Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 185.1KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 23 Mart 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Muxtor Soatov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Mart 2025

1 Sotish

Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi rivojlanishining makraiqtisodiy ko’rsatkichlari tahlili

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TERMIZ IQTISODIYOT VA SERVIS UNIVERSITETI IQTISODIYOT FAKULTETI IQTISODIYOT KAFEDRASI IQTISODIYOT (tarmoqlari va sohalari bo‘yicha) TA’LIM YO’NALISHI “MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN K U R S I S H I MAVZU: Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi rivojlanishining makraiqtisodiy ko’rsatkichlari tahlili Bajardi: ______________________________ Ilmiy rahbar: __________________________ Termiz – 202 5 1 Mundarija: Kirish ………………………………………………………………………………3 I BOB O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishining tarixiy ko‘rinishi………………………………... ………………………………….……..5 1.1. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishgan yillari…………………5 1.2. Makroiqtisodiyot tushunchasi va uning mohiyati…………………...………..9 II BOB O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishining tarixiy ko‘rsatkichlari……………………………………… ……………………………14 2.1. Mustaqillika erishilgandan so‘ng yalpi ichki mahsulot hajmining o‘sishi …………………………………………………………………………….………14 2.2. 1990-yilga nisbatan o‘sishga va yuksalishga erishgan yagona mamlakat- O‘zbekiston ……………………………………………………………………….18 Xulosa…………………………………………………………………………….32 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………..33 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda mustakillik yillarida amalga oshirilgan keng ko‘lamli islohotlar milliy davlatchilik va suverenitetni mustaxkamlash, havfsizlik va huquq-tartibotni, davlatimiz chegaralari dahlsizligini, jamiyatda yashashni barqarorligini, inson huquqlari va erkinliklarini, millatlarro totuvlik va erkinliklarini mustahkamlash, millatlarro totuvlik va erkinliklarini mustahkamlash, milliy davlatchilik va suverenitetni mustaxkamlash. fuqarolarimizning bunyodkorlik mulkini ro‘yobga chiqarishga zarur shart-sharoit yaratdi. Iqtisodiotda ma’muriy- buyruqbozlikka samarali boshqaruv tizimidan mutlaqo voz kechilib, bozor islohotlari bosqichma-bosqich amalga oshirilgani va pul kredit siyosat puhta o‘ylab olib borilgani makroiqtisodiy barqarorlikni, iqtisodiyotning yuqori suratlar bilan o‘sishini, inflyatsiyani prognoz ko‘rsatkichlari darajasida saqlab qolishni taminladi hamda kichik biznes va hususiy tadbirkorlik, fermerlik harakatini rivojlantirish uchun keng imkoniyatlar va sharoitlar yaratilishiga hizmat qildi. Ayni vaqtda mamlakatimiz bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining chuqur tahlili, bugungi kunda jahon bozori konyukturasi keskin o‘zgarib, globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davlatimizni yanada barqaror va jadal suratlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondoshuv hamda tamoyillarini ishlab chiqish va ro‘yobga chiqarishni taqazo etmoqda. Shu maqsadda yaratilgan O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi barcha sohalarni qamrab olgan ho‘lda yurtimizni o‘ziga xos rivojlanishiga hissa qo‘shib bormoqda. Udan o‘rin olgan iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish yonalishining agrar sektorni modernizasiyalash va rivojlantirish vazifasi esa biz sizga to‘la ochib bermoqchi bo‘lgan islohotlardandir. Agrar sektorni modernizasiyalash va intensiv rivojlantirish, qishloq xo‘jaligini yanada isloh qilish va mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini mustahkamlash borasida muayyan ishlar amalga oshirildi. 3 Kurs ishining maqsadi . Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini hozirgi holatini umumiy tahlili, kelajakda uni yanada rivojlantirish yo‘nalishlarini nazariy va amaliy jihatdan asoslab berishdir Kurs ishining vazifasi. - Milliy iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirishning nazariy asoslarini o‘rganish; - mamlakatlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy usul va yo‘llarini tadqiq qilish; - mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy ahamiyati hamda uni rivojlantirishning istiqbollarini o‘rganish; - mamlakatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanish darajasini baholash; - mamlakatda ijtimoiy sohani rivojlanishi va aholining turmush darajasi asosiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilish; Kurs ishining obekti: Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi rivojlanishining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari. Kurs ishining predmeti: Iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish sharoitida hududlarni kompleks rivojlanishini ta’minlash masalalari tadqiqotning predme’ti hisoblanadi. Kurs ishining metodologik asosi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning ilmiy asarlari va amalda qo‘llanilayo‘lgan O‘zbekiston Respeblikasi qonunlari tashkil qiladi. Shuningdek, ilmiy izlanishning olib borish uchun iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga oid Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan qonunlar, Prezident farmonlari va hukumat qarorlari me’yoriy hujjatlar sifatida qabul qilinadi. Kurs ishining tuzilish tarkibi: Mazkur kurs ishi kirish, ikkita bob va uning tarkibiga kiruvchi to‘rtta bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tarkib topgan. 4 I BOB O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishining tarixiy ko‘rinishi. 1.1 O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishgan yillari. Hammaga ma‘lumki, o‘tmishda O‘zbekiston iqtisodiyoti sobiq sovet ittifoqi iqtisodiyotining tarkibiy qismi hisoblanib, mustaqil milliy iqtisodiyot deb bo‘lmas edi. Bizga bir yoqlama rivojlangan paxta yakka hokimligi, xom-ashyo ishlab chiqarishga va boy mineral xom-ashyo resurslaridan nazoratsiz , ayovsiz foydalanish asosiga qurilgan, yonilg‘i, g‘alla va boshqa ko‘pgina ishlab chiqarish resurslari hamda iste‘mol tovrlarining ta‘minlanishi bo‘yich markazga qaram bo‘lgan iqtisodiyot meros bo‘lib qolgan edi. Mamlakatimiz prezidenti I.A. Karimov qisqa qilib aytganlaridek, ― O‘zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga- markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo‘lgan mamlakat edi.‖ Respublikamizning mustaqillikka erishib, deyarli barcha xalqaro tashkilotlarga teng huquqli a‘zo bo‘lib kirganligiga ko‘p vaqt bo‘lganligi yo‘q. Ammo shu vaqt ichida mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlarini qamrab olgan iqtisodiy siyosati shakllanib, istiqbol yo‘nalishlari belgilab olindi. 