Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 129.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Июнь 2023
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет История

Продавец

Bohodir Jalolov

Mustaqillik yillarida Janubiy O’zbekistonda urbanizatsion jarayonlar

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI T ARIX KAFEDRASI “5120300 – Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Mustaqillik yillarida Janubiy O’zbekistonda urbanizatsion jarayonlar ” mavzusida yozgan “ Himoyaga tavsiya etildi ” Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti dekani _______ _ “_____”____________ Ilmiy rahbar: Qarshi 1 Bitiruv malakaviy Bitiruv malakaviy ishiishi M U N D A R I J A KIRISH …………………………………………………………………………...3 I. Bob. Mustaqillik yillarida urbanizasiya jarayonlaridagi o'zgarishlar ……… 1.1. Globallashuv davrida jahondagi tarixiy-demografik jarayonlar va uning urbanizasiyaga ta'siri …………………………………………………. 1.2. O'zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida urbanizasiya sohasining davlat siyosati darajasiga ko'tarilishi. ………………………..... 1.3. Mustaqillik yillarida Qashqadaryo viloyatida urbanizasiya jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlari ………... II. Bob. Qashqadaryo viloyatida mustaqillik davri demografik jarayonlar va urbanizasiya masalasi ............................................................................ 2.1. Viloyatda demografik va migrasion jarayonlarning urbanizasiyalashuvga ta'siri ………………. 2.2. Mustaqillik yillarida viloyatda urbanizasiyalashuv darajasi va yangi shaharchalarning paydo bo'lishi ………………………….. 2.3. Mustaqillik yillarida viloyat shaharlarning ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyoti va ekologik masalalari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Tavsiyalar Ilovalar 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarida O'zbekiston shaharlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot darajasi yuksalib, mamlakatimizning porloq istiqbolidan belgi bermoqda. Mamlakatimizdagi etakchi shaharlar o'zining tarixiyligi va zamonaviy qiyofasi, madaniy yuksalishda tutgan o'rni, jahon talabi darajasidagi infrastrukturasi bilan alohida ajralib turadi.“Mustaqil rivojlanish yillarida,- deya ta'kidlaydi O'zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov,-tarixan qisqa bir davrda yurtimiz yangi va ulkan marralarni qo'lga kiritdi, buning natijasida mamlakatimizning qiyofasi butunlay o'zgarib, jahon hamjamiyatidagi o'rni va nufuzi yuksalib bormoqda” 1 . Mustaqillik yillarida O'zbekiston shaharlarini jahon andozalari darajasida taraqqiy ettirish uchun Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining bir necha qarorlari qabul qilindi. Jumladan, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2002 yil apreldagi “O'zbekiston Respublikasining Shaharsozlik kodeksi” to'g'risidagi qarori, 2 O'zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining “O'zbekiston Respublikasi aholi punktlarining ma'muriy hududiy tuzilishini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarori, 3 O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 2-fevraldagi “Shaharsozlik faoliyatining alohida tartibga solinadigan ob'ektlarini umumdavlat va mahalliy ahamiyatga molik ob'ektlar jumlasiga kiritish hamda shaharsozlik faoliyatining alohida tartibga solinadigan ob'ektlarning chegaralarini belgilash tartibi to'g'risi” dagi nizomi muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Mustaqil taraqqiyotimizning o'tgan yigirma olti yillik davrida jamiyatni yangilash va demokratlashtirish, mamlakatimizni isloh etish va modernizasiya qilish yo'lida amalga oshirilgan ishlar “O'zbek modeli”ning naqadar hayotiy va to'g'ri ekanligini isbotlamoqda. Mustaqil O'zbekiston Respublikasidagi etakchi viloyatlardan biri sifatida Qashqadaryo viloyati ham nafaqat boy tabiiy boyliklari, 1 Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.- T.: O'zbekiston 2010,5-6-b 2 O'zbekiston Respublikasining Shaharsozlik kodeksi. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori// Xalq so'zi. 2002-yil, 7-may. 3 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlar to‘plami. Rasmiy nashr. Toshkent. -№12. 2009, 18-mart,148-b. 3 ishlab chiqarish sohasidagi muvaffaqiyatlari, balki o'zining go'zal tarixiy shaharlari, ravnaq topib borayotgan shaharchalari bilan mamlakatimiz hududlari orasida o'ziga xos o'rin tutadi. Islom Karimov so'zlari bilan aytganimizda “Qashqadaryo boy tarixiy madaniyatga ega. Qadimiy Kesh, Nasaf, Koson, G'uzor va boshqa o'nlab shaharlar bu voha xalqi noyob madaniyatidan guvohlik beradi. Bu qadim shaharlarimizning tarixiy shuxrati yosh avlodni vatanparvarlik va istiqlol g'oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalashga xizmat qilmoqda.” 1 Xususan, mustaqillik yillarida Qashqa vohasining Qarshi, Shahrisabz shaharlarining yubileylari tantanavor nishonlandi, mavjud shaharlarning qiyofasi chiroy ochdi. 2009 yil-“Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” munosabati bilan aholisi o'n mingdan ortiq qishloq posyolkalari infratuzilmasining rivojlanishiga alohida e'tibor qaratildi. Bu esa viloyatning mustaqillik yillarida urbanizasiya jarayonlari, demografiya, migrasiya, ekologiya masalalarini ilmiy tadqiq etishni talab etadi, tadqiqotning ilmiy natijalari esa Vatan tarixini mavzuga oid qismini yanada boyitadi. Jahon miqiyosida globallashuv va raqobat tobora kuchayib borayotgan bugungi zamonda shaharsozlik taraqqiyotini ilmiy tomondan tadqiq etish, Qashqadaryo ва Surxondaryo viloyatlaridagi urbanizasiya jarayonlariga bag'ishlangan alohida ilmiy tadqiqot yaratilmaganligi ham o'rganilayotgan mavzuning dolzarbligini oshiradi. BMIning maqsad va vazifalari . Mustaqillik yillarida O'zbekistonda ekologiya, demografiya, migrasiya, urbanizasiya jarayonlarini Janubiy O‘zbekiston viloyatlari misolida ilmiy jihatdan o'rganish va tahlil etishdan iborat quydagi maqsad belgilandi: - O'zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida urbanizasiya jarayonlarining davlat siyosati darajasiga ko'tarilishini o'rganish; - 1991-2016 yillarda Janubiy O‘zbekiston viloyatlarida urbanizasiya jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlarini chuqur taxlil etish; 1 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. 7-tom. T.: O'zbekiston 1999,65-b . 4 - Janubiy O‘zbekistonda demografik va migrasion jarayonlarning urbanizasiyalashuvga ta'sirini o'rganish; - Mustaqillik yillarida janubiy viloyatarda shaharlarning ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyoti va ekologik muhit ta'sirini o'rganish; - O'rganilgan muhim ilmiy materiallar tahlili asosida amaliy tavsiyalar berish; Ishning yangiligi va amaliy ahamiyati. Mavzu ijtimoiy fanlarda qaror topgan yangicha yondashuvlar asosida tadqiq etilib, ilmiy tarixiy adabiyotlar, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari, Davlat arxiv xujjatlari, statistik ma'lumotlar, mahalliy manbalar va so'nggi yillarda olib borilgan ilmiy tadqiqot natijalarini umumlashtirish, qiyosiy taxlil etish asosida tadqiqotning ilmiy yangiligi sifatida quydagilar ilgari surildi: Mustaqillik davrida O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlarining davlat siyosati darajasiga ko'tarilganligi ilmiy taxlil qilindi; Mustaqillik yillarida Janubiy O‘zbekiston viloyatlaridagi urbanizasiya jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlari, yangi shaharchalarning paydo bo'lish omillari, yaxlit ilmiy muammo sifatida tadqiq etildi; Mustaqillik yillarida Qashqadaryo ва Surxondaryo viloyatlariida demografik o'zgarishlarning urbanizasiyaga ta'siri atroflicha yoritildi; Mustaqillik yillarida Janubiy O‘zbekiston shaharlarining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, ijtimoiy-ekologik jihatlari yuzasidan aniq ma'lumotlar keltirildi; O'rganilgan materiallar asosida Janubiy O‘zbekiston viloyatlari misolida mustaqillik davri urbanizasiya jarayonlarini tadqiq etish bo'yicha xulosa va takliflar berildi. Вitiruv malakaviy ishida umumlashtirilgan materiallardan tarix, geografiya, iqtisod, demografiya fanlaridan darslik, o'quv qo'llanmalari yozayotgan mualliflar qo'shimcha manba sifatida, akademik lisey, kasb-hunar kollejlari va tarixchi mutaxassislar tayyorlanadigan fakultetlarda ma'ruzalar va maxsus kurslar o'qitishda keng foydalanishi mumkin. Shuningdek, Janubiy O‘zbekiston viloyatlari hokimligi va viloyatdagi tuman, shahar hokimliklariga shaharsozlik masalalarini 5 hal etishida tadqiqotda berilgan xulosa va tavsiyalar yordamchi material vazifasini o'tashi mumkin. BMIning tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 6 I -BOB. Mustaqillik yillarida urbaniza t siya jarayonlaridagi o'zgarishlar. 1.1. Globallashuv davrida jahondagi tarixiy- demografik jarayonlar va uning urbaniza t siyaga ta'siri . Bugun insoniyat shitob bilan o'zgarib borayotgan, o'tmish tarixida boshdan o'tkazgan davrlardan tamomila farqlanadigan murakkab ziddiyatli zamonda hayot kechirmoqda. Hozirgi kunda er yuzining u chekkasida sodir bo'layotgan voqealardan dunyoning boshqa mintaqasidagi odamzot zudlik bilan boxabar bo'lishi odatiy tusga kirib bormoqda. Internet aloqasi tufayli ona sayyoramizning istalgan joyida jahonda sodir bo'layotgan yangiliklar qabul qilinmoqda. Bu davr mutaxassislar tomonidan mazmunan yuksak texnologiyalar, yalpi axborotlashuv yoki tafakkur asri degan turli nomlar bilan atalmoqda. Ammo fan va amaliyotda bu g'oya globallashuv atamasi bilan mustahkam o'rin oldi. Professor N.Jo'raev ta'kidlaganidek globalizm atamasi keyingi yuz yillarda tobora katta ahamiyat kasb etmoqda. “Global” tushunchasi lug'aviy ma'nosi nuqtai nazaridan fransuz tilidan “umumiy”, lotin tilida esa “globus-er shari” ma'nolarini bildiradi. Demak, globalizm tushunchasi ana shu har ikki ma'noda ham bevosita insoniyat hayoti va taqdiri bilan bog'liq bo'lgan katta muammolarni “sayyoraviy”, “umumsayyoraviy”, “umuminsoniy”, “dunyoviy” muammolarni, “umumplanetar” ahamiyatga ega bo'lgan masalalar va global taraqqiyot istiqbollarini o'ziga qamrab oladi. 1 I.Karimov so'zlari bilan aytganimizda “Globallashuv-bu avvalo hayot sur'atlarining beqiyos darajada tezlashuvi demakdir” 2 Demakki, globallashuv jarayonining mohiyati ham odamlar, ham davlatlar o'rtasida, o'zaro aloqa va o'zaro bog'liqlikning haddan tashqari kengayib va murakkablashib borayotganligidan iboratdir. 3 Shunday qilib, jahon miqyosida hayot sur'atlarining shitob bilan rivojlanib borishi globallashuvning ijobiy jihatlari bilan birga uning qator jiddiy muammolari 1 1 Jo'raev N. Tarix falsafasining nazariy asoslari.-T.: Ma'naviyat, 2008,408-409-b 2 Karimov.I.A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma'naviyat, 2008, 111-b 3 Murtazaeva R.H. O'zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag'rikenglik. -T.: Universitet, 2007,6-b 7 borligini xam ko'rsatdi. Ularning muayyan qismini fanda “ hozirgi davrning global muammolari” deb atash qabul qilingan. Globallashuvning ijobiy,salbiy tomonlari haqida fanda turli qarashlar mavjud. Globallashuvning ijobiy tomonlari xalqlar va davlatlarning milliy va madaniy xayotining xamda iqtisodiyotining yaqinlashishini jadallashtiradi, ularning taraqqiyoti sari qulay imkoniyatlar yaratadi. Kengroq ma'noda iqtisodiy bog'liqlik, axborotlarning globallashuvi va xavfsizlik nuqtai nazaridan o'zaro bog'liqlik xozirgi dunyo globallashuvining o'ziga xos xususiyatlaridandir. 1 Urbanizasiya jarayonlariga xalqaro iqtisodiy ta'sirning natijasida paydo bo'lgan shaharlarni shu soha bo'yicha jaxondagi yirik mutaxassislar Logan va Moloch besh tipga bo'ladi. 1. Shahar shtab kvartiralari. 2. Innovasion markazlar. 3. Modul ishlab chiqarish markazlari. 4. Dunyo yuk tushirish va ortish punktlari. 5. Pensionerlar shahri. Mutaxassislarning fikricha “Globallashuv” kengroq ma'noda –bu milliy va mintaqaviy muammolarning umumjahon muammolarga o'sib o'tishi va yangi xo'jalik va iqtisodiy tabiy va biologik muhitning shakllanishidir. Jahondagi globallashuv jarayonlari boshqa sohalarda bo'lgani kabi dunyo shaharlarining xam qiyofasiga, hayot tarziga ijobiy va salbiy ta'sirini ko'rsatmoqda. Globallashuv tufayli yuzaga kelgan muammolarning echimini topish borasida mutaxassislar tomonidan turli taklif va tavsiyalar berilayotgan bo'lsa-da, hozirgacha bu sohada fundamental takliflar sezilmayapti. Iqtisodiy globallashuv shaharlar tizimining murakkablashishiga, jamiyat taraqqiyotida yangi o'ringa ega bo'lishiga imkoniyat yaratadi. Bu jarayon shaharlarga ham ijobiy, ham salbiy ta'sirini ko'rsatmoqda. Yirik shaharlar- globallashuv tufayli megapolislar, global shaharlar mavqeini egallamoqda. “Bu 1 Murtazaeva R.H. O'zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag'rikenglik. -T. : 6-b. 8 megapolislar o'z davlatlari yalpi ichki mahsulotining asosiy ulushini tashkil qilmoqda. Jumladan, iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OESR) tarkibiga kiruvchi 30 ga yaqin davlat megapolislari o'sha davlatlarning YaIMdagi ulushi 10- 50%gacha tashkil qiladi. Bular orasida Kopengagen Daniya YaIMining 49,6%ni tashkil etib etakchilik qilmoqda. Dublin, Bryussel,Budapesht shaharlari esa o'z davlatlari YaIMining 42-47%ni tashkil etadi. Vena,Londan,Parij,Stokgolm va Tokio shaharlarining Davlat YaIMning hisobidagi ulushi 28-34 %i milliy YaIMga to'g'ri keladi” 1 Global qiyofaga ega bo'layotgan shaharlar turli nomlar bilan atalmoqda. Jumladan, J.Gotmann “Megapolis”,P.Xoll, J.Fridman “Jahon shahri”, S.Logan va G.Molotch “shtab kvartira”, M.Kostels “Informasion shahar”, S.Sassen “global shahar” atamalarini qo'llamoqdalar va atamalar bugungi kunda ommaviylashmoqda. 2  Globallashuv jarayonining markazida axborot va axborot texnologiyalarinig jadallashuvi, jahon miqyosida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy tuzilmalarining rivojlanib borishi, moliya bozorining xalqaro ahamiyatga molik bo'lishi turadi. Saskiya Sassen “Global shahar: Nyu-York, London, Tokio” nomli asarida global shaharlar-global iqtisodiyot uchun siyosiy echimlar ishlab chiqaradigan markaz, iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatadigan moliyaviy va ixtisoslashtirilgan servis firmalari joylashadigan asosiy punkt deb ta'riflaydi. 3 Yuqoridagi tadqiqotchilarning fikrlaridan global shaharga xos bo'lgan quyidagi xususiyatlarni ajratib ko'rsatish mumkin:  Shaharning kattaligi (aholi soni);  Savdo va moliyaviy markaz sifatida xalqaro roli; turli xizmat sohalarining rivojlanganligi;  Axborot markazi sifatidagi ahamiyati, axborot funksiyalarining rivojlanganligi; 1 Кожевников А. Страховой мегаполис. http: ( www.vremya.ru/print/170402 html) 2 Abdujabborov B.Globallashuv jarayonida megapolis faktori.//O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari : tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 2-qism Toshkent, 30-31-mart, 2007, 2- q ism, 145-b 3 Sassen S. The Global city: New York, London, Tokio-Princeton University Press, 1991 9  Milliy va jahon markazi sifatida muhim rol o'ynashi, hukumat tashkilotlarining joylashganligi;  Xalqaro tashkilotlarning mavjudligi va xalqaro funksiyalarning ahamiyati, transmilliy korporasiyalarning shtab-kvartiralar, xalqaro kompaniyalarning ofislarining joylashganligi;  Milliy va jahon savdo markazi sifatidagi roli;  Yuqori darajada rivojlangan faoliyat turlarimarkazi ekanligi;  Madaniyat va san'at markazi sifatidagi etakchiligi;  Yirik xalqaro transport aloqalarining roli;  Ijtimoiy va iqtisodiy nomutanosibliklarning o'sishi. 1 Tahlillar hozirgi zamon urbanizasiya jarayonlarining globallashuv jarayonlari bilan uzviy bog'liqlikda taraqqiy etib borayotganligini ko'rsatmoqda. Globallashuvning beqiyos ta'siri bilan urbanizasiya jarayonlari tezlasha bormoqda, kichik shaharlar nisbatan kengayib, katta shaharlar tobora yiriklashmoqda.Natijada XX asr mobaynida jahon miqyosida urbanistik vaziyat sur'ati jadallashganligi kuzatildi. Iqtisodiyotning keskin rivojlana borishi, ishlab chiqarish sohasiga zamonaviy texnologiyaning inqilobiy kirib borishi, transport va kommunikasiyaning jadal sur'atda taraqqiy etishi, aholi migrasiyasining xalqaro miqyosda keng tus olishi va boshqa faktorlar urbanistik jarayonlarni tezlashtirib, shahar turmush tarzining qishloq hayotidan keskin farqlanishiga olib keldi. Urbanizasiya shaharlar taraqqiyoti bilan bog'liq hayot tarzini ifodalovchi tarixiy jarayon bo'lib, aholining hudud va mintaqalar doirasida to'planishida shaharlar miqdori, ularning katta kichikligini aniqlashida jamiyat hayotining turli jabhalarida shaharlarning tutgan o'rnini bildiradi. Shaharlarning rivojlanishi jamiyat ijtimoiy - iqtisodiy sohalarining taraqqiyoti hamda aholi turmush darajasi va hayot tarzining yaxshilanishiga xizmat qilishi bilan tavsiflanadi. 