Mustaqillik yillarida O'zbekistonda ekologiya, demografiya, migrasiya, urbanizasiya jarayonlarini Janubiy O‘zbekiston viloyatlari misolida ilmiy jihatdan o'rganish

K irish
I. Mustaqillik yillarida urbanizasiya jarayonlaridagi o'zgarishlar.
1.1. Globallashuv davrida jahondagi tarixiy- demografik jarayonlar va uning 
urbanizasiyaga ta'siri
1.2. O'zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida urbanizasiya sohasining 
davlat siyosati darajasiga ko'tarilishi
1.3. Mustaqillik yillarida Qashqadaryo viloyatida urbanizasiya jarayonlarining 
o'ziga xos xususiyatlari
II. Qashqadaryo viloyatida mustaqillik davri demografik jarayonlar va 
urbanizasiya masalasi. 
2.1. Viloyatda demografik va migrasion jarayonlarning urbanizasiyalashuvga ta'siri
2.2. Mustaqillik yillarida viloyatda urbanizasiyalashuv darajasi va yangi 
shaharchalarning paydo bo'lishi
2.3. Mustaqillik yillarida viloyat shaharlarning ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyoti va 
ekologik masalalari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
Тавсиялар
Ilovalar
                                                                  
                                               KIRISh
Mavzuning   dolzarbligi.   Mustaqillik   yillarida   O'zbekiston   shaharlarining
ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   taraqqiyot   darajasi   yuksalib,   mamlakatimizning
porloq istiqbolidan  belgi bermoqda. Mamlakatimizdagi  etakchi shaharlar o'zining
tarixiyligi va   zamonaviy   qiyofasi, madaniy yuksalishda tutgan o'rni, jahon talabi
darajasidagi   infrastrukturasi   bilan   alohida   ajralib   turadi.“Mustaqil   rivojlanish
yillarida,-   deya   ta'kidlaydi   O'zbekiston   Respublikasining   birinchi   Prezidenti
I.A.Karimov,-tarixan   qisqa   bir   davrda   yurtimiz   yangi   va   ulkan   marralarni   qo'lga
kiritdi,   buning   natijasida   mamlakatimizning   qiyofasi   butunlay   o'zgarib,   jahon
hamjamiyatidagi o'rni va nufuzi yuksalib bormoqda” 1
 
Mustaqillik   yillarida   O'zbekiston   shaharlarini     jahon   andozalari   darajasida
taraqqiy   ettirish   uchun   Prezident   farmonlari,   Vazirlar   Mahkamasining   bir   necha
qarorlari qabul qilindi. Jumladan, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2002-
yil   apreldagi   “O'zbekiston   Respublikasining   Shaharsozlik   kodeksi”   to'g'risidagi
qarori, 2
  O'zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   mahkamasining     “O'zbekiston
Respublikasi   aholi   punktlarining   ma'muriy   hududiy   tuzilishini   yanada
takomillashtirish   chora-tadbirlari   to'g'risida”gi   qarori, 3
  O'zbekiston   Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 2-fevraldagi “Shaharsozlik faoliyatining alohida
tartibga   solinadigan   ob'ektlarini   umumdavlat   va   mahalliy   ahamiyatga   molik
ob'ektlar   jumlasiga   kiritish   hamda   shaharsozlik   faoliyatining   alohida   tartibga
solinadigan   ob'ektlarning   chegaralarini   belgilash   tartibi   to'g'risi”dagi   nizomi
muhim ahamiyatga ega bo'ldi. 
Mustaqil   taraqqiyotimizning   o'tgan   yigirma   yillik   davrida   jamiyatni
yangilash   va   demokratlashtirish,   mamlakatimizni   isloh   etish   va   modernizasiya
qilish   yo'lida   amalga   oshirilgan   ishlar   “O'zbek   modeli”ning   naqadar   hayotiy   va
to'g'ri   ekanligini   isbotlamoqda.   Mustaqil   O'zbekiston   Respublikasidagi   etakchi
1
  Karimov   I.A.   Mamlakatimizda   demokratik   islohotlarni   yanada   chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi.- T.: O'zbekiston 2010,5-6-б
2
  O'zbekiston   Respublikasining   Shaharsozlik   kodeksi.   O'zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   qarori//
Xalq so'zi. 2002-йил, 7-май.
