Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 56.5KB
Покупки 1
Дата загрузки 27 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Bohodir Jalolov

Mustaqillik yillarida ilm-fan va ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalarning joriy etilishi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI KURS ISHI Mavzu: Mu staqillik yillarida ilm-fan va ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalarning joriy etilishi Qabul qildi: Bajardi: Toshkent Reja: Kirish 1. Mu staqillik yillarida ilm-fan va ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalarning joriy etilishi 2. Oliy ta’limdan keyingi ta’lim tizimining mustaqillik yillaridagi o’zgarishlari 3. O’zbekistonda ilm-fan taraqqiyotining ahvoli. Uning rivojlanishini qo’llab-quvvatlash borasidagi chora-tadbirlar, mavjud muammolar va ularni hal etish bo’yicha mulohazalar Xulosa. Adabiyotlar. Kirish Shiddat bilan o’zgarib borayotgan dunyoda yashay oladigan yoshlarni tayyorlash uchun asosiy vazifasini muayyan miqdordagi bilimlarni berishdan iborat deb hisoblaydigan an’anaviy ta’lim yo’sini mutlaqo yetarli emas. Chunki ilm-fan va texnika shu darajada rivojlandiki, endi odam biror fandagi eng asosiy tushunchalarni ham xotirasida saqlab qola olmaydi. Buning ustiga, tinimsiz o’zgarishlardan iborat bo’lib qolgan hayotga mustaqil qadam qo’yayotgan yoshlar ana shunday o’zgarishlarga ham intellektual, ham ma’naviy jihatdan tayyor bo’lmasa, raqobatlar kurashidan iborat dunyoda o’z o’rnini topolmasligi mumkin. Hozirgi kunda ta’lim tizimida boy tajribalar yig’ilgan. Chunonchi, ishbilarmonlik o’yinlari, kompyuterli o’qitish, individuallashtirilgan o’qitish, insonparvarlik, hamkorlik, shaxsni erkin tarbiyalash va h.zo. Bugungi kunda xorij tajribalaridan andoza olish, ijodiy yondashgan holda amaliyotda joriy etish, zamon talabiga mos ravishda me’yoriy hujjatlar, o’quvmetodik adabiyotlar, o’quv metodik majmualarni ishlab chiqish, ilg’or xorijiy tajriba asosida maktabgacha ta’lim tashkilotlarining rahbar va mutaxassislarida zamonaviy menejment va pedagogik texnologiyalar bo’yicha sohaga oid bilim va ko’nikmalarni shakllantirish vazifalari dolzarb masalalar sirasiga kiritilmoqda. Shu bois mamlakatimizda maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish yuzasidan farmon va qarorlar qabul qilindi. Yuzaga kelgan yangi tarixiy shart-sharoit ilm-fan sohasini tub islohot qilishni taqozo etdi. Zero, dolzarb ilmiy-texnik muammolar hal qilinishi respublikaning rivojlanishini ta’minlar edi. • Avvalo, Prezidentning 1992-yil martdagi farmoni bilan ilmiy kadrlar tayyorlanishini tashkil etuvchi vakolatli organ – Oliy attestatsiya komissiyasi (OAK) tashkil etildi. • Prezidentning 1992-yil iyuldagi «Ilm-fanni davlat yo’li bilan qo’llabquvvatlash va innovatsiya faoliyatini rivojlantirish to’g’risida»gi farmoni asosida respublika olimlari xorijiy mamlakatlarga tajriba oshirishga yuborilishi yo’lga qo’yildi. Ilmiy natijalarni ichki va tashqi bozorga olib chiqish bilan shug’ullanuvchi Respublika ilmiy ishlanmalarni innovatsiya tijorat markazi Fanlar akademiyasi tarkibida tashkil etildi. O’zbekiston fani va ta’limi integ- ratsiyasini ta’minlash borasida ham qator ishlar amalga oshirilmoqda. Bu jarayon 2012-yilga qadar Fanlar akademiyasi tizimida ilmiy-o’quv markaz- lari tashkil etilishi orqali amalga oshirildi. Jumladan, 2011-yili Fanlar akademiyasining Fizikatexnika institutida «Qayta tiklanadigan energiya manbalari» ilmiyo’quv markazi, 2012-yili Immunologiya institutida «Bio- tibbiyot» ilmiy-ta’lim innovatsion markazi ish boshladi. • 2012-yildan esa, oliy ta’lim tizimida ilmiy sektor rivojini ta’minlash maqsadida Fanlar akademiyasning 5 ta ilmiy tadqiqot instituti, 4 ta min- taqaviy ilmiy markazlar ilmiy bo’linma tarzida qayta tashkil etilib, yo’nalishi va ixtisosliklariga ko’ra ular tegishli oliy ta’lim muassasalariga o’tkazildi. 2016– 2017-yillar O’zbekiston ilm- fanida tom ma’noda tub islohotlar davri bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2016-yil 30- de- kabr kuni ilk bor mamlakatimizning yetakchi ilm-fan namoyandalari bilan uchrashdi. Uchrashuv natijalariga ko’ra, O’zbekistonda ilm-fanga e’tibor yanada kuchayishi belgilandi. Prezidentning 2017-yil 17-fevraldagi «Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy- tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori asosida 9 ta ilmiy- tadqiqot muassasasi Fanlar akademiyasi tarkibiga qaytarildi, qator ilmiy tashkilotlar qayta tashkil etildi, Fanlar akademiyasining fan yo’nalishlari bo’yicha 3 ta bo’limi va Navoiy bo’limi tashkil etildi, O’zbekistonning eng yangi tarixi bo’yicha Jamoatchilik kengashi faoliyati yo’lga qo’yildi. 1 Mustaqillik yillarida ta`lim-tarbiya sifati va samaradorligini zamon talablari darajasiga ko`tarish davlat siyosatining ustuvor yo`nalishlaridan biriga aylandi. Ta`lim ustuvorligi, ta`lim mazmuni va tuzilishi o`zgarmoqda, yangi standartlar joriy etilmoqda, ta`lim sifati rivojlanishning yangi, yanada yuqori bosqichiga ko`tarilmoqda. Davlatimiz birinchi Prezidenti I. A. Karimov ta`biri bilan aytganda, «Farzandlarimiz bizdan ko`ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo`lishlari» 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 16 fevraldagi “Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim tizimini yanada takomillashtirish to’g’risida” gi PF-4958 sonli Farmoni. uchun mustaqillik yillarida xalq ta`limi tizimida barcha shart-sharoitlar yaratilmoqda, shaxsga yo`naltirilgan ta`lim strategiyasi amalga oshirilmoqda, ta`lim tizimida innavatsion faollikning jadallashuvi kuzatilmoqda. Bugungi kunda ilm-fan, texnika va axborot kommunikatsion texnalogiyalar, ishlab chiqarish sohalarining tez sur`atlarda jadallik bilan rivojlanishini ta`lim tizimi xodimlaridan ta`lim tarbiya sifatini mazmun jihatidan yangi bosqichga ko`tarish, bunda innavatsion texnologiyalardan samarali foydalanishni talab etib, har bir tizim xodimi, ayniqsa o`qituvchilar zimmasiga yanada yuksak ma`suliyat va vazifalarni yuklaydi. Umumiy o`rta ta`lim muassasalari ta`lim jarayoniga innovatsiyalarni tatbiq etish o`qituvchilarning innovatsion faoliyatidan boshlanadi. Chunki o`qituvchi ta`lim va tarbiya jarayonining yetakchisi, tashkilotchisi bo`lib, uning innovatsion madaniyati, tashabbuskorligi, ijodiy faolligi, innavatorlikka bo`lgan intilishi ta`lim tizimini rivojlantirishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. «Innovatsiya» so`zi lotin tilidagi «inovatis» (in-ichiga, novus-yangi, yangilik) so`zidan olingan bo`lib, tarjima qilganda «yangilik kiritish, ijobiy o`zgarish, yangilanish» degan ma`nolarni anglatadi. Innovatsiyalar ilmiy-amaliy jihatdan asoslangan, biron bir sohada aniq maqsadga qaratilgan hamda amaliy tatbiq etishga yo`naltirilgan yuqori samaradorlikka ega yangilik hisoblanadi. Pedagogik innovatsiya deyilganda samarali natijaga erishish maqsadida ta`lim tarbiya jarayoniga yangiliklar, ijobiy o`zgarishlar kiritish tushuniladi. Pedogogik innovatsiyalar ilmiy maktablarda, ta`lim amaliyotida hamda olim va pedagoklarning ijodiy faoliyati natijasida vujudga keladi. Innovatsiya har tomonlama puxta rejalashtirilgan, o`quv jarayoniga maqsadli kiritilayotgan yangi ta`limiy amaliyot (yangi tartib, uslub, metod, metadologiya, texnologiya va boshqalar) hisoblanadi. Innovatsiyaning o`ziga xos xususiyati quyidagilar hisoblanadi: - innovatsiyalar doimo dolzarb muammoning yangi yechimini o`z ichiga oladi; - ulardan foydalanish yangi sifatli natijalarni olish imkonini beradi; - innovatsiyalarni tatbiq etish tizimdagi barcha komponentlarning sifatiy o`zgarishlariga olib keladi. Muhtaram Prezidentimiz SH. M. Mirziyoyevning takidlaganidek biz ta`lim va tarbiya tizimining barcha bo`g`inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirishni o`zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilishimiz zarur. Bugungi kunda ilm-fan, texnika va ishlab chiqarish sohalarining tez sur`atlarda jadallik bilan rivojlanishi ta`lim tizimi xodimlaridan ta`lim tarbiya sifatini mazmun jihatdan yangi bosqichga ko`tarishni talab etib, har bir tizim xodimi, ayniqsa o`qituvchilar zimmasiga yanada yuksak ma`suliyat va vazifalarni yuklaydi. Ta`lim tarbiya tizimining bugungi kundagi asosiy vazifasi o`quvchilarni Vatanimizni sevadigan, o`z bilimi va iste`dodiga suyanadigan hamda zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalardan foydalangan holda mustaqil ravishda puxta bilim oladigan, O`zbekistonning qudratli davlat bo`lishiga o`z hissasini qo`shadigan, har tomonlama barkamol, sog`lom qilib tarbiyalashdan iborat. Mazkur vazifalar eng avvalo samarali darslar orqali amalga oshiriladi. Taraqqiyot o`z shiddati bilan hayot tizimga kirib kelayotgan bir paytda murakkab texnika va texnologiyalar farzandlarimiz ongu-shuuridan ham mustahkam o`rin egallamoqda. Bunday vaziyatda o`quvchiga biror yangi bilim berish, uni o`qish va izlanishga o`rgatish uchun o`qituvchidan juda katta mahorat talab qilinmoqda. Tabiiyki, bu jarayon kasbini sevgan ardoqlagan, o`zini hurmat qilgan har bir pedagogni izlanishga, yangidan yangi pedagogik usul va uslublar, texnologiyalarni o`rganishga, kashf qilishga undamoqda. O’zbekistonda ilm-fan taraqqiyotining ahvoli. Uning rivojlanishini qo’llab-quvvatlash borasidagi chora-tadbirlar, mavjud muammolar va ularni hal etish bo’yicha mulohazalar. Ilm-fan — har qanday davlatni rivojlanishga yetaklovchi asosiy kuch hisoblanadi. Davlatning rivojlanishini fan taraqqiyoti orqali baholash juda ham o’rinli, desak mubolag’a bo’lmaydi. Shu bois O’zbekiston uchun ilm-fan taraqqiyoti farovonlik va barqarorlik yo’lidagi muhim qadamlardan biridir. Konstitutsiyamizda davlat jamiyatning ilmiy va texnikaviy rivojlanishiga g’amxo’rlik qilishi bejiz qayd etilmagan. Tarixdan o’zbek jamiyatida ilmga hurmat va ehtirom an’ana sifatida saqlanib kelgan. Buyuk bobokalonimiz Imom Buxoriy aytganlaridek, "dunyoda ilmdan boshqa najot yo’q va bo’lmagay" . Ilm-fanning hozirgi holati Bugungi kunda O’zbekistonda 30 mingdan ortiq shaxs ilmiy-tadqiqot ishlari bilan shug’ullanadi, ularning 27 mingdan ortig’i oliy ma’lumotga ega. Har yili O’zbekiston Respublikasi Davlat budjetining salmoqli qismi ijtimoiy xarajatlarga, shu jumladan, ta’lim va ilm-fanga sarflanadi. 2021-yilda mamlakat budjetidan faqat innovatsion rivojlanish va novatorlik g’oyalarini qo’llab-quvvatlash, obyektlarni loyihalashtirish, qurish (rekonstruksiya qilish) va jihozlash uchun 239 milliard so’mdan ortiq mablag’ ajratildi. 2022-yilda bu ko’rsatkich 671 milliard so’mdan ortiqni yoki davlat budjeti xarajatlarining 0,39 foizini tashkil etadi. O’tgan to’rt yil davomida 28 ta ilmiy tashkilot va 4 ta innovatsion texnopark tashkil etildi. Olimlarning maoshlari uch baravarga ko’paydi. Soha tashkilotlarining moddiy-texnik bazasini yangilashga katta mablag’lar sarflandi. Davlat ilmiy-tadqiqot siyosatining muhim ishtirokchisi sifatida 28 ta ilmiy- tadqiqot muassasasi va 4 ta davlat muzeyini o’z ichiga olgan O’zbekiston Fanlar akademiyasining faoliyati takomillashtirildi. 2017-yilda O’zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi faoliyati yo’lga qo’yilgani innovatsion g’oyalar va texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etishni tashkil qilish sohasida muhim qadam bo’lib, ushbu yo’nalishda salmoqli ishlarni amalga oshirishga xizmat qildi. Xususan, vazirlikning bevosita ko’magi bilan 2018-2021-yillarda 342 ta ilmiy ishlanma tijoratlashtirildi. Natijada 151,2 milliard so’mlik mahsulotlar ishlab chiqarildi, 128,7 milliard so’mlik mahsulotlar sotildi. Umuman olganda, so’nggi yillarda ilm-fan va innovatsiyalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash tizimini takomillashtirishning huquqiy asoslari yaratildi. Jumladan, 2018-2021- yillarda ilmiy-innovatsion faoliyat sohasida 2 ta qonun , Prezidentning 5 ta Farmoni va 26 ta qarori , Vazirlar Mahkamasining 35 ta qarori va 7 ta farmoyishi qabul qilindi. Ilmiy va innovatsion faoliyatni rivojlantirish va qo’llab-quvvatlash bo’yicha erishilgan yutuqlarga qaramay, hali hal qilinishi kerak bo’lgan bir qator muammolar mavjud. Ayniqsa, bugungi kunda globallashuv va raqamlashtirish davrida aynan innovatsion yondashuv mamlakat muvaffaqiyatiga zamin yaratadi. Bunday yondashuvni faqat ilm-fan yutuqlari tufayli qo’llash mumkin, shuning uchun ilm-fan taraqqiyoti davlatning innovatsion rivojlanishining muhim tarkibiy qismidir. Ilm-fan muammolari iqtisodiy o’sishga, aholi turmush darajasini yaxshilashga, ijtimoiy sohaning dolzarb muammolarini hal qilishga bevosita ta’sir qiladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 29-oktyabrdagi PF–6097- son Farmoni bilan tasdiqlangan Ilm-fanni 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasida ilm-fanni rivojlantirish yo’lidagi 19 ta muammo alohida belgilandi. Iqtisodiyot real sektori korxonalarining ilm-fanga e’tibori yuqori emasligi, ilmiy-tadqiqot o’tkazadigan jamoalar o’rtacha yoshining kattaligi, ilm- fan va ilmiy faoliyatga moliyaviy resurlarning yetarli darajada yo’naltirilmayotgani shular jumlasidandir. Ushbu muammolarni hal qilish muhim bo’lib, har tomonlama va chuqur o’ylangan choralar ko’rishni talab qiladi. Fan sohasidagi asosiy muammolar Birinchidan, dissertatsiya himoyasi va ilmiy-pedagogik faoliyatni amalga oshirish muammolari. Zamonaviy ilmiy-pedagogik kadr – bu o’z ishi bilan dolzarb muammoni tahlil qiladigan va ushbu muammoning samarali yechimlarini ilgari suradigan tadqiqotchi. Bunday ta’rif olimning o’zidan halollik va mehnatsevarlikni talab qiladi. Ilm-fanning zamonaviy rivojlanishi sharoitida ushbu ta’rifning dolzarbligiga shubha qoldirmaydi. Bugungi kunda ilmiy va pedagogik faoliyatni amalga oshirishda bo’lajak tadqiqotchi bir qator muammolarga duch kelmoqda. Ulardan birinchisi – dolzarb tadqiqot mavzusini tanlashdir . Afsuski, hamma ham bunga e’tibor bermaydi. Ba’zan tadqiqot mavzusining to’g’ri tanlangani muvaffaqiyatning kaliti hisoblanadi. Tanlangan tadqiqot mavzularining tahlili asosan eskirgan yoki ahamiyatsiz bo’lgan tadqiqot mavzularining hali hamon mavjudligini ko’rsatmoqda. Ba’zi mavzular ko’proq referatlar mavzusiga o’xshaydi. Ba’zida tadqiqotchilar mavzu nomiga tuzatishlar kiritishga majbur bo’lishadi. Jumladan, tadqiqot mavzulari chop etilishi lozim bo’lgan Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasining byulletenlarida tadqiqot mavzusi nomidagi o’zgarishlarni chop etish uchun alohida sahifalar ajratiladi. Ba’zi mavzularning nomlari uch-to’rt marta o’zgaradi. Bunday holda, tabiiy savol tug’iladi – bunday o’zgarishlarning sababi nima? Nima uchun tadqiqotni amalga oshirish bosqichida mavzuni o’zgartirishga ehtiyoj vujudga keladi? Bu savollarga javoblar turlicha bo’lishi mumkin. Ikkinchi muammo – ilmiy faoliyat bilan bog’liq jarayonlarda ortiqcha rasmiyatchiliklarning mavjudligi . Yuqorida aytib o’tilganidek, tadqiqot mavzulari maxsus byulletenda e’lon qilinishi kerak. Aks holda, mavzu rasman tadqiqotchiga biriktirilmagan hisoblanadi. Har qanday o’zgarish, hatto tahririy o’zgarishlar ham ushbu byulletenda aks etishi lozim. Xuddi shunday dissertatsiyani himoya qilish uchun rejalashtirilgan himoya haqidagi xabar ham Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasining veb-saytida e’lon qilinishi kerak. Ba’zi tadqiqotchilar dissertatsiyani himoya qilish to’g’risidagi xabarni nashr etish bilan bog’liq muammolarga duch kelmoqdalar (dissertatsiya matni va avtoreferatni belgilangan talablarga muvofiq to’g’ri rasmiylashtirish talab etiladi). Rasmiyatchilik jarayoni ayrim hollarda Ilmiy kengashlar va talabgorlar orasidagi munosabatlarda ham kuzatilmoqda. Qoida tariqasida, Kengashga talabgorning hujjatlarini taqdim etish an’anaviy usulda amalga oshiriladi. Ilmiy bahs-munozara maydoni bo’lgan Ilmiy kengashlar faoliyati, xususan bayonnoma yuritilishi va turli rasmiyatchilikka rioya qilinishi bilan bog’liq holatlar ham raqamlashtirish orqali soddalashtirilishi mumkin. Uchinchi muammo – ilmiy kengashlarning nisbatan zaif o’rni . Ishning asosiy qismi mazkur kengashlar faoliyat ko’rsatayotgan universitet yoki ilmiy tashkilotda tekshirilsa-da, dissertatsiya himoyasi bo’yicha yakuniy qaror Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan tasdiqlanadi. Shu o’rinda universitetlar yoki ilmiy tashkilotlarning mustaqilligini oshirish, ularning tadqiqot sifati uchun javobgarligini mustahkamlash masalasini o’ylab ko’rish kerak. Albatta, bunda Ilmiy kengashlar faoliyati ustidan monitoring olib borish mexanizmlari yaratilishi, ochiqlik va shaffoflik ta’minlanishi lozim. Ilmiy kengash faoliyatida manfaatlar to’qnashuvining oldini olish ham muhim vazifa sanaladi. Ayniqsa, taqrizchi yoki rasmiy opponentlarni belgilash, ilmiy tadqiqot ishini muhokama qilish va himoyaning keyingi bosqichlariga tavsiya qilish masalalarida axborot texnologiyalarini joriy etish orqali manfaatlar to’qnashuvining oldini olish maqsadga muvofiqdir. Dissertatsiyani himoya qilish uchun tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy etish dolzarb muammolardan biri sanaladi. Amaldagi tartibga ko’ra, dissertatsiyani himoya qilish uchun ilmiy tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy etish talab etiladi. Ilmiy natijalarni joriy etish to’g’risidagi hujjatsiz falsafa doktori va fan doktori bo’lish mumkin emas. Ba’zan tadqiqot natijalari kelajakda (uzoq vaqt davomida) amalga oshirishga qaratilgan bo’lishi mumkin, bu esa bajarilgan dissertatsiya ishi uning natijalari amaliyotga joriy etilgani to’g’risidagi hujjat yo’qligi sababli himoya qilinmasligiga olib keladi. Bu ba’zi tadqiqotchilarni natijalarini tezda amaliyotga joriy etish yo’llarini topishga undaydi, bunga esa har doim ham erishishning iloji yo’q. Fikrimizcha, eng katta muammo ilmiy nashrlar muammosidir . Xalqaro va milliy reytinglarga kirish zamonaviy tadqiqotchi oldida tadqiqot natijalarini xalqaro ma’lumotlar bazalari (Scopus, Web of Science va boshqalar) tomonidan indekslangan jurnallarda nashr etish vazifasini qo’yadi. Bunday jurnallarda maqola nashr etish tajribasiga ega bo’lmagan tadqiqotchilar o’zlarining nashrlari bilan bog’liq muammolarga duch kelmoqdalar – jurnal tahririyati ularning maqolalarini nashr etishdan bosh tortadi yoki maqolalar tahrirlash va kamchiliklarni bartaraf etish uchun qaytariladi (nufuzli ilmiy jurnallar) yohud nashr uchun to’lov talab qilinadi. Maqolani yakunlash va tuzatish har kim ham hal qila olmaydigan qiyin vazifadir. Shuning uchun, nashr uchun to’lovni amalga oshirish ko’pchilik uchun ma’qul yo’l, deb topiladi. Bunday usulni tanlashda muallif haqiqatan ham jurnalning sifati va obro’siga e’tibor bermaydi. Ba’zilar shubhali obro’ga ega bo’lgan bunday jurnallarda ularning maqolalari darhol, hech qanday e’tiroz va taqrizlarsiz, faqat nashr uchun to’lovni amalga oshirish sharti bilan qabul qilinishiga hayron bo’lmaydilar. Shuning uchun ko’pchilik “yirtqich” jurnallar , deb nomlangan jurnallarning qurboniga aylanadi. Maqolalarning tezkor nashr etilishiga bo’lgan talab tobora ko’proq tadqiqotchilarni bunday “yirtqich” jurnallarga murojaat qilishga majbur qilmoqda. Publons tomonidan 2020-yilda o’tkazilgan tadqiqot Internetdagi 1000 dan ortiq “yirtqich” jurnallar uchun kamida 6000 “soxta” taqrizlar taqdim etilganini aniqladi. Tahlillar shuni ko’rsatdiki, keng qo’llaniladigan Scopus ilmiy ma’lumotlar bazasida shubhali nashr etish amaliyotiga ega bo’lgan 300 dan ortiq “yirtqich” jurnallardagi maqolalar saqlanadi. Birgalikda ushbu jurnallarda uch yil ichida 160 mingdan ortiq maqola chop etildi – bu ushbu davrda Scopus da indekslangan tadqiqotlarning deyarli 3 foizni tashkil etadi. 2019 va 2020-yillar uchun Scopus tizimidan chiqarib tashlangan maqolalarning yuqori ulushi (mos ravishda 32,5 foiz va 59,7 foiz) o’zbekistonlik mualliflarga tegishli ekanligi tufayli O’zbekiston dunyoda sifatsiz ilmiy maqolalar chop etuvchi “yetakchi” davlatga aylanib bormoqda. “Yirtqich” jurnallarda maqolalar nashr etilishining oldini olish uchun Scopus, Science va boshqa nufuzli ma’lumotlar bazasiga kiritilgan jurnallar sifatini kuzatish va baholashning aniq va ravshan mexanizmlari, mualliflar uchun ilmiy maqolalarni nashrga tayyorlash va loyihalash bo’yicha maqolalar sifatini aniqlash tartibi va uslubiy tavsiyalarning yo’qligi ushbu muammoning tobora keskin tus olishiga olib kelmoqda. Bunday holatlarning oldini olish uchun xalqaro ma’lumotlar bazalariga kiritilgan va tavsiya etilgan jurnallar ro’yxatini rasman tasdiqlash va muntazam yangilab borish hamda “yirtqich” jurnallar ro’yxatini e’lon qilib borish lozim. O’z navbatida, insofli va halol olim obrazini shakllantirish, yosh olimlarga amaliy va uslubiy yordam ko’rsatish maqsadga muvofiq hisoblanadi. E’tibor miqdorga emas, sifatga qaratilishi kerak. Ikkinchidan, ilm-fan va innovatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan yagona kompleks yondashuvni qo’llash bilan bog’liq muammolar. O’zbekiston Respublikasida ilm-fan va innovatsiyalarni boshqarishning o’rnatilgan tizimi ko’p vektorli yondashuv mavjudligidan dalolat beradi. Ushbu sohada davlat boshqaruvi Innovatsion rivojlanish vazirligi, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan amalga oshiriladi. Xususan, Innovatsion rivojlanish vazirligi O’zbekiston Respublikasining innovatsion va ilmiy-texnik rivojlanishi sohasidagi yagona davlat siyosatini olib boradi. Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi oliy ta’lim muassasalariga o’quv- pedagogik va ilmiy-metodik rahbarlikni amalga oshiradi, ularda ilmiy-tadqiqot ishlarini hamda belgilangan tartibda ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashni tashkil etadi. Oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlarni attestatsiyadan o’tkazish bo’yicha vakolatli davlat organi esa Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi hisoblanadi. Ushbu tizim ilm-fan va innovatsiyalarning tarmoq sifatida rivojlanishiga qaratilgan edi. Biroq ushbu mexanizm ta’lim, fan va ishlab chiqarishning to’liq integratsiyasiga imkon bermaydi. Ushbu yondashuv muammosi ilmiy kadrlar tayyorlash masalalarida yaqqol namoyon bo’ladi. Misol uchun, Innovatsion rivojlanish vazirligi ilmiy darajaga ega kadrlar tayyorlash tizimini muvofiqlashtiradi , shu jumladan, doktoranturaga qabul kvotalarini ajratadi. Ilmiy kadrlarni tayyorlash , qoida tariqasida, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan ilmiy-uslubiy rahbarlik amalga oshiriladigan oliy ta’lim muassasalarining o’zida amalga oshiriladi. Ilmiy kengashlar faoliyatini muvofiqlashtirish, xususan, fan doktori yoki falsafa fanlari doktori diplomini berish Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan amalga oshiriladi. Mohiyatan yaxlit bo’lgan ushbu tizimdagi davlat boshqaruviga nisbatan bunday yondashuvni samarali va kompleks, deb atash qiyin. Bu qismda Fanlar akademiyasining ilmiy hamjamiyatning yetakchi tashkiloti sifatidagi o’rni va ahamiyati ham oshirilishi lozim. Fan va texnologiyalarni rivojlantirish, innovatsiyalarni joriy etishning uslubiy asoslarini yaratishda Fanlar akademiyasi tashabbuskor bo’lishi lozim. Fanlar akademiyasi yetakchi davlat ilmiy muassasasi sifatida milliy ilm-fan va innovatsiyalarni rivojlantirishga nisbatan yagona yondashuvni ishlab chiqishi kerak. Uchinchidan, mamlakat innovatsion rivojlanishining nisbatan past darajada ekani. Yana bir muammo – bu mamlakatni innovatsion rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlarning samaradorligi. O’zbekistonning xalqaro reytinglarda tutgan o’rni buning yorqin dalilidir. Dunyo mamlakatlarining innovatsion rivojlanish tendensiyalarini belgilovchi Global innovatsiyalar indeksining 2021- yilgi natijalarida O’zbekiston 132 mamlakat orasida 86-o’rinni egalladi. O’zbekistonning reytingdagi mavqei o’tgan yilga nisbatan 7 pog’onaga, 2015-yilga nisbatan esa 36 pog’onaga oshdi. Bu haqiqatan ham muhim yutuq. Biroq, O’zbekiston hamon Qozog’iston, Ozarbayjon, Yamayka, Mongoliya, Filippin kabi davlatlardan ortda qolib, quyi-o’rta daromadli mamlakatlar (reytingda mamlakatlar 4 guruhga bo’lingan – yuqori daromadli, yuqori-o’rta daromadli, quyi-o’rta daromadli, kam daromadli) guruhida. Asosiy ko’rsatkichlarga ko’ra, O’zbekistonda tartibga solish sifati , intellektual mulk siyosati va zamonaviy texnologiyalar asosida mahsulot yaratish bilan bog’liq muammolar mavjud. Shu munosabat bilan O’zbekiston zaif pozitsiyalarga ega bo’lgan va katta natijalarga erisha oladigan sohalarda islohotlarni amalga oshirishi kerak. Yetakchi xorijiy ilmiy-tadqiqot tashkilotlari bilan ilmiy hamkorlikni mustahkamlash, dolzarb masalalar bo’yicha hamkorlikda ilmiy izlanishlar olib borish zarur. Intellektual mulk siyosati kichik ahamiyatga ega emas. Mutaxassislarning fikriga ko’ra, intellektual mulk huquqlari va royaltini boshqarish bozori 2016-yilda 4,28 milliard AQSh dollaridan 2021 yilga kelib 12,68 milliardgacha , 2016-yildan 2021-yilgacha o’rtacha 24,2 foizga o’sdi. Endi aynan intellektual mulk ilm-fan rivojlanishining istiqbolli yo’nalishlaridan biridir. Shuning uchun mamlakatda ilmiy-texnikaviy ijodkorlik va ixtirochilik faoliyatini qo’llab-quvvatlashga e’tibor qaratish lozim. Sog’lom raqobatning yo’qligi ham ko’rilayotgan chora-tadbirlar samaradorligiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Ba’zi hollarda, ayrim ilmiy tashkilotlar fanning tegishli sohalarida raqib sifatida ko’rinmaydigan yagona tashkilot sifatida ishlaydi. Mamlakatni innovatsion rivojlantirish ishlarini takomillashtirishda venchur fondlari faoliyatini kuchaytirish lozim. Venchur investitsiyalar ko’plab kompaniyalar va mahsulotlar rivojiga hissa qo’shdi. Masalan, Google tashkil etilganda ta’sischi bo’lgan ikki kishi tomonidan kiritilgan sarmoya 200 ming AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa, kompaniyaning joriy kapitallashuvi bir trillion AQSh dollaridan oshadi. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, ilm-fan rivojlanishi yo’lida quyidagilarni amalga oshirish kerak: – O’zbekistonda tadqiqotchilar uchun ilmiy odob-ahloq Kodeksini qabul qilish orqali ilmiy-tadqiqot muhitida akademik halollik muhitini va sog’lom raqobatni shakllantirish; – ortiqcha byurokratik to’siqlar va talablarni bartaraf etgan holda, dissertatsiya himoyasining amaldagi tizimini tubdan qayta ko’rib chiqish, falsafa doktori va fan doktori ilmiy darajalarini tasdiqlash vakolatini to’g’ridan-to’g’ri ilmiy Kengashlarga bosqichma-bosqich o’tkazish imkoniyatini ko’rib chiqish; – Ilmiy kengashlar faoliyatiga raqamlashtirishni joriy etish orqali manfaatlar to’qnashuvi, turli rasmiyatchiliklarning oldini olish, ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash, Ilmiy kengashlarning mas’uliyatini oshirish; – tegishli davlat idoralari faoliyatini tanqidiy ko’rib chiqish orqali ilm-fan va innovatsiya sohasida davlat boshqaruvining yagona integratsiyalashgan tizimiga bosqichma-bosqich o’tish; – ilmiy tadqiqotlar o’tkazish uchun samarali va ta’sirchan tizimni yaratish, soxta ilmiy faoliyatga yo’l qo’ymaslik (sifatsiz ilmiy maqolalar, “yirtqich” ilmiy jurnallarda nashr etish); – xalqaro ilmiy-texnik ma’lumotlar bazalarida indekslangan jurnallarda ilmiy maqolalar tayyorlash va rasmiylashtirish bo’yicha mualliflar uchun Uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish; – mamlakatni innovatsion rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlarning tizimli va maqsadli qabul qilinishini ta’minlash (venchur investitsiyalarini faollashtirish, xalqaro ilmiy hamkorlik, intellektual mulk sohasidagi siyosati). Xulosa Innovatsion rivojlanishda ta lim eng muhim jihat sanaladi. Aynan ta limʼ ʼ sohasi innovatsiyaning dastlabki qadamlaridandir. O tgan davr mobaynida ʻ yoshlarni oliy ta limga qamrab olish darajasi 9 foizdan 25 foizga yetgani quvonarli ʼ natija, albatta. 2020-yilda mamlakatimiz tarixida ilk bor matematika, kimyo, biologiya va geologiya fanlari ilmning ustuvor yo nalishlari sifatida belgilanib, ʻ ularni kompleks rivojlantirish choralari ko rilgan bo lsa, 2021-yilda fizika fani va ʻ ʻ xorijiy tillarni o rganish birinchi o ringa qo yildi. ʻ ʻ ʻ Darhaqiqat, dunyodagi barcha kashfiyotlarning yaratilishida fizika fani fundamental asosdir. Ushbu fan qonuniyatlari yuqori texnologiyalar bilan bog liq ʻ sohalarni rivojlantirishga hissa qo shsa, xorijiy tillarni mukammal bilish yoshlarga ʻ zamonaviy bilimlarni yana-da kengroq egallashga yordam beradi. Bu, ayniqsa, Innovatsion rivojlanish vazirligi mas ul bo lgan soha — ilm-fan rivojlanishining ʼ ʻ muhim jihatidir. Bu yil olimlarning ingliz tilini puxta egallashiga yordam beruvchi “English for science” loyihasi yo lga qo yilgani tadqiqotchilarimizning ilmiy izlanishlari ʻ ʻ uchun zarur bo lgan akademik ingliz tilini o rganishiga xizmat qilyapti. Shu bois, ʻ ʻ vazirlikda ingliz tili kunlarini joriy etish vaqti ham keldi, deb o ylayman. ʻ Xodimlar, vazirlikka keluvchilarning o zaro ingliz tilida, deylik, haftaning bir ʻ kunida gaplashishi o z ustida tinimsiz mehnat qilishiga, o rgangan ko nikmalarini ʻ ʻ ʻ amalda ishlatishiga ko maklashadi. ʻ Hozir xorijiy tillardagi ilmiy va badiiy adabiyotlarni o zbek tiliga o girish ʻ ʻ bo yicha ham qator loyihalar amalga oshirilmoqda. Masalan, Andijon davlat ʻ universitetida Lug atshunoslik va tarjimashunoslik innovatsion markazi tashkil ʻ etilgan. Bu dunyo ilmidagi qaynoq ma lumotlarning o zbek tilida muntazam ʼ ʻ taqdim etilishi, yosh avlodni yangiliklardan xabardor etishning eng samarali yo lidir. ʻ Innovatsion rivojlanish vazirligi huzuridagi Yoshlar akademiyasi a zolari ʼ soni hozir 1800 nafarga yetdi. Respublikamiz viloyatlarida 15 nafar yetakchi tanlab olindi. Bu yil yoshlar o rtasida eng yaxshi ilmiy ishlanmalar uchun umumiy ʻ qiymati 30 milliard so mdan ortiq bo lgan “Yosh olimlar” innovatsion loyihalarʻ ʻ tanlovi e lon qilingan edi. Mazkur tanlov o zining ijobiy tomonlarini namoyon ʼ ʻ qilgani bois, 2021-yilda vazirligimiz va boshqa davlat organlari bilan birgalikda maktab o quvchilari va oliy o quv yurtlari talabalari o rtasida “Bo lajak olim” ʻ ʻ ʻ ʻ tanlovi tashkil qilinadi. Yoshlarning eng yaxshi innovatsion hamda startap loyihalarini ro yobga chiqarish uchun 50 milliard so m mablag yo naltiriladi. ʻ ʻ ʻ ʻ Prezidentimiz tomonidan berilgan mazkur taklif maktab va oliy ta lim tizimidagi ʼ iqtidorli yoshlarni qo llab-quvvatlashga qaratilgan. Ushbu tanlov doirasida ilmiy ʻ ctartaplarni 50 million so mlikkacha moliyalashtirishning soddalashtirilgan tizimi ʻ loyihasi ishlab chiqildi. Prezidentimiz pandemiya sharoitida tibbiyot sohasini raqamlashtirish naqadar muhim ekanini eslatdi. Tibbiyot muassasalarida masofaviy xizmatlarni ko paytirish, poliklinika va shifoxonalarni elektron ish yuritishga o tkazish ʻ ʻ choralari ko rilishi pandemiyadan keyingi hayotimizga ham qulayliklar kiritadi. ʻ Teletibbiyot imkoniyatlaridan yana-da kengroq foydalanish esa uzoq hududlardagi bemorlarga o z vaqtida tibbiy yordam ko rsatish, ularni yo l azobidan qutqarishga ʻ ʻ ʻ xizmat qiladi. Mamlakatimizning eng chekka va ekologik jihatdan ko p aziyat ʻ chekkan hududlaridan biri — Mo ynoq tumanida faoliyat yuritayotgan Innovatsion ʻ teletibbiyot klinikasida O zbekistonda ilk bor chekka hududlardagi aholini ʻ respublika markazidagi malakali shifokorlar va dunyoning istalgan nuqtasidagi tibbiyot muassasalari mutaxassislari bilan real vaqt oralig ida bog lanib, (onlayn) ʻ ʻ tibbiy ko rikdan o tkazish va sifatli tibbiy xizmat bilan ta minlash, terapevtik davo ʻ ʻ ʼ maslahatlarini olishiga ko maklashish imkoniyati yaratildi. Shifokor real vaqtda ʻ masofadan bemorning videotasvirini ko ribgina qolmay, uning ichki organlaridagi ʻ o zgarishlarni ultratovush apparati, teri qoplamini dermaskop, quloq, burun va ʻ tomoq kasalliklarini otoskop, yurak-qon tomir kasalliklarini stetoskop, tanometr, pulsoksimetr va EKG, ko z kasalliklarini oftalmoskop va boshqa jihozlar ʻ yordamida tekshiradi. Xuddi bemor yonida o tkazilgan ko rik sifatiga teng sifatli ʻ ʻ tekshiruv usullaridan foydalanib, tashxislash va terapevtik davo o tkazish ʻ imkoniyati mavjud. Bunda bemorning chekka hududdan markazga kelishiga zarurat qolmasligi muhim. Birgina mana shu misol mamlakatimizda ulkan iqtisodiy va ilm-fan taraqqiyoti yo lidagi yangiliklar innovatsion g oyalarga asoslangan holda amalgaʻ ʻ oshirilayotganining dalilidir. Shunday muassasalardan biri Qoraqalpog iston ʻ Respublikasining Beruniy tumanida ham tashkil etilgan. Mazkur DMC innovatsion klinikasi birinchilardan bo lib ochilayotgan ko p tarmoqli innovatsion klinika ʻ ʻ hisoblanadi. Bugungi kunda ushbu klinika Qoraqalpog iston sog liqni saqlash ʻ ʻ tizimiga yangi texnologiyalar va innovatsiyalarni olib kirdi. Klinikada eng so nggi ʻ turdagi zamonaviy tibbiyot uskunalari o rnatilgan. Binosi esa boshqa klinikalarni ʻ takrorlamagan holda, o ziga xos uslubda qurilgan. ʻ Beruniy DMC innovatsion klinikasi sog liqni saqlashning bir necha ʻ yo nalishlari, jumladan, kardiologiya, oftalmologiya, quloq-burun kasalliklari, ʻ ortopediya, stomatologiya, klinik laboratoriya va instrumental tekshiruvlar bo yicha jahon standartlariga mos, yuqori darajali tibbiy xizmatlar ko rsata oladi. ʻ ʻ Shuningdek, klinikada jarrohlik bo limi mavjudligi fuqarolarga shu joyning o zida ʻ ʻ malakali tibbiy yordam olish imkoniyatini beradi. Aynan DMC innovatsion klinikasida hozir eng murakkab jarrohlik amaliyotlaridan biri — ko z ʻ shohpardasini ko chirib o tkazish yo lga qo yilgan. Buning uchun ko z ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ shohpardalari banki ham tashkil etilgan. 2020-yilda kimyo-biologiya fanlarini rivojlantirishga qaratilgan alohida e tibor tufayli biofarmatsevtika, biotibbiyot, fudomiks kabi yangi yo nalishlar ʼ ʻ bo yicha qator loyihalar amalga oshirilishiga start berildi. Biotexnologiyalar ʻ nafaqat tibbiyot, balki qishloq xo jaligining ham rivojlanishiga turtki bo lmoqda. ʻ ʻ Prezidentimiz Murojaatnomasida har gektar yerdan olinadigan daromadni hozirgi o rtacha 2 ming AQSH dollaridan kamida 5 ming dollargacha yetkazish ustuvor ʻ vazifa qilib qo yildi. Buning uchun qishloq xo jaligiga eng ilg or texnologiyalar, ʻ ʻ ʻ suv tejaydigan biotexnologiyalar, urug chilik, ilm-fan va innovatsiyalar sohasidagi ʻ yutuqlarni keng joriy etishimiz lozimligini qayd etdi. Aynan biotexnologiyalar tabiiy resurslardan samarali foydalanish, insoniyat uchun xavfsiz oziq-ovqat mahsulotlari yetkazib berishini inobatga olgan holda, vazirlik huzuridagi Ilg orʻ texnologiyalar markazining fudomiks laboratoriyasi tashkil etilmoqda. Umuman, bu yil Ilg or texnologiyalar markazi tomonidan amalga ʻ oshirilayotgan qator ilmiy tadqiqot ishlari o z samarasini ko rsatdi. Markaz ʻ ʻ olimlari tomonidan yaratilgan koronavirusni aniqlovchi test pandemiya davrida xorijdan eksport qilib olib kelinayotgan testlar miqdorini keskin kamaytirishga xizmat qildi. Pandemiya avjiga chiqqan davrda olimlar kunu tun mehnat qilib, haftasiga 50 mingtadan test ishlab chiqarishni yo lga qo ydi. Endi esa xuddi shu ʻ ʻ markaz yana bir muhim tadqiqot — Xitoyning ZF 2001 rekombinant vaksinasining uchinchi bosqichi sinovlarini o tkazishda yetakchilik qilmoqda. ʻ Kelgusi yili barcha viloyatlarda Qishloq xo jaligida bilim va innovatsiyalar ʻ markazlari tashkil etilib, ularda “yagona darcha” tamoyili asosida yuzdan ortiq agroxizmat ko rsatish yo lga qo yilishi ko zda tutilgan. Bu esa qishloq xo jaligi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ sohasidagi ilmiy ishlanmalarni amaliyotga tatbiq etishga xizmat qiladi. Qashqadaryo viloyatida quyonning mahalliy sharoitga mos keladigan zotlarini yaratish, Navoiy viloyatida yomg irlatib sug orish tizimlarini sinovdan ʻ ʻ o tkazish, hindistonlik hamkorlar bilan urug chilik kompaniyalari tashkil etilishi ʻ ʻ natijasida olingan bilimlar mana shu markazlarni ishga tushirishda plasdarm bo ladi. ʻ Innovatsiyaning katta bo g imi tadbirkorlardir. Aynan ular ilmiy ʻ ʻ ishlanmalarni hayotga tatbiq etadi. Prezidentimiz tadbirkorlarni har tomonlama qo llab-quvvatlash, ularga preferensiyalar berilishiga e tibor qaratdi. Innovatsion ʻ ʼ rivojlanish vazirligi ham kelgusi yilda innovatsion tadbirkorlar va startapchilarni qo llab-quvvatlash bilan bog liq faoliyatini kengaytirishni rejalashtirgan. Vazirlik ʻ ʻ tomonidan tashkil etilayotgan akseleratorlar startaplar va ilmiy ishlanmalarni takomillashtirish, ularni ichki va tashqi bozorlarga olib chiqishga ko maklashish ʻ imkonini beradi. Davlatimiz rahbari o z Murojaatnomasida kelgusi yilda tavalludining 580- ʻ yilligi nishonlanadigan ulug mutafakkir bobomiz Alisher Navoiyning “Quyoshlik ʻ istasang, kasbi kamol et”, degan misrasini bejiz misol qilib keltirmadi. Bu yerda so z o z sohasining, o z kasbining yetuk namoyandasi darajasiga erishish,ʻ ʻ ʻ vatanparvarlik, fidoyilik, burch va sadoqat kabi yuksak fazilatlar haqida bormoqda. Mehnatsevar va fidoyi yurtdoshlarimizni, ayniqsa, yoshlarimizni ilhomlantiruvchi ushbu hikmatli so zlar davlatimiz rahbari 2021-yilda belgilab bergan vazifalarni ʻ to laligicha ado etishda, xalqqa xizmat qilishdek sharafli va mas uliyatli burchni ʻ ʼ bajarishda barchamizga qanot baxsh etadi. Adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. “Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz.” - T.: O’zbekiston, 2017. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 27 iyuldagi “Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3151-sonli Qarori. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-2909-sonli Qarori. 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 25 yanvardagi «Umumiy o’rta, o’rta maxsus va kasb-hunar ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to’g’risida»gi PF-5313-son Farmoni. 5. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi. 2000-y. 6. Qodirova F. Pedagog kadrlarga yangi pedagogik texnologiyalar haqida. //Til va adabiyot ta’limi. 2001. 4-son. 9-10-b.

Mustaqillik yillarida ilm-fan va ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalarning joriy etilishi

Купить