1991-yil sentabridan buyon o‘tgan qisqa davr mobaynida iqtisodiy mustaqillikni qo‘lga kiritib, mamlakatimiz hududidagi barcha tabiiy, mineral xomashyo boyliklaridan mamlakatimizdagi butun iqtisodiy resurslar va quvvatlardan o‘z xalqimiz va uning kelajagi manfaatlari yo‘lida foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Yangi energetika, mashinasozlik va boshqa sanoat tarmoqlarining vujudga kelishi, ko‘plab yirik inshoatlar, korxonalar, zavod va fabrikalar qurilganligi, yonilg‘i va g‘alla mustaqilligiga erishganligi iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar, izchil o‘sish sur‘atlari milliy mustaqil iqtisodiyotni mustahkamlash sari harakat natijalardir. Hozirgi kunda ilg‘or mamlakatlarda ishlab chiqarish natijalarini makroiqtisodiy parametrlar (yalpi milliy mahsulot, yalpi ichki mahsulot, milliy daromad) orqali tahlil etishga katta ahamiyat berib kelinmoqda . Bunday tadqiqotlarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, ularda iqtisodiyotning turli 5 tarmoqlari o‘rtasidagi ishlab chiqarish aloqalari haqidagi statistic ma‘lumotlar batafsil tahlil qilinadi. Shunday qilib, O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan yangi, mustaqil rivojlanayotgan, o‘z xalqi, millati manfaatlariga xizmat qiladigan milliy iqtisodiyot shakllanib bormoqda. Milliy iqtisodiyot, barcha tarmoqlar va sohalarni, mikro va makro iqtisodiyotlarni, funktsional iqtisodiyotni, ko‘plab infratuzilmalarni o‘z ichiga olgan yaxlit iqtisodiyotdir. Mustaqillik tufayli biz o‘zlimizni angladik,ozod xalq,mustaqil davlat sifatida O‘zbekistonning bor bo‘y-bastini,ulkan salohiyatini butun dunyoga namoyon qilish imkoni tug‘ildi. Ozodlik bois bizni jahon tanidi,xalqimizning fidokorona mehnati, yoshlarimizning g‘ayorati,azmu shijoati ila Vatanimizning shon-shuhrati olam uzra yanada kengroq yoyilmoqda. Hurriyat bergan beqiyos imkoniyatlar negizida ertangi kunimiz– erkin va farovon kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan bunyod etmoqdamiz. Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilgan, dunyoda o‘zbek modeli sifatida tan olingan O‘zbekistonning o‘ziga xos taraqqiyot yo‘li, uning afzalliklari haqida jahondagi nufuzli siyosatchi va iqtisodchilar, ekspert va tahlilchilar tomonidan ko‘plab haqqoniy fikrlar, yuksak baholar bildirilgan. Asosiy negizini iqtisodiyotning mafkuradan xoliligi, siyosatdan ustunligini nazarda tutadigan pragmatik iqtisodiy siyosat; davlatning bosh islohotchilik vazifasini o‘z zimmasiga olishi; qonun ustuvorligini ta’minlash; kuchli ijtimoiy siyosat olib borish; islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish kabi mashhur besh tamoyil tashkil etadigan ushbu taraqqiyot modeli ayniqsa 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida o‘zining naqadar to‘g‘ri ekanini yana bir bor isbotladi. Shuni alohida qayd etish kerakki, mamlakatimizning chetdan tiqishtirilgan, “shok terapeyasi” deb atalgan usullardan, “bozor iqtisodiyoti o‘zini o‘zi boshqaradi” qabilidagi soxta qarashlardan avvalboshdanoq voz kechib, boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor munosabatlariga o‘tishda 6 inqilobiy emas, balki tadrijiy rivojlanish yo‘lini tanlagani bugun o‘zining ijobiy natijasini bermoqda. Asosiy Qonunimizda jamiyatimizning iqtisodiy asosi – ko‘p ukladli bozor iqtisodiyoti va fuqarolarning xususiy mulki qonun va davlat tomonidan himoya qilinishi huquqiy jihatdan mustahkamlab qo‘yilgan. Konstitutsiyamizning 53- moddasida: «bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va xuquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi» , deb belgilab qo‘yilgan. Mustaqillik yillarida yurtimizda demokratik huquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyati, erkin bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni qurish, xalqimiz uchun obod va farovon hayot barpo etish hamda xalqaro maydonda o‘zimizga munosib o‘rin egallashda Asosiy Qonunimiz mustahkam zamin bo‘lib kelmoqda.Biz tanlagan va mashhur besh tamoyilga asoslangan taraqqiyot modelining naqadar haqqoniy va samarali ekani biz qurayotgan yangi demokratik tizimda, iqtisodiyotimiz rivojlanishining barqaror, barchani hayratda qoldirayotgan sur’atlarida, xalqimizning hayot darajasi va sifati ortib borayotganida o‘zining amaliy tasdig‘ini topmoqda. Yurtboshimiz bildirgan fikrlarga ko‘ra,o‘tgan davrda biz duch kelgan og‘ir sinov va muammolarga qaramasdan, mustaqillik yillarida O‘zbekiston iqtisodiyoti qariyb 5 barobar, aholi daromadlari jon boshiga o‘rtacha 8,7 barobar o‘sganini, mamlakatimiz aholisi bu davrda 1,5 marta ko‘payib, 2015 yilning 1 yanvarida 31 million 500 ming kishini tashkil etishini inobatga oladigan bo‘lsak, bunday ulkan natijalarga erishganimizni, ochig‘ini aytganda, ba’zan tasavvur qilishning o‘zi ham qiyin. Bugungi kunda mamlakatimizning tashqi qarzi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 15 foizdan oshmasligi, ichki qarzimiz umuman yo‘qligi, eksport hajmi, oltin-valyuta zaxiralarimiz barqaror sur’atlar bilan oshib borayotganida ham erishgan ulkan natijalarimiz isbotini ko‘rish, kuzatish qiyin emas. 7 Jahon miqyosidagi global iqtisodiy inqiroz hali-beri davom etayotganiga qaramasdan, dunyoning sanoqli davlatlari qatorida O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotning yillik o‘sish sur’atlari so‘nggi 10 yil davomida 8 foizdan ziyod bo‘lib kelmoqda. Yangi – 2016 yilda ham ana shunday o‘sish sur’atlari ko‘zda tutilmoqda.O‘zbekistonimizga mos tarixiy, milliy, an’anaviy va iqtisodiy vaziyat va xususiyatlarni inobatga olmasdan turib, “bozor iqtisodiyotining shiddatli girdobiga o‘zingni tashlasang, uning o‘zi ko‘zlangan manzilga olib chiqadi” degan xomxayollardan butunlay voz kechdik. Va bugungi kunda butun dunyoda tan olingan, “o‘zbek modeli” deb nom olgan jamiyatimizni tubdan isloh etish, erkinlashtirish, demokratik yangi davlat qurish, uni modernizatsiya qilish bo‘yicha puxta o‘ylangan taraqqiyot yo‘limizni tanlab oldik. Yurtboshimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimiz tanlagan yo‘l – taraqqiyotning o‘zbek modeli, jamiyat hayotini yangilash va erkinlashtirish jarayonlarida amalda o‘zini oqlayotgan hayotbaxsh islohotlar yaqqol tasdiqlab turibdi. Bu ezgu ishlar ijobatida Asosiy Qonunimiz hamisha yo‘lchi yulduz bo‘lib yo‘limizni yoritib boraveradi. 8 1.2 Makroiqtisodiyot tushunchasi va uning mohiyati. Makroiqtisodiyot - bu mamlakat miqiyosida moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy so‘zlarini bir butun qilib olingan milliy iqtisodiyotdir. Milliy ho‘jalikning tarkib topgan tuzilishi ijtimoiy mexnat taqsimoti rivojining natijasi hisoblanadi. Makroiqtisodiyot o‘z ichiga xalq xo‘jaligining moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish, hamda hizmat ko‘rsatish sohalarini oladi. Moddiy ishlab chiqarish sohalari o‘z navbatida xalq xo‘jaligining ko‘plab yirik tarmoqlaridan iborat bo‘ladi. Ular ishlab chiqarish vositalari va iste’mol buyumlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga ajratiladi. Milliy iqtisodiyot meyorida faoliyat qilish uchun barcha tarmoq va ishlab chiqarish sohalarining o‘zaro bog‘liqligi va muvozanatli rivojlanishi talab qilinadi. Nomoddiy ishlab chiqarish milliy iqtisodiyotning ijtimoiy iste’molni qondirishga hizmat qiluvchi (soliqni saqlash, ta’lim, tarbiya) va millatning madaniy rivojlanishini belgilab beruvchi (fan, madaniyat, san’at, sport) sohalarini, hamda davlat boshqaruv va mudofaa tizimini o‘z ichiga oladi. Xizmat ko‘rsatish sohalari uy-joy, kommunal xo‘jaligi va madaniy maishiy xarakterdagi xizmat ko‘rsatuvchi ko‘plab tizimlardan iborat bo‘ladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmi bir qator ko‘rsatkichlar tizimi orqali, mikro va makroiqtisodiy darajada aniqlanib, tahlil qilinadi. Bu ko‘rsatkichlar yordamida korxonalar faoliyatiga baxo beriladi va milliy iqtisodiyotning rivojlanish tamoyillari aniqlanadi. Masalan, korxonalar faoliyatiga baxo berish uchun, ularning daromadlari va harajatlari hisoblab chiqiladi. Shu ma’lumotlarga asoslanib korxonaning foyda olishi eki zarar ko‘rishini bilish mumkin. Agar korxonaning ishi yaxshi bo‘lib, foida olsa, tegishli ma’lumotlaridan muvaffaqiyat sabablarini aniqlash uchun foydalaniladi. Korxona zarar ko‘rgan taqdirda ham tegishli mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlaridan uning bevosita sabablari aniqlanadi. 