1 Лопатенко В.М. Урбанизация как глобальн ый прцсесс современности: спицифика и формы. http // lib . socio . msu . ru 10 Urbanizatsiya – mazmunan ijtimoiy, hududiy mehnat taqsimoti o'rnatilgan hamda dialektik va tarixiy chegaralangan va o'tish xarakteriga ega bo'lgan ko'p qirrali ijtimoiy-iqtisodiy va geografik jarayondir. Globallashuv davrida dunyo miqyosida kechayotgan demografik jarayonlar va ularning urbanizasiyalashuv darajasi hamda shahar va qishloq aholisi dinamikasi, shaharlarning o'sish sur'atlariga ta'siri dolzarb masalalardan biri bo'lib, ko'plab mutaxassislarning e'tiborini o'ziga tortmoqda. Urbanizasiyaning hozirda asosiy xususiyatlari birinchidan, qishloq aholisining shaharlarga ko'chishida, ikkinchidan, aholining ko'proq yirik shaharlarda to'planishida, uchinchidan, mayatniksimon migrasiyaning o'sishida, to'rtinchidan, shahar megapolislarining paydo bo'lishida namoyon bo'lmoqda. Tarixan urbanizasiyalashuv jarayonlarining shakllanishi XVII asr oxiri XVIII asr boshlariga to'g'ri keladi. YEr yuzidagi shaharlarda XIX asrda 30 milliondan ortiq kishi yashagan bo'lib, er yuzi aholisining atigi 3foizini, 1850 yilda 75 million kishi bo'lib 6 foizini, 1900 yilda 218 millionga etib 13.6 foizini, 1950 yilda 738 millionga ko'tarilib 29, 3 foizini, 2000 yilda 2milliard 950 million aholi bilan 47, 5 foizni tashkil etgan. 2008 yilda esa er yuzidagi shaharlar aholisi 3.4 mlrd.ga etib ilk bor qishloq aholisi miqdori bilan tenglashdi. 1 Dunyo taraqqiyotining ajralmas qismi bo'lgan O'zbekistonda urbanizasiya jarayoni o'z rivojlanish bosqichiga ega.Uning rivojlanishi o'lkaning ijtimoiy – iqtisodiy va demografik xususiyatlari bilan uzviy bog'liq. Mamlakat jami aholisining shaharlarda 1897 yilda 18.8,1924 yilda 19, 7,1940 yilda 24, 5,1959 yilda 33, 6,1970 yilda 36, 6, 1991 yilda 40, 6, 2003 yilda 36, ,7,2009 yilda 51.7 foizi yashagan. BMTning demografik prognoziga ko'ra, 2010 yilda dunyo shahar aholisining soni 51, 3 %ga, 2020 yilda 55, 9 %ga ,2030 yilda esa 60.8%ga teng bo'lishi kutiladi. Umummiy aholi soni 2030 yilda 8.2 milliard kishidan shahar aholisi esa 5.0 milliard kishidan iborat bo'lishligi tahmin qilinmoqda. 1 Региональное исследование зарубежом.-М. Наука, 1973 с- 128 . 11 BMTning ma'lumotiga ko'ra globallashuv davrida jaxonda 200 mlndan ortiq migrantlar faoliyat ko'rsatmoqda. Migrasion va demografik jarayonlar ta'siri mamlakatlarda turlicha ko'rinishda bo'lmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda tabiiy takror barpo bo'lish ko'rsatkichlari pastligi tufayli tashqi migrasiya faol ishchi kuchi bilan ishlab kelmoqda.Markaziy va Sharqiy mamlakatlardagi Uganda, Keniya, Somali, Chad, Niger, Sinegal, Mali kabi rivojlanayotgan iqtisodiy qoloq mamlakatlarda tug'ilish va o'lim yuqoriligi sababli ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat yanada og'irlashmoqda. Ularda tug'ilish 35-40 promell bo'lgani holda o'lim 15-20 promellni tashkil etmoqda. Pokiston, Niger, Chad, Somali kabi davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojiga aholi o'limining ta'siri nihoyatda yuqoridir. O'zbekiston urbanizasiya darajasi nisbatan past davlatlar sirasida. Toshkent shahrida 2.1 mln.aholi yashaydi, shahar urbanizasiya talablariga to'la javob beradi. Undan keyingi o'rinda Namangan shahri turadi. O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari quydagi omillar asosida vujudga kelgan.  Aholi ko'p yashaydigan qishloqlarda shaharlarning bunyod bo'lishi;  rivojlangan yirik ishlab chiarish korxonalari atrofida shaharchalarning paydo blishi;  shahar atrofida yangi aholi yashaydigan punktlarning shakllanishi shahar aholisining tabiy o'sib borishi;  qishloq aholisining shaharlarga migrasiya qilishi;  shahar aholisining chetga migrasiya qilinishi va boshqalar. Globallashuv jarayonlarining dunyoda keng miqyosda tarmoq otib borishida O'zbekistonning o'rni qanday bo'lishligi aniq belgilangan. Ayrim tadqiqotlarda iqtisodiy jihatdan tahlil etilsa boshqalarida yagona axborot tizimi sifatida tushuniladi. Uchinchilari esa uni umumiy turmush tarzlarining shakllanishida namoyon bo'ladi deb ko'rsatishadi. 1 Sobiq tuzumning hukmronligi yillarida 1970 yillarga qadar 50 dan ortiq yangi shaharlar barpo etildiki, bu respublika ijtimoiy-iqtisodiy hayotida o'ziga xos o'ringa 1 Otamurodov S. Globallashuv va millat. Toshkent. Yangi asr avlodi, 2008, 11-bet. 12 ega bo'ldi. Bu yillarda 50 ga yaqin shaharchalar (posyolkalar) shahar maqomini oldi. 1 O'sha davrda shaharlar sanoat, transport, ilm fan, dam olish markazlari kabi sohalarga ixtisoslashdi. Shaharlar mazmunan quydagi funksional tiplarga bo'linadi. Ko'p funksiyali siyosiy-ma'muriy markazlar, poytaxt shaharlar. Qashqadaryo viloyatida bu tipdagi shahar yo'q. Ko'p funksiyali shaharlar. Viloyat markazlari (Qarshi) Ko'p tarmoqli yirik sanoat markazlari (bu tipdagi shaharlar Qashqadaryo viloyatida yo'q) Sanoat tarmog'i va transport markazlariga ixtisoslashgan shaharlar(Muborak, Tallimarjon) Agroindustrial shaharlar (Koson) Tuman markazlari (G'uzor, Qamashi, Beshkent, Kitob, Yangi Nishon, Chiroqchi, Yakkabog') Rekreasiya shaharlar (Shahrisabz) Birinchi guruh aholisining soni 1 miliiondan ortiq bo'lgan eng yirik shaharlar kiradi. Bunday shahar O'zbekistonda yagona bo'lib, u poytaxt Toshkent shahridir. Ikkinchi guruh (aholisi 250 mingdan 1 mln gacha) yirik shaharlar tashkil etadi. Ular respublikada 3ta – Andijon, Samarqand va Namangan. Uchinchi guruh , katta shaharlar aholisi (100 mingdan 250 mingacha) kiradi. Ularning soni 9 ta: Nukus, Buxoro, Qarshi, Qo'qon, Jizzax, Navoiy, Termiz, Olmaliq, Angren, Chirchiq, Farg'ona, Marg'ilon va Urganch. To'rtinchi guruh , o'rtacha shaharlar (aholisi 50 mingdan 100 mingacha) tashkil qiladi. Ularning soni 16 ta : Beruniy, To'rtko'l, Xujayli, Asaka, Shahrihon, Kogon, Koson, Shahrisabz, Zarafshon, Kattaqo'rg'on, Toyloq, Urgut, Denov, Guliston, Bekobod shaharlari. Beshinchi guruh esa kichik (aholisi 50 mingacha bo'lgan) shaharlar egallaydi. Ular soni respublikada 86 ta. 2 Ikkinchi guruh , Bunday shahar Qashqadaryo viloyatida yo'q. 1 Ата - Мирзаев О., Гентшке В.,Муртазаева Р., Салиев А Историко демографические очерки Узбекистана. – Тошкент.: Университет, 2002. -35-36 с. 2 O‘zbekiston Respublikasining shaharsozlik kodeksi. Toshkent. 2002 yil 4 aprel. 13 Uchinchi guruh , katta shaharlar aholisi (100 mingdan 250 mingacha) kiradi. Ularning soni 1 ta: Qarshi. To'rtinchi guruh , o'rtacha shaharlar (aholisi 50 mingdan 100 mingacha) tashkil qiladi. Ularning soni 2 ta : Koson, Shahrisabz. Beshinchi guruh , esa kichik (aholisi 50 mingacha bo'lgan) shaharlar egallaydi. Ular soni viloyatda 9 ta: G'uzor, Qamashi, Beshkent, Kitob, Muborak, Yangi Nishon, Tallimarjon, Yakkabog', Chiroqchi. Globallashuv O'zbekistonga ham o'z ta'sirini o'tkazmoqda. Mamlakatda iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy islohotlar globallashuv jarayonlari chuqurlashib borayotgan bir sharoitda amalga oshirilmoqda. Globallashuv ta'sirini hozirgi paytda deyarli barcha sohalarda ko'rish, his etish mumkin. Birinchi Prezidentimiz aytganlaridek ayniqsa, davlatlar va xalqlar o'rtasidagi integrasiya va hamkorlik aloqalarining kuchayishi, xorijiy investisiyalar, kapital va tovarlar, ishchi kuchining erkin harakati uchun qulayliklar vujudga kelishi, ko'plab yangi ish o'rinlarining yaratilishi, zamonaviy kommunikasiya va axborot texnologiyalarning, ilm-fan yutuqlarining tezlik bilan tarqalishi, turli qadriyatlarning umuminsoniy negizida uyg'unlashuvi, sivilizasiyalararo muloqotning yangicha sifat kasb etishi, ekologik ofatlar paytida o'zaro yordam ko'rsatish imkoniyatlarining ortishi – tabiyki, bularning barchasiga globallashuv tufayli erishilmoqda. 1 Jahondagi yirik shaharlarda bu holat tobora keskin tus olmoqda yirik shaharlarda va sanoat markazlarida ifloslangan atmosferadan erga katta miqdorda qattiq zarralar cho'kmoqda. Jumladan, Nyu Yorkda shamolsiz kunlarda 1 kilometr kvadrat joyga oyiga 26 tonna, Tokioda 23 tonna, Piteburgda 33 tonna chang va qurum to'kilar ekan. Jahonnig yirik shaharlarida harakatsiz turgan havoda zaharli moddalar shunchalik ko'payib ketganki tuman xolatidagi smog hosil qiladi.Bu moddalar odamlarning o'limiga ham sabab bo'ladi. Bunday holat 1952 yilda London shahrida sodir bo'lgan.Besh kun davom etgan smogdan 4000 kishi nobud bo'lgan.10000dan ortiq odam og'ir kasalga yo'liqqan.1956 yil yanvar oyida shahar havosida 96 soat 1 Qarang: Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat, 2008, 111-112 b. 14 osilib turgan smogdan 1000 kishining yostig'i qurigan.Bunday holat 1963 yilda Nyu York shahrida ham sodir bo'lib 170 kishi halok bo'lgan.Keyingi vaqtlarda bunday tuman AQShning qator shaharlarida,Tokio, Sidney, Mexikoda ham tez-tez sodir bo'lmoqda. 1 Bunday shaharlar atmosferasini ifloslantiruvchi manbalardan biri avtomobillarning ko'payib borishidir.Avtomobil harakatlanganda pokrishkalarining eyilishidan rezina changi chiqadi. Har bir avtomobil yiliga 10 kilogrammdan rezina changi qoldiradi. Agar shaharda 10000ta mashina bo'lsa, yil mobaynida hosil bo'ladigan chang 100 tonnaga etadi.YEr shari atmosferasidagi iflosliklarning 40%i avtomobillarga to'g'ri keladi. Har 1000 avtomobildan havoga har kuni 3000 kilogramm uglerod oksidi, 200-400 kilogramm yoqilg'ining chala yonishi qo'shiladi. Shaharlarda zaharli gazlarning havoga o'tishi tufayli kishilar o'limi sodir bo'lmoqda. Masalan, B.Kitonovich (1985) ma'lumotiga ko'ra AQShda yiliga o'lgan kishilar umumiy miqdorining 8%i, Kanadada 9% i, Yaponiyada 16%i, Angliyada 22%i atmosferaning ifloslanishidan halok bo'lmoqda. 2 Bugungi kunda mamlakat aholisining salomatligini saqlash ham global muammolardan biridir. O'zbekistonda aholining 30 millionlik chegaraga etishi hamda unga mutanosib ravishda tabiy muhitga bo'lgan ta''sirni kuchayishi turli darajadagi ekologik muammolarni keltirib chiqardi. Buning oldini olish maqsadida birinchi Prezidenti miz tashabbusi bilan qator ishlar amalga oshiril di. Jumladan 1998 yil “O'zbekiston Respublikasi sog'liqni saqlash tizimin isloh qilish davlat dasturi to'g'risida”gi farmoyish qabul qilindi. Bu dasturga muvofiq Orol bo'yi mintaqasida joylashgan aholilarning ekologik jihatdan sog'lomlashtirish bo'yicha loyihalar rejalashtirildi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov BMTning Ming yillik maqsadlarni rivojlantirish sammiti (2010 yil 21 sentyabr) sammitida so'zlagan ma'ruzasida Orol bo'yi mintaqasida ekologik muhitni yanada 1 Alibekov L.A, Nishonov S.A Fan-texnika taraqqiyoti, tabiat va inson. –T.: O‘zbekiston 1984,60-61 2 Barotov P.Tabiatni muhofaza qilish.-T.: O'qituvchi, 1991., 54-b) 15 sog'lomlashtirish masalasida jahon ahlining e'tiborini qaratdi. Ekologik sog'lomlashtirish respublikada davlat siyosatidagi ustuvor masalaga aylandi. Bugungi kunda O'zbekistonda muammolar qatoriga Orol zonasi aholisining salomaligini kiritib o'tish mumkin. 1998 yil «O'zbekiston Respublikasi sog'liqni saqlash tizimini isloh qilish Davlat dasturi to'g'risida»gi Prezident farmoyishi hamda uning asosida amalga oshirilayotgan vazifalar, ya'ni hududlarni ekologik jihatdan sog'lomlashtirish bo'yicha orolbo'yi mintaqasida katta loyihalar rejalashtirilgan. Xullas hozirda jahon globallashuv urbanizasiyasini quyidagicha ifodalash mumkin: Birinchidan, urbanizasiya jarayonlari hozirgi dunyoda ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta'sirida vujudga kelayotgan ijtimoiy jarayondir. Ikkinchidan, urbanizasiya jarayonlari barcha davlatlarda ham bir xilda rivojlanmaydi. Har bir davlatning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari o'sha davlatdagi urbanizasiya jarayonlariga katta ta'sir ko'rsatadi. Uchinchidan, globallashuv jarayonlari urbanizasiya jarayonlarining shitob bilan rivojlanishiga olib keladi. To'rtinchidan, urbanizasiya jarayonlarining maxsuli o'laroq ko'plab ijtimoiy- iqtisodiy, ekologik muammolar yuzaga keladi. Natijada havo ifloslanadi, jinoyatchilik o'sib boradi, shaharlarda ishsizlik ko'payadi, ichimlik suvi tanqisligi kabi muammolar sodir bo'ladi. Urbanizasiya jarayonlarini keltirib chiqarayotgan muammolarini hal qilish, bu jarayonning har bir davlat, umuman dunyo miqyosida talofatlarsiz borishi butun dunyo davlatlarining birgalikdagi samarali hamkorligini taqozo etadi. So'nggi yillarda globallashuv ta'sirida jahon urbanizasiyasida o'ziga xos xususiyatlar yuz bermoqda. Ular quyidagilar: -rivojlangan mamlakatlarda urbanizasiya jarayonining sifat jihatdan o'zgarishi, uning demografik ko'rsatkichlarini barqarorlashuvi; -rivojlangan mamlakatlarda shaharlar va shahar aholisining tez o'sishi; 16 -urbanizasiya yuqori darajaga etgan davlatlarda suburbanizasiya jarayonining avj olishi; -shaharlarning murakkab hududiy tizimlarini (shahar aglomerasiyalari, megapolis va megalopolislarning) ko'payishi; -ayrim mamlakatlarda urbanizasiya darajasining pasayishi (deurbanizasiya holatlarining kuzatilishi); -qishloq va shahar aholisi tabiiy harakatidagi farqlarning qisqarishi va h.k.; 17 1.2. O'zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida urbaniza t siya sohasining davlat siyosati darajasiga ko'tarilishi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda qadimiy shaharlarning zamon talablari darajasida rivojlantirish va yangi shaharchalarning paydo bo'lishi uchun keng imkoniyatlar yaratish davlat siyosati darajasiga ko'tarildi. Shaharlarda yil sayin aholining ko'payib, hududlarining tobora kengayib borishi, qishloqlarda aholi sonining ortishi bilan hududining kengayishi, yangi shaharchalarning barpo etilishi, qishloq aholisining shahar sari intilishi, migrasiya to'lqinining o'sishi urbanizasiya jarayonlarining muhim omillari hisoblanadi. Shuningdek, urbanizasiya darajasi ishlab chiqarish kuchlarining o'sishiga, aholi turmush darajasining ko'tarilishiga, shahar bilan qishloq o'rtasidagi mehnat turlarining taqsimlanishiga sabab bo'ladi. Buning tasdig'ini avvalambor mamlakatimiz iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining barqaror sur'atlarida, aholi farovonligining izchil va muntazam oshib borayotganida, qishloq va shaharlarimiz yanada obod bo'lib, yangicha qiyofa kasb etayotganida, eng muhimi, yurtimizda ro'y berayotgan demokratik yangilanish jarayonlarida yaqqol ko'rish mumkin” 1 birinchi Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida o'tgan yillar mobaynida mamlakatimizda barcha sohalarda islohotlar amalga oshirildi, milliy qadriyatlarimizni boyitishga, madaniy meros boyliklarini jahon miqyosida tanitishga xalqimizning madaniyatini, ma'naviyatini targ'ib va tashviq qilishga keng e'tibor berildi. YUNESKO tomonidan 2007 – yilda Toshkent shahrini Islom madaniyati markazi deb e'lon qilinishi ham bu sohada olib borilayotgan amaliy ishlarning yorqin ifodasi bo'ldi. Mustaqillik yillarida qadimiy shaharlarni obodonlashtirish, yangi shaharlarni tashkil etishning me'yoriy-huquqiy asoslari ishlab chiqildi. Shaharsozlik Kodeksi, “O'zbekiston Respublikasida ma'muriy-hududiy tuzilish, toponimik ob'ektlarga nom berish va ularning nomlarini o'zgartirish masalalarini hal etish to'g'risidagi” 1 Karimov.I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta'minlash-bizning oliy maqsadimiz. 