3
  O'zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   qarori.   O'zbekiston   Respublikasi   qonun   xujjatlar   to'plami.
Rasmiy nashr. Toshkent. -№12. 2009, 18-март,148-б viloyatlardan biri sifatida Qashqadaryo viloyati ham nafaqat boy tabiiy boyliklari,
ishlab   chiqarish   sohasidagi   muvaffaqiyatlari,   balki   o'zining   go'zal   tarixiy
shaharlari,   ravnaq   topib   borayotgan   shaharchalari   bilan   mamlakatimiz   hududlari
orasida   o'ziga   xos   o'rin   tutadi.   Islom   Karimov   so'zlari   bilan   aytganimizda
“Qashqadaryo boy tarixiy madaniyatga ega. Qadimiy Kesh, Nasaf, Koson, G'uzor
va  boshqa   o'nlab  shaharlar  bu  voha  xalqi  noyob    madaniyatidan   guvohlik  beradi.
Bu qadim shaharlarimizning tarixiy shuxrati yosh avlodni vatanparvarlik va istiqlol
g'oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalashga xizmat qilmoqda.” 4
Xususan,   mustaqillik   yillarida   Qashqa   vohasining   Qarshi,   Shahrisabz
shaharlarining   yubileylari   tantanavor   nishonlandi,   mavjud   shaharlarning   qiyofasi
chiroy   ochdi.   2009   yil-“Qishloq   taraqqiyoti   va   farovonligi   yili”   munosabati   bilan
aholisi   o'n   mingdan   ortiq   qishloq   posyolkalari   infratuzilmasining   rivojlanishiga
alohida   e'tibor   qaratildi.   Bu   esa   viloyatning   mustaqillik   yillarida   urbanizasiya
jarayonlari,   demografiya,   migrasiya,   ekologiya   masalalarini   ilmiy   tadqiq   etishni
talab   etadi,   tadqiqotning   ilmiy   natijalari   esa   Vatan   tarixini   mavzuga   oid   qismini
yanada boyitadi. 
Jahon   miqiyosida   globallashuv   va   raqobat   tobora   kuchayib   borayotgan
bugungi   zamonda   shaharsozlik   taraqqiyotini   ilmiy   tomondan   tadqiq   etish,
Qashqadaryo   ва   Surxondaryo   viloyatlaridagi   urbanizasiya   jarayonlariga
bag'ishlangan   alohida   ilmiy   tadqiqot   yaratilmaganligi   ham   o'rganilayotgan
mavzuning dolzarbligini oshiradi.
Tadqiqotning   davriy   chegarasi   1991   –   2016     yillarni   o'z   ichiga   qamrab
oladi,   chunki   bu   davrda   mamlakatimizda   bo'lgani   kabi     Janubiy   O‘zbekistonda
ham   barcha   sohalarda     bo'lgani   kabi   ijtimoiy-     iqtisodiy,   siyosiy-madaniy   sohada
tub  burilishlar   davri   bo'ldi.   Bu   davrda  Qashqadaryo   ва   Сурхондарё   viloyatlarida
shaharsozlik masalasiga doir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda 
BMIning   maqsad   va   vazifalari .     Mustaqillik   yillarida   O'zbekistonda
ekologiya, demografiya, migrasiya, urbanizasiya jarayonlarini Janubiy O‘zbekiston
4
 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. 7-tom. T.: O'zbekiston 1999,65-b viloyatlari   misolida   ilmiy   jihatdan   o'rganish   va   tahlil   etishdan   iborat   quydagi
maqsad belgilandi:
-O'zbekiston   Respublikasida   mustaqillik   yillarida   urbanizasiya
jarayonlarining davlat siyosati darajasiga ko'tarilishini o'rganish;
-1991-2016   yillarda   Janubiy   O‘zbekiston   viloyatlarida   urbanizasiya
jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlarini chuqur taxlil etish;
-   Janubiy   O‘zbekistonda   demografik   va   migrasion   jarayonlarning
urbanizasiyalashuvga ta'sirini o'rganish;
-Mustaqillik   yillarida   janubiy   viloyatarda   shaharlarning   ijtimoiy   -   iqtisodiy
taraqqiyoti va ekologik muhit ta'sirini o'rganish;
-O'rganilgan   muhim   ilmiy   materiallar   tahlili     asosida   amaliy   tavsiyalar
berish;
Ishning amaliy ahamiyati       Mavzu ijtimoiy fanlarda qaror  topgan yangicha
yondashuvlar asosida tadqiq etilib, ilmiy tarixiy adabiyotlar, Prezident farmonlari,
hukumat qarorlari, Davlat arxiv xujjatlari, statistik ma'lumotlar, mahalliy manbalar
va so'nggi yillarda olib borilgan ilmiy tadqiqot natijalarini umumlashtirish, qiyosiy
taxlil etish asosida tadqiqotning ilmiy yangiligi sifatida quydagilar ilgari surildi: 
Mustaqillik davrida O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlarining davlat siyosati
darajasiga ko'tarilganligi ilmiy taxlil qilindi;
Mustaqillik   yillarida   Janubiy   O‘zbekiston   viloyatlaridagi   urbanizasiya
jarayonlarining   o'ziga   xos   xususiyatlari,   yangi   shaharchalarning   paydo   bo'lish
omillari, yaxlit ilmiy muammo sifatida tadqiq etildi;
Mustaqillik   yillarida   Qashqadaryo   ва   Surxondaryo   viloyatlariida   demografik
o'zgarishlarning urbanizasiyaga ta'siri atroflicha yoritildi;
  Mustaqillik   yillarida   Janubiy   O‘zbekiston   shaharlarining   ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyoti, ijtimoiy-ekologik jihatlari yuzasidan aniq ma'lumotlar keltirildi; O'rganilgan   materiallar   asosida   Janubiy   O‘zbekiston   viloyatlari   misolida
mustaqillik   davri   urbanizasiya   jarayonlarini   tadqiq   etish   bo'yicha   xulosa   va
takliflar berildi. 
Вitiruv   malakaviy   ishida   umumlashtirilgan   materiallardan   tarix,   geografiya,
iqtisod, demografiya fanlaridan darslik, o'quv qo'llanmalari yozayotgan mualliflar
qo'shimcha   manba   sifatida,   akademik   lisey,   kasb-hunar   kollejlari   va   tarixchi
mutaxassislar   tayyorlanadigan   fakultetlarda   ma'ruzalar   va   maxsus   kurslar
o'qitishda keng foydalanishi mumkin. Shuningdek, Janubiy O‘zbekiston viloyatlari
hokimligi   va   viloyatdagi   tuman,   shahar   hokimliklariga   shaharsozlik   masalalarini
hal etishida tadqiqotda berilgan xulosa va tavsiyalar yordamchi material vazifasini
o'tashi mumkin.
БМИнинг   тузилиши.   Bitiruv   malakaviy   ishi     kirish,   ikki   bob,   xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 
I. Mustaqillik yillarida urbanizasiya jarayonlaridagi o'zgarishlar.
1.1. Globallashuv davrida jahondagi tarixiy- demografik jarayonlar va uning
urbanizasiyaga ta'siri
    Bugun   insoniyat   shitob  bilan   o'zgarib   borayotgan,   o'tmish   tarixida   boshdan
o'tkazgan davrlardan tamomila farqlanadigan  murakkab ziddiyatli  zamonda  hayot
kechirmoqda. 