9 Mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ham butun iqtisodiyot uchun huddi shunday vazifani bajaradi. Bu tizimga kiruvchi turli hil ko‘rsatkichlar, birinchidan, bizga ma’lum vaqt oralig‘idagi ishlab chiqarish hajmini hisoblash va milliy iqtisodiyotning faoliyat yuritishini bevosita ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash imkonini beradi. Ikkinchidan, makroiqtisodii ko‘rsatkichlar tizimi, Yamm ni uning harakatining barcha bosqichlarida, ya’ni ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta taqsimlash va natijada foydalanish bosqichlarida ko‘rgazmali shaklda aks ettirishga imkon beradi. Nixoyat mazkur ko‘rsatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan foydalanishning mos kelishi (tengligi) kuzatilganda, mamlakatdagi umumiy iqtisodiy muvozanatlik holatini aks ettiradi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimini yaxshi tushunib olish uchun bozor ho‘jaligi sub’ektlari va bozor operasiyalari tarkibini (klassifikasiyasini) bilib olish zarur. Bozor xo‘jalik sub’ektlarini quyidagicha tasniflash qabul qilingan. 1. Nomoliyaviy korxonalar yoki ishlab chiqarish shakllari. 2. Uy xo‘jaliklari. 3. Davlat ma’muriy tashkilotlari. 4. Mazkur mamlakat chegarasidan tashqaridagi xo‘jalik sub’ektlari. Bozorli operasiyalar 3ta katta guruhga bo‘linadi: 1. Tovarlar va hizmatlar bilan operasiyalar (ishlab chisarish, investisiyalash, iste’mol qilish, import va shu kabilar). 2. Taqsimlash operasiyalari (ish haqi, foyda, ijtimoiy sugurta to‘lovlari va h.k.) 3. Moliyaviy operasiyalar (pulga taaluqli aktivlar va passivlarning o‘zgarishi, valyuta va qimmatli qog‘ozlar bilan operasiyalar, kreditli operasiyalar va h.k.) Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblashda moliyaviy balanslar tizimi alohida o‘rin tutadi. Bunda balans shaklidagi jadval orqali resurslar va ulardan foydalanish ikki yoqlama yozish tartibida ko‘rsatiladi, ya’ni har bir operasiya 10 to‘lovchisi va oluvchisiga ega bo‘ladi. Shu sababli bir marta resurslar va ikkinchi marta foydalanish sifatida yoziladi. BMT statistika hizmati tavsiya qilgan uslub bo‘yicha makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar harakati ikki darajada aks etadi: yig‘ma hisobda YaMM, MD harakti, kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish, boshqa mamlakatlar bilan operasiyalar; mukammal hisobda esa tarmoqlararo aloqalar, daromadlarning harakati, ularning taqsimlanish va pirovard foydalanishi ko‘rsatiladi. Yig‘ma hisobga yalpi milliy maxsulotni daromadlar va sarflar bo‘yicha hisoblash misol bo‘la oladi. Jamiyatning iqtisodiy rivojlanish darajasini harakterlovchi juda ko‘plab makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar mavjud. Tarixiy jihatdan dastlab moddiy ishlab chiqarish sohalari rivojlanish miqiyosini harakterlovchi ko‘rsatkichlarga ustunlik berilgan. Bu faqat foydali buyumlarni tayorlashda qo‘llaniladigan mexnat tan olingan ishlab chiqarish sharoitida to‘liq tabiy xol hisoblanadi. Shu nuqtay nazardan kelib chiqib ingliz klassik siyosiy iqtisodchilari milliy ho‘jalikdagi barcha mexnatni ikki turga ajiratgan: 1)Moddiy boyliklar yaratuvchi unumli va uni istemol qiladigan mexnat. 2)Boylik yaratmaydigan, faqat uni istemol qiladigan unumlik mexnat. Bu nazariy asos tegishli makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqarish va ulardan uzo? yillar davomida ko‘pchilik mamlakatlar ho‘jalik amaliyotida foydalanishga sabab bo‘lgan. Mazkur ko‘rsatkichlarni hozirgi davrda ham moddiy ishlab chiqarish sohalari rivojlanishini iqtisodit taxlil qilishda qo‘llash foydadan holi emas. Ishlab chiqarishni sohalari rivojlanishini eng umumiy holda - ijtimoiy maxsulot ko‘rsatkichi harakterlaidi. Ma’lum vaqt davomida (odatda bir yilda) moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan barcha maxsulotlar o‘zining qiimat ifodasida jami ijtimoiy maxsulotni tashkil qiladi. Butun halq Ho‘jaligi ishlab chiqarish vositalari va istemol buyumlari ishlab chiqaradigan tarmoqlardan iborat bo‘lganligi sababli jomi ijtimoiy maxsulot (JIM)ning ashyoviy (natural-buyum) tarkibi ishlab chiqarish vositalari va iste’mol 11 buyumlaridan iborat bo‘ladi. Bunday bo‘linish asosida JIM tarkibii elementlarining iste’mol qilinish harakteri etadi. JIMning ishlab chiqarish vositalaridan iborat qismi (mashina, uskuna va shu kabilar) ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun foydalaniladi va demak belvosita iste’molni qondiradi, iste’mol buyumlari (oziqovqat, kiyim-kechak va shu kabilar) esa ulardan farq qilib, bevosita ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi. JIMning tarmoq tarkibi ham farqlanadi. JIM tarmoq tarkibi undagi ayrim tarmoqlar (sanoat, qishloq ho‘jaligi va shu kabi) maxsulotlarining ulushi sifatida namoyon bo‘ladi. Qiymat shaklida JIM - iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati (S) va yangidan yaratilgan qiymatidan (V+m) iborat bo‘ladi. JIMni W bilan belgilasak, bunda W c+V+m bo‘ladi. Yangidan yaratilgan qiymat zaruriy maxsulot eki ishchi kuchi qiymatidan (V) va qo‘shimcha maxsulotdan (m) iborat bo‘ladi. JIM ko‘rsatkichi muxim kamchilikga ega. Uni hisoblashda ishlab chiqarishning barcha texnologik bosqichlaridagi moddiy harajatlar miqdori bir necha marta ko‘rib chiqiladi Boshqacha aytganda: JIM oraliq maxsulot + pirovard maxsulot Oraliq maxsulotga ishlov berish, qayta ishlash va sotish maxsadlari uchun harid qilingan tovarlar kiradi. Pirovard maxsulot iste’molchilar tomonidan foidalanish uchun sotib olinadigan tayor tovarlar va hizmatlardan iborat bo‘ladi. Pirovard maxsulot mexnat predmetlari qiymatini takroriy hisoblashdan ozod bo‘lsada, u mexnat vositalarining yillik amortizasiya ajratmalari summasiga teng bo‘lgan, ko‘chgan qiymat o‘tmish mexnat natijasi bo‘lib, oldingi davrlarda vujudga keltirilgan. Shu sababli moddiy ishlab chiqarish hodimlarining joriy yildagi faoliyatini aniq baxolash uchun boshqa umumlashtiruvchi ko‘rsatkich zarur bo‘ladi. Bunday ko‘rsatkich sof milliy maxsulot qisoblanadi. 12 Sof milliy maxsulot - bu yalpi ijtimoiy maxsulotning bir qismi bo‘lib, o‘zida moddiy ishlab chiqarish soqalarida yil davomida yangidan vujudga keltirilgan qiymatini ifodalaydi. Milliy daromad pirovard maxsulot –omortizasiya eki W-ChV+m Butun milliy iqtisodiyotining holatini harakterlovchi muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkich - yalpi milliy maxsulot YAMM hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy hizmat ko‘rsatish sohalaridagi barcha xo‘jalik birliklari iqtisodiy faoliyati pirovard natijalarini qamrab oladi. 13 II BOB O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishining tarixiy ko‘rsatkichlari 2.1 Mustaqillika erishilgandan so‘ng yalpi ichki mahsulot hajmining o‘sishi. Yalpi milliy maxsulot (YAMM) - milliy ho‘jalikda bir yil davomida vujudga keltirilgan pirovard maxsulot va hizmatlar bozor qiymatidan iborat bo‘ladi. Demak, YaMM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard maxsulot (hizmatlar) ning bozor qiymati. Biz bilamizki, joriy yilda ishlab chiqilgan barcha maxsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zahiralarni to‘ldiradi. Ya’ni YaMM hajmini hisoblab topishda zaxiralarning xar qanday o‘sish hisobga olinishi zarur, chunki YaMM erdamida joriy yildagi barcha maxsulotlar (sotilgan va sotilmagan) hisobga olinadi. Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to‘g‘ri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha maxsulot va hizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YaMM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan maxsulotlarni ko‘p marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, halq ho‘jaligining barcha tarmoqlarida yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi olinadi. Bizning yuqorida keltirilgan misolda (XVII-2 jadval) bu 250 s ў mni tashkil qiladi. Qo‘shilgan qiymat - bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan maxsulot qiymatidan etkazib beruvchilardan sotib olingan va iste’mol qilingan hom-ashe va materiallar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymati. Boshqacha aytganda qo‘shilgan qiymat - bu korxona yalpi maxsulotidan eki ishlab chiqargan maxsulotining bozor narhidan joriy moddiy harajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga teng. YaMM epdamida milliy iqtisodiyotda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish yillik hajmini hisoblashga harakat qilinadi. Ko‘zlangan maqsada erishish uchun iqtisodiyotda yil davomida amalga oshiriladigan kuplab unumsiz bitimlar hisobga olinmasligi zarur. Unumsiz bitimlarning ikki asosiy turi mavjud. 1. Sof moliyaviy bitimarlar. 2. Saqlanib turgan tovarlarni sotish. 14 Sof moliyaviy bitimlar o‘z navbatida uchta asosiy turga bo‘linadi: a)davlat budjetidan bo‘ladigan ijtimoiy to‘lovlari; b) hususiy ijtimoiy to‘lo‘vlar; c)qimmatli qog‘ozlarni sotish va sotib olish. Davlat ijtimoiy to‘lovlari o‘z ichiga davlatning alohida shaxs va oyilalarga beradigan ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha to‘lovlari, ishsizlik bo‘yicha nafaqalap va faxriylik nafaqalarini oladi. Davlat ijtimoiy to‘lovlarining muxim xususiyati shundan iboratki, uning oluvchilari bu to‘lovlarga javoban ishlab chiqarishning joriy hajmini yaratishga hech qanday hissa qo‘shmaydi. Shunday ekan, ulapni YaMM hajmiga kiritish, shu yil uchun bu ko‘rsatkichni oshirishga olib kelgan bulup edi. Xususiy ijtimoiy tulovlar, masalan, dorilfunun talabasining uyidan oladigan oylik yordam pullarini YaMM hajmiga kiritish ham xuddi shunday natijaga olib keladi. qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan bitimlar, masalan, aksiya va obligasiyalarni sotish-sotib olish hajmi ham YaMM ga kiritilmaydi. Chunki by bitimlar to‘g‘ridanto‘ri joriy ishlab chiqarish ?azhmini ko‘paytirmaydi. Ushlab turilgan buyumlarni sotish yohud joriy ishlab chiqarishni aks ettitmaydi, ehud ikki marta hisobni o‘z ichiga oladi. Masalan, faraz qilamiz, siz 1985 yil ishlab chiqarilgan avtomashinangizni sotdingiz. YaMM hajmini aniqlashda bu bitim hisobga olinmasligi zarur, chunki u ishlab chiqarish joriy hajmining ko‘payishi bilan birga bormaidi. Bir necha yil oldin ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish summasini zhorii iildagi YaMM hajmiga kiritish, shu yildagi ishlab chiqarish hajmining sun’iy oshirilishiga olib keladi. Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko‘rsatkichi YaMM bilan birga, uning asosida hisoblanish mumkin bo‘lgan bir qator o‘zaro bogliq ko‘rsatkichlar mavjud bo‘ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tumanlarini harakterlab beradi. YaMM ko‘rsatkichiga sof eksport, eksport va import o‘rtasidagi farq kiradi. Ammo turli mamlakatlarda tashqi savdo faoliyatining salmoqi keskin farqlanadi. Shu sababli milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini halqaro taqqoslash uchun yalpi ichki maxsulot (YaIM) ko‘rsatkichidan foydalaniladi. YaIM ma’lum vaqt 15 davomida (bir yilda) mamlakat hududida ishlab chiqarilgan pirovard maxsulot va hizmatlarning bozor qiymati. U barcha ishlab chiqaruvchilar qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida chiqadi. YaMM berilgan bo‘lsa undan to‘lov balansi qoldig‘i (eksport va import o‘rtasidagi farq)ni chiqarib tashlash yo‘li bilan YaIM aniqlanadi. YaMM va YaIM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko‘rsatkichi sifatida bitta muxim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan o‘rnini to‘plash uchun zarur bo‘lgan qiymatni ham o‘z ichiga oladi. Ma’lumki, yalpi ichki mahsulot deganda yil davomida muayyan mamlakatda jami ishlab chiqarilgan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlar qiymatining yig‘indisi tushuniladi. Darhaqiqat, iqtisodiyotning barcha tarmoqlaridagi o‘zgarishlar, aholi sonining o‘sishi, ularning real daromadlari va xarajatlari, pul aylanmasiyu inflyatsiya jarayonlari, tashqi savdo aylanmasi hamda shu kabi boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni o‘zida mujassam etgan yalpi ichki mahsulot o‘sish sur’ati mamlakat taraqqiyotini o‘zida namoyon etadi. Davlatimiz rahbari Vazirlar Mahkamasining yil yakunlariga bag‘ishlangan yig‘ilishida 2012 yil mamlakatimiz uchun makroiqtisodiy vaziyat jihatidan ma‘lum ma‘noda burilish davri bo‘lganini qayd etdi. Xo‘sh, iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari nimada namoyon bo‘ladi? Ma‘lumki, istiqlol arafasida respublika iqtisodiyoti o‘ta ayanchli ahvolda edi. Sobiq ittifoq davrida O‘zbekiston bir tomonlama rivojlangan, asosan xomashyo yetkazib berishga yo‘naltirilgan edi. Qolaversa, mamlakat ichkarisida jami talab va takliflar o‘zaro mutanosibligi izdan chiqqandi. Oldimizda esa butun xo‘jalik yuritish tizimini tubdan yangilash, bozor munosabatlari hukmron bo‘lgan jahon hamjamiyatiga yuz tutishdek og‘ir vazifa turar edi. Eskicha qarashlar bunga monelik qilar edi, albatta. Hatto bir so‘mni ham birov bekorga bermas edi. Lekin xalqimiz mehnatsevar, har qanday og‘ir sinov va qiyinchiliklarni mardonavor yengib o‘tadi, tanti, or- nomusi kuchli. Uning milliy xususiyatlaridan kelib chiqib, islohotlar bosqichma- bosqich va izchil amalga oshirildi. Bu davr oson kechgan emas. Tanlangan 16 taraqqiyot yo‘limizdan qaytarishga urinishlar, qonli tajovuzlar yodimizda. Mana shunday og‘ir vaziyatda butun e’tibor xalq farovonligini oshirish va yalpi ichki mahsulot hajmini ko‘paytirishga qaratildi. Bular, birinchi galda, iqtisodiy salohiyatimizni oshirishga zamin yaratdi. Yonilg‘ienergetika bazasini mustahkamlab, xalq iste’mol mollari bilan ta‘minlashni yaxshilash, sanoatni iqtisodiy tanazzuldan olib chiqish, transport, kommunikatsiya tizimini mustahkamlash, mavjud mineral xomashyo va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, aholini ijtimoiy himoyalash kabi o‘ta hayotiy masalalarni hal etishga xizmat qildi. Uzoqni ko‘zlab, ertangi yorug‘ kunlarga ishonch bilan bosqichma-bosqich va izchil amalga oshirilgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar zoe ketmadi. Nihoyat, milliy iqtisodiyotimizda yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmining yildan-yilga barqaror o‘sishi namoyon bo‘ldi. Ayniqsa, 1997 yil yakunlari diqqatga sazovordir. O‘sha yili 1996 yilga nisbatan YaIMning o‘sishi 5,2 foizni tashkil etib, ilk bor bu ko‘rsatkich hajmi respublika aholisi sonining o‘sish darajasidan oshdi. Natijada, YaIM aholi jon boshiga nisbatan 3,2 foizga ko‘paydi. 1997 yil yakunlari bo‘yicha Hamdo‘stlik davlatlari orasida barcha sohalarda 17 2.2 1990-yilga nisbatan o‘sishga va yuksalishga erishgan yagona mamlakat-O‘zbekiston. O‘tgan o‘n sakkiz yil mobaynida YaIM hajmining o‘sish dinamikasini kuzatsangiz, makroiqtisodiy o‘sishning ta‘minlanishi va qo‘lga kiritilgan ijobiy ko‘rsatkichlar tasodifiy emas, balki tadrijiy tusga ega bo‘lib, unga mustahkam zamin yaratilganiga guvoh bo‘lasiz. Ma‘lumki, YaIM hajmining ortishi o‘z –o‘zidan sodir bo‘lmaydi. U natijaviy xususiyatga ega. Ya‘ni iqtisodiyotda, avvalo, moliyaviy tarmoqning, xususan, pul aylanmasi va uning qiymati barqarorligi, iqtisodiy tuzilmalarning o‘zaro muvofiqligi, ijtimoiy sohadagi maqsadli yo‘nalishning ta‘minlangani hamda tashqi resurslarning o‘z vaqtida, samarali o‘zlashtirilgani mazkur ko‘rsatkich hajmi ortishiga asos bo‘ladi. Shu bilan birga, YaIMning barqaror o‘sishi mamlakatdagi iqtisodiy munosabatlarning o‘zaro muvofiqligi va ularning taraqqiyotini anglatadi. Bu boradagi qiyinchiliklar va yutuqlar haqida gapirganda, asosiy eksport mahsulotlarimiz bo‘lgan oltin va paxta tolasi, vaqtida unga jahon bozorida noqulay narx kon‘yukturasi vujudga kelgani haqida to‘xtalish lozim. Mana shuning oqibatida birgina 2001 yili xalqaro bozorda 1 milliard AQSh dollaridan ko‘p miqdorda yo‘qotish bo‘ldi, ammo yil yakuniga ko‘ra, tashqi savdo aylanmasi 3,1 foizga o‘sdi, oltin-valyuta zaxirasi avvalgi darajada saqlab qolindi, ayni paytda tashqi savdo operatsiyalarida ijobiy saldoga erishildi. Bunday natijaga erishishda mamlakatimizda ishlab chiqarilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlarni chetga chiqarish muhim ahamiyat kasb etdi. 2001 yilda YaIM hajmi 2000 yilga nisbatan nafaqat 4,5 foizga o‘sdi, balki 1991 yildagi kabi o‘sish 103 foizni tashkil etdi. Bu o‘sha paytda MDH davlatlari orasida birgina O‘zbekistonga tegishli ko‘rsatkich edi. Mamlakatimiz makroiqtisodiy o‘sish dinamikasi tahlilida davom etsak, keyingi yillarda ham rivojlanish tadrijiy ravishda ilgarilaganini ko‘ramiz. So‘nggi yillarda iqtisodiy o‘sish sur‘atlari bo‘yicha O‘zbekiston MDHning yetakchi mamlakatlari orasida peshqadamlardan biriga aylandi. Hamdo‘stlik mamlakatlari statistik qo‘mitasi ma‘lumotlariga ko‘ra, YaIM ko‘rsatkichlari bo‘yicha diyorimiz 18 2004 yili ilg‘or davlatlarning o‘rtacha o‘sish sur‘atlariga yaqinlashdi. Keyingi davrda esa Rossiya va Ukraina kabi davlatlardan ham o‘zib ketdi. Bu, avvalo, izchil va oqilona ichki siyosat natijasi, qolaversa, amalga oshirilayotgan ijobiy o‘zgarishlar, bu yo‘ldagi aniq maqsadli sa’y-harakatlar mevasi, desak, ayni haqiqatni aytgan bo‘lamiz. Bu davrda mamlakat iqtisodiyotning real tarmogiga yo‘naltirilgan investitsiyalar hajmi ham yil sayin oshib bordi. To‘giridan-to‘g‘ri xorijiy sarmoyalar faol jalb etildi, ayniqsa, neft, gaz va to‘qimachilik sanoatida ularning ulushi yanada salmoqli bo‘ldi. Mana shuning natijasida 2004 yili YaIM ilk bor 7,7 foizga o‘sdi. Shuningdek, qat‘iy pul-kredit siyosati natijasida ilk marotaba inflyatsiya darajasi eng past — 3,7 foiz bo‘lishiga erishildi. Ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirish uchun soliq yuki kamaytirildi va shu tariqa soha qo‘llab-quvvatlandi. Soliq tizimini soddalashtirish, to‘lovlarni kamaytirish ustuvor vazifalarimizdan biriga aylandi. Ayniqsa, yagona soliq to‘lovining 13 foizga tushirilishi tadbirkorlik faoliyati yanada rivojlanishida muhim omil bo‘ldi. O‘sha yili YaIM hajmi 7 foizga o‘sdi. 2007 yili barqaror iqtisodiy o‘sish (9,5 foizga) ta‘minlanishi, avvalo, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, bank tizimidagi, xususan, aholining boyish manbalaridan biri bo‘lgan omonatlardagi depozitlar foizini oshirish, uy-joykommunal xo‘jaligidagi tarkibiy islohotlar natijasidir. Qolaversa, yirik sanoat, kommunikatsiya, infratuzilma ob‘ektlarining barpo etilishi, milliy transport kommunikatsiyalari yagona tizimining takomillashtirilishi bunga mustahkam zamin yaratdi. So‘nggi ikki yil davomida bunday ezgu ishlar muttasil amalga oshirildi. Mana shunday sobitqadam siyosat tufayli dunyoda moliyaviy-iqtisodiy inqiroz hukm surgan hozirgi vaziyatda nafaqat milliy iqtisodiyotda YaIMning hajmi o‘tgan yillar darajasida saqlab qolindi, balki barqaror iqtisodiy o‘sish izchil davom etdi. 19 Hozirgi vaziyatda makroiqtisodiy jihatdan muntazam ijobiy natijaga erishish o‘zo‘zidan bo‘lmaydi, albatta. Uning zamirida elim-yurtim hech kimdan kam bo‘lmasin, degan zahmat, uzoqni ko‘zlagan oqilona siyosat va sizu bizning, farzandlarimizning nurli kelajagiga otashin intilish yotibdi. Shunday ekan, bu ezgu harakat har birimiz uchun nechog‘li qimmatli ekanini anglashimiz zarur. Davlatimiz rahbari ta‘kidlaganidek, raqamlar o‘z yo‘liga, lekin ularning ortida minglab, yuz minglab, millionlab yurtdoshlarimizning turmush tarzi, ertangi kuni, taqdiriga bog‘liq zahmatlar va iqtisodiy asoslar yotibdi. Ammo buni doim chuqur anglab yetavermaymiz. Mana, nima uchun yil yakunlarida bu ko‘rsatkichlar qaytaqayta tilga olinadi, tahlil qilinadi, o‘tgan yillar natijalari bilan qiyoslanadi! Biz o‘tgan yillar mobaynida nimaga va qanday natijalarga erishgan bo‘lsak, avvalo ezgu maqsad va fidokorona mehnat tufayli uni qo‘lga kiritdik. Shubhasiz, bu yil ham milliy iqtisodiyotimiz taraqqiyoti yo‘lida qutlug‘ qadamlar tashlanadi va bu, albatta, nurli kelajagimiz uchun mustahkam poydevor bo‘ladi. YaMM (YaIM) uch hil usul bilan hisoblanishi mumkin: Birinchi usul - bu YaMMni hisoblashga qo‘shilgan qiymatlar bo‘yicha jyondashuv. Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo‘yicha yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar qo‘shib chiqishda (YaIM tarmoq va ishlab chiqarishlar bo‘yicha). Bu usul bilan hisoblangan YaMM (YaIM) alohida tarmoqlarning shu maxsulotini yaratishdagi rolini va hissasini aniqlash imkonini beradi. Masalan, O‘zbekistonda YaIM 1993 yil halq xo‘jaligining tarmoqlari va sohalari bo‘yicha 5095,2 mlrd so‘mni tashkil qilgan. Shu jumladan: moddiy ishlab chiqarish sohalarida - 4252,0 mlrd so‘m (%) noishlab chiqarish sohalarida - 842,4 mlrd. So‘m (%). Respublikada YaIM ning tarmoqlar bo‘yicha tuzulishi shu yili quyidagi ma’lumotlar bilan harakterlangan. (mlrd. s ў m) 20 YaIM jami - 5095,2 Shu jumladan: sanoatda - 1139,7 (22,4%) qurilishda - 457,1 (9,0%) qishloq xo‘jaligida - 1420,9 (27,9%) hizmat ko‘rsatish sohalarida - 1596,8 (31,3%) savdoda - 316,9 (6,2 %) transport va aloqada - 280,5 (5,5%) boshqa sohalarda - 999,4 (19,6%) sof soliqlar - 480,7 (9,4%) Ikkinchi usul - bu YaMM (YaIM)ni hisoblashga sarflar bo‘yicha yondashuv. Bunda mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (hizmat)lar hajmini sotib olishga qilingan butun sarflar qo‘shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan pirovard maxsulotlarni mamlakat ichida ho‘jalikning uchta sub’ekti - uu ho‘jaliklari, davlat, tadbirkorlar hamda chet ellik iste’molchilar sotib olishi mumkin. Uy ho‘jaliklarining pirovard iste’molchilik sarflari. Bu kundalik tovarlarga, hizmatlarga uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga qilinadigan sarflardir. Investision sarflar tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi jamg‘arishga qiladigan sarflardir. Investision sarflar asosan uchta qismdan iborat: a)tadbirkorlar tomonidan mashina, yskuna va stanoklarning barcha pirovapd xaridi; b)barcha qurilishlar; v)zahiralarning o‘zgarishi. Birinchi guruh elementlarning "investisiyalar" tarkibiga kiritilish sababi aniq, lekin keyingi element (qurilish)ning kiritilishi ayrim tushuntirishlarni taqozo qiladi. O‘z-o‘zidan aniqki, yangi fabrika, ombor eki elivator qurilishi investisiyalar shakli hisoblanadi. Lekin g‘arb milliy hisobotida uy-joy qurilishi ham investisiya kategoriyasiga kiritiladi. Ko‘p kvartirali turar joy uylari ham fabrika va zavodlar kabi daromad keltiruvchi aktivlar hisoblanishi dalil qilib keltiriladi. Bundan tashqari, ijaraga topshirilgan va mulkdor tomonidan egallagan yashash uylari hatto ijaraga topshirilmagan holda ham investision tovarlarga kipitiladi. 21 YaIM tarkibiga zahiralarining ko‘payishi, ya’ni ishlab chiqarilgan, lekin mazkur yilda sotilmagan barcha mahsulotlar kiritiladi. Boshqacha aytganda YaMM o‘z ichiga yil davomidagi zahiralar va ehtiyojlar barcha o‘sishining bozor qiymatini oladi. Korxona ombor va peshtaxtalarida yil oxirida, yil boshida bo‘lganga nisbatan ko‘proq tovarlar to‘planib qolsa, bu iqtisodiyotda mazkur yil davomida iste’molga keragidan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarganligini bildiradi. Zahiralarning bu o‘sishi YaMMra joriy ishlab chiqarish hajmi ko‘rsatkichi sifatida qo‘shiladi. Zahiralar kamayganda, u YaMM hajmidan chiqarilishi zarur. Zahiralarning kamayishi yil davomida milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgandan ko‘poq mahsulot sotilganligini bildiradi. Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotni va bunga qo‘shimcha oldingi yillardan qolgan zahiralarning bir qismini iste’mol bo‘lgan bo‘ladi. Qo‘ldan qo‘lga o‘tgan qimmatli qog‘ozlar va mavjud aktivlarning qayta sotilishi investisiyalarga kirmaydi. Chunki bu bitim oldin mavjud bo‘lgan aktivlarga mulkchilik huquqining bir kishidan boshqashiga o‘tganligini bildiradi. Milliy hisoblar tizimida YaMMni hisoblashda yalpi, xususiy va ichki investisiyalar tushunchasidan foydalaniladi. Xususiy va ichki investisiyalar mos ravishda xususiy va milliy kompaniyalar amalga oshiradigan investision sarflarni bildiradi. Yalpi investisiyalar o‘z ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan mashina, uskuna va qurilmalarning o‘rnini qoplash uchun mo‘ljallangan barcha investision tovarlar ishlab chiqapishni, hamda iqtisodiyotda kapital hajmiga har qanday sof qo‘shimchalarni oladi. Yalpi investisiyalar mohiyatiga ko‘ra iste’mol qilingan kapitalni qoplash summasini va investisiyalarning o‘sgan qismidan iborat bo‘ladi. Boshqa tomondan sof xususiy ichki investisiyalar tushunchasi joriy yil davomida qo‘shilgan investision tovarlar summasini xarakterlash uchun ishlatiladi. Ularning farqini oddiy misolda ancha aniq tushuntirish mumkin. Faraz qilaylik, Respublikamiz iqtisodiyotida 1995 yil 500 mlrd. So‘mlik investision tovarlar 22 (ishlab chiqarish vositalari) ishlab chiqarilgan bo‘lsin. Ammo YaMMni ishlab chiqarish jarayonida shu yili 400 mlrd. So‘mlik mashina, uskuna va boshqa investision tovarlar iste’mol qilingan. Natijada bizning iqtisodiyotga 1995 yil 100 mlrd. So‘mlik jamg‘arilgan kapital qiymati qo‘shiladi. Shu yili yalpi investisiyalar 500 mlrd. So‘mlik sof investisiyalar faqat 100 mlrd. So‘mni tashkil qiladi. Ikki ko‘rsatkich o‘rtasidagi farq, 1995 yilgi YaMM hajmini ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilgan va iste’mol qilingan kapital qiymatini ifodalaydi. Yalpi investisiyalar va amortizasiya (shu yili ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan kapital hajmi o‘rtasidagi nisbat, iqtisodiyot yuksalish, turg‘unlik yoki tanazzul holatida joylashganligini xarakterlab beruvchi ko‘rsatkich (indikator) hisoblanadi. Yalpi investisiyalar amortizasiyadan ortiq bo‘lsa, iqtisodiyot yuksalish bosqichida joylashadi, uning ishlab chiqarish quvvatlari o‘sadi. Masalan, bizning yuqoridagi misolda ta’kidlanganidek, 1995 yil yalpi investisiyalar 500 mlrd. So‘mni, ishlab chiqarishda iste’mol qilingan investisiya tovarlar hajmi 400 mlrd. So‘mni tashkil qilgan. Bu iqtisodiyotda shu yil 1996 yil eki 1997 yil oxirida 100 mlrd. So‘mlik investision tovarlar ko‘p bo‘lganini bildiradiki, investision tovarlar taklifining ko‘payishi, iqtisodiyotning ishlab chiqarish quvvatlarini ko‘paytirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Iqtisodiyot yalpi investisiyalar va amortizasiya teng bo‘lgan vaziyatni aks ettiradi. Bu iqtisodiyotda mazkur yilda YaMMni ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan vositalarni qoplash uchun zarur bo‘lgan miqdorda kapital ishlab chiqarishni bildiradi. Boshqacha aytganda, sof investisiyalar taxminan no‘lga teng bo‘ladi, ishlab chiqarish quvvatlari kengaymaydi. Yalpi investisiyalar amortizasiyaga qaraganda kam bo‘lsa, ya’ni iqtisodiyotda ishlab chiqarilganga qaraganda kapital ko‘proq iste’mol qilinsa, noqulay vaziyat vujudga keladi. Bunday sharoyitda iqtisodiyotda investisiyalarning qisqarishi ro‘y beradi. Bu yil oxirida kapital hajmi yil boshida mavjud bo‘lgandan kam bo‘lib qolishga olib keladi. Masalan, "Buyuk turg‘unlik" davrida, aniqrog‘i 23 1933 yil AQShda yalpi investisiyalar hammasi bo‘lib 1,6 mlrd. dol. ni, yil davomida iste’mol qilingan kapital - 7,6 mlrd. dol.ni tashkil qilgan. Shunday qilib, investisiyalarning sof qisqarishi 6 mlrd. dol.ga teng bo‘lgan. Davlat pirovard sarflari - bu korxonalarning pirovard maxsulotlarini va iqtisodiy pesurslarni, xususan ishchi kuchini sotib olishga davlatning (boshqaruvning quyi va maxalliy organlari bilan birga) barcha sarflarini o‘z ichiga oladi. Ammo u davlatninr barcha ijtimoiy to‘lovlarini bartaraf qiladi, chunki bunday sarflar yuqorida ta’kidlanganidek joriy ishlab chiqarishning ko‘payishini aks ettirmaydi, balki davlat daromadlarining oila va alohida shaxslarga berilishi hisoblanadi. Chet elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari huddi mamlakat ichidagi iste’molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog‘liq. Shu sababli YaMMni sarflar bo‘yicha hisoblashda tovar va hizmatlarga chet elliklarning sarflari, ya’ni eksport qiymati ham qo‘shiladi. Boshqa tomondan, iste’molchilik va investision sarflar hamda davlat mablag‘larining bir qismi import qilingan, ya’ni chet elda, ishlab chiqarilgan tovarlarga sarflanadi. Milliy ishlab chiqarish umumiy hajmi asossiz oshib ketmasligi uchun import hajmi YaMMdan chiqariladi. Buning uchun eksport va import miqdorlari o‘rtasidagi farq aniqlanadi. Bu farq tovar va hizmatlarning sof eksporti, yoki oddiy qilib sof eksport deyiladi. Sof eksport ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo‘lsa, bu ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo‘lsa. Bu ijobiy, aks holda salbiy bo‘ladi. Qarab chiqilgan sarflarning to‘rt toifasiga uy ho‘jaliklariga hizmat ko‘rsatuvchi notijorat muassasalar (kasaba ittifoqlar, siyosiy partiyalar, diniy tashkilotlar va ijtimoiy tashkilotlar) pirovard sarflari va moddiy aylanma vositalari zahirasidagi o‘zgarishlarni qo‘shib chiqish yo‘li bilan. 1993 yil O‘zbekistonda sarflar (foidalanish) bo‘yicha YaIM 5095,2 mlrd. So‘mni tashkil qilgan. Shu jumladan: Pirovard iste’molga sarflar - 4184,9 mlrd. s ў m (82,1%) Yalpi jamg‘arishga sarflar - 747,4 mlrd. s ў m (14,7%) 24 Sof eksport - 162,9 mlrd. So‘m (3,2%) Uchinchi usul - bu YaMM (YaIM)ni daromadlar bo‘yicha hisoblash. Mazkur yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajminidan olingan barcha daromadlar uy ho‘jaliklariga ish haqi, renta to‘lovlari, foiz va foida shaklida kelib tushadi. Shu sababli bu usulda YaMM (YaIM) pirovard mahsulot hajmidan olingan barcha daromadlarni qo‘shib chiqish orqali aniqlanadi. YaMM (YaIM)ni daromadlar bo‘yicha hisoblash uy ho‘jaliklari, korxona va davlat muassasalarining dastlabki, ya’ni ham taqsimlangan daromadlarini mexnat haqi va yalpi foyda (renta, ssuda va bank fondi, tadbirkorlik foydasi va h.k.) ajratish mumkin. YaMM (YaIM)ni mazkur usul bo‘yicha hisoblashda daromadlarning barcha toifasiga mablag‘larni taqsimlashning daromad to‘plash bilan bog‘liq bo‘lmagan ikki turi; iste’mol qilingan kapital ajratmalar (amortizasiya ajratmasi) va biznesga egri soliqlar ham qo‘shiladi. Agar YaMMni hisoblashning oxirgi ikki usulni oddiy tenglik shaklida tasvirlasak: Mazkur yilda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotib olishga sarflar hajmi Mazkur yilda ishlab chiqarilgan maxsulotdan olingan pul daromadi. Maxsulotni ishlab chiqarishga nima sarflangan bo‘lsa, bu mazkur maxsulotni ishlab chiqarish va o‘zining inson va material resurslarini bozorda sotishga qo‘yganlari uchun daromad hisoblanadi. YaMMni hisoblashga sarflar va daromadlar bo‘yicha yondashuv. Ishlab chiqarish hajmini sarflash summasi bo‘yicha hisoblash Ishlab chiqarish hajmini sarflash summasi bo‘yicha hisoblash 1. Uy ho‘jaliklarining iste‘molchilik sarflari + 1. Ui ho‘jaliklarining iste’molchilik sarflari + 1. Daromad to‘lash bilan bog‘liq bo‘lmagan sarf va to‘lovlar 25 a) amortizasiya, b)egri soliqlar + 2. Biznesning investision sarflari + 2. Ish haqi + 3. Tovar va hizmatlarni davlat harid qilish + 3. Renta to‘lovlari + O‘zbekistonda 1993 yil YaIM daromadlar bo‘yicha 5092,2 mlrd. So‘mlik tashkil qilgan. Shu jumladan: Mexnat haqi (zaruriy maxsulot) 1956,7 mlrd so‘m (38,4%) Aralash daromadlar bilan birga yalpi foyda (qo‘shimcha maxsulot) 2205,9 mlrd so‘m (9,4%) Sof soliqlar 480,7 mlrd so‘m (9,4%) YaMM (YaIM) tarkibiga kirgan daromadlar va daromad to‘lash bilan bog‘liq bo‘lmagan sarflar (amortizasiya va egri soliqlar) ning aloxida turlarini batafsil qarab chiqamiz. Kapitalning ko‘pchilik turlarining foydali hizmat muddati bir necha yildan ancha ko‘p. Investision tovarlarni sotib olishga qilinadigan sarflar va ularning unumli xizmat muddati amalda bir davrga to‘g‘ri kelmaydi. Natijada bir tomondan sotib olish davrida foydaning va demak butun daromadning pasayishiga va boshqa tomondan keyingi yillarda foyda va yalpi daromadning oshib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida alohida kopxonalar investision tovarlarning foydali xizmat muddatini hisoblaydi va ularning umumiy qiymatini butun xizmat muddatiga teng taqsimlaydi. Kapitalning yil davomida ishlab chiqarish jarayonida istemol qilingan va yaratilayotgan maqsulotga ko‘chgan qiymati amortizasiya deyiladi. Amortizasiya kapital turlari bo‘yicha har yili ajratib boriladi. Masalan, to‘quv dastgohining qiymati 5 mln so‘m, xizmat muddati 10 yilga teng. Yillik amortizasiya ajratmasi 0,5 mln so‘mni (5:10) tashkil qiladi. 26 Amortizasiya ajratmasi shu yil ishlab chiqarilgan mahsulot (YaMM) qiymati tarkibiga ishlab chiqarish harajatlari sifatida kirib, maxsulot sotilishi natijasida pul shaklida qaytib keladi va amortizasiya fondi hisobida to‘planib boradi. Bu fond mablag‘laridan istemol qilingan kapitalni qayta tiklash, ya’ni yangi investision tovarlar sotib olish va amal qilib turganlarini qayta tiklash (kapital remont va restovratsiya) uchun foydalaniladi. U ishlab chiqarishni kengaytirish va kredit resurslarining manbayi ham hisoblanadi. Daromad to‘plash bilan bog‘liq bo‘lmagan harajatlarning boshqa turi shu sababli vujudga keladiki, davlat korxonalaridan ma’lum bir soliqni undirib oladi va ular biznes egri soliqlar deyiladi. Korxonalar unga ishlab chiqarish harajatlari sifatida qaraydi va shu sababli mahsulot bahosiga qo‘shadi. Bunday soliqlar o‘z ichiga aksizlar, sotishdan olinadigan soliqlar, mulk solig‘i, lisenziya va bojxona to‘lovlarini oladi. Daromadlarning eng katta turi birinchi navbatda ish haqini o‘z ichiga olib, u tadbirkorlar va davlat tomonidan mexnatini taqdim qilganlarga to‘lanadi. U ish haqiga ko‘plab qo‘shimchalar, xususan, tadbirkorlarning ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari va nafaqa ta’minotining xar hil xususiy fondlari, ishsizlik nafaqalari va boshqa har xil yordamlarni o‘z ichiga oladi. Ish haqiga bu qo‘shimchalar tadbirkorlarning ish kuchini yollash bilan bog‘liq bo‘lgan harajatining bir qismi sifatida chiqadi va shu sababli korxonaning ish haqi to‘lashga umumiy sarflarining elementi sifatida qaraladi. Renta to‘lovlari iqtisodiyotni resurslar (kapital, er) bilan ta’minlovchi uy xo‘jaliklarining oladigan daromadi hisoblanib, korxona harajatlari tarkibiga kiradi. Foiz xususiy biznesning pul kapitali rgalariga pul daromadi to‘lovlaridan iborat. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan foizli to‘lovlar, foizli daromadlardan chiqariladi. Mulkdan olinadigan daromadlar ikki turga bo‘linadi: bir qismi mulkda daromad eki nokorporativ tadbirkorlik sektori daromadi, boshqa qismi esa korporasiyalar foydasi deyiladi. Nokorporativ tadbirkorlik sektori daromadi 27 shaxsiy, sherikchilik va kooperativ mulkda joylashgan kopxonalap sof daromadini bildiradi. Korporasiyalar foydasi uch usulda foydalanilishi mumkin. Birinchidan, ma’lum qismiga davlat davogar hisoblanadi va uni korporasiyalar foydasiga soliq shaklida oladi. Ikkinchidan, foydaning qolgan bir qismi, aksionerlarga dividend shaklida to‘lanadi. Uchinchidan, daromad soliqi va dividend to‘langandan keyin qolgan qismi, korxonaning taqsimlanmagan foydasi deyiladi. Kopxonaning bu taqsimlanmagan foydasi iste’mol qilingan kapitalni qayta tiklashga ajratmalar (amortizasiya ajratmasi) bilan birga ob’ektlar qurish va uskunalar sotib olish maqsadida ishlatiladi. Nominal va real yalpi milliy maxsulot va ijtimoiy farovonlik. YaMM yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor qiymati yoki boshqacha aytganda bozor baxosi hisoblanadi. Baxo ishlab chiqarish umumiy hajmining har xil elementlarini yagona umumiy asosga keltirishning eng keng tarqalgan ko‘rsatkichi sifatida foydalaniladi. Har xil yillarda ishlab chiqarilgan YaMM qiymatini faqat baxo o‘zrarmagan taqdirda o‘zaro taqqoslash mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari baxo darajasi bizga iqtisodiyotda inflyasiya (baxo darajasining o‘sishi) eki deflyasiya (baxo darajasining kamayishi) o‘rin tutganligini va uning miqiyosi qandayligini bilish imkonini beradi. Baxo darajasi indeks shaklida ifodalanadi. Baxo indeksi joriy yildagi ma’lum guruh tovarlar va xizmatlar to‘plami baxolari summasini, xuddi shunday tovarlar va xizmatlarning bazis davrdagi baxolar summasiga taqqoslash orqali hisoblanadi. Taqqoslashning boshlang‘ich davri "bazis yil" deyiladi Jopiy yilda oldingi yillarga nisbatan baxo indeksining o‘sishi inflyasiyani, pasayishi esa deflyasiyani ko‘rsatadi. YaMM bir vaqtning o‘zida ham ishlab chiqarilgan tovarlar miqdorining o‘zgarishini, ham baxo darajasining o‘zgarishini aks ettiradi. Bu shuni bildiradiki, YaMM miqdoriga butun maxsulot jismoniy hajmining va baxo darajasining o‘zgarishi ta’sir ko‘rsatadi. Ammo kishilarning turmush 28 darajasi birinchi navbatda baxolarga emas, balki ishlab chiqarilgan va aloxida shahs hamda oilalarning qo‘liga kelib tushgan tovarlar miqdoriga bog‘liq. YaMM ko‘rsatkichini hisoblashda biz shunday vaziyatga to‘xtab kelamizki, har xil yillar uchun hisobot to‘plamlaridan YaMM haqidagi ma’lumotlarni olib, qaysidir yilda nominal YaMM ning ko‘payishi qandaydir darajada bir tomondan ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi va boshqa tomondan baxoning o‘zgarishi hisobiga ro‘y berganligini aytib bera olmaymiz. Muammo shundan iboratki, YaMMning qiymat ko‘rsatkichini maxsulot jismoniy hajmining o‘zgarishini (baxolarning emas) o‘zida aniq aks ettiradigan qilib tuzatish taqozo qilinadi. Bu qiyinchiliklarni bartapar qilish usuli quyidagidan iborat: baxoning o‘sishini hisobga olib YaMM jismoniy ko‘rsatkichini qisqartirish va aksincha baxo tushganda uni oshirish. Ko‘rsatilgan tuzatish, bizga, xar hil yillarda baxolar va pul birligining kursi o‘zgarmay qolganda YaMM hajmi haqida tasavvurga ega bo‘lish imkonini beradi. Joriy baxolarda va pulning kurslari bo‘yicha hisoblangan YaMM nominal YaMM deyiladi. Inflyasiya (baxolarning oshishi) yoki deflyasiya (baxolarning tushishi)ni hisobga olib, pulning o‘zgarmas kurslarida hisoblangan YaMM real YaMM deyiladi. Jopiy yildagi nominal YaMMni real YaMMra aylantirishning ancha oddiy va to‘g‘ridan to‘g‘ri usuli nominal YaMMni baxo indeksiga bo‘lishdir Bu quydagi ko‘rinishni oladi: Nominal YaMM / Baxo indeksi real YaMM, Xulosa qilib aytish mumkinki, real YaMM ko‘rsatkichi yordamida har xil yillardagi ishlab chiqarish umumiy qiymati hisoblanib, o‘zaro taqqoslanadi. Real YaMM doimiy baxolarda hisoblanishi tufayli, nominal YaMMga qaraganda iqtisodiyot real hajmining o‘zgarishi ancha aniq xarakterlab beradi. YaMM (YaIM)ni hisoblashda har ikkala soha, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning natijalari hisobga olinsada, u ijtimoiy faravonlikni to‘liq harakterlab berolmaydi. Bu YaMM ko‘rsatkichida bir qator holatlarni va faoliyat natijalarini hisobga olish mumkin emasligi bilan izohlanadi. 29 Bular jumlasiga quydagilar kiradi: - uy bekalarining uy-ro‘zg‘or xo‘jaligida va qishloq xo‘jalik hodimlarining tomorqa xo‘jaligida bajargan ishlari. - intellektual soha hodimlari (olimlar, ilmiy hodimlar) ning tayor maxsulot shaklida ifodalanmagan ishlari; - barter ayir boshlashlar; - ish vaqti (kunlari)ning qisqarishi va bo‘sh vaqtning oshib borishi; - maxsulot va hizmatlar sifati tavsifining yaxshilanishi; - yalpi maxsulot tarkibi va taqsimlanish tartibining o‘zgarishi; - aholi jon boshiga maxsulot ishlab chiqarishning o‘zgarishi; - hufena iqtisodiyot daromadlari. Milliy iqtisodiyot hufyona sektorining hodimlari bir qator yashirin faoliyat turlaridan oladigan o‘zlarining daromadlarini yashirishga harakat qiladi. Bundan tashqari ochiq iqtisodiyotda band bo‘lganlar ham o‘zlari oladigan daromadlarining bir qismini yashirib ko‘rsatish mumkin. Masalan, tadbirkor maxsulot sotishdan olgan daromadining bir qismini, ishchi rasmiylashtirishsiz yoki naxd pul to‘lashga kelishib oladigan daromadini deklarasiyada ko‘rsatmasligi mumkin. Inflyasiya darajasi qanchalik katta va soliqlar yuqori bo‘lsa, shaxslar qo‘lidagi real daromad shunchalik kamayadi, bu ularning naqd pul yoki natural tovar ayirboshlash orqali daromad olishga qiziqishini oshiradi. Xufyona iqtisodiyot miqiyosi haqida rasmiy ma’lumotlar bo‘lmasada, ko‘pchilik baxolashlar uning hajmi YaMMning 5-15% ni, ayrim mamlakatlarda 30-40% ni tashkil qilishini ko‘rsatadi. Bundan tashqari hufyona iqtisodiyot rasmiy iqtisodiyotdan tezroq o‘sib borishini tasdiqlashga dalillar ham bor. Nihoyat, axolining qancha qismi yashirin iqtisodiyot yoki faoliyatga jalb qilingan bo‘lsa, daromadning shuncha qismi soliq hujjatlaridan yashiriladi, bu ishsizlikka taalluqli rasmiy hisobot ma’lumotlarining oshirilib ko‘rsatilishiga olib keladi. Hufyona iqtisodiyot va yashirin faoliyat natijalari YaMMda hisobga olinmaydi va demak uning real hajmini kamaytiradi. 30 Bundan tashqari YaMM (YaIM)ga ta’sir ko‘rsatuvchi shunday omillar ham mavjudki ularning ta’siri natijasida ishlab chiqarish hajmining ko‘rayishi jamiyat farovonligining oshishiga olib kelmasligi mumkin. Masalan, YaMM ishlab chiqarish va uning o‘sishi, atrof muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatish bilan birga boradi. Bu havo va suvning ifloslanishi, shovqin, zararli chiqitlar hamda atrof muxit buzilishining boshqa turlaridir. O‘z-o‘zidan aniqki, atrof muxitning ifloslanishi bilan bog‘liq chiqimlar iqtisodiy farovonlikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. YaMMni ishlab chiqarish bilan bog‘liq atrof muxitning ifloslanishini bartaraf qilishga ketadigan chiqimlar hozirgi vaqtda yalpi ishlab chiqarish hajmidan chiqarilmaydi va shunday qilib YaMM moddiy faravonlik darajasini oshirib ko‘rsatadi. YaMM hajmi qanchalik katta bo‘lsa, atrof muxitning ifloslanishi va YaMM miqyosining oshirib ko‘rsatilishi shunchalik yuqori bo‘ladi. Xulosa 31 Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, respublikamiz iqtisodiyotining muhim tarmoqlaridan biri bo‘lgan qishloq xo‘jaligini modernizasiyalash, texnik va texnologik yangilash hamda tarmoqning jahon oziq-ovqat bozorlariga integratsiyalashuvi borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar tarmoqni barqaror sur'atlar bilan rivojlantirishga, uning raqobatbardoshligini ta'minlashga hamda agrar ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Harakatlar strategiyasida ko‘rsatib o‘tilgan agrar islohotlarning bosqichma- bosqich amalga oshirilishi bu sohaning qisqa muddat ichida jadal rivojlanishini ta'minlaydi. Qishloq xo‘jaligini isloh qilish va ishlab chiqarishni diversifikasiyalash natijasida boshqaruvning zamonaviy usullari joriy etiladi hamda soha samaradorligi oshishi ta'minlanadi. Qishloq xo‘jaligi ilm-fanida raqamlashtirish sohasini shakllantirish, bozor tamoyillariga mos ilmiy tadqiqot ishlarini jadallashtirish, ilm-fan yutuqlari, zamonaviy resurstejovchi, innovasion va ilg‘or agrotexnologiyalarni joriy etish orqali oziq-ovqat xavfsizligi ta'minlanadi. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek: “Qishloqda turmush darajasini yuksaltirishga, qishloqlari-miz qiyofasini o‘zgartirishga qaratilgan uzoq muddatli va bir-biri bilan chambarchas bog‘liq keng ko‘lamli chora-tadbirlarni amalga oshirish, ijtimoiy soha va ishlab chiqarish infratuzil-masini rivojlan-tirishni jadallashtirish, mulkdorning, tadbirkorlik va kichik biznesning maqomi, o‘rni va ahamiyatini tubdan qayta ko‘rib chiqish, fermer xo‘jaliklari rivojini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashdan iboratdir”. Shuning uchun ham jamiyatdagi barcha qatlamlarining faravon hayotini ta'minlash, iqtisodiyotni liberallashtirish, tashqi va ichki siyosatni barqarorlashtirish uchun biz eng avvalo qishloq ho‘jaligiga e'tibor qaratishimiz zarur. Bunda bizga taraqqiyot strategiyasi dasturi amal bo‘lishi darkor. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati . 32 • O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. • “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” kitobi • O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 oktyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo‘ljallangan strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5853-son Farmoni • Xodiev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T.: Barkamol fayz-media, 2017. • O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi Samarali iqtisodiy siyosat markazi. O‘zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh, T.: 2016. • O‘zbekicton Recpyblikaci Ppezidentining 2018 yil 12 fevpaldagi «Qishlok va cyv xyjaligi davlat boshkapyvi tizimini tybdan takomillashtipish byyicha tashkiliy chopa-tadbiplap tyg‘picida»gi Pf-5330-con fapmoni. • “IqtisodiѐYt va innovasion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali • www.lex.uz • www.stat.uz - O‘zbekicton Recpyblikaci davlat ctatictika qo‘mitaci • www.strategy.uz - “Taraqqiyot strategiyasi” markazi • www.parliament.gov.uz • www.regulation.gov.uz • www.agro.uz 33

Mustaqillik yillarida O’zbekiston Respublikasi rivojlanishining makraiqtisodiy ko’rsatkichlari tahlili                                                               

Sotib olish