17-tom. T.: O'zbekiston,2009, 30-31 b. 18 qonun, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “2007-2011 yillarda O'zbekistonning kompleks hududiy rivojlantirish strategiyasi dasturini ishlab chiqish to'g'risida”gi Farmoyishida qabul qilindi, mamlakatning hududiy rivojlanish konsepsiyasi va dasturini ishlab chiqish vazifasi qo'yildi hamda shahar manzilgohlarini rivojlantirish chora-tadbirlari belgilab berildi. Talabga ko'ra shahar bosh rejasi - shahar qurilishida asosiy bosh me'yor bo'lib hisoblanadi. Bu xujjat 15-20 yillik istiqbol davr uchun ishlab chiqilib, shahar hududida infratuzilma ob'ektlari, uy-joy binolari, ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish korxonalarining joylashuvini me'moriy talablarga mos holda tartibga soladi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “O'zbekiston Respublikasida arxitektura va shaharsozlikni yanada takomillashtirish chora-tadbirlar to'g'risida”gi qaroriga muvofiq poytaxt shaharlar, viloyatlar markazlari hamda muhim tarixiy va ishlab chiqarish ahamiyatiga molik bo'lgan Xiva, Shahrisabz, Qo'qon, Olmaliq, Angren, Zarafshon, Chirchiq va Tollimarjon shaharlarining bosh rejalari Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanishi belgilab qo'yildi. Shaharsozlik siyosatining izchil amalga oshirilishi uchun xalq xo'jaligining turli sohalarida va boshqaruvning turli pog'onalarida mehnat qilayotgan rahbar hodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimida ham shaharsozlik sohasiga katta e'tibor qaratmoqda. Bu sohada O'zbekiston Respublikasi huzuridagi Davlat va Jamiyat qurilish Akademiyasi 2006 yildan boshlab “Rahbar Davlat xizmatchilarining boshqaruv sohasidagi bilimlarini rivojlantirish maqsadida markaziy o'quv rejasiga “Shaharsozlik asoslari va shaharsozlik sohasidagi qonun xujjatlari dasturi”ni kiritdi. Oliy Majlisning 2003-yil dekabridagi “Buxoro, Navoiy, Namangan, Samarqand va Farg'ona shaharlarining tuman ma'muriy-hududiy tuzilmalarini tugatish hamda Navoiy viloyatining Navoiy tumani chegaralarini kengaytirish va nomini o'zgartirish to'g'risida”gi qarori bu masalalarning echimini hal etdi. Qarorga ko'ra Buxoro shahridagi F.Xo'jaev va To'qimachilar, Navoiydagi Karmana, Namangandagi Davlatobod, Samarqanddagi Siyob, Temiryo'lchi va Bog'ishamol, Farg'onadagi Qirgili tumanlari tugatildi. 19 Mamlakatimiz hukumatining yuqoridagi takliflarni ma'qullashi ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yanada rivojlantirish, er va suv resurslaridan oqilona foydalanish, aholi farovonligini yaxshilashi hamda hududlarni boshqarishni maqbullashtirishga qaratilgan tadbirlar samaradorligini oshirish uchun zarur sharoitlar yaratish imkonini beradi. 1 Shaharsozlikka oid qabul qilingan qonunga ko'ra O'zbekiston Respublikasiga bevosita bo'ysunuvchi shaharlar tarkibiga yirik iqtisodiy, madaniy va ma'muriy markazlar joylashgan shaharlar daxldordir. Bunday shaharlarda aholi miqdori 500 mingdan ortiq bo'lishi belgilangan. Viloyatlarga bo'yinsunuvchi shaharlar muhim sanoat ahamiyatiga molik iqtisodiy va madaniy markaz hisoblangan aholisi soni 30 mingdan kam bo'lmagan shaharlar kiradi. Iqtisodiy – ijtimoiy, madaniy taraqqiyoti yuqori bo'lgan shaharlar aholisi 30 mingdan kam bo'lsa ham viloyatlarga bo'ysunuvchi shaharlar ro'yxatiga kiritilishi mumkin. Tumanlarga bo'ysunuvchi shaharlar qatoridan aholisi etti mingdan kam bo'lmagan shaharlar joy olishi mumkin. Bu kabi shaharlarda aholining uchdan ikki qismidan ko'prog'i ishchi va xizmatchilardan iborat bo'lmog'i ko'zda tutiladi. Shuningdek, bunday shaharlarning ma'muriy - tashkiliy mohiyati va rivojlanish istiqbollari ham e'tiborga olinadi. Shahar posyolkalari qatoriga aholisi soni ikki ming kishidan kam bo'lmagan aholi manzillari kiritiladi va bu shaharchalarda sanoat, qurilish tashkilotlari, temir yo'l stansiyalari joylashgan bo'lishi kerak. Bunday shaharchalarda aholisining uchdan ikki qismi ishchi va xizmatchilar va ularning oila a'zolaridan iborat bo'lishligi belgilangan. Respublikada shahar posyolkalarining hududiy joylashuvida ham notekisliklar bor. Jumladan, Toshkent (18 ta), Samarqand (12 ta ), Namangan (11 ta), Qashqadaryo (4 ta), Xorazm (1 ta) viloyatlarida mavjud. Shaharchalar salmog'i bo'yicha ham viloyatlar orasida katta farqlar mavjud. Jumladan Xorazm (37,8%), Sirdaryo (33,6%) viloyatlarida har uchta, Jizzax viloyatida (25,1%) esa har to'rtta shahar aholisining bittasi posyolkalar hissasiga to'g'ri keladi. 1 “Xalq So'zi”, 2010 yil, 7 dekabr. 20 Yuqoridagilardan kelib chiqib aytganimizda, shahar posyolkalari aholisi uncha ko'p bo'lmagan, yashovchilarning ko'pchiligi qishloq xo'jaligi sohalari bilan band bo'lgan kishilardan tarkib topgan. Keyingi yillarda ayrim sanoat korxonalari normal faoliyat olib bormaganliklari, posyolkalarni tashkil etishda ba'zi qoidalarga to'la e'tibor bermaganliklari sababli ushbu korxonalar joylashgan aholi manzilgohlarining iqtisodiy ijtimoiy rivojlanishi ortda qoldi. Masalan: Qoraqalpog'istondagi Vodnik, Namangan viloyatidagi Uychi posyolkalari shular jumlasidandir. 1 Respublika hukumati bu kabi muammolarni hal etish uchun zaruriy chora tadbirlarni amalga oshirdi. O'zbekistonning o'ziga xos xususiyati shahar hududlaridan nihoyatda tejamkorlik bilan foydalanishni hamda aholining turmushi va dam olishini tashkil etish, obodonlashtirish, sun'iy sug'orish uchun hududlarni ko'paytirish hamda turar- joy binolar qavatlarini pasaytirishni talab etadi. 2 O'zbekiston Respublikasining shaharsozlik kodeksida yozilganidek O'zbekiston Respublikasining butun hududiy va qismlari aholini joylashtirish umudavlat va mintaqaviy tizimlari, er uchastkalari, binolar, huduiy ishlab chiqarish zonalari, tarixiy merosiy ob'ektlari va ularning muhofaza zonalari, transport kommunikasiyalari shahar faoliyatining ob'ektlari hisoblanadi. 3 Mazkur kodeksga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida O'zbekiston Respublikasi qonuniga ko'ra O'zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo'mitasi shaharsozlik faoliyati to'g'risida maxsus vakolatli Davlat organi qilib belgilandi. 4 Qaror aholi manzilgohlari tarkibida shahar posyolkalari mavqeini ortishiga, shaharchalar ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishini oshirishga muayyan darajada ta'sir 1 Zokirov S.S, Holiqnazarov O.A. O'zbekistonda shahar posyolkalarining rivojlanish muammolari // O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari : tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy- anjuman materiallari. Toshkent, 30-31 mart. 200 7 yil. 2-qism , 112-b 2 Latipov D. O'zbekiston me'morchiligi va shaharsozligi: muammolar, mulohazalar//Moziydan sado). OZB.- GERM.MCHJ. “KAMALAK-PRINT”1.(37). 2008-23 b. 3 O'zbekiston Respublikasining shaharsozlik kodeksi//Xalq so‘zi. 2002 yil. 7-may. 4 O'zbekiston Respublikasining shaharsozlik kodeksiga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida//Xalq so‘zi. 2006 yil. 8 iyul. 21 ko'rsatsada, biroq shaharchalarni tashkil etish jarayonida xuquqiy noaniqliklar borligi ham sezilib qoldi. Agar nomidagi va maqomidagi farqlarni inobatga olmaganda kichik shahar bilan shahar posyolkalari orasida ko'rinarli tafovutlar sezilmaydi. Chunki ular tumanga bo'ysunuvchi shahar manzilgohlari bo'lib tuman hokimiyati tomonidan boshqariladi. Shuningdek, obodonlashtirish va arxitektura rejalashtirish sohasida ham tafovut ko'rinmaydi. Ba'zi shaharchalar o'zlari loyiq ko'rilgan maqomidan ko'ra yuqoriroq o'ringa munosib. Masalan, Xonqa (aholisi 35,1ming kishi), Xazorasp (17,4 ming kishi), Payshanba (20,4 ming kishi), Toshloq (15,2 ming kishi) shaharchalariga ishlab chiqarish va demografik salohiyati bo'yicha bemalol shahar maqomi berilishi mumkin. 1 Shaharlar qurilishida zaruriy tartibni o'rnatish, shaharlarni rekonstruksiya qilish va obodonlashtirish, shaharlar markazlari va arxitektura qurilishi, transport magistrallari va ko'cha yo'l tarmoqlarini kompleks rivojlantirish bo'yicha qabul qilingan loyixalarni amalga oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Shaharlarda yo'l qurilishini tashkil etishni takomillashtirish borasida qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida”gi 2 qarori qabul qilindi. Bu qarorda shaharlar va aholi punktlarining qurilishida ko'plab magistral yo'llar, shahar qurilish va arxitektura normalari va kommunikasiya transport va sanitariya talablari istiqbolli qurilish rejalari bilan bog'lanmaganligi alohida ko'rsatib o'tildi. Qaror talabi bilan qisqa muddatda respublika shaharlarida transport infratuzilmasini ishlab chiqish va yangilash jadvali bo'yicha takliflar tayyorlanib amaliyotga tadbiq etildi. Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 2 fevraldagi “Shaharsozlik faoliyatining alohida tartibga solinadigan ob'ektlarini umumdavlat va mahalliy ahamiyatga molik ob'ektlar jumlasiga kiritish hamda 1 Zokirov S.S, Holiqnazarov O.A. O'zbekistonda shahar posyolkalarining rivojlanish muammolari // O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari : tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy- anjuman materiallari. Toshkent, 30-31 mart. 200 7 yil. 2-qism , 113-b 2 Shaharlarda yo'l qurilishini tashkil etishni takomillashtirish borasida qo'shimcha chora tadbirlar”. O'zbekiston Respublikasi Prezidentinig Qarori. O'zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to'plami. Toshkent Rasmiy nashr, 2005 yil aprel-may 10-b. 22 shaharsozlik faoliyatining alohida tartibga solinadigan ob'ektlar chegaralarini belgilash tartibi to'g'risida ” gi qarori qabul qilindi. 1 Qarorda ko'zda tutilishicha Davlat arxitektura va qurilish qo'mitasi o'z tassarrufidagi ilmiy-tadqiqot institutlari va hududiy boshqarmalar bilan birgalikda shahar posyolkalari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi bo'yicha kompleks dastur ishlab chiqishi va uni o'z vakolati doirasida amalga oshirishi lozim bo'ladi. Aholi manzilgohlariga shaharcha maqomini berishning me'yoriy mezonlarini asoslash va uni qonun yo'li bilan tasdiqlash; Ishlab chiqilgan mezonlarga mosligini tekshirish yo'li bilan qishloq aholi manzilgohlarida inventarizasiya o'tkazish; aholi manzilgohlariga shaharcha maqomining berishning mavjud me'yoriy-huquqiy hujjatlarga tegishli davlat organlarga nazorat ostiga olish 2 Shaharlarning qiyofasini xalqning milliy qadriyatlari, yuksak estetik didi va zamonaviy talablariga mos, turli qulayliklarga ega qilib rivojlantirib borish zamon talabidir. Qabul qilingan kodeksga ko'ra mamlakatdagi mavjud 119 ta shahar va 114 ta shahar tipidagi posyolkalarni guruhlarga ajratib o'rganilsa, mavjud shaharlardan atigi bittasi eng yirik aholi punkti, yana o'n oltitasi o'rta, qolgan 86 tasi esa kichik aholi punkti ekanligi ma'lum bo'ldi. 3 Mustaqillik yillarida o'rtacha guruh aholi punktlari jadal rivojlandi. Tarixiy shaharlar istiqlol yillarida o'zining osmono'par binolari, zamonaviy mehmonxonalari, buyuk ajdodlar xotirasi uchun barpo etilgan yodgorliklari, go'zal xiyobonlari, shinam keng yo'llari, mamlakat iqtisodini belgilovchi boy bozorlari bilan navqiron shaharlarga aylandi. 1 Shaharsozlik faoliyatining alohida tartibga solinadigan ob'ektlarini umumdavlat va mahalliy ahamiyatga molik ob'ektlar jumlasiga kiritish hamda shaharsozlik faoliyatining alohida tartibga solinadigan ob'ektlar chegaralarini belgilash tartibi to'g'risida. Vazirlar mahkamasining qarori. O'zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari to'plami. №2-3.-Toshkent.: O'zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi apparati 2007, -3b 2 Zokirov S.S, Xoliqnazarov O.A. O‘zbekistonda shahar posyolkalarining rivojlanish muammolari // O‘zbekistonda urbanizatsiya jarayonlari : tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy- anjuman materiallari. Toshkent, 30-31 mart. 200 7 yil. 2-qism , 114-b 3 Tojiyeva Z.N., Do‘smonov F. Urbanizatsiya va aholining takror barpo bo‘lishi O‘zbekistonda urbanizatsiya jarayonlari : tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy- anjuman materiallari. Toshkent, 30-31 mart. 200 7 yil. 2-qism , 125-b. 23 O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan 2009 yil “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” deb e'lon qilindi va yil nomlanishi bo'yicha qabul qilingan dasturda belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2009 yil 13 marta “O'zbekiston Respublikasi aholi punktlarining ma'muriy-hududiy tuzilishini takosmillashtirishga doir qo'shimcha chora – tadbirlar to'g'risida”gi qarori bilan 966 ta aholi punktlari shahar posyolkalari toifasiga kiritildi. Birinchi yurtboshimiz Islom Karimov ta'kidlaganidek “Qishloq hayotini obod etishda, ularning qiyofasini o'zgartirish, bugun qishloq joylarida yashayotgan odamlarning turmush sharoitini zamon talablariga moslashtirish, kerak bo'lsa uni shahar sharoitiga yaqinlashtirish g'oyat muhim o'rin tutadi.” 1 “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” dasturini amalga oshirish uchun, birgina 2009 yilning o'zida barcha manbalar hisobidan 2 trillion 612 mlrd so'm mablag'ning ajratilishi ham O'zbekistonda shaharlashishga davlat siyosatining ustuvor masalasi sifatida e'tibor berilayotganligining ifodasidir. Mamlakatning ijtimoiy -iqtisodiy, madaniy va siyosiy taraqqiyotida shaharlar muhim o'rin tutadi. Chunki mamlakatning asosiy ishlab chiqarish, ilmiy texnikaviy va demografik potensiali shaharlarda mujassamlashgan. Ayni paytda shaharsozlik o'sish sur'atlari pastligining sababi respublikaning o'ziga xos xususiyatlari va o'tish davrida qishloq xo'jaligini rivojlantirishga qaratilgan e'tibor bilan ifodalanadi. 2 O'zbekistonning o'ziga xos xususiyatlardan biri respublikada aholi sonining kupayishi boshqa mintaqalarga nisbatan asosan qishloqlarda tug'ilish darajasining yuqoriligi bilan ifodalanadi. Tadqiq etilayotgan yillarda urbanizasiya jarayoni pasayib borib, 2005 yilga kelib shaharlar sonining o'sishi kuzatildi. Sobiq tuzum davrida 112 ta shahar tashkil topdi. Bu xozirgi kunda mamlakatda mavjud shaharlarining 92,6 %ini tashkil etadi. Urbanizasiya siyosati aholi migrasiyasi bilan mustahkam aloqadadur. Shahar aholisi salmog'i ya'ni respublikada urbanizasiya umumiy darajasi bugungi kunda 35%ni tashkil etadi va foiz 1 Karimov I.A. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakaimizni modernizasiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko'tarilishi sari . 18- t, T.:O'zbekiston, 2010, 71- b 2 Солиэв А, Атажанова У. Рол городов в переходнй период//Экономический вестник Узбекистана. Ташкент. -№1-2, 2003.-37-39 с. 24 ko'rsatkichi tushib bormoqda. Bu asosan shaharlarda yashagan YEvropa aholisining migrasion oqimi bilan bog'liqdir. Maxalliy qishloq axolisi esa shaharlarga ko'chmayapti. O'zbeklarning asosiy qismi hamon qishloqlarda yashaydi. Shu munosabat bilan O'zbekiston milliy urbanizasiya siyosatini asosiy yo'nalish tub aholi urbanizasiyasini jadal oshirishga qaratish zarur. O'zbekistonning urbanizasiyasi asosan qishloq joylarni har tomonlama rivojlantirish, yashash joyini o'zgartirmasdan turib tub aholining qishloq xo'jaligidan milliy iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga, shu jumladan sanoat, qurilish, transport va aloqaga ijtimoiy-maishiy infratuzilmaga qayta yo'naltirishni nazarga tutadi. 1 I.3. Mustaqillik yillarida Qashqadaryo viloyatida urbanizasiya jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlari 1 Атамирзаев О.,Гентшке В.,Муртазаева Р Узбекистан многонациональный историко-демографический аспект.-Т.:Издательство медицинской литературы имени Абу Али Ибн Сино, 1998.-с 24 25 Urbanizasiya bu murakkab ijtimoiy-iqtisodiy, demografik hamda tarixiy jarayon bo'lib, unda dunyoda yoki muayyan bir davlatda shaharlarning va shahar aholisi sonining oshib borishi muhim o'rin tutadi. Urbanizasiya mazmunan jamiyat taraqqiyotida shaharlar mavqeining oshib borishi, aholi va ishlab chiqarish kuchlarining joylashishidagi o'sish ko'rsatkichlari, insonlar yashash tarzining, fan va madaniyatning rivojlanishi kabi xususiyatlar bilan ham xarakterlanadi. Har bir davlatning urbanizasiyalashganlik darajasi birinchi navbatda o'sha davlatdagi ijtimoiy-iqtisodiy omillarga hamda umumiy aholi tarkibida shaharlarda istiqomat qilayotgan aholi miqdorining salmog'i bilan baholanadi. Qashqadaryo viloyati xam ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyoti, aholisining soni, tabiiy ko'payish miqdori, shaharlar turi, infratuzilma tarmoqlarining rivojlanish ko'rsatkichlari bilan o'ziga xos o'rin tutadi. Qashqadaryo viloyati 1943 yilda tashkil etilgan. Xududiy maydoni 28,6 ming km.kv. bo'lib, mamlakat hududining 6.4 foizini tashkil etadi, Qoraqalpog'iston respublikasi, Navoiy, Buxoro viloyatlaridan keyin 4-o'rinda turadi. 2010 yilning boshida aholisi 2mln 589,6 ming kishidan iborat bo'lib, Samarkand, Farg'ona, Toshkent viloyatlaridan keyingi o'rindadir. Viloyat respublika axolisining 9.5 foizini tashkil etadiki, bu esa demografik ko'rsatkichning yuqoriligini ko'rsatadi. Aholi zichligi 1km.kvga 90.5 kishi to'g'ri keladi. Mamlakatda esa 1 km.kvga 61,3 kishiga to'g'ri keladi. 1 Mustaqil O'zbekiston respublikasidagi viloyatlarning biri sifatida Qashqadaryo viloyati xam nafaqat ishlab chiqarish soxasida, balki o'zining go'zal tarixiy shaharlari, ravnaq topib borayotgan shaharchalari bilan mamalaktimiz hududlari orasida o'ziga xos o'rin tutadi. O'sha yillari ayrim hollarda bir hovlida uch-to'rt oila yashaydigan birgina Shahrisabz shahrida 7826 ta extiyojmand oilaga er uchastkasi berildi. Buning uchun atrofdagt xo'jaliklardan 730 gektar shaharga o'tkazildi. Shahar kengaydi. 1 Салиева.С, Файзуллаев М.А.,Курбанов.П.Р. Основные направление социально-экономического развития районов и городов Кашкадарьинской области.// Zamonaviy geografiyaning regional muammolari.Respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari.2010 y, 18-19-may, 128-b. 26 Yangi mahallalar paydo bo'ldi. Qarshi shahrida «Paxtazor» va 3-mittitumanlarda qurilishlar nihoyasiga etqazildi, 7-mittituman qad rostladi. Bunday misollarni har bir tuman markazidagi shaharlar rivojida ham ko'rish mumkin bo'ldi. “Ko'rinadiki, bugun mamlakatimizda namunaviy loyihalar asosida qurilayotgan shahardagidek barcha qulayliklarga ega qishloq uy-joylari ham sinovdan ilk bor Qashqadaryodan o'tkazilgan edi”. 1 Qarshidek katta shaharda birorta ham suv inshooti yo'q edi. Islom Karimovning shaxsan tashabbusi bilan shahar stadionida suzish basseyni qurildi. Bundan tashqari 2 ta sport zal, 2 ta basseyn, bir necha trenajyor zallari va davolash prfilaktika xonalari bo'lgan yangi yirik sport sog'lomlashtirish kompleksi bunyod etildi. Bolalar sportiga yosh avlodning sog'lom o'sishiga katta kuch-g'ayrat va mablag' yo'naltirildi. “Bizning bolalarimiz hech kimdan kam bo'lmasligi kerak. Harbiy xizmatda birovlardan dakki eb yurmasin. Ularni sog'lom va baquvvat etib tarbiyalashimiz shart” - degan so'zlarni tez-tez takrorlagan Islom Karimov. 2 Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov Qashqadaryo viloyatiga kelganida o'zi boshlagan ishlarining yuksak saviyada davom ettirilayotganini, shaharlar qiyofasining o'zgarib borayotganligini ko'rib “Men Qashqadaryoni yaxshi bilaman. Qashqadaryo – buyuk vatan ichra vatanimdir” ,- degan faraxbaxsh so'zlarini quvonch bilan eshitgan viloyatning mehnatsevar xalqi yanada fidokorona mehnat qilishga intiladi. 3 Viloyatda shaharlar shakllanishi va rivojlanishi o'ziga xos xususiyatlarga hamda tarixiy-demografik shart-sharoitlarga ega. Viloyatda 2700 yilligini nishonlagan, qadimiy tarixga ega bulgan Qarshi, Shahrisabz shaharlari bilan bir qatorda XX asrning ikkinchi yarmida va mustaqillik yillarida vujudga kelgan yangi shaharlar xam mavjud. 2009 yilgacha viloyatda 12 ta shahar va 4 ta shaharcha mavjud bo'lib,ulardan bittasi yirik, ettitasi o'rta, to'rttasi mayda shaharlar toifasiga mansubdir. 1-ilova 1 Erkayev A. Sobitqadam karvon T.: Ma’naviyat, 2010, 12 b . 2 O`sha j oyda. 13 b. 3 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. 7-t. Toshkent, O‘zbekiston, 1999, 77 b . 27 Qashqadaryo viloyatida shaharlarning joylashishi quyidagi jadvalda tahlil qilindi. Шаҳарлар тоифаси 1989 2009 Сони % Аҳоли минг киши ҳисобида % Сони % Аҳоли минг киши ҳисобида % Мавжуд шаҳарлар 15 100,0 413,4 100,0 135 100,0 1110,2 100,0 Шундан, 10 минггача 4 26,6 25,1 6,1 118 87,5 441,9 39,9 10 – 20 минг 6 40,0 89,6 21,7 8 5,9 106,9 9,6 20 – 50 минг 3 20,0 91,5 22,1 6 4,4 168,8 15,2 50 – 100 минг 1 6,7 52,5 12,7 2 1,5 158,7 14,2 100 мингдан ортиқ 1 6,7 154,7 37,4 1 0,7 233,9 21,1 Manba: Zamonaviy geografiyaning regional muammolari, Respublika ilmiy-anjuman materiallari 2010 yil 18 -19 may. Qarshi 2010 yil, 131 bet Jadvaldan ko'rinadiki, 2009 yilda aholisi o'n mingtagacha 118, 10 mingdan 20 mingtagacha 8 ta, 20-50 mingtagacha 6 ta, 50-100mingtagacha 2 ta, 100 mingdan ortiq bitta shahar bordir. Qashqadaryo viloyati iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyoti, aholi soni, tabiy ko'payish miqdori, shaharlar soni, infratuzilma tarmoqlarining rivojlanish ko'rsatkichlari bilan respublikada o'ziga xos xususiyat kasb etadi. Viloyat urbanizasiya darajasi respublika viloyatlari orasida Surxondaryo va Xorazm viloyatlaridangina oldingi o'rinda turadi. Tabiiy ko'payish bo'yicha esa respublika ko'rsatkichlaridan ham (respublika bo'yicha 2003 yilda tabiiy ko'payish 14,5 % ga teng) yuqori bo'lib, (Qashqadaryoda esa 19,4 % ga teng) viloyatlar orasida birinchi o'rinda turadi. 28 Viloyat shahar aholisi soni bo'yicha past darajada bo'lib, 1926-1991 yillar davomida shahar aholisining ulushi 8,8 foizdan atigi 26,3 foizga ortgan. 1995 yilga kelib viloyatning urbanizasiya darajasi 25,5 foizga tushgan. Keyingi 5 yillik mobaynida urbanizasiya darajasidagi farq sezilarli ravishda o'zgarmagan. 2000 yilda ko'rsatkich 25,4 foizga pasaygan. 2006 yilda viloyat aholisi soni 2mln 464,4 kishi bo'lib, urbanizasiya darajasi 24,5 foizga tengligi quyidagicha kuzatiladi. Viloyatning olti yillik urbanizasiya darajasi quydagi sxemada berildi. 2006 йил 24,5 2002 йил 25,1 1999 йил 25,6 1996 йил 26 1993 йил 25,6 1990 йил 26,3 Viloyat urbanizasiyasi darajasi yildan-yilga pasayib borgan. 1 Ko'rinadiki, viloyatda urbanizasiya darajasi shahar aholisining salmog'iga bevosita boliqdir. Bundan umumiy aholi sonidan shahar aholisining ko'payishi urbanizasiya darajasining ham oshib borishiga sabab bo'lgan yoki aksincha degan xulosa paydo bo'ladi. Tahlillar shuni ko'rsatadiki Viloyatda qadimdan aholining qishloq xo'jaligining turli sohalarida band bo'lganligi, yashash tarzining sobiq tuzum davrida ham chekka agrar xudud sifatida shakllanganligi urbanizasiya darajasining sust rivojlanishiga sabab bo'lgan. Shu ma'noda Respublikamizdagi urbanizasiya jarayonlarini ko'rib chiqadigan bo'lsak, 2008 yilda shahar aholisi 9 mln 698,2 ming kishini, qishloq aholisi esa 17 mln 374,0 ming kishini tashkil etgan. Urbanizasiya darajasi 35,8 % bo'lgan. 2009 yilda esa shahar aholisi 14 mln 236 ming kishini, qishloq aholisi esa 13 mln 297,4 ming kishini tashkil etgan holda urbanizasiya darajasi 51,7 % bo'lgan. 2 1 Berdikulova M. Q ashkadaryo viloyatida urbanizasiya darajasining rivojlanish xususiyatlari. O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari: tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy- anjuman materiallari. Toshkent, 30-31 mart. 2007. 2-qism , 155-156-b. 2 Soliev A, Nazarov M, O'zbekiston qishloqlari. Т., 2009, 26-b 29 Qashqadaryo viloyatida esa 2008 yilda shahar aholisi 616,5 ming, qishloq aholisi 1mln 892,9 ming kishi bo'lib urbanizasiya darajasi 24,6 % ni tashkil etgan. 2009 yilda esa shahar aholisi 1 mln 116,8 ming, qishloq aholisi esa 1 mln 446,8 ming kishini tashkil etgan urbanizasiya darajasi 43,6 % dan iborat bo'lgan. Viloyatdagi urbanizasiya darajasi Respublika urbanizasiya darajasidan ham past. Ko'rinadiki, Qashqadaryo viloyatida urbanizasiya ko'proq ichki migrasiyaning turlaridan biri aholining qishloqlardan shaharlarga ko'chib kelishiga bog'liqdir. Bunga sabab qishloqlardagi aholi o'sish darajasining nisbatan yuqoriligi va qishloq xo'jaligida ishchi kuchining etarliligidadir. Viloyatda urbanizasiya darajasini ifodalovchi 12 ta shahar bo'lib ular orasida Qarshi, Shahrisabz shaharlari o'zining qadimiyligi va aholisining soni o'sib borayotganligi bilan ajralib turadi. Koson shahri aholisi 1997 yil 50,2 ming kishidan 2006 yil 60 ming kishiga etgan. Shahar aholisi sonining ko'pligi jihatdan Kitob, Yakkabog', Qamashi, Muborak, G'uzor shaharlari viloyatda etakchi hisoblanadi. Ilmiy tahlillar viloyatda urbanizasiya omillarining quyidagicha bo'lishligini ko'rsatadi: a) shahar aholisining tabiiy o'sishi, b) qishloqdagi aholi yashaydigan mintaqalarda shaharlarning bunyod bo'lishi, v) shahar atrofida yangi aholi yashaydigan joylarning paydo bo'lishi, g) qishloq aholisining shaharga migrasiyasi va boshqalar. Urbanizasiyaning hozirgi holati qishloq aholisining shaharlarga ko'chishida, aholining ko'proq Qarshi shahrida to'planishida, mayatniksimon migrasiyaning o'sishida, Qarshi, Shahrisabz shahar megapolislarining kengayishida namoyon bo'lmoqda. Shaharlarning rivojlanishi bevosita jamiyat iqtisodiy-ijtimoiy sohalarining rivojlanishiga, aholi turmush tarzining yaxshilanishiga, madaniyatining o'suviga ta'sir etishi bilan alohida xarakterlanadi. Har bir davlatda shaharlar taraqqiyoti, urbanizasiya jarayonlarining rivojlanishi, ishlab chiqarish, iqtisodiy, moliya, transport infratuzilma va boshqa sohalarining o'zaro rivojlanishi asosida yuzaga keladi. Mamlakatimizda esa shaharlar dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo va 30 shu kabi milliy an'analar negizida rivojlanib kelganligi kuzatiladi. Tarixiy manbalardan ma'lumki, aholining ko'proq ana shu sohalar bilan band bo'lishi, tovar ishlab chiqarish miqdorining oshib borishi shaharlashuv jarayonining yuzaga kelishida va yangi shaharchalarning paydo bo'lishida zamin bo'lgan. Shuningdek, sobiq tuzum davrida viloyat xududidagi yer osti konlarining intensiv ochilishi, zamonaviy sug'orish irrigasiya tizimlarining yaratilishi, Qarshi cho'lining o'zlashtirilishi xam yangi shaxarlarning vujudga kelishiga sabab bo'ldi. Sho'ro davrida respublikada sanoat rivojlanishining umumiy yo'nalishlarini hisobga olgan holda shaharlar davlat tomonidan qurildi, ba'zi qishloqlarda shahar tipidagi ko'p qavatli uylar bunyod etildi. Bu esa urbanizasiyaning sun'iylashishiga olib keldi. Mamlakat viloyatlari miqyosida urbanizasiya jarayonining tahlili shuni ko'rsatadiki, mintaqalar urbanizasiyalashuv darajasida ma'lum tafovutlar mavjuddir. Bu tafovutlar mintaqalarning tabiiy sharoiti, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, xo'jalik tarmoqlarining ixtisoslashuviga bog'liqdir. Respublika viloyatlarining urbanizasiya darajasini quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: 1.Urbanizasiya darajasi nisbatan yuqori bo'lgan mintaqalar (40% va undan yuqori): Qoraqalpog'iston Respublikasi (50,0%), Toshkent ( Toshkent shahrini hisobga olmaganda 40,2%) Buxoro (40,0%) va Navoiy (40,0%) 2.Urbanizasiya darajasi o'rtacha bo'lgan mintaqalarp (30-40% gacha) Namangan (39,7%), Sirdaryo (32,3%), Jizzax (31,5%), Andijon (30,5%) va Farg'ona (30,2%) 3. Urbanizasiya darajasi past bo'lgan mintaqalar (30%gacha): Samarqand (27,7%), Qashqadaryo (27,4%), Xorazm (24,7%)va Surxondaryo (21,2%) Ko'rinadiki Qashqadaryo viloyatida urbanizasiya darajasi nisbatan pastdir. Kuzatishlar viloyatda urbanizasiya darajasi 1995 yilda 25,55ga teng bo'lgan. Keyingi besh yilda esa bu daraja deyarli o'zgarmagan. 2000 yilda 25,4% , 2006 yilda 24,5% , 2008 yilda esa 24,6 % ni tashkil etgan. Viloyat shaharlarining paydo bo'lishi turli davrlarga to'g'ri keladi. Yangi erlarning o'zlashtirilishi va sanoatning rivojlanishi bilan G'uzor, Qamashi, Koson, 31 Yangi Nishon, Yakkabog' tumanlari markazlari shahar tipiga aylantirildi. Ayni choqda 1972 yilda O'zbekistonda aholi yashaydigan joylarga shahar maqomini berish uchun zarur bo'lgan demografik me'yorning o'zgarishi, ya'ni aholi sonining 10 mingdan 7 ming kishiga tushirilishi ham tuman markazlariga shahar maqomini berilishiga asos bo'ldi. Buni biz quyidagi jadvalda ko'ramiz. Sha h arlar Tashkil topgan(yoki shahar maqomini olgan) yili A h oli soni (ming kishi ҳisobida) 1959 1990 2000 2005 Qarshi Mil.av 7.a 19.7 180.8 201.3 212.2 Sha h risabz Mil.av 7.a 16.4 55.0 87.1 91.1 G‘uzor 1977 - 21.0 21.3 22.7 Qamashi 1978 - 22.0 30.5 33.8 Beshkent 1977 - 12.0 14.4 15.8 Koson 1972 - 40.0 53.9 59.3 Kitob 1976 8.4 30.0 34.3 36.5 Muborak 1974 - 40.0 23.1 24.0 Tallimarjon 1975 - 10.0 8.9 8.4 Yangi Nishon 1982 - 7.0 7.6 10.4 Chiroqchi 1980 - 12.0 16.6 18.2 Yakkabog‘ 1978 3.6 16.0 21.8 22.8 Zamonaviy gegrafiyaning regional muammolari. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 2010 yil, 18-19 may. Qarshi,150-b. Viloyatda yangi gaz konlarini o'zlashtirishning jadal rivojlanib borishi qishloq o'rnida sanoatlashgan Muborak shahrining, Amudaryodan suv olish uchun Bosh kanalning ishga tushirilishi, Tallimarjon suv omborining barpo etilishi, 32 Tallimarjon issiqlik elektr stansiyasining qurilishi cho'lda Tallimarjon shahrining yaratilishiga asos bo'ldi. Urbanizasiya faqatgina shahar va shaharchalarning umumiy soni bilan emas, balki ko'proq shaharlar aglomerasiyasining rivojlanganligi bilan ham belgilanadi. Jumladan, viloyat markazi Qarshi shahrining aglomerasion rivojlanish koefisienti 0,8 ni tashkil etadi. Bu esa viloyatda aglomerasion rivojlanish sustligini bildiradi. Chunonchi, respublikamiz aholisining 60%dan ko'prog'i, Qashqadaryo viloyatida esa aholining 75%dan ko'prog'i qishloq joylarida yashaydi. Yashash joyini o'zgartirmaslikka moyillik xalqimizga xos azaliy xususiyat. Bu holat Qashqadaryo viloyati aholisiga ham tegishlidir. Bu esa O'zbekistonning urbanizasiyasi asosan qishloq joylarini har tomonlama rivojlantirish, yashash joyini o'zgartirmasdan turib tub aholining qishloq xo'jaligidan milliy iqtisodiyotining boshqa tarmoqlariga, shu jumladan sanoat, qurilish, transport va aloqaga ijtimoiy-maishiy infratuzilmaga qayta yo'naltirishni nazarda tutadi. 1 Birinchi Prezidentimiz ta'kidlaganidek “Biz kichik, o'rta va xususiy biznes ichki mahsulot ishlab chiqarishda nafaqat hal qiluvchi mavqe egallash, balki uning aholi farovonligi va daromadini oshirishda, ishsizlik muammosini echishda, ayniqsa, kichik shaharlar va qishloq joylarda ish bilan ta'minlashda muhim omilga aylanishni o'z oldimizga asosiy vazifa qilib qo'yganmiz ” 2 Buning uchun viloyat tumanlarida sanoat ob'ektlari, kichik ishlab chiqarish korxonalarining barpo etilishi iqtisodiyot uchun ham, jamiyat rivoji uchun ham ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Kichik va o'rta biznesning ishlab chiqarishdagi ulushining osha borishi ham iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim ahamiyatga molik. Ayni choqda, qishloq xo'jalik mahsulotlari negizida ishlaydigan korxonalarning barpo etilishi nihoyatda qo'l keladi. Ishlab chiqarishdagi bu kabi intilishlar urbanizasiya darajasining oshib borishida muhimdir. 1 Ата- Мирзаев О, Гетшке В, Муртазаева Р, Узбекистан многонациональн ый: историко-демографический аспект. Т. Ибн Сино. 1998. с- 129 2 Karimov I.A. “Ozod va obod vatan,erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz”. T. “O‘zbekiston”. 2000. 371 -b 33 Xulosa shuki, Qashqadaryo viloyatida urbanizasion jarayonlar aholining o'sishi, qishloqdan aholini shaharlarga ko'chib kelishi (ichki megrasiya), tuman markazlariga qisman bo'lsada sanoatning kirib kelishi, tuman markazlari infratuzilmasining rivojlanishi asosida amalga oshirilmoqda. II-BOB. Qashqadaryo viloyati tarixiy urbanizasiya jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlari. 34 2 .1 Viloyatda demografik va migrasion jarayonlarning urbanizasiyalashuvga ta'siri Mustaqillik yillarida viloyatning demografik rivojlanish jarayonlari o'ziga xos xususiyatlari bilan oldingi davrlardan ajralib turadi. Eng avvalo, aholining takror barpo bo'lish jarayonlari, jumladan tug'ilish, tabiiy o'sish sur'atlarining pasayishi, jami aholi sonining o'sish sur'atlari va boshqalarda ko'zga tashlanadi. So'nggi o'n yillikda viloyatda yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqa o'zgarishlar demografik vaziyatning o'suviga ham sabab bo'ldi. Demografik vaziyat murakkab jarayon, avvalo, aholining takror barpo bo'lish darajasi va aholining o'zgarishida o'z ifodasini topadi. Viloyat aholisi 1997 yilda 2 mln 79 ming kishi bo'lgan bo'lsa 2007-yilda 2 mln 513 ming,2009-yilda 2615,5 ming nafarni tashkil etgan. Viloyatdagi demografik holat 2009 yilda quydagicha bo'lgan. (ming kishi) Ko'rsatkichlar 2006 yil 2007 yil 2008 yil 2009 yil Aholi soni 2462,2 2506,2 2565,9 2615,5 SHundan: erkaklar 1233,2 1255,2 1284,9 1310,8 ayollar 1229,0 1251,0 1281,0 1304,7 SHahar aholisi 606,7 613,8 1110,2 1135,0 SHundan: erkaklar 303,5 307,0 561,3 569,4 ayollar 303,2 306,8 548,9 565,6 Qishloq aholisi 1855,5 1892,4 1455,7 1480,5 SHundan: erkaklar 929,7 948,2 723,7 741,4 ayollar 925,8 944,2 732,0 739,1 Mehnatga layoqatli aholi 1294,4 1338,0 1390,3 1433,7 Maktabgacha yoshdagilar soni (6 yoshgacha b ў lgan) 443,7 444,1 444,6 460,8 Iqtisodiyotda band bo'lgan aholi soni: 850,0 877,8 908,7 940,2 35 Millatlar bo'yicha aholi tarkibi: O'zbeklar 2251,5 2291,8 2352,5 2401,0 Тojiklar 113,9 115,9 116,2 116,9 Turkmanlar 30,0 30,5 30,6 31,0 Ruslar 23,1 22,7 23,0 23,5 Totorlar 9,7 10,1 9,6 9,5 Qozoqlar 2,0 1,8 1,8 1,8 Koreyslar 1,2 1,2 1,2 1,2 Qirg'izlar 0,2 0,2 0,2 0,2 Boshqa millatlar 30,6 32,0 30,8 30,4 O'rtacha 1 kv.km to'g'ri keladigan aholi soni 86,1 88,0 89,7 91,5 Asos: Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasining joriy arxivi. Mustaqillik yillarida shaharlar aholisi yildan-yilga o'sib borgan. 2009-yilda viloyat bo'yicha esa 1135,0 ming kishiga etgan. Buni viloyatning Qarshi,Shahrisabz,Koson shaharlari misolida ko'ramiz. Qarshi shahar aholisi 1991- yil 168 ming,1997 yil 194 ming,2006-yil 224,8 ming kishiga ko'paygan bo'lsa, 2010-yilda 237,9 ming kishini tashkil etgan. Shahrisabz shahri aholisi esa 2002- yilda 88,3 ming nafardan, 2006-yilda 99,9 ming 2007 yilda 100,6, 2008 yilda 157,8, 2009 yilda esa 159,9 kishiga o'sgan. kishiga o'sgan. Koson shahrida ham tabiy ko'payish yuqori bo'lgan. Aholisining tabiy ko'payishi bo'yicha Respublika shaharldari orasida yuqori o'rinda turadi. Aholisi 1997 yil 50,2 ming kishidan 2006 yil 60 ming kishiga ko'paygan. Kitob, Yakkabog', Qamashi, Muborak, G'uzor shaharlari aholisi sonining ko'pligi jihatidan etakchi shaharlar hisoblanadi. Nishon, Chiroqchi, Dehqonobod shaharlari aholisi nisbatan kamroqdir. Kasbi va Mirishkor tumanlari markazi shahar maqomini olmaganligi uchun shahar aholisi hisobiga olinmaydi. Viloyatda tug'ilish va o'lim o'rtasidagi tafovut aholining tabiiy o'sish darajasini ko'rsatadi. 1997-yilda tug'ilish ming kishiga 29,9 nafar kishi bo'lgan 36 bo'lsa, o'lim ming kishiga 4,6 nafarni tashkil etgan, tabiiy o'sish ming kishiga 25,3 nafarni tashkil etgan. (4-ilova) 2009-yilda tug'ilish 62968 kishi, o'lim 9814 kishi, tabiiy o'sish 53154 nafarni tashkil etgan. Bu esa aholining tabiiy o'sib borishini ko'rsatadi. Qashqadaryo viloyatida aholi tug'ilishi, o'limi va tabiiy ko'payishi umumiy koefissientlari (aholining ming kishi hisobidan.) Yillar Tug'ilganlar Ўlganlar Aҳolining tabiiy kўpayishi 1997 29,9 4,6 25,3 1998 270,1 4,7 22,4 1999 27,5 4,3 23,2 2000 26,3 4,4 21,9 2001 24,2 4,4 19,8 2002 23,9 4,4 19,5 2003 23,5 4,1 19,4 2004 22,7 4,0 18,7 2005 22,2 4,1 18,1 2006 22,1 4,1 18,0 2007 23,9 4,1 19,8 2008 25,2 4,0 21,2 2009 24,3 3,8 20,5 2010 22,8 3,6 19,2 Manba: O'zbekistonning yillik statistik to'plami 2010 yil. Viloyatning markaziy shaharlaridan Qarshi va Shahrisabz shaharlarida ham aholining tabiiy o'sishi bo'lgan. Qarshi shahrida aholining tabiiy o'zgarishi misolida ko'rishimiz mumkin. (kishi hisobidan) 37Ko'rsatkichlar 2006й 2007й 2008й 2009й Tuғilish 4098 4622 4923 4937 O'lim 908 963 928 925 Tabiiy ўsish 3190 3659 4015 4012 Har ming kishiga promille Ko'rsatkichlar 2006 2007 2008 2009 Tug'ilish 18,2 20,2 21,1 20,7 O'lim 4,0 4,2 4,0 3,9 Tabiiy o'sish 14,2 16,0 17,1 16,8 Manba: Qarshi shahrining yillik statistik ma'lumoti 2009 yil Shahrisabz tumani bo'yicha Aholining tabi i y o'zgarishi Har ming kishiga promille Ko'rsatkichlar 2006й 2007й 2008й 2009й Tug'ilish 19,2 19,6 21,4 23,6 O'lim 4,1 4,0 3,7 4,1 Tabiiy o'sish 15,1 15,6 17,7 19,5 Manba: Shahrisabz shahrining yillik statistik ma'lumoti 2009 yil Mustaqillik davrida sodir bo'lgan iqtisodiy-ijtimoiy o'zgarishlar respublikaning barcha viloyatlarida bo'lgani kabi Qashqadaryo viloyati aholisining reproduktiv mayliga ham ta'sir ko'rsatidi. 1996 va 2002 yillarda viloyatda o'tkazilgan sosiologik-demografik tadqiqot natijalariga xulosa qilib aytish mumkinki. Tadqiqotlar oralig'ida o'tgan davr mobaynida ayollarning reproduktiv mayli o'zgarganyu Ko'p bolali oilalarni maqbul deb hisoblovchilar salmog'i kamayib 3-4 bolani ma'quulovchilar miqdori ortgan. Bu jarayon viloyatning 38Ko'rsatkichlar 2006й 2007й 2008й 2009й Tug'ilish 5443 5650 6258 7050 O'lim 1171 1162 1088 1229 Tabiiy o'sish 4272 4488 5170 5821 shahar va qishloq hududlarida (shaharda 64,3 foiz, qishloqda 67,9 foiz) bir xil kuzatilgan . 1 Ko'rinadiki 1996-2002 yillarda viloyat oilalarida oilani ixtiyoriy rejalashtirish ya'ni farzandlar tug'ilishini tezlashib borayotganligi mavjud. Bu hol shahar va qishloqlarda ko'p bolalikdan o'rta bolalikka o'tish jarayonini tezlashtiradi. Natijada tug'ilishning o'rtacha maromda saqlanib turishiga olib keladi va kelajakda oilalarning shakklanishiga ham ta'sirini ko'rsatadi. Mamlakatda amalga oshirilayotgan “Sog'lom avlod” dasturi asosida oilada bolalar sonining rejalashtirilishiga yo'naltirilgan demografik siyosat bozor munosabatlariga o'tish davrining iqtisodiy qiyinchiliklarning oilada bolalar sonining rejalashtirishga ta'siri yoki boshqacha aytganda odamlarning bozor munosabatlarga moslasha borishi. O'tgan davr mobaynida viloyatda aholining o'rtacha umr ko'rishi ham sezilarli o'sdi va 2007 yilda 74,2 yoshni tashkil qildi. Erkaklar o'rtacha 72,5 yil, ayollar 76 yil umr ko'rmoqdа 2 . Viloyatda migrasiya masalasi quydagichadir. 80-yillargacha viloyatda tashqi migrasiya etakchilik qilgan bo'lsa, mustaqillik yillarida ichki migrasiya ya'ni kishilarning qishloqdan shaharga qarab siljishi kuzatiladi. Demak, turmush tarzi urbanizasiyalashuvi madaniy imkoniyatlari kengligi bilan ham qishloq aholisini o'ziga jalb etgan. Aholining qishloqdan shaharga ko'chishi quyidagi omillarga bog'liq. a) bilim olish, kasb-hunar orttirish b) ishga joylashish v) yashash joyni o'zgartirish kabi shaxsiy xarakterga ega bo'lgan muammolar bilan aloqador. Sho'ro boshqaruvi davrida markazning topshirig'i bilan Respublikada “kelgindi”aholi soni va tarkibi ham osha bordi. Turli sabablarga ko'ra O'zbekistonga chetki Respublikalardan 1 mln. 798,3 ming kishi ko'chib kelgan. 3 Bu esa aholining milliy turmush tarziga, uning qadriyatlari va an'analariga ma'lum darajada salbiy ta'sirini ko'rsatdi. 1 Egamova D .N. O'zbekistonning shahar va qishloq hududlarida ayollarning reprduketiv mayli// O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari : tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy- anjuman materiallari. Toshkent, 30-31 mart. 2007 yil. 2-qism , 53-b. 2 Qashqadaryo viloyati istiqlol yillarida T., “Ma'naviyat”, 2007, 38-b. 3 Максакова Л.П. Миграция населения Республика Узбекистан, Т.,2000,с-25 39 Masalan, Zarafshon shahri sanoat ob'ektlariga mutaxassisilarning, ishchilarning 70%i chetdan keltirilgan, ular birinchi navbatda uy-joy bilan ta'minlangan. O'zbek millatiga mansub ishchilar mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati sohasida 32,3 %ni, neftni qayta ishlash sohasida 35,2%ni, rangli metallurgiyada 27,0% ni tashkil qilgan. 1 Bu kabi holatlarni viloyatning Qarshi shahri misolida ham ko'rish mumkin. 1989 yilda Qarshi shahri aholisi 159 ming 200 ming kishi bo'lib, shundan o'zbeklar 109 ming 700 (68,9 %), ruslar 24 ming 100 (15.1 %), ukrainlar 2780 (1.7%), tatarlar 9910 (6,2 %) qrim tatarlari 670 (0,4 %) , tojiklar 1070 (1,1 %) , turkmanlar 390 (0,2 %), koreyslar 1220 (0,7 %) boshqa millat vakillari 4,7 % ni tashkil etgan 2 . Muborak shahrining aholisi 19945 nafar bo'lib, undan o'zbeklar 9625 (48,25 %), ruslar 3212 (16,1 %), ukrainlar 387 (1,94%) , tojiklar 265 (1,3 %), turkmanlar 1285(6,44%), boshqa millat vakillari 14,13 % ni tashkil etgan. Qarshi cho'lining o'zlashtirilishi Yangi Nishon, Beshkent, Tallimarjon, Muborak kabi yangi shaharlarda mintaqalararo migrasion aloqalarni oshirib yubordi. Hatto respublikada shaharlarning rahbarlik tizimiga ham O'zbekistonning shart-sharoitlarini yaxshi bilmaydigan, mahalliy aholini mensimaydigan rahbarlar kelib o'tirdi. Jumladan, Qashqadaryo viloyat ijroiya qo'mitasining raisi vazifasiga A. Kadin, Qarshi shahar rahbarligiga V. Loziskiy o'rnashib oldi 3 . Migrasiyaning bu kabi tashqaridan bo'lishi respublika aholisi iqtisodiy ahvolining yomonlashuviga olib keldi. Natijada, O'zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy ko'rsatkichlari bo'yicha ishlab chiqarishda Sobiq Ittifoqda RSFSR va Ukrainadan so'ng uchinchi o'rinda tursada, aholisining turmush darajasi bo'yicha mamlakatda o'n to'rtinchi o'rinda turar edi. 1990 yillarda Qashqadaryo viloyatining ham moliyaviy ahvoli murakkab bo'lgan. 1980 yilga nisbatan muomlaga chiqarilgan pul miqdori 14,7 %ga oshib ketgan. Pul 1990 yilda 1989 yilga nisbatan 13,1%ga qadrsizlangan. “Bugun ochiq aytaversak ham bo'ladi,-deydi bu haqda 1 Ҳожимирзаев М.Социальное развитие рабочего класса. Т., “Ўзбекистон”,1990,с 26 2 Qadimiy Qarshi O'rta Osiyo shaharsozligi va madaniyati tarixi. Qarshi 1999, 147-148 b. 3 Ravshanov P. Qashqadaryo itiqlol arafasida. T., “Ma'naviyat”, 2003, 46,47,160 – b. 40 I.A.Karimov,-1991 yil oxiri 1992 yil boshida ko'p narsalarda uzilish bo'lib, juda og'ir axvolga tushib, naq ocharchilik ostonasida turar edik.” 1 Mustaqillik yillarida viloyatda “O'zbek modeli” asosida olib borilgan ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi o'zgarishlar viloyat aholisining turmush darajasini ko'tarishga, ishga layoqatlilarni ish bilan ta'minlashga, himoyaga muhtoj aholini qo'llab-quvvatlashga qaratildi. Xullas, viloyatda aholining yil sayin ko'payib borishi, yangi shaharchalarning paydo bo'lishiga, mavjud shaharlar hududining kengayishiga, ishlab chiqarish sohalarining o'sishiga asos bo'lmoqda. 2. 2. Mustaqillik yillarida viloyatda urbanizasiyalashuv darajasi va yangi shaharchalarning paydo bo'lishi Istiqloldan yillarida mamlakatimizda shaharlarni rivojlantirish bo'yicha salmoqli ishlar amalga oshirildi. Turli kattalikdagi shaharlarning mavjud imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda sanoat korxonalarini oqilona joylashtirish masalasiga alohida e'tibor qaratildi. Bunda yirik shaharlarda mavjud korxonalarni qayta ixtisoslashtirish, salohiyati yuqori bo'lgan kichik va o'rta shaharlarda esa 1 Karimov I.A. O'zbekiston:Milliy istiqlol,iqtisod,siyosat,mafkura 1-том Т., “O'zbekiston” 1996 yil 3б 41 iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlari va keng iste'mol mollari ishlab chiqaradigan korxonalarini joylashtirishga katta e'tibor berildi. Hozirgi paytda mamlakatimizning barcha viloyatlaridagi kabi Qashqadaryo viloyatida ham bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish ishlari amalga oshirilmoqda, sanoat korxonalari xususiylashtirilmoqda, qishloq xo'jaligi erlari dehqonlarga bo'lib berilib, fermer xo'jaliklari tashkil etildi. Viloyat infratuzilmasida – transport, savdo, sog'liqni saqlash, fan, maorif va madaniy sohalarda ham jiddiy ijobiy o'zgarishlar sodir bo'lmoqda. Keyingi yillarda viloyatda demografik vaziyat, ya'ni aholi sonining o'sishi kuzatilmoqda,natijada mehnat resurslari va ulardan foydalanishda ham jiddiy o'zgarishlar yuz bermoqda. Bu o'zgarishlarni o'rganish viloyatda demografik vaziyatning hozirgi holatini va kelajakda rivojlanish xususiyatlarini chuqurroq tahlil qilish va shunga mutanosib tadbirlarni belgilash imkoniyatlarini beradi. Shaharlarda aholi sonining o'rtacha yillik o'sish sur'ati 1970-1979 yillarda 12,8 %, 1979-1989 yillarda 4,31 %, 1989-1996 yillarda 3 % ni tashkil etgan. Keyingi yillarda shaharlar sonining ortishi asosan shaharlar erining qishloqlar hisobiga kengayishi ta'sirida o'sgan. Yangi erlarning o'zlashtirilishi natijasida yangi tumanlar tashkil etildi. Natijada 1970-1979 yillarda shahar va shahar qo'rg'onchalari Beshkent, Kitob, Qamashi, Koson, G'uzor, Muborak, Tallimarjon – shaharga va Qashqadaryo – qo'rg'onchaga aylantirildi. 1979-1995 yillarda Chiroqchi, Yangi Nishon – shaharga, Qorashina shahar qo'rg'onchasiga aylantirilishi hisobiga ular soni yana ko'paydi. Miroqi qishlog'i esa shaharcha maqomiga ega bo'ldi. 1989 yilda o'tkazilgan aholi ro'yxatidan keyin Dehqonobod va Eski shahar, ya'ni Yakkabog' ham shaharchalar qatoriga kiritildi. Demografik jarayonlar rivojlanishi hamda uning holati shaharsozlik va rayon planirovkasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, ilmiy – amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Shu boisdan shaharsozlik kodeksida aholini joylashtirish tizimi, aholi punkti va uning bosh rejasi, aholi punktlariaro hududlar, aholi punktlari turlari kabi masalalar o'rin egallaydi. Jumladan, ushbu kodeksning 9 – moddasi 42 aholi punktlarining turlari to'g'risida bo'lib, unda quyidagilar alohida ajratib ko'rsatilgan. “Aholi punktlari shahar aholi punktlari (shaharlar, shahar posyolkalari) va qishloq aholi punktlariga (qishloqlar, ovullar) bo'linadi. Aholi soniga qarab shahar aholi punktlari quyidagilarga bo'linadi: -eng yirik aholi punkti – aholining soni bir milliondan ortiq, kishidan iborat; -yirik aholi punkti – aholisining soni 250 mingdan 1000000 gacha kishi; -katta aholi punkti – aholisining soni 100 mingdan 250 minggacha kishi; -o'rtacha aholi punkti – aholisining soni 50 mingdan 100 minggacha kishi; -kichik aholi punkti – aholisining soni 50 minggacha kishidan iborat;” 1 Mazkur kodeksga binoan respublikamizdagi mavjud 119 ta shahar va 114 ta shahar tipidagi posyolkalarini guruhlarga ajratib o'rganganimizda, mavjud shahardan atiga bittasi eng yirik aholi punkti hisoblansa, 16 tasi yirik va katta aholi punkti, yana 16 tasi o'rta, qolgan 86 tasi esa kichik aholi punkti ekanligi ma'lum bo'ldi. Mustaqillik yillarida o'rtacha guruh aholi punkti va kichik aholi punktlari jadal rivojlandi desak mubolag'a bo'lmaydi. Shuningdek, eng yirik aholi punktlarida esa umuman hech qanday o'zgarish kuzatilgani yo'q 2 . Yangi shaharchalar asosan qadimdan sug'orma dehqonchilik rivojlangan, aholisi zich joylashgan hududlarda ko'proq vujudga keldi. Chorvachilikka ixtisoslashgan aholi salmog'i past mintaqalarda shaharchalarning kamligi kuzatiladi. Quyidagi jadvalda qarorga binoan respublika viloyatlarida yangi tashkil etilgan shahar posyolkalari haqida ma'lumotlar berildi. Qiyoslaganimizda eng ko'p shaharchalar Farg'ona, Qashqadaryo, Namangan, Surxondaryo viloyatlarida tashkil etilgan. № Viloyatlar Yangi tashkil etilgan shahar posyolkalari 1 Farg'ona 196 2 Qashqadaryo 119 3 Namangan 109 1 Karimov I.A.O'zbekiston Respublikasining shaharsozlik kodeksini tasdiqlash to'g'risida. Toshkent, 2002 yil 4 aprel, 353 – N - son 2 O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari: tarix va hozirgi zamon halqaro ilmiy – amaliy materiallari. Toshkent 30 – 31 mart 2007 yil . 2 qism, Toshkent. 2007 yil, 125- b. 43 4 Surxandaryo 107 5 Toshkent 79 6 Andijon 77 7 Samarqand 75 8 Buxoro 60 9 Xorazm 51 10 Jizzax 34 11 Navoiy 30 12 Sirdaryo 16 13 Qoraqalpog'iston Respublikasi 11 Manba: Vazirlar mahkamasining 2009 yil 13 martdagi qarori asosida tuzildi 2008 yilda viloyatda 12 ta shahar va 4 ta shaharcha bo'lgan bo'lsa, Vazirlar Mahkamasining yuqoridagi qarori bilan Qashqadaryoda 119 ta qishloq manzilgohlariga shaharcha maqomi berilgan. Bu esa mamlakatimizda tashkil etilgan yangi shaharchalarning 12,3 %ni tashkil etadi. Shunday qilib, viloyatda 12 ta shahar, 123 ta shaharcha paydo bo'ldi. Bu esa tumanlar kesimida quyidagicha o'z aksini topadi. № Tumanlar Yangi shaharchalar soni 2010 yil yanvar xolatida axolisi (ming kishi xisobda) Viloyat jami shahar aholisi ming kishi hisobida Viloyat jami shahar aholisiga nisbatan foiz 44 1 Shahrisabz 18 159,9 1113,5 14 2 Qarshi t 15 69,2 1135,0 6 3 Yakkabog‘ 14 67,5 1135,0 6 4 Koson 14 114,6 1135,0 7,2 5 Kitob 13 82,1 1135,0 5,2 6 Kasbi 9 58,8 1135,0 6,5 7 Chiroqchi 8 75,7 1135,0 6 8 Nishon 8 66,4 1135,0 6 9 Muborak 5 55 1135,0 5 10 Qamashi 5 50,6 1135,0 4,4 11 G‘uzor 5 39,3 1135,0 3,5 12 Mirishkor 3 36 1135,0 3,2 13 Dexqonobod 2 22 1135,0 2 Manba: Vazirlar mahkamasining 2009yil 13 martdagi qarori asosida tuzildi Jadvaldan ko'rinadiki, shahar tipidagi posyolkalar har bir tumanning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitidan kelib chiqqan holda tashkil etilgan. Viloyatda tashkil etilgan shaharchalar nomi ilovada berildi. Ta'kidlash joizki Qashqadaryo viloyatining aksariyat shahar va shaharchalari demografik vaziyati, ijtimoiy holati va boshqa bir qancha ko'rsatkichlari bo'yicha qishloq joylaridan unchalik farq qilmasligi to'liq sanoatga ixtisoslashgan shaharchalarning yo'qligi (Muborak shahridan tashqari) bilan tavsiflanadi. Viloyatda yangi tashkil etilgan shaharchalar ham aholisining miqdori bilan bir – biridan farqlanadi. Aholi soni 10 mingdan ortiq bo'lgan yangi shaharchalar tarkibiga Maymanoq, Ayritom, Qarliq, Mirishkor, Fazli, Pomiq, Jenov aholi punktlari kiritiladi. Aholisi 5 – 10 ming kishigacha bo'lgan shahar posyolkalari soni 24 tani yoki voha yangi shaharchalarining 1,5 % tashkil etadi. 3 – 4 – 9 ming aholiga ega jami 33 ta shaharcha bo'lib, ularda 123,1 ming kishi yoki yangi shaharchalar jami aholisining 26,9 % yashaydi. 2 – 2,9 ming aholisi bo'lgan eng katta guruhga esa yangi tashkil topgan shaharchalarning 55,9 % (66 ta) tegishli. Ammo ular yalpi aholisining atigi 37, 0 foizigina (169,7 ming kishi) ushbu guruh shaharchalarida yashaydi. 45 Shunday qilib, 2009 yilda Qashqadaryo viloyatidagi shaharlar aholisi 1 mln 110,2 ming kishi bo'lib, viloyat aholisining 43,3 foizini tashkil etdi. Bu ko'rsatkich Respublikaning o'rtacha 51,7foiz ko'rsatkichidan pastdir. Yangi tashkil etilgan shaharchalar hisobiga Qashqadaryo viloyatining urbanizasiya ko'rsatkichi 24,6 foizdan 43,3 foizga ko'tarilib, shahar joylar umumiy aholisi 1 mln 110,2 ming kishiga etdi. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, viloyatda shaharchalarning ko'paytirilishi, urbanizasiya darajasining oshirilishi to'la ma'noda ularning ijtimoiy – iqtisodiy muammolarini hal qila olmaydi. Buning uchun Dasturda belgilanganidek yangi tashkil etilgan shaharchalarda shahar hosil qiluvchi sanoat, infratuzilma, bank – moliya, ilmu fan kabi omillarni rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, tashkil etilgan yangi shaharchalarning aksariyati, qishloq xo'jalik mahsulotlari etishtirishga ixtisoslashgan bo'lib, ichimlik suvi, tabiiy gaz, kommunikasiya va transport infratuzilmasi kabi muhim ijtimoiy sohalarni rivojlantirishni talab etadi. Birinchi Prezidentimiz tashabbusi bilan yangi shaharchalar infratuzilmasini rivojlantirish uchun ularga xorij investisiyalarini kiritish, sanoat tarmoqlarini rivojlantirish, transport yo'nalish sohasini kengaytirish bo'yicha qator ishlar amalga oshirildi. Istiqbolda viloyatda Toshguzar – Boysun – Qumqo'rg'on temir yo'lining qurilishi natijasida aholi migrasiyasining shahar va shahar posyolkalarida ortib borishi kutiladi. Qarshi va Shaxrisabz aglomerasiyasida shahar aholisining aksariyat qismi to'planib boradi. Qarshi shahar aglomerasiyasining kengayib borishi natijasida shahar aholisining turli kundalik kommunal ehtiyojlarini qondirishda muammolar yuzaga kelishi tabiiy. Bu esa kelgusida shaharga yaqin Xonobod, Ko'chkak, Yertepa shaharchalarining bu kabi ehtiyojlarni hal qila borishni talab etadi. Ayni choqda ushbu shaharchalarda sanoat tarmoqlarini va aglomerasiya markaziga xizmat qiluvchi sohalarini rivojlantirish masqadga muvofiqdir. Shuningdek, Shaxrisabz, Kitob aglomerasiyasining shakllanishi ham tugallanish arafasida. Buning uchun Shaxrisabz shahrining 100 ming kishilik shahar toifasiga o'tkazilishini kun tartibiga qo'yadi. Shu o'rinda mazkur shahar 46 mavqeini mustahkamlash va jadal iqtisodiy – ijtimoiy rivojlantirish uchun uni viloyatga bo'ysunuvchi shaharlar safiga o'tkazilishi ham foydadan holi bo'lmaydi. G'uzor orqali Dehqonobodga va undan Termizga, Xayriton (Afg'oniston)ga boradigan avtomobil yo'lining to'liq ishga tushirilishi ham bu yo'nalishga aholining joylashishini tezlashtiradi. Shunday qilib viloyatda yangi shaharchalarning paydo bo'lishi istiqbolda viloyat infratuzilmasining yanada yuksalishida asos bo'ladi. 47 2.3. Mustaqillik yillarida viloyat shaharlarining ijtimoiy –iqtisodiy taraqqiyoti va ekologik masalalari Mustaqillik yillarida Qashqadaryo viloyatida shaharlarning iqtisodiy taraqqiyotini o'stirish uchun qator ishlar amalga oshirildi. 1993 yilda viloyatda 125 ta davlat xo'jaligi shirkat xo'jaligiga, 134 ta ferma xususiy jamiyatga aylantirildi. 3369 ta korxona Davlat tasarrufidan chiqarildi. Davlat uy joy fondlarining 90 foizi shaxsiy mulk qilib berildi. Mahalliy sanoat konsern tizimida 30 ta korxona “Qishloqsavdo” konsernida 496 ta, viloyat maishiy uyushmasida 840 ta, viloyat matbuot jamg'arma uyushmasida 1429 ta, viloyat shirkat-savdo birlashmasida 309 ta korxona xususiylashtirildi. Viloyatda 1993 yilda tadbirkorlik bilan aloqador shirkatlar kichik xususiy va qo'shma korxonalar soni 1271 taga etdi. 889 ta kichik korxonalar 2405 ta dehqon fermer xo'jaliklari faoliyat ko'rsatdi. Viloyatda xorijiy sarmoyadorlar bilan birga 22 ta qo'shma korxona tashkil etildi. Ulardan oltitasi Afg'oniston, 4tasi Xitoy, 3 tasi AQSh, 2tasi Bolgariya, 2tasi Pokiston va Polsha, Eron, Saudiya Arabistoni bilan tashkil etildi. Bu korxonalar xalq iste'mol mollari bilan birga, qishloq xo'jaligida xom ashyoni qayta ishlash, paxta tolasidan ip gazlamalar ishlab chiqarish, teriga ishlov berish va boshqalarga ixtisoslashgandir. 1994 yilda moliyaviy manbalar bo'yicha 93,6 milliard so'm miqdorida kapital mablag'lari jalb qilish ko'zda tutilgan edi. Bu esa umumiy investetsiyaning 59,1 %ni tashkil etgan. Viloyatda 1995 yil 4 milliard 814 million so'mlik qurilish montaj ishlari amalga oshirildi. Shu yil 3671 ming kvadrat metr uy joy qurilib foydalanishga topshirildi. Jumladan 5228 o'rinli maktab, 90 o'rinli bolalar bog'chasi, 180 o'rinli kasalxona va bir qancha madaniy – maishiy binolar foydalanishga topshirildi. Aholini gaz va suv bilan ta'minlash borasida 369 km gaz, 167,4 km suv quvurlari o'tkazildi. Viloyat hokimining 1996 yil 11.01.4-f sonli farmoyishi qabul qilinib 2ta guruh tuzilib viloyatdagi mavjud maktablar, sog'liqni saqlash binolari, inshootlari 48 ko'rib chiqildi. Mutaxassislar ma'lumotlariga ko'ra 1034 ta maktabdan 146 tasi o'sha vaqtda yaroqsiz holatda bo'lgan. 1 Qashqadaryo viloyatida 1996-yil 1 yarim yillikda ko'chmas mulk ob'ektlarini sotish bo'yicha 33 ta “kim ochdi” 2ta tanlov va 7 marta birja savdosi o'tkazildi. 359 ta xar xil ob'ektlar sotildi. Rejadagi o'n million so'm o'rniga 13 million so'm mablag' tushirildi. Bir yarim yillikda 1225 ta kichik va o'rta xususiy korxonalar, 990 ta dehqon fermer xo'jaliklari tashkil etildi. Viloyatda davlat byudjetining daromad qismi 106,1 % ga yoki daromad tushumi 222million so'mga oshirilib bajarildi. Byudjetning xarajat qismi 1996 yili 90,3 %ni tashkil qildi. 2 Iqtisodiy o'sishni ta'minlash 1994 yilga nisban 1996 yida sanoat maxsulotlari 102,9 %ni xalq iste'mol mollarini ishlab chiqarishni 134,3 %ni, go'sht ishlab chiasrish barcha toifadagi xo'jaliklarda 101%ni, sut ishlab chiqarish 100,2 %ni tashkil etdi. Sho'rolar hukmronligi davrida Qashqadaryo aholisining viloyatda juda boy gaz zahiralari bo'la turib atigi 4 %i tabiiy gazdan foydalana olgan edi. 1991 yilda aholini gaz bilan ta'minlash 34,7 %ni ichimlik suvi bilan ta'minlash 53 foizni tashkil etdi. 3 2007 yilda viloyatning tabiy gaz bilan ta'minlanishi 65,3%ni shu jumladan shaharlarda 98,5%ni, qishloqlarda 59,2 foizni tashkil etdi. Ichimlik suvi bilan esa 81,4 %ni, shaharlarda 86,9 %ni qishloqlarda 79,2%ni tashkil qildi. Birgina 2001- 2003 yillarda ichimlik suvi quvurlari,1283,8 gaz quvurlari etkazilib aholiga foydalanishga topshirildi. Taqqoslash uchun shuni ta'kidlash joizki, 1998-2000 yillarda bu raqamlar 552,6 va 1386,9kmni tashkil etgan edi. 4 Ijtimoiy sohaning yana bir muhim yo'nalishlaridan biri bu tibbiy xizmat ko'rsatishning aholi uchun manzur bo'lgan turli turlarini qamrab olgan sog'liqni saqlash tizimini rivojlantirishdir. 2004 yil viloyat aholisi 1422 ta tibbiy muassasalar xizmatidan foydalangan. Viloyat bo'yicha kasalxona muassalaridagi 1 Qashqadaryo viloyati faollar yig'ilishi bayonnomasi 1996 yil, 27-yanvar 2 Qashqadaryo viloyati faollar yig'ilishi bayonnomasi 1996 yil, 10-iyul 3 O'zbekiston hududlari mustaqillik yillarida. T.:Sharq 196,176-b 4 Qashqadaryo viloyat statistika boshqarmasi hisobotlari-Qarshi 2004,20-bet. 49 o'rinlar 1997 yildagi 10,9 mingdan 2003 yilda 12,8 minga o'sdi, poliklinika muassalarinnig quvvati esa shu davr ichida 20,6 ming qatnovga etdi. 1 O'zbekistonda bozor islohotlarini amalga oshirish sharoitida ishsizlik darajasining shiddatli o'sib ketishiga yo'l qo'ymaslik, ijtimoiy siyosatning muhim yo'nalishlaridan hisoblaniladi. Shu o'rinda viloyatda mehnat bozorini faol tartibga solish maqsadmida turli usul va shakllardan foydalanib yangi ishchi o'rinlari yaratilmoqda. Misol uchun birgina 2001 yilda viloyatda kichik va o'rta biznesni rivojlantirish hisobiga 49ming 218 yangi ishchi o'rinlari barpo etildi. Shundan 44 ming 917 tasi qishloq va 4 ming 301 tasi shahar joylariga to'g'ri keladi. 2 Ijtimoiy sohaning muhim tarmog'i bo'lmish madaniy-ma'rifiy muassalar sezilarli darajada o'sdi. 2004 yilga kelib viloyatda 8 yarim ming o'rinli kinoqurilma, 11,6 ming o'rinli 148 ta klub muassasalari, 700 o'rinli 4ta teatr, 8 ta istirohat bog'lari 3607 yu 5 ming nusxa kitob fondiga ega ahborot resurs markazlari aholiga xizmat qildi. Mustaqillik yillarida viloyatda yoqilg'i energetika sohasi jadal rivojlandi. Tabiy gazning 97 %dan ortig'i neftning 95, gaz kondensatining 100 %i Qashqadaryo hisobiga to'g'ri keladi. Bu davrda Muborak gazni qayta ishlash zavodida yangi bloklar, Ko'kdumaloq va Sho'rtanda kompressor stansiyalari qurildi. Islom Karimov tashabbusi bilan barpo etilgan “Sho'rtangazkimyo” majmuasi o'zining salmog'i bilan Respublikada etakchi korxona hisoblanadi. Bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar Italiya, Gollandiya, Polsha, Vengriya, Xitoy, Pokiston, Eron davlatlari, qator MDH korxonalari uchun xaridorgirdir. Viloyatda hozirgi kunda yoqilg'i energetika majmuasiga qarashli oltita yirik va bitta kichik korxona faoliyat ko'rsatmoqda. “Muborakneftgaz”, “Muborak gazni qayta ishlash zavodi”, “Sho'rtanneftgaz” korxonalari mamlakatimiz yoqilg'i energetika sohasida etakchi o'rin egallaydi. Tallimarjon issiqlik elektr stansiyasining birinchi 800MGVt quvvatli bloki ishga tushirildi. Uning barcha to'rt bloki 3,2 MGVt quvvatga egadir. Nurik GYESsi 1 Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasi hisobotlari. Qarshi 2004 26-bet. 2 Qashqadaryo. 2002,22-fevral. 50 quvvati 1,2 MGVt dir. Bu esa Tallimarjon issiqlik elektrostansiyasining nechog'lik kattaquvvatga ega ekanligini ko'rsatadi. Toshguzar-Boysun-Qumqo'rg'on temir yo'lining qurilishi kelajakda yana yangi shaharchalarning paydo bo'lishiga zamin yaratadi. Bu temir yo'lning qurilishi bilan Dehqonobod shaharchasi yonida yiliga 200ming tonna kaliy o'g'iti ishlab chiqaradigan zavod ishga tushirildi. Qarshi shahrida “Kashteks” majmuasi, Shahrisabz shahrida “Oqsaroy- to'qimachi LTD” o'zbek-yapon-turk, Yakkabog'da «Yakkabog'-teks» o'zbek-nemis qo'shma korxonalari Qamashi ip-yigiruv korxonasi qurildi. G'uzor tumanida yiliga 10 ming tonna kalava ishlab chiqarish quvvatiga ega “G'uzorteks”, Qarshi va Mirishkor tumanlarida 4 ming tonna kalava ip ishlab chiqaradigan ip yigiruv fabrikalari, Qarshi shahrida 41 million kv m ip-gazlama ishlab chiqaradigan zavod ishga tushirildi. Kitob shahrida Kitob ip-yigiruv fabrikasi modernizasiya qilinmoqda. Buning uchun 15,5 million AQSh dollaridan ortiq investisiya kiritildi. Sanoatni rivojlantirish dasturiga ko'ra viloyatda 2007-2009 yillarda yana 43 ta kichik engil sanoat korxonalarining ishga tushirilishi rejalashtirilgan. Qashqadaryo viloyatida o'tgan yillar davomida Kadrlar tayyorlash milliy dasturi doirasida 7 ta akademik lisey, 130 ta kasb xunar kollej qurildi. 2004-2009 yillarda “maktab ta'limini rivojlantirishning davlat umumilliy dasturi to'g'risida”gi hukumat qaroriga ko'ra 115ta yangi maktab qurilishi, 197 ta maktabni kapital rekonstruksiya qilish, 352 ta maktabni kapital ta'mirlash, 175 ta maktab qoshida sport zallari qurish ko'zda tutilgan edi. Bu reja ortig'i bilan bajarildi. 1 Butun mamlakatda bo'lgani kabi viloyatda ham faoliyat ko'rsatayotgan korxonalarni ham modernizasiya qilish va texnik qayta jihozlashga qaratilgan ayniqsa gaz kimyo, engil sanoat, oziq ovqat, yoqilg'i energetika va elektr energetikasiga investisiyalar kiritshiga katta e'tibor berilmoqda. Natijada viloyatda 2006 yilda bir trillion 838,4 milliard so'mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarildi. 2006 yilda iste'mol mollari va oziq ovqat mahsulotlari ishlab chiqaradigan korxona modernizasiya qilindi. 2008-2010 yillarda “Sho'rtangazkimyo” majmuasi modernizasiya hisobiga politilien ishlab chiqarishni 125ming tonnadan 225 ming 1 Qashqadaryo viloyati istiqlol yillarida. T.: Ma'naviyat 2007, 26-17 b. 51 tonnaga y et k azdi. Vazirlar mahkamasining “Respublikada to'qimachilik tarmog'iga investesiyalar jalb etish to'g'risida”gi viloyatning beshta korxonasiga 39 million AQSh dollari miqdorida inrvestisiya kiritish rejalashtirilgan. “Qarshiyog'ekstraksiya” qo'shma korxonasi 511 million so'm miqdoridagi zamonaviy texnologiyalar bilan qayta rivojlandi. Bugunga kelib viloyatda qishloq xo'jaligi mahsulotlari to'liq nodavlat sektorida ishlab chiqarilmoqda. 2006-yilda tayyorlangan yalpi qishloq xo'jalik mahsulotlari 670,6 milliard so'mga etdi. Viloyatda kichik va xususiy biznes tez sur'atlarda rivojlandi. 2006 yilda ularning soni 70 mingdan oshiq bo'lgan kichik biznes sub'ektlarining yalpi ichki hududiy mahsulotdagi ulushi 2006 yilda 44,3%ni tashkil etgan bo'lsa, 2007 yilda 45%ga ortdi. Viloyatda bandlik muammosiga ham alohida e'tibor qaratilgan. Bu borada 12 ta hududiy dastur ishlab chiqarilgan. Yangi ish o'rinlari yaratish yil sayin o'sib bormoqda. Jumladan 2004 yilda 53,2 mingta yangi ish o'rni yaratilgan bo'lsa 2005 yilda bu raqam 55,2 mingtani 2006 yilda esa 67,5 mingtani tashkil etdi. Yangi ish o'rinlarining aksariyati qishloq joylariga to'g'ri keladi. 2006 yilda qishloqda 58,6 ming ish o'rin yaratildi. Yildan yilga viloyatda tibbiy xizmatning sifati va samarasi oshib borayotir. Agar onalar o'limi bilan bog'liq ko'rsatkich 1991 yilda har ming nafar ayolga 78,11 tani tashkil etgan bo'lsa 2006 yilda u 22,4 taga kamaydi. Go'daklar o'limi har ming nafar chaqaloqqa 34,1 tadan to'g'ri kelgan bo'lsa 2006 yilda bu ko'rsatkich 13,2 tani tashkil etmoqsda. Qarshi shahri. Qarshi shahri viloyatning ma'muriy, iqtisodiy va madaniy markazi bo'lib, O'zbekistonning qadimiy shaharlaridan biridir. Shahar turli davrlarda Bolo, Nashebolo, Naxshab, Nasaf nomlari bilan yuritilib, XIV asrdan Qarshi deb atala boshlangan. Dastlabki shahar Qashqa vohasida “Naxshab” (suv obod qilgan, suv naqsh bergan manzil) nomi bilan mil.av. VII asrda YErqo'rg'on o'rnida vujudga kelib, uning atrofi qala devori bilan o'rab olingan. Mil.av. VI asrda shahar kengayib, maydoni 35 gektarni tashkil etgan. Shahar Aleksandr Makedonskiy bosqini davrida vayron qilingan. Shundan keyin uning vohadagi etakchilik maqomi pasayib borgan. Mil.av. II-I asrlarda yangi harbiy –siyosiy markaz maqomini olgan 52 Zahhoki-Moron shahri bunyod etildi. Bu qal'a ham Naxshab nomini olib asta-sekin kengaya bordi. Kidariylar o'z qarorgohini 468 yilda yangi Naxshabga ko'chirdilar. 710 yilda arablar shahar (Naxshab arabcha talaffuzda Nasaf) va uning atrofidagi hududlarni bosib oldilar. IX-XIII asrlarda Naxshab ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan ravnaq topdi. O'rta asrlarda Nasaf orqali Eron va Hindistonni Rossiya va YEvropa davlatlari bilan bog'lagan muhim karvon yo'llari o'tgan, savdo, hunarmandchilik rivojlangan. Shahar aholisi 1959 yilda 19,7 ming kishi bo'lgan bo'lsa, 1970 yilda 71,1 ming kishini tashkil etgan. 2000 yilda shahar aholisi 20,5 ming kishiga ko'payib, 201,3 ming kishiga etgan. Shahar aholisining eng tez ko'paygan davri 1965-70 yillardan keyingi paytlarga to'g'ri keladi. Buning asosiy sabablari sifatida o'sha yillarda shaharda sanoatning tez rivojlanishi, yangi ishlab chiqarish ob'ektlarining qurilishi natijasida ishchi kuchining, malakali kadrlarning kelib joylashishi, ichki migrasiyaning rivojlanishi, eng asosiysi esa Qarshi dashtida yangi erlarni o'zlashtirish va sug'orish, transport, suv inshootlari qurilishi va shu kabi boshqa tadbirlarni amalga oshirish natijasida engil va oziq – ovqat tarmoqlari xom – ashyo bazasini rivojlantirishga va shaharda bir nechta yangi korxonalar faoliyatini izga solishga imkon berdi. Qarshi shahar aholisi 2010 yil 1 yanvar holatiga ko'ra 237,9 ming kishini hududi 0,1ming km2 tashkil etadi. Shaharda 62 ta mahalla mavjud. Mustaqillik yillarda shaharda ijtimoiy – iqtisodiy masalalar bo'yicha keng miqyosli ishlar amalga oshirilmoqda. Bozor iqtisodi sharoitida qator sanoat tarmoqlari rivojlantirilmoqda. Agar 1994 yilda shaharda 30 ta sanoat, 247 ta kichik va 10 ta qo'shma korxona mavjud bo'lib, 1919,345 ming so'mlik mahsulot ishlab chiqargan bo'lsa, 2005 yil boshida shaharda 4224 korxona faoliyat ko'rsatib, shuning bilan birga 604 ta sanoat, 620 ta qurilish, 1709 ta savdo va jamoat ovqatlanish korxonalari mavjud bo'lgan 1 . Qarshi shahri yildan yilga industuriya shahriga aylanib bormoqda. Shaharda go'sht, un, sut, tekstel kombenatlari, yog'-ekstrasiya, paxta tozalash, termoplast 1 O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari: tarix va hozirgi zamon xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari Toshkent 30-31 mart 2007 yil, 2 qism. 140 – b. 53 zavodi, qurilish industriya korxonasi va boshqa ishlab chiqarish ob'ektlari bor. Agar yalpi sanoat ishlab chiqarish mahsuloti 2002 yilda 109 milyard 398 million so'mni tashkil etgan bo'lsa, 2004 yilda bu ko'rsatkich 134 milyard 475,4 million so'mni tashkil etgan. Ko'rinadiki, ishlab chiqarish dinamikasi muntazam oshib borgan. Birinchi Prezidentimiz so'zlari bilan aytganda “bugungi kunda Qarshi shahrining nafaqat ko'hna tarixiy maskan, balki har qanday odamning e'tiborini o'ziga tortadigan navqiron, zamonaviy shaharga aylanib turgani istiqlolimizning beqiyos qudrati, xalqimiz bunyodkorlik salohiyatining amaliy isbotidir.” 1 Keyingi o'n yilda shahar iqtisodini rivojlantirish uchun chet el investisiyalari keng jalb etilmoqda. Agar 1994 yilda shaharda 10 ta qo'shma korxona faoliyat yuritgan bo'lsa, 2005 yilda ular soni 17 taga etkazilgan. Chet el investisiyalarining jalb etilishi o'z navbatida ishlab chiqarishni modernizasiya qilishga yo'naltirilmoqda. Chet el investisiyalarining ijobiy ta'siri tufayli shaharda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar chet elga eksport qilinmoqda. Agar 2000 yilda eksportga 4,4 ming dollarlik mahsulot chiqarilgan bo'lsa, 2004 yilda shaharning tashqi savdo aylanmasi 35965,1 ming dollarni tashkil etgan bo'lib, ulardan 2098,3 ming dollari eksportga yo'natirilgan mahsulotni tashkil etgan. 2005 yilda tashqi savdo operasiyasining erishilgan ijobiy saldosi 23,2 million dollarni tashkil etgan bo'lib, shundan 9,3 million dollar eksport mahsulotidan kelgan 2 . Xizmat ko'rsatish va servis: Savdo va maishiy xizmat ko'rsatish shahobchalari soni 2006 yilda 70 taga, 2007 yilda 71 taga, 2008 yilda 63 taga, 2009 yilda 97 ta, 2010 yilning 9 oyida 177 taga etdi. 2006 yilda 24 ta, 2007 yilda 25 taga, 2008 yilda 36 taga, 2009 yilda 46 taga, 2010 yilning 9 oyida 138 ta oziq-ovqat va nooziq –ovqat mahsulotlarini chakana sotish savdo shahobchalari ishga tushirildi. 1 Karimov I.A Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish, ma'naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish –barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. 15-T, T.: O'zbekiston, 2007, 71 b. 2 “Nasaf” gazetasi 2006 yil 16 – 28 fevral . 54 Mahalliylashtirish dasturi ijrosi bo'yicha: 2006 yilda Respublika Mahalliylashtirish dasturiga ko'ra, “Al-Said” xususiy firmasida mahalliy xom ashyo negizida 2mln. Dona PET idishlar uchun qopqoqlar ishlab chiqarildi. 2007 yilda “Al-Said” xususiy firmasining PET idishlar uchun qopqoqlar va 250-1000mm diametrli polietilin quvurlar ishlab chiqarish loyihasi kiritilgan bo'lib, mahalliy xom ashyo negizida 1 mln.dona PET idishlar uchun qopqoqlar va 312 tonna polietilen quvurlar ishlab chiqarildi. “Qarshi mebel” MChJ tomonidan mahalliy xom ashyodan mebel jihozlari ishlab chiqarish yo'lga qo'yilib, 2007 yilda1239,0 mln so'mlik mahsulot ishlab chiqarildi. 2008 yilda “Avtotraktorradiator” qo'shma korxonasi tomonidan qo'shma korxonasi tomonidan radiatorlar ishlab chiqarish loyihasi kiritildi. “Al-Said” xususiy firmasi tomonidan 1,5 mln.dona PET idishlar uchun qopqoqlar va 500 tonna polietilen quvurlar ishlab chiqarildi. “Qarshi mebel” MChJ tomonidan 1368,0 mln. so'mlik mahsulot “Avtotraktorradiator” qo'shma korxonasi tomonidan esa 246,0 mln so'mlik radiatorlar ishlab chiqarildi. Dasturda asosan 2009 yilda uchta loyiha amalga oshirildi. “Al Said” xususiy firmasi tomonidan 200,4 tonna politielen quvurlar, “Texnopolimer” MChJ tomonidan 65,0 ming dona podshipnik va vtulkalar, “Said mirzo ulug'bek” xususiy korxonasi tomonidan 900,0 ming dona bir martalik soqol olish ustarasi ishlab chiqarildi. 2010 yilning 9 oyi davomida AL Said xususiy firmasi tomonida 47,9 tonna polietilen quvurlar ishlab chiqarildi. “Texnopolimer” MChJ tomonidan 35,0 ming dona podshipnik va vtulkalar ishlab chiqarildi va korxonada 2 ta qo'shimcha ish o'rinlari yaratildi. “Said Mirzo Ulug'bek” xususiy korxonasi tomonidan 1125,0 ming dona bir martalik soqol olish ustarasi ishlab chiqarildi.Buning hisobidan korxonada 9 ta yangi ish o'rinlari yaratildi. “Qarshi montaj neftgaz qurilish pardoz” MChJ tomonidan 59 tonna motor moyi va 35 tonna solidol ishlab chiqarildi. 55 Shaharda hozirgi vaqtda Qarshi Davlat universiteti, Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Qarshi filiali, 15 ta kasb-hunar kollejlari, 3 akademik lisey, 50 ta umumiy ta'lim maktablari, 4 ta teatr, 13 ta kutubxona faoliyat ko'rsatmoqda. 21 ta kasalxona, ambulatoriya- poliklinika va boshqa tibbiy muassasalar bor. Qarshi-Toshkent, Qarshi-Samarqand, Qarshi-Buxoro va boshqa yo'nalishlarda hamda tuman markazlariga avtobuslar va marshrutli taksilar qatnaydi. Qarshi aeroportidan Qarshi-Moskva, Qarshi-Andijon, Qarshi-Toshkent yo'nalishlaridagi samolyotlar qatnovi yo'lga qo'yilgan. Shaharda “Nasaf”, “Geolog”, sport majmualari, tennis korti, yopiq cho'milish havzasi, sport- sog'lomlashtirish inshootlari, 20 ming o'rinlik stadion, Olimpiya zaxiralari sport kolleji va boshqa inshootlar qurilib ishga tushirilgan. Shahar bosh maydonida yurtboshimiz tashabbusi bilan qad ko'targan “El-yurt tayanchi” monumenti o'zida o'zbek oilasida azaliy qadriyatlarimizga yuksak hurmat ramzini aks ettirgani bilan e'tiborga loyiqdir. Monumentning ochilish marosimida Yurtboshimizning “Ming yillar oldin mana shu mo''tabar zaminda ildiz otib, Ollohning marhamati va ne'mati, o'zining og'ir va mashaqqatli mehnati bilan shu yurtni obod etgan, hayotni tebratgan - bu inson va bu insonni tarbiyalagan oila va xalqdir”,- degan so'zlari xalqimiz qalbida chuqur aks-sado berdi, ularda g'urur va iftixor tuyg'ularini uyg'otdi. Shuni alohida ta'kidlash joizki dunyoning biron-bir mamlakatida hanuzga qadar oilaga haykal o'rnatilmaganligini inobatga oladigan bo'lsak, birinchi Prezidentimiz tashabbusi bilan o'rnatilgan bu haykal dunyo ahlini lol qoldirdi. Shuning uchun ham YUNESKOning O'zbekistondagi vakolatxonasi boshlig'i Maykl Barri Leyn “Tarix to'fonlariga qaramasdan mashaqqatlarga sabot bilan turib bergan va istiqlolga erishgan mehnatsevar Qashqadaryo va butun O'zbekiston xalqining ramzi bo'lmish ushbu haykaldagi har bir qiyofa qandaydir o'ziga xoslikni ifoda etadi: oila boshlig'i-kuchli va jo'mard erkak-mamlakat imkoniyatlari va qudratining, oddiy va kamsuqum bilimga intilayotgan yosh yigit-bu kelajakdir, kichkina qizaloq esa-baxt, go'zallik ramzi, tarixning davomchisidir”,- 56 darhaqiqatlajagi buyuk davlatimizning istiqbolga bo'lgan intilishi ushbu monumentda o'z ifodasini topgan. Xullas, birinchi Prezidentimiz Islom Karimov so'zlari bilan aytganimizda “Kimki bizning kuch-qudratimizni,xalqimizning azmi-shijoatini, qanday ishlarga qodir ekanini ko'rmoqchi bo'lsa, mana shu Qarshi shahrida, butun O'zbekistonda amalga oshirilayotgan bunyodkorlik ishlarimizni kelib ko'rsin” 1 . Bu fikrning isboti o'laroq, qadimiy Qarshi shahri mustaqillik yillarida yanada chiroy ochib iqtisodiy, ijtimoiy sohalarda rivojlanib borayotganini ko’rishimiz mumkin. Amir Temur va Temuriylar davrida Shahrisabz ulkan saltanatning yirik shahriga aylantirilgan, shahar atrofi qal'a devori bilan o'rab olingan. Keyinchalik shaharda me'moriy obidalardan Oq saroy, Dor ut-tilovat majmuasi, Ko'k gumbaz masjidi va boshqalar qurilgan. Mustaqillik yillarida Shahrisabz qiyofasi tubdan o'zgardi. Shahar markazi qaytadan qurildi. Shahardagi qadimiy obidalar qaytadan ta'mirlandi. 1996 yilning 18 oktyabr kuni shahar markaziy maydonida Amir Temur haykali o'rnatildi. Haykal birinchi Prezident imiz Islom Karimov tomonidan ochildi va shaharga AmirTemur ordeni topshirildi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov Shahrisabz shahrining 2700 yillik qutlug' to'yini tabriklar ekan, shaharning jahon tamaddunida tutgan o'rni va mustaqillik yillarida erishgan muvaffaqiyatlarini nazarda tutib “Qashqa vohasining zumrad gavhari”-deb, ta'riflagan edi. Shahar iqtisodiy-ijtimoiy sohada rivojlanib bormoqda. Shaharda 11 ta yirik sanoat korxonasi (jumladan, “Hujum” badiiy buyumlar fabrikasi, “Sado” trikotaj fabrikasi, “Konserva” va “Sharob” aksiyadorlik jamiyatlari, to'qimachilik, pillachilik fabrikalari b.), 8 qo'shma korxona (jumladan, O'zbekiston-Buyuk Britaniya “Mevalar kamalagi”, O'zbekiston-AQSh “Shahinterneshnl”, O'zbekiston- Rossiya “Kompasqoqsuv”, O'zbekiston-Turkiya “Shahri Kesh”, O'zbekiston- Turkiya-Yaponiya “Oqsaroy to'qimachi LTD” va b.), korxonalar ishlab turibdi. 1 Karimoa I. A. Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish, ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish - barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. 15 –tom.T.,”O‘zbekiston.” 2007 .78-b 57 Shaharda Buxoro oziq-ovqat va engil sanoat texnologiyasi institutining umumtexnika fakulteti, bir necha kasb-hunar kolleji va akademik liseylar faoliyat ko'rsatmoqda. 10 ta jamoat kutubxonasi, madaniyat va istirohat bog'i, teatr, tarix va moddiy madaniyat muzeyi, 3 ta bolalar musiqa va san'at maktabi, 2 ta bolalar sport maktabi bor. 3 ta tennis korti, 3 ta suzish havzasi, stadion, 18 ta sport zali mavjud. Markaziy kasalxona (1050 o'rin), yangi jarrohlik markazi aholiga xizmat ko'rsatadi. Mustaqillik yillarida shahar xududi kengaytirilib turar joylar mehmonxonalar savdo tarmoqlari komunnal maishiy korxonalar barpo etildi. Shaharning kengaytirilishi munosabati bilan ko'plab uy-joylar, mehmonxonalar, savdo tarmoqlari, kommunal-maishiy korxonalar ishga tushirildi. Hozir Kitob shahri viloyatning yirik madaniy va iqtisodiy markazlaridan biri. Shaharda turli sanoat korxonalari, qurilish tashkilotlari, madaniy va maishiy muassasalar qurilib, faoliyat ko'rsatmoqda. 1979 yil 27 noyabrda Kitob viloyat ahamiyatiga molik bo'lgan shaharga aylantirildi. Shaharda Ulug'bek nomidagi xalqaro kenglik stansiyasi faoliyat ko'rsatadi. Bu kenglik stansiya jahondagi 5 ta shunday stansiyaning biridir. Kitob balandtog' rasadxonalar majmuasi tufayli Kitob shahri jahondagi ko'pchilik olimlarga ma'lum. Yakkabog' shahri. Shu nomli tumanning ma'muriy markazi hisoblanadi. Yakkabog' 1954 yil may oyida shahar posyolkasiga aylantirildi. Shundan so'ng tobora yiriklashib va rivojlanib borayotgan shaharcha 1978 yilda tuman toifasidagi shaharga aylantirildi. Natijada unga atrofidagi Cho'mich va Xo'ja aholi manzillari qo'shildi. Yakkabog' shahri aholisi 1979 yilda 23,2 ming kishini tashkil etgan. Undan keyingi 10 yillikda Eski Yakkabog' shaharchasi bilan birga 1989 yilda shahar aholisi 27,7 ming, 2000 yilda 31,9 ming kishi bo'lib, 2008 yil 1 yanvar holatiga ko'ra 36 ming kishini tashkil etgan. Bu esa viloyat shahar aholisining 5,8 % idan iboratdir. 58 Shaharda paxta tozalash, g'isht zavodlari, to'qimachilik korxonasi, qurilish tashkilotlari, O'zbekiston - Germaniya “Yakkabog'teks” qo'shma korxonasi ishlab turibdi. 5ta umumiy ta'lim maktabi, bolalar musiqa, sport maktablari, lisey internat, 3ta kasb-hunar kolleji, 3ta kutubxona, shahar madaniyat uyi, madaniyat va istirohat bog'i, stadion faoliyat ko'rsatmoqda. 2ta kasalxona, markaziy va tish davolash poliklinikalari, tug'ruqxona, dorixonalar aholiga xizmat ko'rsatib kelmoqda. Shaharda paxta tozalash zavodi, qurilish materiallari kombinati va boshqa qurilish tashkilotlari, 2 ta avtokorxona, “Mikron” firmasi (makaron ish.ch.), terini qayta ishlash korxonasi ishlab turibdi. 2ta lisey, kasb-hunar kollejlari, 5ta umumiy ta'lim maktabi, bolalar musiqa va sport maktablari, tuman markaziy kutubxonasi, madaniyat uyi bor. Tuman markaziy kasalxonasi, poliklinika, dorixonalar va boshqa tibbiy muassasalar aholiga xizmat ko'rsatib kelmoqda. Jumladan, shahar aholisi 1995 yilda 20,5 ming kishi bo'lgan bo'lsa, 2000 yilgacha 23,1 ming kishiga etgan. 2008 yil 1 yanvar holatiga ko'ra 24,7 ming kishi bo'lib, bu viloyat shahar aholisining 4 % ini tashkil etadi. Muborak sanoatlashgan shahar bo'lgani uchun unda 50 dan ziyod millat vakillari istiqomat qiladi. G'uzor shahri. G'uzor ko'p asrlik tarixga ega qadimiy aholi manzilgohlaridan biri bo'lganligi uchun tarixiy asarlarda ko'p bor qayd etilgan. Buxoro-Samarqand- Sherobod-Termiz va Afg'oniston karvon yo'lida joylashgan G'uzor “o'tish yoki kechuv joyi” degan ma'noni ifodalaydi. 1977 yil 10 oktyabrda G'uzor tuman ahamiyatiga ega bo'lgan shahar deb qayd etildi. G'uzor shahri aholisi 1990 yilda 21 ming kishi bo'lgan bo'lsa, 2008 yil 1 yanvarda 23,5 ming kishiga etgan. Bu viloyat shahar aholisining 4 %idir. Shaharda paxta tozalash, qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlash, qurilish ta'mirlash korxonalari , “Sho'rtangaz” unitar sho''ba korxonasi, MDH davlatlarida yagona bo'lgan “Sho'rtangaz-kimyo” majmuasi, avtokorxona, non kombinati, savdo, madaniy va maishiy xizmat ko'rsatish shaxobchalari, avtovokzal, 59 avtokemping, dehqon bozori va boshqalar ishlab turibdi. Ijtimoiy sohada ta'lim, fan , madaniyat, sog'liqni saqlash muassasalari aholiga xizmat ko'rsatmoqda. Beshkent shahri aholisi 1990 yilda 12 ming kishi bo'lgan bo'lsa, 2008 yil 1 yanvarda 16,7 ming kishiga etgan, bu viloyat shahar aholisining 2,9 % idir. Yangi Nishon shahri. Yangi Nishon viloyatdagi o'zlashtirilgan cho'l hududida bunyod qilingan yosh shaharlardan biri bo'lib, 1975 yil 6 martda tuzilgan shu nomli tumanning ma'muriy markazidir. Shaharchaga 1982 yil 2 dekabrda tumanga bo'ysunuvchi shahar unvoni berildi. Shahri aholisi 1990 yilgacha 7 ming kishi, 2008 yil 1 yanvarda esa 10,9 ming kishiga etgan. Bu viloyat shahar aholisining 2 % ini tashkil etadi. Shaharda ko'plab sanoat va qurilish korxonalari, umumiy ta'lim maktablari, kasb- hunar kollejlari va tibbiy muassasalar joylashgan. Tallimarjon shahri. Ma'muriy-hududiy jihatdan Nishon tumani tarkibiga kiruvchi Tallimarjon Qashqadaryo viloyatidagi eng yosh shaharlardan biridir. U cho'l zonasidagi yangi erlarning o'zlashtirilishi, Tallimarjon suv ombori va Tallimarjon issiqlik elektr stansiyasi qurilishi munosabati bilan shaharcha sifatida shakllandi. 1975 yil 26 martda tumanga bo'ysunuvchi shaharlar qatoridan joy oldi. Shahar aholisi 1989 yilgacha 6,7 ming kishi bo'lgan. 2008 yil 1 yanvarda esa 9,4 ming kishi bo'lib, viloyat shahar aholisining 1,5 % ini tashkil etadi. Shaharda keng miqyosda uy-joy qurilish ishlari olib borilmoqda. Qarshi kanali va nasos stansiyalaridan foydalanish boshqarmasi, markaziy ta'mirlash ustaxonasi, avtokorxona, umumiy ta'lim maktablari, kasb-hunar kollejlarii, ochiq suzish havzasiga ega bo'lgan sport majmuasi, kasalxona, tug'ruqxona, poliklinika va dorixonalar mavjud. Viloyat shaharlarda urbanizasiyalashuvning atmosferaga salbiy tah'siri ham sezilmoqda. Viloyat shaharlarida zamonaviy sanoat va ishlab chiqarish korxonalari madaniy maishiy va ta'lim muassasalari keng miqyosda rivojlanib borayotganligi uchun yil sayin shaharlarning urbanizasiyalashuv darajasi o'sib bormoqda. Shaharlar aholisining zichligi, turli sanoat korxonalari, ishlab chiqarish ob'ektlari, transport harakati vositalarining ko'pligi bilan izohlanadigan yashash 60 manzili hisoblanadi. Bularsiz zamonaviy shaharlarni tasavvur qilib ham bo'lmaydi. Shaharlarda joylashgan ishlab chiqarish korxonalarining faoliyati tufayli mamlakat iqtisodiyoti katta foyda ko'rishini e'tirof etgan xolda ularning atrof –muhiga zararli ta'sirini ham aytib o'tish zarurdir. Avvalo atrof– muhitga chiqarilgan zaharli moddalar ta'siri natijasida inson salomatligi jiddiy zarar ko'rishi kuzatilmoqda. Jumladan, turli yuqumli kasalliklar, asab, yurak qon tomir tizimi, nafas olish, ovqat hazm qilish organlari kasalliklarining kelib chiqishi aniqlangan. Mutaxassislarning fikricha sanoatlashgan shaharlarda havoning ifloslanishi surunkali bronxit, pnevmoniya, emfizema kabi kasalliklar tarqalishining bosh sababi ekan. Bu kabi holatlar o'pka rakining kelib chiqishiga ham asos ekanligi kuzatilgan. YuNISYEF va Butunjahon sog'liqni saqlash tashkiloti ma'lumotiga ko'ra dunyoda 40% aholi antisanitar sharoitda yashaydi, xozirda 80% kasalliklar ekologik muhitning buzilishi natijasida kelib chiqmoqda. 1 2007 yilda Qarshi shahrida stasionar manbalardan atmosfera havosiga chiqarilgan zararli moddalarga e'tiborni qaratsak quydagicha bo'lgan. Jami 36,3 ming tonna qattiq zararli moddalar havoga chiqarilgan. Ulardan gazsimon va suyuq holda 34,0, oltingugurtli angidrid 10,6, azot oksidi 1,6, uglerod oksidi 6,7, uglevodorod 14,8, uchuvchi organik birikmalar 0,3 ming tonnadan iborat bo'lgan. Urbanizasiya jarayonining rivojlanishi kishilarning noqulay ekologik muhitda yashashlariga sabab bo'lib bormoqda. Qashqadaryo viloyatida ham sanoat korxonalaridan 2000- 2004 yillarda 336 ming tonna transport vositalaridan 224 ming tonna chiqindilar chiqarilgan bo'lib, buning katta qismi shaharlar hissasiga to'g'ri keladi. Viloyatning markazi Qarshi shahrida ekologik xavfi jihatdan 1 – toifaga mansub bo'lgan korxonalar deyarli yo'q, 9 ta korxona 2 – toifali, 14 ta korxona 3 – toifali, 63 ta korxona 4 – toifali chiqindilarni chiqaradi. Qarshi shahar Tabiatni muhofaza qilish qo'mitasining ma'lumotlariga ko'ra, shahar muhiti 27 turdagi zaharli va zaharsiz moddalar bilan ifloslantirilmoqda. Shahar va uning tarkibiga kiruvchi Qashqadaryo shahar qo'rg'onchasining havosi 86 ta korxona faoliyati tufayli zararlangan, ayniqsa, metallurgiya, neft va kimyo mahsulotlari 1 O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari: tarix va hozirgi zamon xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari Toshkent 30-31 mart, 2007 yil, 2 qism, 157-158- b. 61 bilan ishlaydigan sanoat korxonalari shaharning ekologik holatiga jiddiy ta'sir ko'rsatmoqda. Paxtani qayta ishlash zavodlari, qurilish materiallari ishlab chiqaradigan korxonalar, katta –kichik qozonxonalardan chiqadigan chiqindilar ham shahar muhitini ifloslantirib turibdi. 1 Muborak gazni qayta ishlash zavodi 2007 yilda atmosfera havosiga 47.093 ming tonna zararli moddalar chiqarib tashlagan bo'lsa, 2008 yilga kelib bu raqam 60 ming 527 tonnani tashkil qildi. Ko'rinadiki, oldingi yilga nisbatan 13.434 ming tonna ko'paygan. Buning sababi quyidagicha, 2008 yilda 2007 yilga nisbatan yuqori oltingugurtli gazlarni qayta ishlashga qabul qilish 5877741 ming metr kub- 3770481 ming metr kub = 2107260 ming metr kubga ko'paygan, shuning natijasida atmosferaga 0.0135 x 2107260 x 0.08 x 3.1 x 2 =14 110 tonna S O 2 ko'p chiqarilgan. Xullas, urbanizasiyalashuv darajasi ekologik muhitga o'zining salbiy ta'sirini ko'rsatib boradi. Bu xolatning oldini olish uchun shaharlarda zaruriy choralar ko'rilmoqda. Avvalo shahar musaffoligini saqlash uchun keng ko'lamda ko'kalamzorlashtirish ishlari amalga oshirib borilmoqda. Ishlab chiqarish korxonalarida ekologik muhitga ta'sir etuvchi omillarning oldini olish uchun zaruriy choralar ishlab chiqilib amalga oshirilmoqda. ХULOSA Bitiruv malakaviy ish mavzusini ilmiy tahlil etish natijasida quyidagi xulosaga kelindi. 1 Qarang O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari: tarix va hozirgi zamon xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari Toshkent 30-31 mart, 2007 yil, 2 qism, 158- b 62 1. Qashqadaryo viloyatida 12 ta shahar 123 ta shaharchaning mavjudligi vohada mustaqillik yillarida urbanizasiya jarayonlarining jadal rivojlanib borayotganidan dalolat beradi. Yangi shaharchalarni rivojlantirish uchun viloyat hokimining maxsus chora-tadbirlari amalga oshirilmoqda. 2. Mustaqillik yillarida O'zbekistonda shaharsozlik masalalari, shaharlarni har tomonlama taraqqiy ettirish vazifalari davlat siyosati darajasiga ko'tarildi. Bir sohaga ixtisoslashgan shaharlar mustaqillik yillarida taraqqiyotning turli sohalari yo'lga qo'yilgan universal shaharlarga aylantirilmoqda. Aholini ish bilan ta'minlash uchun shaharlarda tashkil etilayotgan mahalliy va qo'shma korxonalar viloyatdagi urbanizasiya jarayonlarining tarkibiy qismini tashkil etmoqda. 3. Qashqadaryo viloyatida mustaqillik yillarida shaharlar va shaharchalar infratuzilmasini rivojlantirish maqsadida qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. 4. Viloyatning shahar va shaharchalari demografik vaziyati, ijtimoiy holati va boshqa bir qator ko'rsatkichlari bo'yicha qishloq joylaridan unchalik kam farq qilmasligi, to'liq sanoatga ixtisoslashgan shaharlarning yo'qligi (Muborak shahridan tashqari) bilan tavsiflanadi. 5. Urbanizasiya darajasi hozirgi paytda 43 % bo'lgan Qashqadaryo viloyatida shaharcha (shahar tipidagi posyolka)larni shahar darajasida rivojlantirish omillarini aniqlash, ularning taraqqiyoti uchun tabiiy va iqtisodiy geografik shart – sharoitlariga bog'liq holda mahalliy va qishloq xo'jalik xom ashyolari negizida faoliyat yuritadigan ishlab chiqarish korxonalarini joylashtirish nafaqat tuman va viloyat, balki mamlakat shaharlashuv darajasining rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatadi. 6. Shaharlarda uchrayotgan ekologik muammolar qatorida ijtimoiy – iqtisodiy muammolarning oldini olish va kamaytirish chora – tadbirlarini har tomonlama tahlil qilgan holda ishlab chiqish avvalo o'z – o'zini boshqarish organlari tomonidan etarlicha e'tibor berilishini talab qiladi. 7. Viloyatda amalga oshirilgan tadbirlar qishloqlardagi sharoitni shahar sharoitiga yaqinlashtirish borasida qilingan ilk qadamlarning bevosita davomi bo'lib, bularning natijasi esa hududda aholi manzilgohlari o'rtasida barcha 63 sohalarda o'zaro hamkorlikning yanada kuchayishi, qishloq hayoti va uning qiyofasini, istiqomat qiladigan aholi turmush darajasini zamon talablariga moslashtirilishi, barcha aholi manzilgohlarida sanoat ishlab chiqarish tarmoqlarining taraqqiy etishi, urbanizasiyaning o'sishi kabilarning jadallik bilan davom etishi hamda barqaror rivojlanishidan dalolatdir. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI : 1. Karimov I.A Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 173 b. 64 2. Karimov I.A Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko‘tarilish sari. T-18 T.:O‘zbekiston, 2010-y, 278 b. 3. Uy-joy qurilish va uy joy bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida // O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. – T., 2005. 16 fevral. - №7. Rasmiy nashr,- B. 3-5. 4. Shaharlarda yo‘l qurilishini tashkil etishni takomillashtirish borasidagi qo‘shimcha chora tadbirlar//O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori. O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. - № 17-18. –T.: Rasmiy nashr. Aprel-may. 2005. – B. 9-10. 5. O‘zbekiston Respublikasi aholi punktlarining ma’muriy hududiy tuzilishini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora tadbirlar to‘g‘risida//O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlar to‘plami.№ 12.T.: Rasmiy nashr. 18 mart. 2009. –B. 7-8. 6. O‘zbekiston Respublikasining shaharsozlik kodeksi. – T.:2002-yil 4 aprel. 32 b. 7. QVXA. 1166-fond- Qarshi shahar hokimiyati 8. Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasi. 9. Ата-Мирзаев О.Б. Региональное прогнозирование расселения и упра вление процсессом урбанизации. –Ташкент: Фан, 1979. -92с. 10. Ата-Мирзаев О, Гентшке В, Муртазаева Р. Узбекистан многонациональный историко-демографический аспект. –Ташкент: Абу Али ибн Сино, 1998. -160с. 11. Ата-Мирзаев О, Гентшке В, Муртазаева Р, Салиев А. Историко- демографические очерки урбанизации Узбекистана. –Ташкент.: Университет, 2002. -125с 12. Ата-Мирзаев О, Гентшке В, Муртазаева Р. Межнациональная толерантность в Узбекистане: история и современность. –Ташкент: Университет, 2004. –с.179. 65 13. Ahmedov E. O‘zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. Toshkent.: Abu Ali ibn Sino, 2002. -221 b. 14. Ahmedov E., Fayziyev N. O‘zbekiston aholisi. Spravochnik. Tashkent.: O‘zbekiston, 1967. -215 b 15. Ahmedov E.,Fayziyev N Dunyo aholisi va insoniyatning kelajagi. Tashkent.: O‘zbekiston KPMK, 1969.-71 b. 16. Assonov G. Aholi o‘sishi va hayot resurslari. –Tashkent.: Fan, 1970. 53 b. 17. Буриева М.Р. Рождаемость в Узбекистане. –Ташкент.:Фан, 1991-168 с. 18. Bo‘riyeva M.R. Oilada nechta farzand bo‘lgani ma’qul? (O‘tmish,Hozir,Kelajak).-Toshkent.: Adolat, 1995. -44b. 19. Bo‘riyeva M.R, Egamova D.N Dunyo aholisi: rivojlanish jarayonlari. – Toshkent: Fan,2008.-160 b. 20. Bobojanova D. O‘zbekistonda demografik jarayonlar O‘zbekistonda demografik jarayonlar va ularning xususiyatlari. –Toshkent.: Fan,1995. -94b. 21. Bobojanova D. O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar Toshkent.: Sharq, 1999. -157b. 22. Гидденс Э. Социология. –Ташкент: Шарқ, 2002. -847 с. 23. Голдфарб Н.М Развитие населения в трудоизбыточном регионе.- Ташкент: ТашГУ, 1989.-81с. 24. Бўриева М.Р. Рождаемость в Узбекистане. -Тошкент.: Фан . 1991. 25. Мулладжянов И.Р. Демографическое развитие Узбекской ССР. – Ташкент: Узбекистан, 1983.-278с. 26. Мулладжянов И.Р. Расселения и управления процессом урбанизации.- Ташкент: Узбекистан,1979.-156 с. 27. Максакова Л.П. Демографические проблемы занятности в Узбекской ССР.- Ташкент: Узбекистан, 1989.-173 с. 28. Максакова Л.П. Миграция населения: проблемы регулирования.- Ташкент Эльдинур, 2001.-185 с. 29. Otamurodov S. Globallashuv va millat. –Toshkent: yangi asr avlodi, 2008.- 11b 66 30. Soliyev A.S, Nazarov M. O‘zbekiston qishloqlari. T.: 2009 y. 31. Солиев А.С. Историко-демографические очерки урбанизации Узбекистана. – Ташкент: Университет, 2002. -125с. 32. Салиев А. Проблемы расселения и урбанизации в республиках Средней Азии. – Ташкент: Фан, 1991. -159с. 33. Т ўхтаев Э.С Социально -экономические проблемы повышения уровня жизни сельского населения Уз ССР.-Ташкент: Фан, 1990-140 с. 34. Ubaydullayeva R., Ata-Mirzayev O.,Umarova N. O‘zbekiston demografik jarayonlari va aholi bandligi. –Toshkent: Universitet, 2006.-96 b. 35. O‘zbekiston viloyatlari va Qoraqalpog‘iston. Qisqacha ma’lumotnoma- Toshkent.:Qomuslar Bosh tahriryati,1995.-126b. 36. G‘ulomov S., Ubaydullayeva R., Ahmedov E. Mustaqil O‘zbekiston. Toshkent.: Toshkent islom universiteti, 2003.-296 b. 37. O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining 5 yilligiga bag‘ishlanadi. O‘zbekiston hududlari mustaqillik yillarida.-Toshkent.: Sharq. 1996.-204 b. 38. O‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi.-Toshkent: Qomuslar bosh tahririyati, 1997. 39. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi // Davlat ilmiy jarayoni. Toshkent.: O‘zME, 2005.2-9-11tomlar. 40. Aliyeva M.,Xo‘jayev a. Demografiya nima, //Milliy tiklanish. 2006 noyabr. 41. Bobojonova D. Aholi ko‘paysa...yoki O‘zbekistonda demografik va o‘ziga xosligi. //O‘zbekiston ovozi. 1995 yil 9 noyabr. 42. Bo‘riyeva M., Saidov A. O‘zbekistonning demografik vaziyati va oila O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar. 2001, № 4-5. –B. 62-70. 43. Isoqov B., Yuldosheva F. O‘zbekistondagi demografik jarayonlar va migratsion vaziyat. // Jamiyat va boshqaruv. Sharq. 2003, -№ 4.-B.60-62. 44. Муртазаева Р. Ҳ. Национальная политика урбанизации Узбекистана международная научн-прак. Конференция. Ч.1-Ташкент: НУУЗ,2007. 67 45. Муртазаева Р. Ҳ. Демографические прцессы и национальная политика народнаселения Узбекистана// Ўзбекистон тарихидан илмий мақолалар тўплами. № 1. Тошкент: Тафаккур,2009. 46. Odilov A. Demografiya: Vaziyat va tahlil//Ma’rifat.2003,26 iyul. 47. Otamirzayev O., Qayumov A. Demografik vaziyat va O‘zbekistonning milliy aholi siyosati. // Ma’rifat. 2003, 26 iyul. 48. Rahmon M. Globallashuv ziddiyatlari. // Tafakkur. 2004 yil. “ 3. B 18- 49. Tolipov Q. Migratsiya nima?//Fan va turmush 50. O‘zbekistonda urbanizatsiya jarayonlari: tarix va hozirgi zamon halqaro ilmiy – amaliy materiallari. Toshkent 30 – 31 mart 2007 yil . 2 qism, Toshkent. 2007 yil 226 b 51. Rahimov B.S. O‘zbekistonning mustamlakachilik va yillarida ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayoti (Surxondaryo viloyati misolida 1991-2008yy): Tarix. Fan.nom...diss.-Toshkent,2008.-199b. 52. Rozimova Y.Y. O‘zbekistonda urbanizatsiya jarayonlari (Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘iston respublikasi misolida 1991-2007 yy) Tarix.fan.nom...avtoreferat Toshkent, 2010,-29b 53. Yo‘ldashev I.T. Farg‘ona vodiysida shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va rivojlanish tarixi. Tarix.fan.nom...Toshkent 2010, 23-b 54. Yormatov F.J O‘zbekistonda aholini ijtimoiy himoyalash tizimi: Xolati, shakllanish jarayoni, rivojlanish istiqbollari (1991-2010yillar. Janubiy viloyatlar misolida) Tarix fan.nom...Toshkent,2010. 28-b. 55. Xolmo‘minov X. O‘zbekistonda sovet mustamlakachiligi siyosatining migratsionjarayonlarga ta’siri (Janubiy viloyatlar misolida 1946-1990yy):Tarix fan. Nom. Diss…-Toshkent, 2007.- 148b. 56. Hasanov A.M. XVI-XIX asrlarda shaharsozlik va me’morchilik (Qashqadaryo vohasi misolida): Tarix.fan.nom.diss.-Toshkent,2008.-155b. 68 I L O V A L A R 1-ilova Qashqadaryo viloyatida shaharlarning joylashishi. Shaharlar toifasi 1989 2009 Soni % Aholi ming kishi % Soni % Aholi ming kishi % 69 hisobida hisobida Mavjud shaharlar 15 100,0 413,4 100,0 135 100,0 1110,2 100,0 Shundan, 10 minggacha 4 26,6 25,1 6,1 118 87,5 441,9 39,9 10 – 20 ming 6 40,0 89,6 21,7 8 5,9 106,9 9,6 20 – 50 ming 3 20,0 91,5 22,1 6 4,4 168,8 15,2 50 – 100 ming 1 6,7 52,5 12,7 2 1,5 158,7 14,2 100 mingdan ortiq 1 6,7 154,7 37,4 1 0,7 233,9 21,1 Manba: Zamonaviy geografiyaning regional muammolari, Respublika ilmiy- anjuman materiallari 2010 yil 18 -19 may. Qarshi 2010 yil, 131 bet 2 ilova Viloyat tumanlarining tashkil topgan yillari va axolisi Shaharlar Tashkil topgan(yoki shahar maqomini olgan) yili Aholi soni (ming kishi hisobida) 1959 1990 2000 2005 Qarshi Mil.av 7.a 19.7 180.8 201.3 212.2 Shahrisabz Mil.av 7.a 16.4 55.0 87.1 91.1 G‘uzor 1977 - 21.0 21.3 22.7 Qamashi 1978 - 22.0 30.5 33.8 Beshkent 1977 - 12.0 14.4 15.8 Koson 1972 - 40.0 53.9 59.3 Kitob 1976 8.4 30.0 34.3 36.5 Muborak 1974 - 40.0 23.1 24.0 Tallimarjon 1975 - 10.0 8.9 8.4 Yangi Nishon 1982 - 7.0 7.6 10.4 Chiroqchi 1980 - 12.0 16.6 18.2 Yakkabog‘ 1978 3.6 16.0 21.8 22.8 70 Manba: Zamonaviy geografiyaning regional muammolari, Respublika ilmiy- anjuman materiallari 2010 yil 18 -19 may. Qarshi 2010 yil, 150 bet 3-ilova O‘zbekiston Respubliasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 3 martdagi «O‘zbekiston Respublikasi aholi punktlarining ma’muriy-xududiy tuzilishini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarori asosida Qashqadaryo viloyatida tashkil etilgan shaharchalar. T/r Tumanlar Aholi punktlari nomlari 1 G‘uzor SHerali 2 Yangikent 3 Mash’al 4 Jarariq 5 Obixayot 2 Beshbuloq 2 Баландчайла 3 Бадахшон 4 Qiziltepa 5 Sarbozor 2 Mirmiron 3 Nuqrobod 4 Yertepa 5 Qovchin 6 Yangihayot 7 Saroy 8 Gubdin 9 Lag‘mon 10 Ko‘chkak 71 11 Mustaqillik 12 Xonobad 13 Navro‘z 14 Shilvi 15 Jumabozor 2 Kuyi Obron 3 Boyg‘undi 4 Mudin 5 Pudina 6 Boyterak 7 Tulga 8 Puloti 9 Guvalak 10 Surxon 11 Raximsufi 12 Istiklol 13 Oktepa 14 Abad 2 Maymanok 3 Denov 4 Fazli 5 Kasbi 6 Ko‘hna qatag‘on 7 Do‘stlik 8 Xo‘ja kasbi 9 Yangi qishloq 2 Panji 3 Sariosiyo 4 Sevaz 5 Beshkazok 6 Yangiobad 7 Beshterak 72 8 Yakkatut 9 Bektemir 10 Alakuylak 11 Obikanda 12 Xoji 13 Varganza 1 Mirishkor Jeynov 2 Yangi mirishkor 3 Pomuq 1 2 Xitoy 3 Qoraqum 4 Shayx 5 Ko‘xna Shahar 1 2 Oq altin 3 Sardoba 4 Paxtachi 5 Samarkand 6 Oydin 7 Paxtaobod 8 Gulistan 1 2 Uymovut 6 Dam 4 Pakandi 5 Paxtaobod 6 Chiyal 73 7 Kukdala 8 Ayritom 1 2 Ammogon-1 3 Shamaton 4 Qumqishloq 5 Xujaxuroson 6 Choshtepa 7 Chorshanbe 8 Kutchi 9 O‘rtaqo‘rg‘on 10 Temirchi 11 Yangiqishloq 12 Qo‘shvanot 13 Anday 14 Kunchiqar darvoza 15 Chuqur qishloq 1 Keldihayot 2 Qorasuv 3 Yakkabog‘ Novqat 4 Madaniyat 5 Jarqirg‘iz 6 Alako‘ylak 7 Edilbek 8 Uz 9 Samoq 10 Turon 11 Qayrag‘och 12 Chubron 13 Mevazor 74 14 Kattabog‘ 15 Qatag‘on 16 Alaqarg‘a 75

Mustaqillik yillarida Janubiy O’zbekistonda urbanizatsion jarayonlar

Купить