoslikka ega ekanligini
ko’rsatib bergan asosiy tadqiqotlarni qayd etdik .
Urush yillarida O’rta Osiyo arxeologiyasining ko’plab masalalarini yoritib
borishda Moskva , Lelingrad va boshqa ilmiy markazlardan evakuatsiya qilingan
taniqli olimlar ishtirok etdilar . Bu davrda Toshkentda S . P . Tolstov doctorlik
disertatsiyasini , Yahyo G’ulomov va Shishkin nomzodlik desertatsiyalarini
himoya qildilar . Shunday qilib , tarix va arxeologiya instituti tashkil etulgunga
qadar O’zbekistonda arxeoogiyaning mazkur institute dargohida asosiy ilmiy
yo’nalishlardan biri sifatidagi o’rinni oldindan belgilab bergan ulkan arxeologik
material , dala tadqiqotlari tajribasi to’plangan edi .
26

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить