• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 86.4KB
Покупки 1
Дата загрузки 10 Март 2025
Расширение docx
Категория Физическая культура

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Mustaqillik yillari ilmiy nashirlarida O‘zbekiston tarixining yoritilishi

jahon eshiklarini lang ochib berdi. Natijada o’tgan yillar davomida Buxoroni jahon keng jamotchilik bilan tanishtirish imkoniyati tug’ildi. Ayniqsa Buxoro Tojik o’rtasidagi ijtimoiy – madaniy aloqalar ravnaq topdi. 1993 yilning oktyabrida Buhoro shahar hokimi U.Nosirov O’zbekiston delegatsiyasi tarkibida borib, u erda o’tkazilgan suhbat va uchrashuvlar davomida Buxoroning insoniyat sivilizatsiyasiga salmoqli hissa qo’shganini, jahon ahamiyatiga molik me’moriy yodgorliklar to’g’risida so’z yuritdi. 1991 yil may oyida Parijda tashkil etilgan “Buyuk ipak yo’li – muloqot yo’li” ekspeditsiyasi mutaxassislari Buxoroga tashrif buyurdilar. Mehmonlar shahardagi asari – atiqalar, yodgorliklar bilan tanishar ekanlar muzey – shahar, uning boy madaniy merosi jahon sivilizatsiyasiga sezilarli ta’sir ko’rsatganligini ta’kidlashdi. Jahondagi xalqaro nufuzli tashkilotlar – YUniko e’tiborini tortgan Buxoroiy Sharifga qiziqishi orta bordi. 1991 yilning noyabrida tashkilotning mustaqil eksperti Djon Uorren Buxoroga tashrif buyurdi. U ko’hna shaharning me’moriy merosi bilan chuqur tanishar ekan, Buxoroni dunyo ahamiyatiga ega bo’lgan shaharlar ro’yxatiga kiritish lozimligi haqidagi xulosani xalqaro madaniyat va muassasasining Parijdagi qarorgohiga yubordi. Shunday qilib, Buxoro madaniy merosi bilan bog’liq barcha hujjatlar Parijga, xalqaro tashkilot qarorgohiga jo’natildi. Yuqori malakali ekspertlar hujjatlarni sinchiklab ko’zdan kechirgach, 1995 yilning kuzida Buxoro Yuneskoning jahom madaniy qadyatlar ro’yxatiga kiritildi. Parijda o’tkazilgan Yuneskoning 28 – sessiyasi (1995 yil 25 oktyabr – 15 noyabr) qadimiy Buxoroning jahon shuhratini dunyo xalqlari orasida targ’ib qilishda tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. Sessiyada O’zbekiton delegatsiyasi qatnashib, Buxoroning 2500 yilligini, YUNESKOning 1996 – 1997 yillarda o’tkaziladigan tadbirlar ro’yxatga kiritishni taklif etdi. Bu taklif yakdillik bilan qabul qilindi. Natijada Buxoroliklar 2500 yillik yubeleyga qizg’in kirishib, keng qo’llashni ishlarni boshlab yubordilar. Yubeley obektlari hisoblangan Masjidi Kalon, Ark, Mir Arab, Sarrofon hammomi maqbarasi, Zindon, CHorminor, Xo’ja Kalon, Ismoil Samoniy maqbarasi, Nodir 16 Kasbiy dengizga oqmay qo’yishi natijasida Urganch va uning atroflaridagi suv tanqisligi bo’lsa, ikkinchidan, Xivaning bu davrda siyosiy va iqtisodiy mavqei ancha kuchayib, asosiy savdo markaziga aylanishi yana bir sabab edi. Poytaxt Xivaga ko’chirilganidan so’ng davlat ham Xiva xonligi deb atala boshlandi. Bu orada Buxoro hukmdori Abdullaxon II Shayboniylar davlatini qayta tiklashga muvaffaq bo’lib Xorazm hududlarini yana Shayboniylar tasarrufiga olish uchun harakat boshladi. Chunonchi, bir necha yurishlardan so’ng 1593 yilda Xorazm yana Shayboniylar qo’liga o’tdi. Abdullaxondan mag’lubiyatga uchragan Xojimxon Xivani tashlab bir guruh navkarlari bilan Eronga qochdi va shoh Abbos saroyidan panoh topdi. 1598 yilda Abdullaxon II vafot etganidan so’ng Hojimxon shoh Abbosdan ruhsat olib Xorazmga qaytdi. Yangi sharoitda u Urganch bilan Vazirni boshqarishni o’ziga olib Xiva bilan Katni Arab Muhammadxonga, Hazoraspni Isfandiyor Sultonga berdi. 1600 yilda Hojimxon Urganch va Vazir qal’alari boshqarishini Turkiyadan kelgan o’g’illariga topshirib, o’zi Xiva kichik o’g’li Arab Muhammadxon bilan qoladi. 1601 yilda Hojimxon 83 yoshida vafot etgach, taxtga uning o’g’li Arab Muhammadxon (1602-1623 yy.) o’tirdi.Arab Muhammadxonning dastlabki hukmronligi yillarida toju-taxt uchun kurashlar davom etdi. Xususan, 1605 yilda nayman urug’i vakillari Elbarsxon avlodiga mansub Xusrav Sultonni taxtga o’tkazishni rejalashtiradilar. Ammo, bu fitna oshkor bo’lib, Xusrav Sulton qatl ettiriladi. Oradan ikki yil o’tgach, uyg’ur oqsoqollarining maslahati bilan Solih Sulton degan kimsa taxtga davogar bo’ladi, bu isyon ham bostirilib, Solih Sulton o’ldirildi. 1616 yilga kelib taxt va mansab talashish mojarolariga Arab Muhammadxonning o’g’illari ham qo’shildilar. Uning Isfandiyorxon, Habash, Elbars, Abdulg’ozi, Sharif Muxammad, Xorazmshoh va AFg’on Sulton ismli 7 nafar o’g’li bor edi. Isfandiyor Hazoraspda, Abdulg’oziy Sulton Katda, Habash bilan Elbasr sultonlar Vazir va Urganch hokimlari etib tayinlangan edilar. Xon farzandlarining har biri taxtga davogar edi. Ayniqsa Habash sulton bilan Elbars 32 Masjidning ta’mirlanib asl holiga keltirilishi to’g’risida A.Xalilov o’z maqolasida quyidagi ma’lumotlarni keltirib o’tadi: “Tamirlash ishlari Usta Shirin Murodov nomidagi Buxoro maxsus ilmiy-ta’mirlash ustasi Baxshullo Murodov ta’mirlovchilar brigadasiga topshirildi. Masjid gumbazidagi niliy koshinlarning 3700dan ziyodi asl holida saqlanib, 160ga yaqini yangi tayyorlangan bezaklar bilan almashtirildi. Masjid galeriyasida 288 ta kichik gumbaz ta’mirlandi, 239 ta ustun poydevori mustahkamlanib, 40 ta ustun qaytadan tiklandi. 126,2 x 81,6m kattalikdagi ulkan inshootda barcha suvoq ishlari qo’lda bajarilib Masjidi Kalon eng ko’rkam ziyoratgohlardan biriga aylantirildi”76. Poyi Kalon ansamblidagi salobatli obidalardan biri Minorai Kalon. Minorai Kalon qurgan usta nomining minoradagi belbog’larning birida aks etganligi “Buxoro haqiqati” gazetasining 1965-yil 27-iyul sonidagi nashrida quyidagicha izohlab berilgan: “ Qoraxoniylardan Arslonxon tomonidan qurilgan Minorai Kalon ijodkori Usto Baqo bo’lib, me’mor binoni qurish davrida o’z nomini sirli yozuvlar bilan bitgan. Ma’lumki m inora tanasi bir necha naqshdor halqalardan iborat bo’lib, ular orasi turli geometrik shakldagi bezaklar bilan to’ldirilgan”. Minora o’rta qismidagi bir halqada kufiy harflar bilan “mim” harfi 2 Xalilov A. Ark qal’asidagi bunyodkorlik. Buxoronoma.2012-yil 22-avgust. 6 yuqorisida ortiqcha “ayn” bor, “alif” esa “lom” harfiga o’xshab ketadi, “yo” harfi esa “be” kabi yozilgan. Xatning oxiridagi ortiqcha “alif” harfi va yuqorisidagi “qof” harfiga tegishli ikki nuqta bor. Hamma ko’rsatilgan harflar qo’shib o’qilganda “Amole Baqo” ya’ni Usto Baqo jumlasi kelib chiqadi. Buxorodagi eng katta ta’lim muassasalardan biri Miri Arab madrasasidir. Miri Arab madrasasining tarixi to’g’risida S.Buxoriy o’z ilmiy maqolasi Arab nomi bilan mashhur bo’lgan zotning asl ismi Said Abdullohdir ta’kidlab o’tgan . Shu bilan birga maqoladi da Miri ekanligini U kishi Yamanning Hazarmavut mavzesida tug’ulgan. “Juxfat azZoiriy”da yozilishicha Hazarmavutda Hud Alayhissalomning qabrlari bo’lgan. Said Abdulloh amir bo’lgan, lekin 22 yoshida dillariga alloh taollo ishqi paydo bo’lib, tojutaxtdan voz kechib Samarqa Kafshir guzarida Xo’ja Ahror Valiy su h ndga keladilar va uyerda Xo’ja batlariga 20 Tarixiy va madaniy yodgorliklar xalqimizning ma’naviy qiyofasini shakllantirishda, yosh avlodda vatanparvarlik va milliy iftixor tuyg’ularini tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shuning uchun ham istiqlol yillarida respublikamizda tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish, ularni tiklash va ulardan foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Tarixiy obidalar va madaniy yodgorliklarni asrash va qayta tiklash O’zbekistonda davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi”67. Hozirgi kunda respublikada 7216 ta yodgorlik davlat muhofazasiga olingan bo’lib, shundan 2248 tasi me’morchilik, 1695 tasi arxeologik yodgorliklardir. Respublika hukumati ushbu yodgorliklarni saqlash, ularning ayrimlarini qayta tiklash, tarixiy obidalardan unumli foydalanishga qaratilgan qator chora-tadbirlarni ishlab chiqib, uni qadam-baqadam amalga oshirib kelmoqda. Istiqlol yillarida respublika hukumati tarixiy va madaniy yodgorliklarni qayta tiklash ishiga katta e’tibor berdi. Bu ishlar asosan davlat byudjeti hisobidan amalga oshirildi. Ayni vaqtda homiylar, xayriya jamg’armalari va “Oltin meros” jamg’armasining imkoniyatlari ishga solindi. Natijada mustaqillik yillarida bu sohaga sarf qilingan mablag’lar yildan-yilga oshib bordi, tarixiy va me’moriy yodgorliklar restavrastiya qilindi va qayta ta’mirlandi. Agar sobiq ittifoq davrida respublikadagi tarixiy va madaniy yodgorliklarni ta’mirlash va tiklash ishlariga 1989 yilda 10,28 mln so’m ajratilgan bo’lsa, mustaqillikning dastlabki, 1992 yilda respublika byudjetidan ajratilgan mablag’lar hajmi 65,4 mln so’mni, 1996 yilda esa 592 mln so’mni tashkil etdi. “Buxoro haqiqati” va “Buxoronoma” gazetasi sahifalarida Buxoro vohasidagi tarixiy yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi masalalarga oid maqolalar ham chop etilgan. Gazeta sahifalarida ma’muriy inshoot binolaridan Ark va Sitorai Moxi Xossaga bag’ishlangan O.Jo’rayev, N.Naimov, X.Ahmedov, N.Yo’ldoshev, A.Xalilovlarning maqolalari, shu bilan birga, Buxorodagi 6 qatorda Xiva xonligi siyosiy tarixiga ham to’xtalib o’tadi.Yu.Bregel Xorazmda etnik bo’linmalar o’ziga xosligini ta’kidlab, “ qadimiy o’troq eroniy aholini nihoyat mo’g’ullar davrida turkiylashdi, sartlar asosan mamlakatning janubiy qismida shahar va qishloq joylarida ikkala bo’linma ham jamlandi. O’zbeklar ular bilan aralashib ketdi, lekin o’zlarining qabilaviy mansubligini...saqlab qoldi. Ularning ko’pchiligi xonlikning shimoliy qismida yashardilar” deb yozadi. 60-yillarda S.Bekker Xiva xonligi ”geografik birlashmasiga qaramay, Buxoroga nisbatan etnik jihatdan bir xil bo’lgan. Xivada o’zbeklar 65 foizni... shimolda aholining 4 foizini yarim ko’chmanchi qoraqalpoqlar va ozroq sondagi ko’chmanchi qozoqlar tashkil etardi" deb yozadi. Indiana universiteti xodimi Yu. Bregel o’z asarida “Xorazm kichikroq va markazlashgan sug’orish tizimiga ega bo’lgan”ligini, davlat rahbarlik organlari provinsial hokimlarga topshirilganligi va soliqlar yilda bir - ikki marta markaziy davlat tomonidan maxsus tayinlangan lavozimli shaxslar tomonidan to’plangan 95 ligini ham qayd etadi. Xulosa Xulosa qilib aytganda, Mustaqillik yillarida tarixni o’rganishga juda katta etibor qaratildi. O’zbekiston respublikasi 1-prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o’lkaning xolis va haqqoniy tarixini tiklash, milliy o’zlikni anglashni, ta’bir joiz bo’lsa, milliy iftixorni tiklash va o’stirish jaryonida g’oyat muhim o’rin tutadi”. Mustaqillik yillarida o’zbek davlatchiligi tarixiga oid ilmiy tadqiqotlar ko’plab o’tkazilgan.Buxoro amirligidagi siyosiy ahvol, xalq maorifi,ko’plab tarixiy obilar chuqur o’rganilgan,ilmiy maqolalar yaratilgan. Juda ko’plab olimlar Buxoro tarixi bo’yicha ilmiy izlanishlar olib borib ,kitoblar chiqarganlar.Bu kitoblar bizga vatanimiz tarixini bilishimizda juda katta ahamiyat kasb etadi. Xiva xonligi tarixiga bag’ishlab ham juda ko’plab asarlar yaratilgan.Taniqli olimlarimiz mustaqillikdan so’ng xiva xonligi tarixini o’rganishga bel bog’laganlar. Mustaqillikdan keyin nashr qilingan bir qator to’plamlardan Xiva xonligi tarixshunosligiga oid maqolalar o’rin olgan. Jumladan, 41 yuz bergan voqealar, ichki va tashqi savdo, diplomatik aloqalar, xalqning turmush tarzi, madaniyati, mamlakatda hukm surgan diniy ahvol keng yoritilgan. Ogahiyning tarixlar sarasi yoki tarixlar qaymog’i nomini olgan “Zubdat ut-tavorix” asari Xiva xoni Rahimqulixon saltanati voqealarini(1843 – 1846) tasvirlaydi. Ushbu asar ikki qismdan iborat bo’lib, birinchi qism Rahimqulixonning tug’ilishidan boshlanib, diniy, dunyoviy va harbiy ilmlarni egallashi, Hazorasp hokimi sifatidagi faoliyati, hamda xonlik taxtiga chiqquniga qadar bo’lgan voqealar, ikkinchi qismda xonning taxtga chiqqandan vafotigacha bo’lgan voqealarni o’z ichiga oladi. Ushbu asar 2009 yilda Rashid Zoxid muharrirligida nashr qilindi.Tadqiqotchi Nurboy Jabborov uni nashrga tayyorlab, asarni so’z boshi, lug’at,izoh va ko’rsatkichlar bilan ta’minlagan 28 . Bu esa, tabdilning ilmiy ahamiyatini oshiradi. Ogahiyning “Jome’ ul-voqeoti sultoniy” (“Sulton voqaealarining majmuasi») asarida 1846 – 1854 yillarda hukmronlik qilgan Muhammad Aminxon davri voqealari o’z aksini topgan. Bundan tashqari, asarning oxirida Xiva xonlari Abdullaxon (1854) va Qutlug’murodxon (1855) davridagi voqealarni bayon etuvchi qism ham bor.Xiva xoni Sayyid Muhammadxon zamoniga doir Ogahiyning “Gulshani Davlat” (“Davlat gulshani”) asari esa, xonlikning 1856-1865 yillari voqealarini o’z ichiga oladi 30 .Hozirda ushbu manbalar O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi SHarqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda.Biroq, Ogahiyning “Shohid ul-iqbol” asarining muallif dastxati hisoblangan yagona nusxasi hozirda Rossiya Fanlar akademiyasi Sankt-Peterburg Sharq qo’lyozmalari institutida saqlanmoqda. Ogahiy esa, “Riyoz ud-davla” asarida Toshsaqo degan joyda daryogacha suv bog’langani xususida: “Hamul bahor viloyoti maxrusa mazorig’a suvjihatidan andak tanqisliq chekti. Ul hazrat (Olloqulixon) yurt manfaativa xosu-om behbudi uchun otlanib… hazrati Qutb-ul-avliyo Pahlavon otanahrining saqosig’a borib, o’tgan yil qirdan yordurg’on saqonikim Toshsaqoderlar, yangidan hashar bila qazdurub suv joriy qildi” 35 , – deb xonlikdagi yop va solmalarning muntazam tozalanishi, xalqning ko’magida “qazuv” deb, 28 kengaytirdi. Ammo, o’zbek sultonlari va shahzodalar o’rtasida siyosiy birlik yo’q edi. Tez orada ular o’rtasida hokimiyat uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi. Ushbu kurashlardan foydalangan Buxoro hukumdori shayboniy Ubaydullaxon 1537 – 1538 yillarda, qisqa muddat Xorazmni egallashga muvaffaq bo’ldi. Mag’lubiyatga uchragan Avanishxon oilasi bilan shayboniylar tomonidan qatl etildi. Ubaydullaxonning hukumronligi uzoqqa cho’zilmadi. Ubaydullaxon zulmiga chiday olmagan xorazmliklar Anushaxonning vorislari boshchiligida buxoroliklarga qarshi qo’zg’olon ko’tardilar. Ubaydullaxon 1538 yilda yana Xorazmga qo’shin tortdi. Xazorasp bilan Xiva shaharlari oralig’idagi Kardaronxos degan joyda Buxoro qo’shinlari mag’lubiyatga uchradi. Shayboniylardan ozod bo’lgan Xorazmda endi ichki kurashlar avj olib ketdi. Shuningdek, Urganch, Kat, Yangi shahar, Xiva, Xazorasp kabi shaharlar va viloyatlar hukmdorlarining markazdan qochuvchi harakatlari kuchayib, ular amalda o’zlarini mustaqil hisoblar edilar. Ayrim shaharlar bir vaqtning o’zida ikkta hukmdor tomonidan (mas., Xivada Po’lat Sulton va Temir Sulton) boshqarildi. O’zaro kurashlar ayniqsa Elbarsxon va Anushaxon avlodlari o’rtasida kuchayib ketdi. XVI asrda Abdulg’oziy ma’lumotlariga ko’ra, bunday kurashlar natijasida qisqa muddatga hokimiyatdan o’nlab xonlar almashganlar. Natijada markaziy hokimiyat deyarli inqirozga uchragan edi. O’zaro kurashlar va siyosiy tanglik, o’z navbatida iqtisodiy hayotning ham izdan chiqishiga sabab bo’lgan edi.XVI asrning ikkinchi yarmida Xojimxon (Xoji Muhammadxon, 1558-1593, 1598-1602 yy.) hukmronligi davrida Xorazmdagi o’zaro urushlarga biroz barham berilib tinchlik va osoyishtalik o’rnatildi. Sug’orish va dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo sodiq ishlariga jiddiy e’tibor qaratilib, tashqi savdo hamda munosabatlar rivoj topdi. Xojimxon hukmronligi davrida poytaxt Urganchdan Xivaga [Xivaning poytaxtga aylanganligi sanasi to’g’risida — 1556 y, 1598 y, 1602-1621 yy., 1611-1611 yy.,1610-1612 yy., 1557-1603 yy. kabi fikrlar mavjud] ko’chiriladi (ayrim manbalarda XVI asrning 70-yillarida, ayrimlarda esa 90-yillarda). Bunga asosiy sabab Amudaryo o’zanining o’zgarib 31 - Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizning mamlakatimizdagidek boy tarix,ʻ ʻ bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur ʻ o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz kerak. ʻ Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi, ʻ ʻ katta ma naviyat olib ketishi zarur, - dedi Shavkat Mirziyoyev. ʼ Toshkent shahridagi “G’alaba bog’i” majmuasini xalqimiz, ayniqsa, yoshlar uchun harbiy tarix va ajdodlarimiz qahramonligini o’rganish bo’yicha ilmiy markazga aylantirish taklifi bildirildi. Yoshlarni vatanparvarlik, milliy iftixor ruhida tarbiyalash, buning uchun tarixni yaxshi o’rgatish, bu yo’nalishdagi ilmiy tadqiqotlarni kengaytirish muhimligi ta’kidlandi. Kurs ishining maqsadi : Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixining yoritilishi Qatag on qurbonlarini xotirlash muzeyi O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Prezidentining 2001-yil 1 mayda qabul qilingan "Qatag on qurbonlarini xotirlash ʻ kunini belgilash to g risida"gi farmoniga va O zbekiston Respublikasi Vazirlar ʻ ʻ ʻ Mahkamasining 2002-yil 8 noyabrdagi 387-sonli qaroriga asosan tashkil etilgan. "Qatag on qurbonlari xotirasi" muzeyining ahamiyatini inobatga olgan holda va ʻ O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 5 maydagi farmoni bilan muzey ʻ ekspozitsiyasi yangilandi. Muzey 20-asrning 20-yillari boshidan 1930-yillarning oxirigacha qatag on qilinganlarning qatl etilishi sodir bo lgan joyda joylashgan. ʻ ʻ 2020-yil 9 mayda Toshkentda G alaba bog i ochilgan. Fashizm ustidan ʻ ʻ qozonilgan G alabaning 75 yilligini nishonlash uchun bog tashkil etish tashabbusi ʻ ʻ Prezident Sh.M.Mirziyoevga tegishli. Olmazor viloyatida joylashgan bog 12 ʻ gektardan ziyod maydonni qamrab olgan. U ikkita tematik qismdan iborat - birinchisi, o zbeklarning janglarda qatnashishini, ikkinchisi - respublikaning front ʻ orqasidagi hayotini aks ettiradi. I.Bob. Mustaqillik yillarida Buxorodagi ilmiy muassasalar faoliyati va ilmiy tadqiqotlarning olib borilishi 1.1 Buxoro vohasi tarixiga oid ilmiy tadqiqotlarning olib borilishi. 5 1918-1920 yillarda Xivaning 49-xoni Sayid Abdulloh 1920 yil 1-fevral kuni qamoqqa olingan va shu yil 12-iyulda surgun qilingan. Avvlo, Moskva, so’ngra Ukraina qamoqxonalarida saqlangan. 1934-yilda ozod etilgan va Toshkent shahrida vafot etgan. Ingliz olimi M.Xoldsvort o’z asarida Xiva xonligining ma’muriy tuzilishiga to’xtaladi. “Xiva xonligi Buxoro va Qo’qondan kuchli mahalliy va ajratuvchilik an’analariga asoslangan bekliklardan iborat emasligi bilan farq qilardi, tez-tez avtonom bo’lgan qo’ng’irotlardan tashqari, ikkinchidan shaharlar kuchli mahalliy hokimiyatni namoyish etardi. Haqiqatan ham, mahalliy adabiyotlarda yozilishicha, Xiva xonligi bekliklarga bo’linmasdan idora etilgan.Muallif xonlikning yer egaligi masalasi to’g’risida esa, XX asr xorij tarixshunoslari bilan deyarli bir xil fikrga keladi: yer egaligi tadbirlari Buxoro va Qo’qondagiga o’xshash edi, ”hadya yerlar xon tomonidan uning xizmatchilariga ulashilardi va ular juda ortiq bo’lgan barcha soliqlardan ozod qilinardi”. Shuni ta’kidlash joizki, Xiva xonligida yerlarning katta qismi xon va uning yaqin qarindoshlariga qarashli edi. Bu yerlardan dehqonlarga ijara yerlar ajratilib berilardi. Xiva xonzodalariga qarashli yerlar xususiy mulk bo’lib, ular soliq to’lamas edi. M. Xoldsvort ushbu masala bo’yicha yaratilgan asarlarni tahlil etar ekan, zamonaviy sobiq sho’ro tarixchilari xo’jalik yerlarining yarmi xonga tegishli bo’lib, uning ruxsati bilan yer egalariga berilardi ,-deb yozgan” Muallif xonlikdagi vaqf yerlar umumiy sug’oriladigan yerlarning 4 foizini tashkil etardi, degan fikrga keladi. Uning ta’kidlashicha, ”yer soliqlari 3 ta farqli ko’rinishda to’planib, yer uchastkasi hajmiga bog’liq edi. Soliqni mahsulot bilan to’lash “diak”o’rniga asta - sekin pul bilan soliq to’lash (salg’ut) kelib chiqdi. XIX asrning so’nggi choragida bir vaqtning o’zida ikkalasi ham mavjud edi” 81 .Haqiqatan ham, mahalliy adabiyotlarda ko’rsatilishicha, Muhammad Rahim xalqning noroziligi yana kuchayib,tug’yon ko’tarishdan qo’rqib, soliq solish tartiblarini o’zgartirishga kiritdi. Xiroj deb atalgan va natura bilan olinadigan eski soliq “mahsulot solig’i” tizimi bekor qilindi. Buning o’rniga solg’ut deb atalgan pul solig’i joriy qilindi,Xoldsvort yana“…qishloqlarda 38 butxonasining uch metrlik paxsa devori ochilgan. Keyingi ikkinch i devor Abu Muslim otashxonani vayron qilib, o’rniga qurdirgan va Mag’oki Attoron ya’ni chuqurlikdagi bozor deb atalgan devor qoldiqlari. Tadqiqotchilar masjidning eng qadimgi binosini Sankt Ermitajda qo’yilgan Sosoniylar davriga mansub laganPeterburgdagi da aks ettirilgan feodal qasrga monand bo’lgan degan fikrni bildirishgan. Masjidning sharqiy peshtoqi va qolgan butun qismi XVI asrda Ubaydulloxon davrida bunyod etilgan. 1860 Buxoroda bo’lib o’tgan qattiq zilzila obidaga shikast yetkazib uning qo’shyilda gumbazi qulab tushgan. 1970yilda Abu Ali Ibn Sinoning ming yillik yubileyiga tayyorgarlik munosabati bilan obida memor V.Filiminov loyihasi asosida tubdan ta’mir etilgan.4 Mustaqillik yillarida Respublikada xizmat ko’rsatgan madan Salo mov rahbarligid tikladilar. agi ta’mirlovchilar obidaning to’rt i yat xodimi Aminjon asr oldingi qiyofasini K.Jumayev, A.Mo’minov, J.Mirzaahmedov, R.Almeyevlar Naimov N. Masjidi Kalon. 9 gazeta sahifalaridagi ilmiy maqolalarida Buxoroning muqaddas qadamjolaridan Buxoro viloyat Vobkent tumanidagi Chashmai Ayub. Istiqlol yillarida ushbu me’moriy majmuaning qayta ta’mirlanib asl holiga keltirilishi to’g’risida “Buxoro haqiqati” gazetasining 1999yil 15may so nida “Chor Bakr tarixiy yodgorligini ta’mirlash” sarlavhasidagi maqolada quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: 1999yil me’moriy majmuani ta’mirlash bo’yicha ish boshlanib, shu yil Buxoro viloyat hokimi tomonidan 1 atrofini ta’mirlash vaprel kunini “Chor bakra uni obodonlashtirish kuni boshlangan” kun deb e’lon qildi”. “Buxoroyi sharif” jamg’armasi huzurida S.Baratov boshchiligida memoriy majmuani ta’mirlash direksiyasi tashkil etildi. Yodgorlikni ta’mirlash bo’yicha bosh pudratchi tashkil etilib, “Shirin Mur odov nomidagi maxsus ilmiy ishlab chiqarish va ta’mirlash” ustaxonasi belgilandi. Mustaqillik yillarida obidalarimizni ta’mirlanib qayta yosharishida Buxoro ilmiy restavratsiya ishlab chiqarish ustaxonasining yetakchi murabbiyssi Ah mad Boymurodovning hissasi salmoqli bo’lib, u deyarli qirq yildan ziyod umrini memorchilikka bag’ishlaydi. Mirzo Ulug’bek, Abdullaxon, Modarixon, Ark, 23 Yuqoridagi dalillardan tashqari Siyovush zamonida yashab kelayotgan mahalliy urf odatlar va an’analar borki uning tarixiy shaxs ekanligidan dalolat beradi. Birinchidan, Buxoro arkining sharqiy darvozasi Dari Kohfurushon (Somonfurushon) deb atalgan chunki, darvozaning pastidagi maydonchada Buxoro arki paydo bo’lgandan buyon dehqonlar somon, beda va boshqa mol ozuqalarini keltirib sotganlar. Ikkinchi dalil Siyovush shahid bo’lgandan keyin “Dari Kohfurushonda” ko’milgani uchun bu darvoza “Dari Go’riyon” deb atalgan. Qadimgi so’g’d va fors tilida “qabr”-go’r degan manoni bildiradi. Mustaqillik yillarida Prezident I.Karimov tashshabbusi bilan madrasa faoliyatini tubdan yaxshilash uchun samarali ishlar olib borildi. O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2003yil 22avgustdagi qaroriga asosan mazkur madrasa diplomi davlat ta’lim hujjati deb e’tirof etildi Buxorodagi eski asosiy ko’chalar tutashgan Labi Hovuzni Buxoroni qalqib turgan yuragiga qiyos etishadi. Ilmiy tadqiqot muallifi A.Xalilov ushbu me’moriy majmuaning tarixini ochib berishga harakat qilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1.Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,yangi bosqichga ko’taramiz.1-jild .Toshkent :O’zbekiston. NMIU 2017 592 -bet 2.Karimov I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. __T.:Sharq 1998 3.Karimov. I.A XXI asr bo’sag’asida xavfsizlikka tahdid,barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari __T.:O’zbekiston 1997 4.Karimov. I.A Yuksak ma’naviyat -yengilmas kuch __T .: Ma’naviyat 2008 5.Karimov. I.A O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida ostonasida. __T.:O’zbekiston 2011 6.Naimov. N Buxoro jadidlari.Toshkent 2000 7.Ahmedov. S Jahon xazinasi javohirlari.Buxoro 2005 8.Hayitov.Sh Amir olimxon va Afg’on amirlari.Buxoronoma 2002 26-yanvar 9.Abdurasulov. A.Xiva (Tarixiy-etnografik ocherklar).T.1997 43 sultonlarning harakatlari keskin edi. Ota – bolalar o’rtasidagi ziddiyatlar kuchayib ohir — oqibatda qonli urushga aylandi. 1621 yilda Toshli Yorilish arig’i (Xiva yaqinida) yonida Arab Muhammadxon va uning o’g’illari Habash hamda Elbars sulton qo’shinlari o’rtasida jang bo’ldi. Isfandiyor va Abdulg’oziy sultonlar otasi tomondan turib kurashgan bo’lsalarda, bu jangda Arab Muhammadxon engildi. Arab Muhammadxon avval ko’zlari ko’r qilinib Xivaga jo’natildi. 1623 yilda esa Qum qa’lasi yaqinida Arab Muxammadxon xotinlari, yosh o’g’illari va ikkita nabirasi bilan o’g’illari Xabash va Elbars sulton tomonidan o’ldirildi. Isfandiyor Eronga (garchi unga Makkaga borishga ruhsat bergan bo’lsada), Abdulg’oziy esa Buxoroga qochib, jon saqladilar. 1623 yilda otasining qatl etirilganligini eshitgan Isfandiyorxon Durun shahri, Abdulxon tog’laridan, turkmanlarning taka, yovmut, sariq urug’laridan qo’shin to’plab Urganchga yurish boshladi. Urganch yaqinida Isfandiyorxon va Habash – Elbars qo’shinlari o’rtasida 23 kun davom etgan jangda birlashgan aka – ukalar qo’shinlari Isfandiyor qo’shini tomonidan tor – mor etildi. Elbars qo’lga olinib qatl etildi. Habash Sirdaryo bo’ylaridagi qoraqalpoqlardan najot so’radi. Ammo, u bu erdan boshpana topolmadi va navkarlari bilan qo’lga olinib, Isfandiyorxonga topshirildi hamda ularning barchasi qatl etildi.1623-1643 yillar davomida Xiva xonligi taxtini Isfandiyorxon boshqardi. O’zining yigirma yillik davlat boshqaruvini Isfandiyorxon turkman qabila boshliqlariga tayanib olib bordi. Xonlikning yuqori lavozimlariga turkmanlar tayinlanib, ularga katta imtiyozlar berildi. Natijada o’zbek urug’larning Isfandiyorxon siyosatiga qarshi noroziligi kuchayib bordi. Isfandiyorxon taxtga o’tirgan yiliyoq nayman urug’larini qirg’in- barot qildi. Xonlikdagi o’zbek urug’lari uch bo’lakka bo’linib, biri – Mang’it, biri – Qozoqlar yurti va yana biri Movarunnahrga ko’chib ketdi. Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, 1643 yilda Orol bo’yi o’zbeklari Abulg’ozi sultonni (1643-1663yy.) xon qilib ko’tardilar. Xorazm davlatchiligi tarixida yirik davlat arbobi va tarixnavis ijodkor sifatida mashhur bo’lgan Abulg’ozixonning hayot yo’li og’ir kechgan. Abdulg’ozixon otasi Arab Muhammad taxtdan ketgach o’zi taxtga o’tirgunga qadar uzoq yillar (yigirma yildan ko’proq) muhojirlikda 33 nomlangan hashar uyushtirilib, kanallarning tuproqdan tozalanishi va bu ishlarga xonlarning o’zlari boshchilik qilishini bayon etgan.Xiva xonligi iqtisodiyotining asosini soliq va majburiyatlar tashkil qilgan. Tarixiy adabiyotlarda xonlikda aholidan olinadiga nsoliqlar, ularni yig’ib olish yo’llari, soliq yig’ish maqsadida shaharlarga kimlar tayin etilgani, qaysi joylardan qanday miqdorda soliqlar olingani, ba’zida soliq to’lashdan bosh tortgan yoki to’lay olmagan kishilar tomonidan xon soliq yig’uvchilarining o’ldirilgani, natijada xon harbiy qism yordamida soliq undirganiga oid ma’lumotlar mavjud. Bu kabi ma’lumotlarni biz Ogahiy va Bayoniy asarlarida ham uchratishimiz mumkin. Xususan, Q. Munirov Ogahiyning “Gulshani davlat” asarida:“Va navrasfikru tozatab’ shuarodin fazlu hunar ahli arosida mumtoz Pahlavon Niyozboykim, fozillar guruhi ichra taxallusi Komildur, buta’rixni nazm etibdurkim, tastir topar: Ta’rix: ... Komil zi bahri guft “azsari bashorat”“Shud voliy viloyat shoh Sayyid Muhammad” 43 , – deb keltirib o’tgan, Bayoniy esa o’zining “Shajarayi Xorazmshohiy” asarida: “... Alimahramning Ahmad otlig’ bir o’g’li bor edi. Ul ham o’zini Tabibiy taxallusibila mutaxallis etib she’r aytmoq boshladi... Tabibiy farmoni mujibibila amal qilib, ul g’azallarni jam’ qilib har g’azalni yozmoqchi bo’lg’onda,masnaviy bila ul g’azalni aytg’on kim erkanin bayon etib, bu tariqada tamomig’azallarni jam’ qilib tamom etib ul kitobg’a “Majmuat ush-shuaro” otqo’yuldi. Oning itmomi ham ushbu yil voqye bo’lub erdi. Faqir onga butarixni aytdim...” 44 , – deb bayon etgan. Demak, ushbu asarda xonlikda yashagan shoir va tarixchilar haqida ma’lumotlar mavjud bo’lib, bu manbalar ularning hayoti va faoliyatini o’rganishda ham katta ahamiyat kasb etadi. Ogahiy, Bayoniy va Kamyobning tarixiy asarlari XIX – XX asr boshlarida xonlikdagi bunyodkorlik ishlari tarixini yoritishda muhim o’rin tutadi.Jumladan, Bayoniy asarida Xivadagi bunyodkorlikka oid ma’lumotlar mavjud. Unga ko’ra: “Chun Xevaq shahrining orqa tarafi tamomi viloyat xalqining rohguzarlaridur, bag’oyat vayron va nozirlarg’a boisi nafrat erdi.Xohlardilarkim, ul yerlarni obod etib Ma’lumki, XIX asrda Xiva xonligida hujjatlarni saqlash yaxshi yo’lga 29 28tomonidan ingliz tilida chop etilgan asarlarda xonlikning siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy hayoti ma’muriy boshqaruv tizimi yuzasidan mulohazalarini keltirgan. Biroq, ularning ushbu mavzuga oid mulohazalarida ba’zi kamchiliklarga yo’l qo’yganlar. Xususan,M.Xoldsvort xonlikning davriy chegarasini 1798 yildan 1876 yilga qadar ming sulolasi qo’lida bo’lganligi, xonlik tarkibiga Marg’ilon, Qo’qon va Namangan viloyatlari kirgan deb noto’g’ri mulohaza yuritgan. 29 B.Mans ham shunday mulohazani ilgari surdi. 30 Ayrim ingliz tadqiqotchilari, jumladan,Yu.Bregel, E.Ollvort va S.Livay esa bu masalaga jiddiy e’tibor qaratib,tarixiy jarayonlarni tog’ri keltirishga harakat qildi. Xususan, Yu.Bregel va E.Ollvortlar M.Xoldsvort hamda B.Mansdan farqli ravishda xonlikning tashkil topishi 1710 yilda sodir bo’lganligini nisbatan to’g’ri ko’rsatishdi. S.Livay esa xonlikni 1709 yilda tashkil topganligini to’g’ri ko’rsatgan. M.Xolsdvort Xiva xonligi aholisi haqida to’xtalib, uning umumiy aholisi 700 ming atrofida bo’lganligini, ulardan ma’muriyatni boshqarishni ta’minlagan va hukmdor sinflarni tashkil etgan o’zbeklar 400 ming nafarni tashkil etganligini taxmin qiladi. Shuningdek, “shaharlarda, o’zbeklardan tashqari ayniqsa, bosqinchilik yurishlarida asirga olingan eronlar bilan aralashib ketgan asl voha aholisi ham mavjud edi”,-deb ta’kidlaydi.M. Xoldsvort “XVI asrning oxirida eski Amudaryo o’z oqimini o’zgartirganligi sababli eski Urganch suv ta’minotini yo’qotadi va Xiva poytaxtga aylanadi” ,- deb yozadi. – Xuddi shu fikrni keyinroq J.Uiler ham takrorlaydi . – M.Xoldsvort o’z asarida yana 1851 yilda Xivaga sayohat qilgan Eron elchisi Rizoqulining yo’llar bayramini qanday tasvirlaganiga to’xtalib o’tadi:”Ramazon oyining navbatdagi bayramlari munosabati bilan eronliklar va uy xizmatkorlari, yuk tashuvchilar va ishchilar bo’lib xizmat qilgan qullar, qishloqlarga hamda Xorazmning turli manzilgohlariga tarqaldilar va 3 kunni ozodlikda o’tkazardilar. Ular barcha yerlardan Xivaga kelardilar vao’zlarining vaqtlarini atrofda sayr qilish bilan o’tkazardilar.Ular o’zlarining yurtdoshlari o’zlari kabi baxtsizlikdagi 36 bo’lishi, bundan tashqari Xiva shahrining o’zida 400 savdo do’koni, karvonsaroyda 105 savdo rastasi mavjud bo’lganini ta’kidlagan. A.Abdurasulov ham Xiva bozorlari haqida fikr yuritib, boshqa mualliflardan farqli ravishda xonlikdagi qul bozori haqida yangi ma’lumotlarini keltirgan H. Ziyoev Xivaning tashqi savdosiga ta’rif beraturib, Xivadan Rossiyaga, Eronga tuya karvonlari qatnagani, Buxoroga esa mollar tuyalardan tashqari, suv yo’li orqali kemalarda ham jo’natilganini qayd qilgan 144. M. Mahmudov XIX asrning 80-yillariga kelib Xiva xonligi bilan Turkiston general-gubernatorligi shaharlari orasida savdo-sotiq va boshqa tarzdagi aloqalar yo’lga qo’yilganini va bunda Amudaryo kemachilik idorasining ro’li katta bo’lganini yozadi. Muallif ”Kavkaz-Merkuriy” va “Xiva” nomli birlashmalar ko’magida 1887 yildan "Sar” va “Saritsa” nomli paroxodlar Petro-Aleksandrovsk va Chorjo’y shaharlari orasida odamlar va yuklarni tashishni tashkil qilgani, bu esa savdoning rivojida ahamiyatli ekanini bayon etishi bilan Xivadagi nafaqat tashqi savdo, balki kemachilik sohasida ham keng ma’lumotlarni qayd qilgan. 9 I. Jabborov: “Xiva xonligida XIX asr oxirida Amudaryoda mahalliy ustalar yasagan 330 katta va o’rtacha, yuzlab mayda kemalar suzib yurgan. Katta kemalar 500 puddan 2000 pudgacha, o’rtachalari 100 dan 500 pudgacha va kichiklari yuz pudgacha yuk ko’targan. Bu kemalar o’ziga xos bezaklar bilan bezagan” , - degan ma’lumotni qayd qilgan. Xuddi shunday ma’lumotni F.Ernazarovning tadqiqotida va birinchi o’zbek kinooperatori Xudoybergan Devonov tomonidan yaratilgan kinolavhada ham kuzatish mumkin. Bundan ko’rinadiki, Xiva xonligida kemachilik keng rivojlangan bo’lib, Xivaning kema yasaydigan ustalari mustahkam kema va qayiq yasashda o’zlarining mahoratini namoyish etganlar. Tadqiqotchilar Mahmudov va I.Jabborovlarning asarlaridan Xorazmdagi kemasozlik soxasi, dastlabki 9 Зиёев Ҳ. Тарихнинг очилмаган саҳифалари… - Б.100. 25 10.Abdurahimova .N.A, Ergashev. F.R Turkistonda chor mustamlaka tizimi.T.:Akademiya.2002 11.Ziyayev H. Tarixning ochilmagan sahifalari.T.:2003 12.Bobojonov. D, Abdurasulov. M Firdavsmonand shahar. Xiva 2008 13 .Qosimov. Y Qo’qon xonligi tarixi ocherklari.Namangan 1994 14.Boltaboyev. X Amir Umarxonning maktubi.O’zbekiston madaniyati va san’ati .1997 15.Ziyo.A O’zbek davlatchiligi tarixi.T.:Sharq 2001 16.Ziyayev .H.Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.:Sharq 1998 44 bilan birga xonlikdagi ayrim mansablar va soliq tizimiga oid ma’lumotlar keltirilgan. 11 Qo’qon tarixnavislik maktabi vakillari tomonidan yaratilgan xonlik tarixiga oid asarlar ustida manbashunoslik tadqiqotlarini olib borgan Sh.H.Vohidov ham o’z tadqiqotlarida Qo’qon xonligi davrida o’zbek davlatchiligining holatini ilmiy tahlil etishga imkon yaratuvchi tarixiy faktlarni berdi. Ayniqsa, uning R.Xoliqova bilan Markaziy Osiyodagi davlat‖ boshqaruvi tarixidan, deb nomlangan risolasi mavzusini o’rganishda muhim ahamiyatga ega H.Z.Ziyoyev Qo’qon xonligining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishiga bag’ishlangan asarida bu jarayonning muhim jihatlarini ko’rsatib berish bilan birga xonlik boshqaruv tizimining ayrim tomonlariga ham e’tibor qaratdi. Shuningdek, G.A.Agzamovaning O’rta Osiyo xonliklari, xususan,Qo’qon xonligi tarixiga oid tadqiqotlarda shaharlar hayoti, ularda mavjud ma’muriy boshqaruv tizimi va bu tizimning turli bo’g’inlarini egallagan mansabdorlar, xususan, rais ( muxtasib)lar hayoti, faoliyati haqida muayyan fikrlar bayon etilgan. Bu davrda Qirg’izistonlik,Qozog’istonlik va Rossiyalik olimlar T.K.Beysimbiyev, Yu.F.Lunyov,V. Ploskiylar ham xonlik tarixiga oid tadqiqotlar olib bordilar. T.K.Beysimbiyev Muhammad Yunus Toib qalamiga mansub “Tarixi Alimquli Amirlashkar” asari va boshqa manbarlarda keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib,xonlikda mavjud mansablarni izohlagan. U Qo’qon xonligi davrida janubiy Qozog’istonning yo’qori ma’muriyati ga bag’ishlangan maqolasida 18091865 yillarda Toshkent viloyati va uning shimoliy hududlarining idora etilishi, mazkur viloyatga tayinlangan hokimlar hamda mahalliy boshqaruv tizimida asosiy vazifalar zimmasiga yuklangan botirboshi va sarkor mansablarini tahlil qilgan. Qo’qon xonligi tarixini o’rganishda xorijiy tadqiqotchilar ham o’z hissasini qo’shganlar. Qo’qon tarixi bo’yicha M.Xoldsvort va B.Mans 11 Махмудов. Ш. Куканд хонлигининг ма‘мурий- бошкарув тизими (1709-1876 йй.). Тарих фан. Ном. Дисс.- Т. 2007. 35 dastlabki dekretlarning birida Respublika xalq maorif nozirligi huzurida “San’at va tarixiy yodgorliklarni muxofaza etish seksiyasi” tuzilgan. Seksiya ta’mirlash ishlarini qayta tiklashdan boshlab 19211922yillarda Arkning g’arbiy devori ta’mirlandi. Lekin keyinchalik ta’mirlash ishlari olib borilmagan edi. Ark devorlarini tiklashga 1 mln so’m kerakligi, ushbu mablag’ning yetarli emasligi va O’zbekiston SSR Madaniyat Minstirligining Restavratsiya ilmiy tadqiqot institutui tomonidan faqat uning g’arbiy devorini ta’mirlash bo’yicha loyiha ishlab chiqilib, devorning janubiy qismi ning ta’mirlanish rejasi ishlab chiqilmaganligi, Arkni ta’mirlash ishlariga partiya, sovet tashkilotlari va jamoatchilik birlashm alari diqqatini jalb qilish lozimligi N.Naimovning maqolasida aytib o’tilagan. XX asrning 80yillarida arkni tamirlash ishlari yetarli darajada e’tibor berilmagan. Ushbu davrda ark devorni ta’mirlash uchun bor yo’g’i 2 mingta g’isht ajratilgan edi . O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, mustaqillikning dastlabki yillarida Buxoro ilmiy ta’mirlash ustaxonasining bunyodkorlari A.Xo’jayev, M.Xo’jayev, S.Raxmatov, A.Pak, U.Troshuv, S.Rustamov, N.Fozilov, B.Xoldorov va X.Salomovlar Ark devorlarini qaytada n tiklash tadbirini amalga oshirish tashabbusi bilan chiqqanlar. Sarmoya yetishmasligi sababli Arkni ta’mirlash tadbirlarini amalga oshirish uchun viloyat miqyosidagi korxonalar va tashkilotlar 4 ushbu ta’mirlashni amalga oshirish uchun Sanoat qurilish bankining 002700050 hisob raqamiga mablag’ o’tkazishgan.O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 23-martda qabul qilgan “2020-yilgacha Buxoro shahri hududidagi madaniy meros obyektlarni ilmiy o’rganish, ta’mirlash va ularni zamonaviy foydalanishga moslashtirish bo’yicha davlat dasturi to’g’risidagi” qaroriga muvofiq Ark qal’asi qayta ta’mirlandi. Ta’mirlash ishlariga poytaxtdagi “Meros chashmasi” korxonasi loyihalovchilari jalb qilindi. Ular obyektni asl qiyofasini saqlagan holda qal’a devorini avvalgidan ham mustahkamlash tarxini tayyorlab berdilar. Buxoro azaldan sharqning yetti iqlimga tanilgan qadimiy shaharlardan biridir. Bunday shuhratning sabalaridan biri shahardagi ulug’vor masjid va madrasalardir. Buxoro shahrining markazidagi ulug’vor inshootlaridan biri Poyi Kalon ansambli o’zining betakrorligi bilan ajralib turadi. Poyi Kalon 14 do’stlari bilan uchrashardilar, o’zlarining ahvoli haqida suhbatlashardilar…bir- birlariga ayanchli badarg’alikdagi hayotidan nolirdilar” 75 Haqiqatan ham, xonlikda qullar mavjud bo’lgan bo’lib, bu haqda mahalliy adabiyotlarda ma’lumotlar uchraydi. Masalan, ”1851 yilda Xiva xonligiga tashrif buyurgan Eron elchisi Rizoqulixon Hidoyat Lolaboshi(ba’zi adabiyotlarda qizilboshi deb yuritiladi) elchiligi fuqarolarni ozod qilish va Eronga olib ketish, shuningdek, musulmonlarni olib-sotish ya’ni qulchilikni bekor qilishga majbur etish” 76 edi. M.Xoldsvort yana “XIX asrda ichki birlashtirish uchun kurash boshlandi. XVIII asrdan beri hali hamma yerda sulola tashkil etilmagan edi. – Inoq Eltuzar o’zining hokimiyati va taxt merosi tartibini o’rnatib, oliy hokimiyatni o’z zimmasiga oldi”, 2 - deb yozadi. Haqiqatan ham 1804 yildan boshlab, Xivada hukmronlik o’rnatiladi. – M. Xoldsvort o’z asarida yana Xiva xonlari ro’yxatini ham qayd etadi: Inoq Eltuzar 1804 - 1806 Muhammad Rahim 1806 - 1826 Olloquli 1826 - 1842 Rahimquli 1842 - 1845 Madamin (Muhammad Amin) 1846 - 1855 Sayid Muhammadxon 1856 - 1864 Muhammad Rahim II 1864 - 1910 Asfandiyorxon 1910 - 1918 Sayid Abdulloh 1918- 1920 Shu o’rinda 90-yillarda E.Ollvortning asarida 77 ushbu xonlikni boshqargan hukmdorlar ro’yxatini ham keltiramiz. Rahimquli 1842-1845 Muhammad Amin 1845-1855 Sayid Muhammad 1856-1864 Muhammad Rahim II 1865-1910 Asfandiyor 1910-1918 Sayid Abdullo 1918-1920 37 yashashga majbur bo’lgan edi. U dastlab Buxoro xukumdori Imomqulixon himoyasida, keyinroq esa, ikki yilga yaqin qozoq sultoni Eshimxon saroyida yashagan. Shundan so’ng Toshkentga kelib bu erda ikki yil yashadi. Toshkentdan Buxoro orqali Xivaga qaytgan Abulg’oziyni Isfandiyorxon bosqinchilikda ayblab hibsga oladi va Isfaxon shahriga Eron shohi huzuriga badarg’a qiladi. Isfaxon yaqinidagi Taborak qal’asida o’n yil asirlikda yashagan Abulg’ozi 1639 yilda o’z nazoratchilari yordamida bandilikdan qochishga muvaffaq bo’ldi. 2.2. Qo’qon xonligi tarixiga oid ilmiy izlanishlar Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixining turli davrlari, xususan,xonliklar davri tarixi ham yangi yondashuvlar asosida o’rganila boshladi. Bu davrga oid O’zR FA Tarix instituti tomonidan O’zbekiston tarixi (3-jild) nashr etidi. Kitobning birinchi jildida Qo’qon xonligi tarixi‖ batafsil yoritib berilgan. O’zbekiston hududida qadim zamonlardan beri shakllanib va rivojlanib kelgan milliy davlatchillikning uzviy davomchisi bo’lgan Qo’qon xonligida kechgan jarayonlar haqida H.N.Bobobekov, Sh.H.Vohidov, H.Z.Ziyoyev, G.A.Agzamova, D.Sangirova, V.T.Ishquvvatov, Z.A.Ilhomov, Muhammad Yahyoxon 22 kabi tadqiqotchilar asar va maqolalar yozdilar. Ularda xonlik tarixining turli masalalari,xususan, Turkiston xalqlari Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurashi, Qo’qon xonligida xalq harakatlari va ularning ijtimoiy-siyosiy asoslari, turli tarixiy shaxslar,jumladan,Aliquli Amirlashkarning mamlakat siyosy hayotidagi o’rni,xonlikdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotning ba’zi masalalari, ma’muriy boshqaruv tizimining ayrim muammolari, Qo’qon xonligi manbashunosligi masalalarini va o’zlarining ilmiy mulohazalarini berganlar. Qo’qon xonligi tarixi bo’yicha yirik mutaxassis H.N.Bobobekovning bu davrda chop etilgan “Qo’qon tarixi” asarida xonlik tarixining ko’p muammolarini tahlil qilish 34 S.Salimovlarning70 ilmiy maqolalari keng o’rin olgan. Ushbu maqolalarda vohadagi tarixiy yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi masalalariga bag’ishlangan. Jumladan, Buxorodagi ma’muriy inshoot binolaridan Ark tarixi to’g’risida N.Naimov, X.Ahmedov, A.Xalilovlovlar gazeta sahifalaridagi ilmiy maqolalarida yoritib berganlar. Arkning asoschilari Siyovush va Afrosiyob tarixiy shaxslar bo’lganligi N.Yo’ldoshev maqolasida quyidagicha izohlab beriladi: “Siyovush otasi Kaykovus Ahamoniylar sulolasidan bo’lib VI asrda Eronda hukmronlik qilgan. Abu Rayhon Beruniy Siyovushnig o’g’li Kayxusrav Xorazmda hukmron bo’lganligini tarixiy faktlar asosida tasdiqlaydi. Buxoro majusiylari Afrosiyob va Siyovush qabrini muqaddas bilib sajda qilganlar. Buxoro, Samarqand, Xorazm xalqlari qadimgi an’analarni davom ettirib Buxorolik musulmonlar XX asr boshlariga qadar Siyovushni shahid bo’lganlar qatorida, qabrlarini ziyoratgohga aylantirib, Siyovushni vali (madadkor) deb bilganlar”. Yuqoridagi dalillardan tashqari Siyovush zamonida yashab kelayotgan mahalliy urf odatlar va an’analar borki uning tarixiy shaxs ekanligidan dalolat beradi. Birinchidan, Buxoro arkining sharqiy darvozasi Dari Kohfurushon (Somonfurushon) deb atalgan chunki, darvozaning pastidagi maydonchada Buxoro arki paydo bo’lgandan buyon dehqonlar somon, beda va boshqa mol ozuqalarini keltirib sotganlar. Ikkinchi dalil Siyovush shahid bo’lgandan keyin “Dari Kohfurushonda” ko’milgani uchun bu darvoza “Dari Go’riyon” deb atalgan. Qadimgi so’g’d va fors tilida “qabr”-go’r degan manoni bildiradi. Uchinchi dalil Siyovushning xotirasiga bag’ishlab aytiladigan Mug’lar yig’isi marsiyasi, o’zgargan 3 holda vafot etgan kishining o’lgan kuni, “begoyi juma”, “qirq oqshomi” marosimida oymullalar tomonidan marsiya aytish odat tusiga kirib qolgan. To’rtinchi dalil Navro’z kuni ertalab erkakalar tomonidan xo’roz so’yilib, bu an’ana ham o’zgartirilgan holda saqlangan. Navro’zda xo’roz so’yish odat ga aylanib, buni buxoroliklar “Qozon to’ldi”deb ataydilar . Ushbu me’moriy majmuaning qadimiy inshootlardan bo’lishiga qaramay mustaqillik yillarigacha bo’lgan davrda binoning ta’mirlanishiga yetarli darajda e’tibor berilmagan. Sovet hokimiyati yillarida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tomonidan qabul qilingan 13 yetishadi. Qisqa vaqt ichida Xo’ja Ahrordan irshid xati olib, buyuk pir darajasiga yetishadi. Zayniddin Vosifiyning ”Badoye ul vaqoye” asarida ta’kidlanishicha Mir Arab Turkisto nning Sabron degan joyida koriz, Shofirkon, Vobkent, G’ijduvon ariqlarini qazdirib, Shofirkon rudi(arig’i)ni Ubaydulloxon ibn Sulton sharafiga Sulton obod deb ataganlar. Asarda yana ta naqshbandiya tari ‘ kidlanishicha Miri Arab Ubaydulloxonning piri bo’lib, qatining rivojlanishiga ulkan hissa qo’shgan. 1512yil Erondan Najmi Soniy boshliq 80 ming qo’shin Movraunnahrga hujum qilganlarida Buxoro xoni Ubaydulloxon va Jonibek sultonlar qochganlarida, Mir Arab Turkistondan Buxoroga kelib uni jang qilishga chorlab, jangda g’alaba qilishini aytadi. Mustaqillik yillarida Prezident I.Karimov tashshabbusi bilan madrasa faoliyatini tubdan yaxshilash uchun samarali ishlar olib borildi. O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2003yil 22avgustdagi qaroriga asosan mazkur madrasa diplomi davlat ta’lim hujjati deb e’tirof etildi Buxorodagi eski asosiy ko’chalar tutashgan Labi Hovuzni Buxoroni qalqib turgan yuragiga qiyos etishadi. 3 Ilmiy tadqiqot muallifi A.Xalilov ushbu me’moriy majmuaning tarixini 3 Xalilov A. Niliy gumbaz chiroyi. Buxoro haqiqati. 1997-yil 18-iyun. 7 ochib berishga harakat qilib quyidagilarni keltirib o’tadi: “ Labi Hovuz majmuasining birinchi inshooti Ko’kaldosh madra sasi 1568yillarda qurilgan. 160 hujradan iborat ushbu madrasada Zaliliy, Shukuriy, Abdulqodir Savdo, Maxtumquli, Ergash Jumanbulbul, Berdi Kerboboyev, Jalol 1569 Ikromiy kabi adiblar o’qishgan. Labi hovuz majmuasining ikkinchi inshooti 1622 yilda qurilgan Nodir Devonbegi xonaqohi hisoblanib, bino tuzulishi oddiy bo’lib, an’anaviy katta gumbaz va bir necha kichik xonalardan iborat. Bino ichkarisi o’zining kengligi bilan ajralib turadi. Nodir devonbegi ushbu binoni tiklashdan avval uning oldida katta tosh ho vuzni qurdirishgan. Bu hovuz tarixga “Havzi bazo’r” ya’ni “zo’rlik hovuzi” nomi bilan kirgan. Bu iboraning arabcha yozuvidan 1620 kelib chiqadi” 80 . XX asrning 50-- yil, ya’ni hovuzning bapo etilish sanasi yillarida hovuz qurutilib, uning zinalarida tribunala r, tubida esa voleybol maydonchalari tashkil etilgan. 60yillarda madaniy jamoatchilik talabi bilan hovuzga suv quyilib asl holiga keltirilgan. Labi hovuzning uchinchi inshooti sifatida qurilgan Nodir devonbegi madrasasi 21 bo’yicha davlat dasturi to’g’risidagi” qaroriga muvofiq Ark qal’asi qayta ta’mirlandi. Ta’mirlash ishlariga poytaxtdagi “Meros chashmasi” korxonasi loyihalovchilari jalb qilindi. Ular obyektni asl qiyofasini saqlagan holda qal’a devorini avvalgidan ham mustahkamlash tarxini tayyorlab berdilar. Buxoro azaldan sharqning yetti iqlimga tanilgan qadimiy shaharlardan biridir. Bunday shuhratning sabalaridan biri shahardagi ulug’vor masjid va madrasalardir. Buxoro shahrining markazidagi ulug’vor inshootlaridan biri Poyi Kalon ansambli o’zining betakrorligi bilan ajralib turadi. Poyi Kalon ansambli tarkibidagi inshootlardan biri Masjidi Kalonning qayta-qayta yaratilish tarixiga nazar tashlab, Buxoroning rivojlanish va inqirozli bosqichlarini belgilash mumkin. Arslonxon qurdirgan mahobatli masjid Buxoroda barpo etilgan birinchi sajdagoh emas. Narshaxiyning naql qilishicha, Buxorodagi dastlabki masjid Muslimxonning taxt vorisi Qutayba tomonidan 713-yilda bunyod etilgan. Qutayba bu sajdagohni budparastlar ibodatxonasi o’rnida qurdirgan. O’sha davrda islom dini endigina Buxoroga kirib kelayotgan edi. Xorun ar-Rashid zamonida Ark qal’asi yaqinida mo’min musulmonlar jamoa bo’lib, namoz o’qib, bir-birlaridan ibrat olishlari uchun jome masjidi qurildi. Somoniylar hukmdori Ahmadning o’g’li Said Nasr hukmronligi yillarida Masjidi Kalon qulab tushib, minglab odamlar halok bo’lgan. X asr boshida Abu Abdulloh Muhammad masjidni qaytadan bunyod etib bu bino 60 yil muqaddas sajdogoh sifatida xizmat qilgan. Ibn Sino, Rudakiy, Narshaxiy singari buyuk zotlar shu masjidga tashrif buyurganlar. Masjidi Kalon saljuqiylar tomonidan XI asr o’rtalarida vayron etilgan edi. Shamsul Mulk masjidni qaytadan ta’mirladi. Uning minbar va mehrobi samarqandlik ustalar tomonidan tayyorlanib Buxoroga keltirilgan. Arslonxon hukmronligi yillarida jome masjidi ark qal’asi yonida joylashib istilochilar tomonidan vayronaga aylanganligi sababli masjidni Arkdan sharq tomonga qarab ko’chirishga qaror qilgan. Shu maqsadda shahristondan ko’pgina hovli joylar sotib olinib, buxorolik me’morlar shaharsozlik tarixida ilk bor bu inshootning samarqandlik ustalar tomonidan yasalgan mehrob, minbar va maksuralarni yaxlit tarzda yangi joyga ko’chirishdi. 1221-yil 12-martda 9 kemachilik idoralarining faoliyati, xonlikning suv yo’li orqali qilgan savdo aloqalari xususida keng ma’lumotlarga ega bo’lish mumkin. Ma’lumki, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Xiva xonligida muomalada ishlatiladigan pullar 3 xil atalgan: “Tilla”, “tanga” va “pul”. Tadqiqot jarayonida Xiva xonligida zarb qilingan tanga va pullarda odam rasmi tushirilmagani, arab imlosida sanasi va qaysi xon tomonidan zarb qilingani ko’zga tashlanadi. So’nggi Xiva xoni - Sayid Abdullaxon davrida pullar atlas matoga bosib chiqarilib, manot deb yuritila boshlangan, uni xivaliklar “turma qog’oz” (“turma qog’oz”ning chiqishi Junaydxon faoliyati bilan ham yuritganlar . Shuni aytish joizki, XX asr boshida Xiva xonligi iqtisodi ahvolda bo’lganligidan pullar yaxshi daftar qog’ozlariga chiqarilavergan. 10 Fikrimizcha, Xiva xonligidagi iqtisodiy qiyinchiliklarning muhim sabablari - Rossiya istilosidan keyin Xiva xonligi birliklarining qadrsizlanganligi, pul muomalasining majburan o’zgartirilganligi, oltin va kumush pullarning markazga yig’ilishi, asossiz pul islohotlari o’tkazilgani bo’lgan. Shu bilan birga, Xiva xoniga pul zarb qilishning taqiqlanishi va mamlakat hududida turli pul birliklarining muomalada bo’lganligi ham xonlikning iqtisodiy ahvoliga salbiy ta’sir ko’rsatganini ta’kidlagan. Xiva xonligida Rossiyadagi kabi mol-mulkka qarab ayirmachilik bo’lmagan.Har qanday xivalik bir vaqtning o’zida savdogar, navkar, dehkon, hunarmand bo’lishi, yerga yoki boshqa mulkka ega bo’lishi mumkin bo’lgan. Lekin hamma majburiyatlarni o’z vaqtida ado etishi lozim edi. Xonlikdagi soliq va majburiyatlar masalasi ham mustaqillik davri tadqiqotlarida o’z aksini topgan. Jumladan, H.Ziyoev ma’lumotiga ko’ra, qoraqalpoqlar o’zbeklar kabi bir xil soliq to’lashgan. Biroq, ular xon talabi bilan urushga chiqishga majbur bo’lganlar. Zero, tarixiy voqelikni haqqoniy va to’laqonli aks ettirishning zarurshartlaridan biri birlamchi manbalardan foydalanish, ularni ilmiy iste’molga kiritish hisoblanadi.Xiva xonligining Qo’ng’irotlar sulolasi davri tarixini o’rganishda 10 146Маҳмудов М. Хоразм тарихидан лавҳалар.- Урганч, 1998.-Б. 29 26 Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda uning tarbiyaviy ta’siri bo’lm aydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o’rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur, – dedi Shavkat Mirziyoyev. Mutasaddilarga O’zbekistonda tarix fanini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqish vazifasi qo’yildi. O’zbekistonning eng yangi tarixida muhim bosqich sifatida kechayotgan so’nggi yillar (2016-2018)da ilmiy tadqiqotlarga, ilmiy muassasalarning faoliyatiga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi, O’zbekiston Oliy attestatsiya qo’mitasi kabilarni ishini yanada takomillashtirish bilan bog’liq chora-tadbirlarning hayotga joriy etilayotganligi fikrimizning dalilidir. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2016 yil 18 oktyabrdagi Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43- sessiyasining ochilish marosimida “Ta’lim va ma’rifat-tinchlik va bunyodkorlik sari yo’l” mavzusidagi nutqida: “...Mustaqillik yillarida O’zbekistonda ajdodlarimizning muqaddas dini bo’lgan islomning jamiyatimizdagi o’rnini qayta tiklash bo’yicha ulkan ishlar amalga oshirildi. 1999 yil Toshkentda Markaziy Osiyoda birinchi Islom universiteti ochildi. Mamlakatimizda 10 ta diniy ta’lim muassasasi, jumladan, Toshkent islom instituti, 9 ta o’rta maxsus o’quv yurti faoliyat ko’rsatmoqda. Ana shu ta’lim maskanlari orasida XVI asrda bunyod etilib, ilm-fanni keng yoyishga xizmat qilgan Buxorodagi Mir Arab va Toshkentdagi Ko’kaldosh madrasalari bor". 1 O’z mustaqilligini qo’lga kiritgan O’zbekiston Respublikasi milliy davlatchiligini barpo qilish bilan bir qatorda xalqaro maydonda ham o’zining barqaror tashqi va ichki siyosati, buyuk va qadimiy tarixi, takrorlanmas ma’naviy merosi va milliy qadriyatlari bilan dovrug’ tarata boshladi. Garchi mustabid sho’rolar hukmronligi davrida O’zbekiston tarixi fani tobbnylaqonli tadqiqotini amalga oshira 1 3 yozma ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega. Xonlik tarixi bilan bog’liq ma’lumotlar asosan Muhammad Rizo Erniyozbek o’g’li Ogahiy (“Riyoz ud- davla”, “Zubdat ut-tavorix”, “Jome’ ul-voqeoti sultoniy”, “Gulshani davlat”, “Shohid ul-iqbol”) va Muhammad Yusuf Bayoniy (“Shajarayi Xorazmshohiy”, “Xorazm tarixi”), Sayyid Homid To’ra Kamyob (“Tavorix ul-xavonin”) singari xivalik tarixchilar asarlarida qayd qilingan bo’lib, ular XVII asrda Abulg’oziy Bahodirxon boshlab bergan tarixnavislik ilmini davom ettirganlar, hamda rivojlantirganlar. Ushbu mualliflar o’zlaridan oldin o’tgan va zamondoshlari asarlaridan ham foydalangan xolda,voqea-hodisalarga o’zlarining fikr- mulohazalari, tanqidiy yondashuvlarini bildirganlar.Ogahiy,Bayoniy va Kamyobning tarixiy asarlari faktik ma’lumotlarning ko’pligi va aniqligi jihatidan katta ahamiyat kasb etadi.Rus olimi akademik V.V. Bartold Munis va Ogahiy asarlarini adabiy- tarixiy asarlar deya ta’kidlagan 27 . Olimning ushbu fikriga qo’shilgan xolda shuni aytish mumkinki, Ogahiy, Bayoniy va Kamyob asarlarida tarixiy voqealar bayon etilib, faktik ma’lumotlar keng o’rin olgan bo’lsada, bayon etish usuli adabiy ekanligi ko’rinadi. Ma’lumki, Xiva xoni Eltuzarxon tashabbusi bilan Munisga Xorazm tarixini yozish ishi topshirilgan. Ogahiy tomonidan yakunlangan ushbu “Firdavs ul-iqbol” asarining ahamiyati shundaki, asardan Xiva xonligining qariyib 300 yillik (1511 – 1825) tarixi, shu davr mobaynida istiqomat qilgan turli etnik guruhlarning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o’rni, yer egaligi, soliq va majburiyatlar, ichki va tashqi savdo, diplomatik aloqalariga oid ma’lumotlar o’rin olgan. Ayniqsa, Qo’ng’irot urug’larining Xorazm hududiga kelib joylashisi, bu urug’ vakillarining Xorazmdagi siyosiy voqealarda muhim ro’l o’yna boshlaganlari tarixi hamda xonlik taxtiga erishish yo’lida qilgan tadbirlari ayon qilingan.Ogahiy yashagan davrda Xivada yetti marta xon almashgan, muallif ularning faoliyati davrida bo’lgan tarixiy voqealarni bayon etuvchi beshta tarixiy asarlarini yozishga muvaffaq bo’lgan. Jumladan, Olloqulixon hukmronligi davrini (1825 – 1843) yorituvchi “Riyoz ud-davla” (“Saltanat bog’lari”) asari shular jumlasidandir. Ushbu manbaning qimmati shundaki,unda Olloqulixon davrida 27 Bahouddin Naqshband maqbaralari, Navoiydagi Mir Said Bahrom obidasi va Qosim Shayx daxmasi A.Boymurodovni ng qo’li bilan ta’mirlangan. Ahmad Boymurodov va u Boymurodovlar, aka kishining o’g’illari Ravshanjon, Rahimjon va Raxmatjon uka Zarif va Sharif Rahimovlar, Qo’shmurod Xolliyev, Raxmatjon Ashurov, Bahodir Hamdamov, Yoqubjon Obidjonov singari ustalar Masjid i Kalonni qayta tiklashda va Miri Arab madrasasi old qismi peshtoqlariga koshinkorlik ishlarini amalga oshirib, Poyi Kalon ansamblini asl holiga 5 Chor bakr tarixiy yodgorligini ta’mirlash. Buxoro haqiqati. 1999 10 keltirishda o’z hissalarini qo’shganlar. Yuqorida bildirilgan fikrlarga asoslanib “Buxoro haqiqati” hamda “Buxoronoma” gazetalari sahifalarida Buxoro vohasida mavjud tarixiy yodgorliklar va ularning tamirlanish tarixi masalalariga oid maqolalar O’zbekiston tarixining bir qismi hisoblangan Buxoro tarixi masalasini tadqiq etuvchi olim va tadqiqotchilar uchun muhim ma’lumotlar berishi bilan ahamiyatlidir. O’rta Osiyo, jumladan O’zbekiston tarixini zamon talablariga asoslanib davrlashtirish masalasida olimlar orasida hamon bahslar davom etmoqda. Bu masala yuzasidan, xususan, eng qadimgi davrlardan bugungi kunga qadar bo’lgan tariximizni davrlashtirishda e tibor berilishi lozim bo’lgan tarixiy-madaniy jarayonlar,‟ masalaga sivilizatsion yondashuv, davrlashtirishning metodologik asoslari kabilarga A.Asqarov, E.Rtveladze, A.Sagdullaev va boshqa olimlar e tibor ‟ qaratgan bo’lishlariga qaramay, davrlashtirish masalalari to’la yechimini topmagan. II.Bob. Mustaqillik davrida Xiva xonligi tarixiga bag’ishlangan asarlar tahlili va ilmiy izlanishlar 2.1. Mustaqillik davrida Xiva xonligi tarixiga bag’ishlangan asarlar tahlili Mustaqillik yillarida o’rganilishi Mustaqillik davri tadqiqotchilari tomonidan Xiva xonligidagi ichki va tashqi savdo aloqalari, bozorlar, savdo rastalari va soliq tizimi haqida ma’lumotlar qayd qilingan. Tadqiqotchi H. Ziyoev ichki savdo haqida yozish jarayonida XIX asrning 70-yillarida Xiva shahar va qishloqlarida haftada ikki marta bozor 24 162223yillarda qurilgan bu binon ing ochilish marosimida Imomqulixon uni to’satdan madrasa deb e’lon qilgan. Karvonsaroy qaytadan qurilib madrasaga moslashtirilgan. 1920yil sentabrga bu binoga Mirzo Narzullo kulubi nomi berilgan. Keyinchalik bino yosh tomoshabinlar teatriga, tikuvchilik ustaxonasiga aylantirilgan. 1970yilda yodgorlikni ta’mirlash jaroyinida ajoyib sur’at “tipirchilab turgan oxuni changallab quyosh tomon uchayotgan ikki afsonaviy qush tasviri” yaratildi. Mustaqillik yillarida buxorolik naqqoshlarning go’zal bezaklari bila n jilolangan bu bino chet el sayyohlarining sevimli maskaniga aylangan. Buxoro aholisi VIII asrda islom dini kirib kelgunga qadar zardushtiylik diniga e’tiqod qilib, aholining bu dinga sig’inganligini ko’rsatuvchi Mag’oki Attori masjidi hisoblanadi. Tarixc hi mutaxasis N.Naimov o’z ilmiy tadqiqotlardan birini Mag’oki Attori masjidi va unda olib borilgan izlanishlarga bag’ishlaydi. Olim o’z ilmiy tadqiqotlarini Narshaxiy ma’lumotlariga tayangan holda yoritib beradi. Buyuk tarixnavis Muhammad Narshaxiy Abul Ha “Xazoniy ulsan Nishopuriyning ulum” asariga 8 tayanib, qadim zamonlarda buxoroliklar otashparastlar mabudasi Anaxitaga sig’inganligi va uning but va sanamlarini har yili sotib olganliklarini, bu but va sanamlar hozirgi Mag’oki Attori masjidi atrofida yilida 2 marta o’tkaziladigan gavjum bozorda xarid qilinganligini, bozorda o’n ming do’kon bo’lib har safar ellik ming dirhamlik savdo qilinganligini va podsho savdo sotiqni rivojlantirish maqsadida bu yerda otashparastlar butxonasini qurdirganligi N.Naimov o’z maqolasida qayt etib o’tadi. Arab istilosidan keyin aholiga islom dinini singdirish maqsadida butxona va bozor yo’q qilib tashlangan. Masjid XII asrda qayta bunyod etilib uning janubiy peshtoq qismi hozirgi davrgacha saqlangan. Bu peshtoqning yaratilish m islomgacha bo’lgan fors me’morchiligi uslibida qurilgan O’tgan asrning 3081 . aqomi yillarida V.Shishkin rahbarligidagi olimlar masjid atrofida izlanishlar olib borib, binoning eng qadimgi janubiy peshtoqi ostini 6 metr chuqurlikda qazib, masjid ostidan otas hxona qoldig’ini topishdi. Qazishmalar natijasida turli davrlarda obida o’rnida ustmaust uchta bino barpo etilganligi aniqlandi. Eng pastda dastlabki birinchi qurilgan qadimgi otashparastlar 22 ansambli tarkibidagi inshootlardan biri Masjidi Kalonning qayta-qayta yaratilish tarixiga nazar tashlab, Buxoroning rivojlanish va inqirozli bosqichlarini belgilash mumkin. Arslonxon qurdirgan mahobatli masjid Buxoroda barpo etilgan birinchi sajdagoh emas. Masjidi Kalon saljuqiylar tomonidan XI asr o’rtalarida vayron etilgan edi. Shamsul Mulk masjidni qaytadan ta’mirladi. Uning minbar va mehrobi samarqandlik ustalar tomonidan tayyorlanib Buxoroga keltirilgan. Arslonxon hukmronligi yillarida jome masjidi ark qal’asi yonida joylashib istilochilar tomonidan 1 Ahmedov X. Qadimiy ark qaytadan yuz ochadi Buxoro haqiqati.1992-yil 28-noyabr. 5 vayronaga aylanganligi sababli masjidni Arkdan sharq tomonga qarab ko’chirishga qaror qilgan. Shu maqsadda shahristondan ko’pgina hovli joylar sotib olinib, buxorolik me’morlar shaharsozlik tarixida ilk bor bu inshootning samarqandlik ustalar tomonidan yasalgan mehrob, minbar va maksuralarni yaxlit tarzda yangi joyga ko’chirishdi. 1221-yil 12-martda masjid bunyod etilib husni jamoli islom olamiga ko’z-ko’z qilindi. Hozirgi Masjidi Kalon Abdullaxon davrida qurib bitkazilgan. U Markaziy Osiyodagi eng yirik jome masjidi hisoblanadi Sho’rolar davrida Masjidi Kalon uzoq yillar don tashkilotining omborxonasi vazifasini bajargan. 3 may. Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti tashkil etildi. 21 iyun. Toshkentda Hyatt Regency Tashkent mehmonxonasi qurib bitkazildi.23- 24 iyun. Toshkentda Shanxay hamkorlik tashkiloti Davlat rahbarlari kengashining navbatdagi majlisi bo’ldi. Majlis O’zbekiston Respublikasi raisligida o’tdi. 1.2 Mustaqillik yillarida Buxorodagi ilmiy muassasalar faoliyati va ularning tarixiy merosimizning o’rganishdagi xizmatlari 1991 yil 31 avgust o’zbek xalqi va umuman O’zbekiston xalqlari, shu jumladan Buxoro aholisi hayotida unitilmas sana bo’ldi.O’zbekiston mustaqilligi e’lon qilindi. Mustaqillikka erishgandan so’ng mamlakatda shu jumladan qadimiy Buxoroda ilmiy texnikaviy va ma’naviy salohiyati, boy ilmiy – madaniy merosi o’zbek xalqining hayoti bilan qiziquvchi xorijlik sayyolarni, turli soha vakillarini o’ziga jalb etmoqda. Mustaqil Buxoro uchun 15 davrida ruslar Urganchga yurish qilganliklari va taxminan 1613 yillar atrofida Xorazm qalmiqlarining talonchilik bilan bostirib kirib, keyinchalik tashlab ketgan bosqinidan azob chekkanligi haqida yozadi. Shuningdek, Arab Muhammadning hukmronligi davrida Amudaryo deltasining qurib qolganligi tufayli poytaxt Urganchdan Xivaga ko’chirilganligini qayd etadi.Muallif yana ” ...Urganch va Xivaning sun’iy aholisi Eron generallariga qarshi qo’zg’adi... Qo’zg’olonga boshchilik qilgan shayboniylarga qarindosh bo’lgan Elbars boshchiligida Xiva mustaqil xonlik barpo etildi.Shayboniylar sulolasi Xorazmda 1512 yildan to 1920 yilgacha hukmronlik qildi deb ta’kidlaydi.Krausset Xiva xonlaridan Abulg’ozi Bahodirxon 1643 -65 mashhur ekanligini yozib, u chig’atoy turk tarixchilari ichida buyuklardan biri edi, chingizxon va chingiziylar tarixi haqidagi qimmatli asar "Shajarai turk” ning muallifidir, deb baho beradi. Uning xon «sifatida olib borgan faoliyatini tahlil etib, 1890 yilda Kat regionini talash uchun kelgan Kandelung Ubasha boshchiligida xazar-qalmiqlarning bosqiniga va qo’shni Xazoraspni talagn qalmiqlarga zarba berganligini haqida ma’lumotlarni keltirib o’tgan. 70 yillarda yana Alfred Rambaud Xiva xonligi haqida qiziqarli ma’lumotlarni keltiradi. Bu muallif o’z asari 92 da ko’proq ruslarning O’rta Osiyoga bostirib kirishi masalasiga e’tiborni qaratgan. Bu asar haqida so’nggi paragrafda to’xtalamiz.O’rganilayotgan masala tarixshunosligini tahlil etar ekanmiz, Indiana universiteti O’rta Osiyo, chig’atoy, Oltoy bo’limi direktori, muhojir - tarixshunos Yuriy Bregelning baholashga arzigulik maqolalari xususida to’xtalib o’tish lozim, deb o’ylaymiz.Uning maqolalari XX asr 20 yillari ingliz tarixshunosligida Xiva xonligiga oid eng qimmatli materiallardir. Yuriy Bregel maqolalarida Buxoro va Qo’qon xonliklari bilan bir qatorda Xiva xonligiga ham batafsil to’xtalib o’tadi. U Xiva xonligi bo’yicha rus, ingliz olimlari asarlari bilan bir qatorda xonliklar davrida yashab o’tgan saroy tarixchilari Munis va Ogahiy asarlaridan ham foydalangan.Yuriy Bregelning Eron ensiklopediyasi “O’rta Osiyo” bo’limida chop etilgan ” 12-13 / 18-19 asrlarda O’rta Osiyo” 93 nomli maqolasida Buxoro, Qo’qon xonliklari bilan bir 40 dehqonlar va hunarmand o’zlarining mahsulotlarini sotardilar yoki o’zlarining qo’shnilariga xizmat qilib, haqini doimo mahsulot bilan yoki ba’zida naqd pul bilan olardilar. Shaharlarda hunarmandlar ustaxonalari tashkil etilgan bo’lib, u yerda temirchi, teri (po’st) va charmni ishlovchilar, kulollar, arqon tayyorlovchilar va gilam to’quvchilar ishlardilar. Rus tovarlari bilan tanishish natijasida hunarmandchilik ayniqsa bo’yoqchilik va kulolchilik mahsulotlarining bozori kasodga uchray boshlagan” ligini ta’kidlaydi. Xiva xonligida ichki savdo haqida Meri Xoldsvort xonlikdagi ichki savdo Buxorodagi va Farg’ona vodiysidagidek yaxshi rivojlanmagan edi, degan xulosaga keladi. Uning ta’kidlashicha, “shaharda bozor bo’ladigan kunlar tashkil etilgan edi, tashqi savdo Afg’oniston, Eron va Rossiya bilan olib borilardi. Xiva savdogarlari o’zlarining shaxsiy mollarini Rossiya yarmarkalariga olib borardi. Tovarlar tagi yassi qayiqlarda Amudaryodan Urganchga yoki Chorjo’yga olib borilardi, so’ng karvon yo’llari orqali tashib ketilardi”.Xivadan Rossiyaga, Eronga tuya karvonlari qatnaydi Buxoroga esa mollar tuyalardan tashqari suv orqali kemalarda ham jo’natiladi”. “Kemalar faqat Shovot va Polvon kabi kanallardagina qatnamasdan hatto, Amudaryo bo’ylab Buxoroga va Orol dengizi bo’ylab Sirdaryoning quyilish joyigacha boradi” . M. Xoldsvortning xonlikdagi savdo haqidagi fikrlariga keyinroq xorijlik olim Uiler ham qo’shiladi va o’zining asari 85 da yuqoridagi fikrlarga mos fikrlar keltiradi. Ingliz olimi M. Xoldsvort xonlikdagi pul munosabatlari U yana “qadimgi voha maydonlari intensiv sug’orilardi va yerlar o’g’itlanardi” 86 , deb yozadi. Uiler “xonlikda yashagan yarim ko’chmanchi turkmanlar asosan chorvachilik bilan birga ikkinchi darajali bo’lgan dehqonchilik bilan shug’ullandi. Qo’ng’irot shimolida va Amudaryo deltasida yashaydigan qoraqalpoqlar aralashib ketgan o’troq qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanib, u hosil yetishtirish va mol boqishga bo’linadi”.U Arab Muhammad hukmronligi 39 “O’zbekistonda tarix fani: yutuqlar va rivojlanish muammolari” to’plamida O.G. Pugovkina, U.A. Abdurasulov, M.U. Qayumovlar tomonidan Xiva xonligining Qo’ng’irotlar sulolasi davri tarixining tarixshunoslikdagi talqini, Rossiya tarixshunosligida Xivaga yurishning yoritilish masalalari yangicha yondashuvlar asosida yoritilgan . E.E. Karimovning Xiva qozilik hujjatlari va xon yorliqlari tavsifini o’zida mujassamlashtirgan asariga doir muhim ma’lumotlar mavjud . Jumladan, Q. Munirov asarida Xiva xonligining XVII – XX asr boshidagi tarixi,Ogahiy, Kamyob, Bayoniyning tarixiy asarlari mazmuni tahlil qilingan va bu asarlarning O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganishdagi ahamiyati ko’rsatilgan.G’.A. Ahmadjonovning tadqiqotlari mazmuni Rossiya imperiyasining Turkistondagi mustamlakachilik siyosati tarixi va tarixshunosligiga bag’ishlangan bo’lib, ushbu tadqiqotlar o’rganilayotgan muammoni tahlil etishda nazariy asos bo’la oladi. Xulosa qilib aytganda, XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr 20-yillari xorij tarixshunosligida Xiva xonligi masalalariga oid adabiyotlar hajmini nisbatan ozchilikni tashkil etsada, vaqt o’tgan sari, ma’lumotlar yig’ilib bordi va asarlar soni ortishi bilan matbuot sahifalarida chop etilgan lavhalar mazmuni ham boyib bordi. – XIX asrda yevropalik tadqiqotchilar tomonidan yozilgan asarlarning mazmuni asosan mustamlakachilik kayfiyatida yozilgan bo’lsada, ularda xonlikning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, davlat boshqaruvi va madaniyati kabi masalalar yoritilgan edi. Uning zamondoshlari bo’lgan Ogahiy va Bayoniylar asarlarida Sayid Muhammadxon Rahimxon II (Feruz) faoliyatida adolatparvarlik va haqgo’ylik, qattiqqo’llik va talabchanlik bilan, ma’rifatparvarlik esa tashabbuskorlik bilan uyg’unlashib ketganligi haqida ma’lumotlar beradilar. Bu xon o’zining butun hukmronligi davrida el-yurt farovonligi, tinchlik-osiyishtaligi uchun kurashdi. Xonlikda dehqonchilik, sug’orish ishlari, savdo-sotiq va hunarmandchilik taraqqiy etdi. Bu davrda Xorazmda ayniqsa ilm-fan, adabiyot va san’at, me’morchilik yuksaldi. Xonning o’zi “Feruz” taxallusi bilan ijod qilib o’zbek mumtoz adabiyoti rivojiga katta hissa qo’shdi. 42 “Amole Baqo” ya’ni Usto Baqo jumlasi kelib chiqadi . Buxorodagi eng katta ta’lim muassasalardan biri Miri Arab madrasasidir. Miri Arab madrasasining tarixi to’g’risida S.Buxoriy o’z ilmiy maqolasi Arab nomi bilan mashhur bo’lgan zotning asl ismi Said Abdullohdir ta’kidlab o’tgan . Shu bilan birga maqoladi da Miri ekanligini U kishi Yamanning Hazarmavut mavzesida tug’ulgan. “Juxfat azZoiriy”da yozilishicha Hazarmavutda Hud Alayhissalomning qabrlari bo’lgan. Said Abdulloh amir bo’lgan, lekin 22 yoshida dillariga alloh taollo ishqi paydo bo’lib, tojutaxtdan voz kechib Samarqa Kafshir guzarida Xo’ja Ahror Valiy su h ndga keladilar va uyerda Xo’ja batlariga yetishadi. Qisqa vaqt ichida Xo’ja Ahrordan irshid xati olib, buyuk pir darajasiga yetishadi. Zayniddin Vosifiyning ”Badoye ul vaqoye” asarida ta’kidlanishicha Mir Arab Turkisto nning Sabron degan joyida koriz, Shofirkon, Vobkent, G’ijduvon ariqlarini qazdirib, Shofirkon rudi(arig’i)ni Ubaydulloxon ibn Sulton sharafiga Sulton obod deb ataganlar. Asarda yana ta naqshbandiya tari ‘ kidlanishicha Miri Arab Ubaydulloxonning piri bo’lib, qatining rivojlanishiga ulkan hissa qo’shgan. 1512yil Erondan Najmi Soniy boshliq 80 ming qo’shin Movraunnahrga hujum qilganlarida Buxoro xoni Ubaydulloxon va Jonibek sultonlar qochganlarida, Mir Arab Turkistondan Buxoroga kelib uni jang qilishga chorlab, jangda g’alaba qilishini aytadi. Mustaqillik yillarida Prezident I.Karimov tashshabbusi bilan madrasa faoliyatini tubdan yaxshilash uchun samarali ishlar olib borildi. O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining 2003yil 22avgustdagi qaroriga asosan mazkur madrasa diplomi davlat ta’lim hujjati deb e’tirof etildi Buxorodagi eski asosiy ko’chalar tutashgan Labi Hovuzni Buxoroni qalqib turgan yuragiga qiyos etishadi. 4 Ilmiy tadqiqot muallifi A.Xalilov ushbu me’moriy majmuaning tarixini ochib berishga harakat qilib quyidagilarni keltirib o’tadi: Tarixiy va madaniy yodgorliklar xalqimizning ma’naviy qiyofasini shakllantirishda, yosh avlodda vatanparvarlik va milliy iftixor tuyg’ularini 4 Xalilov A. Niliy gumbaz chiroyi. // Buxoro haqiqati. 1997-yil 18-iyun. 11 olmagan bo’lsada, o’zining boy tarixiy merosini ko’z qorachig’idek asrab keldi. Bu tarix sahifalari xalqimizning boy o’tmishini bizgacha yetkazib bera olgan qo’lyozma asarlarimiz va xalqimizning xotirasi edi. O zbekistonning Birinchi prezidenti davrida mamlakat o z bayrog igaʻ ʻ ʻ (1991), tamg asi (1992), konstitutsiyasiga (1992) ega bo ldi. Sovet tuzumi o rniga ʻ ʻ ʻ hokimlar va mahalla instituti bilan yangi ma muriy tizim yaratildi. ʻ 1996-yilda Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan Temuriylar tarixi davlat muzeyi ochildi. 2007-2011-yillarda "Temuriylar davri yozma yodgorliklarini O zbekistonda va ʻ undan tashqarida o rganish" fundamental tadqiqot loyihasi amalga oshirildi, uning ʻ doirasida Amir Temur va temuriylar davri qo lyozmalariga oid boshqa ʻ mamlakatlarda saqlangan materiallar va ma lumotlar to plandi. ʼ ʻ Prezident Shavkat Mirziyoyev O zbekiston Islom sivilizatsiyasi markazi quriladigan hududga tashrif ʻ buyurib, uning poydevoriga tamal toshi qo ygan edi. Bugungi kunda bino ʻ konstruksiyalari qad ko tarib, qurilish ishlari jadal davom etmoqda.Davlatimiz ʻ rahbari milliy-diniy qadriyatlarimizni tiklash, buyuk ajdodlarimizning islom rivojiga qo shgan ulkan hissasini targ ib etishga alohida e tibor qaratmoqda. ʻ ʻ ʼ Islom sivilizatsiyasi markazi umumbashariy sivilizatsiya rivojiga benazir hissa qo shgan buyuk ajdodlarimizning boy merosini o rganish, dinimizning asl ʻ ʻ insonparvarlik mohiyatini avvalambor xalqimizga, dunyo hamjamiyatiga yetkazish, jamiyatda “jaholatga qarshi – ma rifat” tamoyilini kuchaytirishda ʼ muhim ahamiyat kasb etadi. Uch qavatli markaz qadimiy madrasalarimiz uslubida quriladi. Binoning simmetrik markaziga Usmon Qur oni qo yiladi. Ikkinchi qavatda kutubxona, ʼ ʻ anjumanlar va ko rgazma zallari bo ladi. Uchinchi qavat axborot-resurs markazi, ʻ ʻ ilmiy kafedralar va boshqa xonalarni o z ichiga oladi. ʻ Prezidentimiz qurilish jarayoni bilan tanishdi.Ko rgazmalar zalida ʻ O zbekiston tarixi davrlar bo yicha, har bir asr, har bir allomaga oid manbalar va ʻ ʻ ashyolar asosida namoyish etilishi zarurligini ta kidladi. ʼ 4 muqaddas qadamjoylar, masjid, madrasalar, qadimgi savdo inshootlari va karvonsaroylar xususidagi J.Mirzaahmedov, R.Almayev, A.Mo’minov K.Jumayev, N.Naimov, A.Xalilov, S.Buxoriy, A.Xalimov, Yo.Yusupov va S.Salimovlarning70 ilmiy maqolalari keng o’rin olgan. Ushbu maqolalarda vohadagi tarixiy yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi masalalariga bag’ishlangan. Jumladan, Buxorodagi ma’muriy inshoot binolaridan Ark tarixi to’g’risida N.Naimov, X.Ahmedov, A.Xalilovlovlar gazeta sahifalaridagi ilmiy maqolalarida yoritib berganlar. Arkning asoschilari Siyovush va Afrosiyob tarixiy shaxslar bo’lganligi N.Yo’ldoshev maqolasida quyidagicha izohlab beriladi: “Siyovush otasi Kaykovus Ahamoniylar sulolasidan bo’lib VI asrda Eronda hukmronlik qilgan. Abu Rayhon Beruniy Siyovushnig o’g’li Kayxusrav Xorazmda hukmron bo’lganligini tarixiy faktlar asosida tasdiqlaydi. Buxoro majusiylari Afrosiyob va Siyovush qabrini muqaddas bilib sajda qilganlar. Buxoro, Samarqand, Xorazm xalqlari qadimgi an’analarni davom ettirib Buxorolik musulmonlar XX asr boshlariga qadar Siyovushni shahid bo’lganlar qatorida, qabrlarini ziyoratgohga aylantirib, Siyovushni vali (madadkor) deb bilganlar”. Yuqoridagi dalillardan tashqari Siyovush zamonida yashab kelayotgan mahalliy urf odatlar va an’analar borki uning tarixiy shaxs ekanligidan dalolat beradi. Birinchidan, Buxoro arkining sharqiy darvozasi Dari Kohfurushon (Somonfurushon) deb atalgan chunki, darvozaning pastidagi maydonchada Buxoro arki paydo bo’lgandan buyon dehqonlar somon, beda va boshqa mol ozuqalarini keltirib sotganlar. Ikkinchi dalil Siyovush shahid bo’lgandan keyin “Dari Kohfurushonda” ko’milgani uchun bu darvoza “Dari Go’riyon” deb atalgan. Qadimgi so’g’d va fors tilida “qabr”-go’r degan manoni bildiradi. Uchinchi dalil Siyovushning xotirasiga bag’ishlab aytiladigan Mug’lar yig’isi marsiyasi, o’zgargan holda vafot etgan kishining o’lgan kuni, “begoyi juma”, “qirq oqshomi” marosimida oymullalar tomonidan marsiya aytish odat tusiga kirib qolgan. To’rtinchi dalil Navro’z kuni ertalab erkakalar tomonidan xo’roz so’yilib, bu an’ana ham o’zgartirilgan holda saqlangan. 7 Mustaqillik yillari ilmiy nashirlarida O’zbekiston tarixining yoritilishi Reja: Kirish I.Bob. Mustaqillik yillarida Buxorodagi ilmiy muassasalar faoliyati va ilmiy tadqiqotlarning olib borilishi 1.1. Buxoro vohasi tarixiga oid ilmiy tadqiqotlarning olib borilishi......................5 1.2. Mustaqillik yillarida Buxorodagi ilmiy muassasalar faoliyati va ularning tarixiy merosimizning o’rganishdagi xizmatlari.................................................................15 II.Bob. Mustaqillik davrida Xiva xonligi tarixiga bag’ishlangan asarlar tahlili va ilmiy izlanishlar 2.1. Mustaqillik davrida Xiva xonligi tarixiga bag’ishlangan asarlar tahlili............24 2.2. Qo’qon xonligi tarixiga oid ilmiy izlanishlar.....................................................34 Xulosa .....................................................................................................................40 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati .....................................................................42 Kirish 2 1994 yilda Mirzo Ulug’bek yubeleyi butun dunyo miqiyosida nishonlanib mustaqillik yillarida Buxoro tarixini yoritishda juda ko’p asarlar yaratildi. Jumladan: Tarixchi olimlardan V.CH. Saokovning “Buxoro 100savolga 100 javob”i F.H. Qosimovning “Buxoro tarix” “Asrlar sadosi” kitoblari shuningdek, “Buxoro tarixi” afsona va faktlar, kitoblari bosmadan chiqdi. Mustaqillik yillarida Buxoroda yashagan va ijod etgan bir qancha yurtdoshlarimizning tavallud bayramlari bo’lib o’tdi. Umuman bir yilning ichida o’zbekiston Prezidenti Buxoroning 2500 yiligini nishonlash; Masjidi Kalonni ta’mirlash, Buxoroning asl farzandlari – Fayzulla Xo’jaev, Abdurauf Fitratning yubeleylarini o’tkazish to’g’risidagi hujjatlarni imzolaganliklari yurtboshimizning ona shahrimizga mehr – murhabbatlari belgisidir. Fitratning ilmiy ozodlik yo’lidagi ulkan sa’yi harakati, keng jamoatchilik fikrini shakllantirishga qo’ygan bebaho hissasi alohida e’tirof etilib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1996 yilning 22 fevralida Abdurauf Fitrat tavalludining 110 yosh 1 mingni nishonlash to’g’risida qaror qabul qilindi. Ana shu munosabat bilan 20 dekabrda O’zbekiston Fanlar akademiyasida Abdurauf Fitratning 110 yilligiga bag’ishlangan tantanali majlis va ilmiy anjuman o’tkazildi. Anjuman Respublika rahbariyatining marifatparvarlik orqali ilmiy istiqlol g’oyalarin olg’a surgan. Jadidlar xotirasini abadiylashtirishga ko’rsatayotgan e’tiborini alohida takidladilar. Ilmiy anjuman qatnashchilari Abdurauf Fitratning jadidchilik harakatida tutgan o’rni, ijtimoiy g’oyalar, abadiy va ilmiy merosining bugungi kundagi ahamiyati haqida ham gapirdilar. SHunday tantanalar Abdurauf Fitratning ona yurti Buxoroda bo’lib o’tdi. Hozirda Buxoroda bu olimlarimizning har qadamida xotirlaymiz. Fayzulla Xo’jaev uy muzeyi hozirda yurtdoshlarimiz, shu bilan xorijiyliklarni ziyoratgohlarga aylangan. 8 8 Аҳмедов С. Жаҳон хазинаси жавоҳири Бухоро. 1997 й. 19 tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shuning uchun ham istiqlol yillarida respublikamizda tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish, ularni tiklash va ulardan foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Tarixiy obidalar va madaniy yodgorliklarni asrash va qayta tiklash O’zbekistonda davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Bu borada I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlagan edi: “Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi”67. Hozirgi kunda respublikada 7216 ta yodgorlik davlat muhofazasiga olingan bo’lib, shundan 2248 tasi me’morchilik, 1695 tasi arxeologik yodgorliklardir. Respublika hukumati ushbu yodgorliklarni saqlash, ularning ayrimlarini qayta tiklash, tarixiy obidalardan unumli foydalanishga qaratilgan qator chora-tadbirlarni ishlab chiqib, uni qadam-baqadam amalga oshirib kelmoqda. Istiqlol yillarida respublika hukumati tarixiy va madaniy yodgorliklarni qayta tiklash ishiga katta e’tibor berdi. Bu ishlar asosan davlat byudjeti hisobidan amalga oshirildi. Ayni vaqtda homiylar, xayriya jamg’armalari va “Oltin meros” jamg’armasining imkoniyatlari ishga solindi. Natijada mustaqillik yillarida bu sohaga sarf qilingan mablag’lar yildan-yilga oshib bordi, tarixiy va me’moriy yodgorliklar restavrastiya qilindi va qayta ta’mirlandi. Agar sobiq ittifoq davrida respublikadagi tarixiy va madaniy yodgorliklarni ta’mirlash va tiklash ishlariga 1989 yilda 10,28 mln so’m ajratilgan bo’lsa, mustaqillikning dastlabki, 1992 yilda respublika byudjetidan ajratilgan mablag’lar hajmi 65,4 mln so’mni, 1996 yilda esa 592 mln so’mni tashkil etdi.“Buxoro haqiqati” va “Buxoronoma” gazetasi sahifalarida Buxoro vohasidagi tarixiy yodgorliklar va ularning ta’mirlanish tarixi masalalarga oid maqolalar ham chop etilgan. Gazeta sahifalarida ma’muriy inshoot binolaridan Ark va Sitorai Moxi Xossaga bag’ishlangan O.Jo’rayev, N.Naimov, X.Ahmedov, N.Yo’ldoshev, A.Xalilovlarning69 maqolalari, shu bilan birga, Buxorodagi muqaddas qadamjoylar, masjid, madrasalar, qadimgi savdo inshootlari va karvonsaroylar xususidagi J.Mirzaahmedov, R.Almayev, A.Mo’minov K.Jumayev, N.Naimov, A.Xalilov, S.Buxoriy, A.Xalimov, Yo.Yusupov va 12 Devonbegi madrasasi, Abdullajon, Modarixon, Ko’kaldosh madrasalari Badriddin karvonsaroyi kabi tarixiy va me’morchilik yodgorliklarini ta’mirlash qizg’in olib borildi. 5 Ma’lumki Buxoro Temur va temuriylar zamonida Samarqanddan keyin Hirot, Balx shaharlari qatorida katta nufuzga ega bo’lib, Sohibqironning siyosiy, madaniy va harbiy rejalarini amalga oshirishgda katta tayanch rolini o’ynagan. Binobarin, Amir Temur davlati tarixini yaratish jarayonida fransuz tadqiqotchilari Buxoro mavzuini ham chetlab o’tmaganlar. YUNESKO bosh konfrensiyasining qarori bilan 1996 yilda Amir Temurning 660 yilligi butun dunyoda nishonlandi. Parijda “Temuriylar davrida fan, madaniyat va ta’lim ravniqi” mavzuida O’zbekiston madaniyati haftiligi o’tkazildi.”Temuriylar davri va tarixi san’atini o’rganish va o’zbek – fransuz madaniy aloqalari uyushmalari” hamda O’zbekiston Fanlari Akademiyasi hamkorligida Temuriyshunos olimlarning xalqaro ilmiy anjumani o’tdi. Sohibqiron tavalludining 660 yilligi munosabati bilan 1996 yilning sentyabrda Toshkentda fransiya elichixonasi va 1991 yilda tashkil etilgan. Markaziy Osiyoni o’rganish instituti tomonidan ilmiy davra yig’ilishi bo’lib o’tdi. Bu yig’ilishda Buxoro tarixi masalalariga etarli e’tibor berildi. Jumladan fransuz Sharqshunosi Iv Porter o’z ilmiy axborotida Buxoroning XVIIasr san’ati tarixiga old ma’lumotlarni tahlil qildi. Shu ilmiy yig’inda Buxoro davlat muzey qo’riqxonasi qo’lyozmalar xodimi, tarix fanlar nomzodi B.Qozoqov Ashtarxoniylar davrida madaniy va ilmiy jarayonlarning so’nmagani haqida yangi fikr xulosalarni bayon qildi. Markaziy Osiyoni o’rganish fransuz tadqiqot instituti o’zining maxsus ilmiy davra majlisini Buxoroning 2500 yilligiga bag’ishlanadi. 6 O’zbekiston poytaxtiga jadidchilik harakati tarixi muammolariga bag’ishlangan ilmiy anjuman ham fransuz olimlari tashabbusi bilan tashkil 5 Сафар Аҳмедов “Жаҳон хазинаси жавоҳирлари”. “Бухоро нашриёти”. 1997 йил. 6 Жаҳон тарихи жавоҳирлари. Бухоро 1997 йил 38-39 бетлар. 17 qo’yilgan bo’lib, Toshhovlida hujjatlar saqlanadigan maxsus joylar qurilgan. Tarixchilarning bergan ma’lumotlariga qaraganda, saroydagi arxiv hujjatlari Xazinaxonada – alohida binoda juda ehtiyotkorlik bilan maxfiy holda saqlangan. Arxiv hujjatlarini nazorat qilib turish uchun alohida kishilar ham ajratilgan. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, Qo’ng’irotlar sulolasi davrida Xorazmda qurilish sohasida ancha ishlar qilingan, Xiva xonlari tashabbusi bilan mamlakatda yangi masjid, madrasa,saroy va boshqa bir qator inshootlar qurishga e’tibor berilgan, hamda saroy amaldorlari ham bu ishga jalb qilingan. Ushbu jumlalardan muallifning xonlikning mustamlakaga aylantirilgan bir paytda tarixiy jarayonga o’zining dadil munosabat bildira olganligining guvohi bo’lamiz. Zero, Bayoniyning yozishicha: “Tarix kitobi yozishning bir sharti bor. Tarixiy voqealarni yozuvchi tarafdorlik etmasdan, bo’lgan voqealarni rostlik bilan bayon etishi kerak. Agar rostlik bilan bayon etmasa, uning so’zlari hech bir odamga ma’qul bo’lmaydi”. 1510 yilda Shayboniyxon vafotidan so’ng Xorazm hududi Eron shohi Ismoil tomonidan bo’ysundirildi. 1510-1512 yillarda Xorazmni Eron shohining noiblari idora qildilar. Ammo, 1512 yilda Xorazm hududlarida eroniylarga qarshi halq xarakatlari boshlandi. Ushbu harakatga Vazir shahrining (Ustyurtda, Ko’xna Urganchdan 60 km uzoqlikda joylashgan bu shaharni XVasrda o’zbek xonlardan bo’lgan Mustafoxon barpo etgan) qozisi Umar Shayx boshchilik qildi. Qo’zg’olonchilar Xorazmning Vazir, Urganch, Xiva, Xazorasp shaharlaridagi eroniy noiblar va ularning qo’shinlarini qirib tashladilar. 1512 yilada Xorazmning obro’li shayxlaridan bo’lgan Shayx Ota avlodlari ko’chmanchi o’zbeklarning Berka sulton avlodidan bo’lgan Elbarsxonga maktub yo’llab, uni Xorazm taxtiga taklif qildilar. Elbarsxon taxtga o’tirgach, eroniylarni mamlakat hududidlaridan butunlay haydab chiqarib, amalda mustaqil xonlikka asos soldi. U mamlakat hududlarini hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi, Eronning shimolidagi Seraxs viloyati, Mang’ishloq, Abulxon, Durun hisobiga ancha 30 masjid bunyod etilib husni jamoli islom olamiga ko’z-ko’z qilindi. Hozirgi Masjidi Kalon Abdullaxon davrida qurib bitkazilgan. U Markaziy Osiyodagi eng yirik jome masjidi hisoblanadi Sho’rolar davrida Masjidi Kalon uzoq yillar don tashkilotining omborxonasi vazifasini bajargan. Mustaqillik yillarida masjid faoliyati qaytadan tashkil etilib I.Karimovning Masjidi Kalonni ta’mir etish to’g’risidagi farmoniga binoan, masjid 1997-yilda ta’mirlash ishlariga alohida e’tibor berildi. 3 Masjidning ta’mirlanib asl holiga keltirilishi to’g’risida A.Xalilov o’z maqolasida quyidagi ma’lumotlarni keltirib o’tadi: “Tamirlash ishlari Usta Shirin Murodov nomidagi Buxoro maxsus ilmiy-ta’mirlash ustasi Baxshullo Murodov ta’mirlovchilar brigadasiga topshirildi. Masjid gumbazidagi niliy koshinlarning 3700dan ziyodi asl holida saqlanib, 160ga yaqini yangi tayyorlangan bezaklar bilan almashtirildi. Masjid galeriyasida 288 ta kichik gumbaz ta’mirlandi, 239 ta ustun poydevori mustahkamlanib, 40 ta ustun qaytadan tiklandi. 126,2 x 81,6m kattalikdagi ulkan inshootda barcha suvoq ishlari qo’lda bajarilib Masjidi Kalon eng ko’rkam ziyoratgohlardan biriga aylantirildi”76. Poyi Kalon ansamblidagi salobatli obidalardan biri Minorai Kalon. Minorai Kalon qurgan usta nomining minoradagi belbog’larning birida aks etganligi “Buxoro haqiqati” gazetasining 1965-yil 27-iyul sonidagi nashrida quyidagicha izohlab berilgan: “ Qoraxoniylardan Arslonxon tomonidan qurilgan Minorai Kalon ijodkori Usto Baqo bo’lib, me’mor binoni qurish davrida o’z nomini sirli yozuvlar bilan bitgan. Ma’lumki m inora tanasi bir necha naqshdor halqalardan iborat bo’lib, ular orasi turli geometrik shakldagi bezaklar bilan to’ldirilgan”. Minora o’rta qismidagi bir halqada kufiy harflar bilan “mim” harfi yuqorisida ortiqcha “ayn” bor, “alif” esa “lom” harfiga o’xshab ketadi, “yo” harfi esa “be” kabi yozilgan. Xatning oxiridagi ortiqcha “alif” harfi va yuqorisidagi “qof” harfiga tegishli ikki nuqta bor. Hamma ko’rsatilgan harflar qo’shib o’qilganda 3 Xalilov A. Ark qal’asidagi bunyodkorlik. // Buxoronoma.2012-yil 22-avgust. 10 Navro’zda xo’roz so’yish odat ga aylanib, buni buxoroliklar “Qozon to’ldi”deb ataydilar . Ushbu me’moriy majmuaning qadimiy inshootlardan bo’lishiga qaramay mustaqillik yillarigacha bo’lgan davrda binoning ta’mirlanishiga yetarli darajda e’tibor berilmagan. Sovet hokimiyati yillarida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tomonidan qabul qilingan dastlabki dekretlarning birida Respublika xalq maorif nozirligi huzurida “San’at va tarixiy yodgorliklarni muxofaza etish seksiyasi” tuzilgan. Seksiya ta’mirlash ishlarini qayta tiklashdan boshlab 1921-1922yillarda Arkning g’arbiy devori ta’mirlandi. Lekin keyinchalik ta’mirlash ishlari olib borilmagan edi. Ark devorlarini tiklashga 1 mln so’m kerakligi, ushbu mablag’ning yetarli emasligi va O’zbekiston SSR Madaniyat Minstirligining Restavratsiya ilmiy tadqiqot institutui tomonidan faqat uning g’arbiy devorini ta’mirlash bo’yicha loyiha ishlab chiqilib, devorning janubiy qismi ning ta’mirlanish rejasi ishlab chiqilmaganligi, Arkni ta’mirlash ishlariga partiya, sovet tashkilotlari va jamoatchilik birlashm alari diqqatini jalb qilish lozimligi N.Naimovning maqolasida aytib o’tilagan. XX asrning 80-yillarida arkni tamirlash ishlari yetarli darajada e’tibor berilmagan. Ushbu davrda ark devorni ta’mirlash uchun bor yo’g’i 2 mingta g’isht ajratilgan edi . O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, mustaqillikning dastlabki yillarida Buxoro ilmiy ta’mirlash ustaxonasining bunyodkorlari A.Xo’jayev, M.Xo’jayev, S.Raxmatov, A.Pak, U.Troshuv, S.Rustamov, N.Fozilov, B.Xoldorov va X.Salomovlar Ark devorlarini qaytada n tiklash tadbirini amalga oshirish tashabbusi bilan chiqqanlar.Sarmoya yetishmasligi sababli Arkni ta’mirlash tadbirlarini amalga oshirish uchun viloyat miqyosidagi korxonalar va tashkilotlar ushbu ta’mirlashni amalga oshirish uchun Sanoat qurilish bankining hisob raqamiga mablag’ o’tkazishgan. 2 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 23-martda qabul qilgan “2020-yilgacha Buxoro shahri hududidagi madaniy meros obyektlarni ilmiy o’rganish, ta’mirlash va ularni zamonaviy foydalanishga moslashtirish 2 Ahmedov X. Qadimiy ark qaytadan yuz ochadi // Buxoro haqiqati.1992-yil 28-noyabr. 8 etilib, unda O’rta Osiyoda bu harakatni keltirib chiqargan shart – sharoitlar, jadidchilik mohiyati va taqdiri haqida bayon qilingan fikr – xulosalar Buxoro jadidchiligi tahliliga asoslangan holda shakllantirilganligini qayd etish lozim. Keyingi 5-6 yilda Parij va Buxoro aloqalarining jonlanishini Evropa va Osiyoda mashhur siyosiy va madaniy markazlar o’rtasida o’rta asrlarda boshlangan munosabatlarning mantiqiy davomi deb hisoblash mumkin. Asrlar: guvoh Bu ikki manzil doim bir – biriga intilgan, masofaning uzoqligi til va dinning boshqaligiga qaramasdan bir –birin tushinishga harakat qilgan, o’zga yurtni o’rganib, o’z ma’naviy dunyosini boyitishga urindi. Buxoro va Parij umuminsoniy qadriyatlarga doim sodiq bo’lib, tinchlik, mamlakatlar va xalqlar o’rtasida do’stlik, iqtisodiy taraqqiyot, madaniyat va ma’naviyatini yuksak pog’onalarga ko’tarishga samarali aloqalar va hamkorlikni yanada mustahkamlaydilar. Qadimiy Buxoroning 2500 yillik bayrami bu maqsadlarga erishishida qo’yilgan katta va qutlug’ qadam bo’ldi. Parijdagi tantanalardan boshlangan Buxoro to’yi jahonga yuz olayotgan O’zbekistonni fransiya bilan yanada yaqinlashtirib, insoniyat, orzularining ushalishiga xizmat qiladi. 1993 yilning sentyabrda Fransiyaga rasmiy tashrif bilan bergan O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov bu mamlakatning noyob madaniyat, nafis san’at, yuksak ma’rifat, turmushning dono falsafasi, insonparvarlik g’oyalari bilan yo’g’rilgan adabiyot va she’riyat mamlakati ekanligini uqtirib bu madaniyat va ma’naviyat rivojlangan asrlarda O’rta Osiyoning mashhur shaharlari – Samarqand, Buxoro boshqa maskanlarning Sharqda katta mavqe va shuhratga ega bo’lganini alohada ta’kidladi. Fransiya Respublikasi Prezidenti Fransua Mitteran M.O. Xalqlari boy madaniy merosga yuksak baho berib shunday deydi! “Biz Avitsena deb ataydigan ulug’zot tufayli G’arb Arestotel asarlarini o’rgandik. U erda san’atning hamma turlari gullab – yashnadi. Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaharlarga shon – shuhrat keltirgan me’moriy yodgorliklar shundan dalolatdir”. 7 7 Л.Керен. А. Саидов. Амир Темур ва Франция. Тошкент 1996 йил 18

Mustaqillik yillari ilmiy nashirlarida O‘zbekiston tarixining yoritilishi

Купить