Hozirgi   kunda   er   yuzining   u   chekkasida   sodir   bo'layotgan   voqealardan
dunyoning   boshqa   mintaqasidagi   odamzot   zudlik   bilan   boxabar   bo'lishi   odatiy tusga kirib bormoqda. Internet aloqasi  tufayli ona sayyoramizning istalgan  joyida
jahonda sodir bo'layotgan yangiliklar qabul qilinmoqda. 
Bu   davr   mutaxassislar   tomonidan   mazmunan   yuksak   texnologiyalar,   yalpi
axborotlashuv yoki tafakkur asri degan turli nomlar bilan atalmoqda. Ammo fan va
amaliyotda   bu   g'oya   globallashuv   atamasi   bilan   mustahkam   o'rin   oldi.   Professor
N.Jo'raev   ta'kidlaganidek   globalizm   atamasi   keyingi   yuz   yillarda   tobora   katta
ahamiyat   kasb   etmoqda.   “Global”   tushunchasi   lug'aviy   ma'nosi   nuqtai   nazaridan
fransuz   tilidan   “umumiy”,   lotin   tilida   esa   “globus-er   shari”   ma'nolarini   bildiradi.
Demak,   globalizm   tushunchasi   ana   shu   har   ikki   ma'noda   ham   bevosita   insoniyat
hayoti   va   taqdiri   bilan   bog'liq   bo'lgan   katta   muammolarni   “sayyoraviy”,
“umumsayyoraviy”,   “umuminsoniy”,   “dunyoviy”   muammolarni,   “umumplanetar”
ahamiyatga ega bo'lgan masalalar va global taraqqiyot istiqbollarini o'ziga qamrab
oladi. 5
  I.Karimov   so'zlari   bilan   aytganimizda   “Globallashuv-bu   avvalo   hayot
sur'atlarining   beqiyos   darajada   tezlashuvi   demakdir” 6
    Demakki,   globallashuv
jarayonining mohiyati ham odamlar, ham davlatlar o'rtasida, o'zaro aloqa va o'zaro
bog'liqlikning   haddan   tashqari   kengayib   va   murakkablashib   borayotganligidan
iboratdir. 7
                    Shunday   qilib,   jahon   miqyosida   hayot   sur'atlarining   shitob   bilan
rivojlanib   borishi   globallashuvning   ijobiy   jihatlari   bilan   birga   uning   qator   jiddiy
muammolari   borligini     xam   ko'rsatdi.   Ularning   muayyan   qismini   fanda   “   hozirgi
davrning   global   muammolari”   deb   atash   qabul   qilingan.   Globallashuvning
ijobiy,salbiy tomonlari haqida  fanda turli qarashlar mavjud.
Globallashuvning   ijobiy   tomonlari   xalqlar   va   davlatlarning   milliy     va
madaniy     xayotining   xamda   iqtisodiyotining   yaqinlashishini   jadallashtiradi,
ularning taraqqiyoti sari qulay imkoniyatlar yaratadi. 
5
1 Jo'raev N. Tarix falsafasining nazariy asoslari.-T.: Ma'naviyat, 2008,408-409-б  
6
 Karimov.I.A. Yuksak ma'naviyat-engilmas kuch.-T.: Ma'naviyat, 2008, 111-б
7
  Murtazaeva R.H. O'zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag'rikenglik. -T.: Universitet, 2007,6-б   Kengroq   ma'noda   iqtisodiy   bog'liqlik,   axborotlarning   globallashuvi   va
xavfsizlik nuqtai nazaridan o'zaro bog'liqlik xozirgi dunyo globallashuvining o'ziga
xos xususiyatlaridandir. 8
 
Urbanizasiya   jarayonlariga   xalqaro   iqtisodiy   ta'sirning   natijasida   paydo
bo'lgan   shaharlarni   shu   soha   bo'yicha   jaxondagi   yirik   mutaxassislar   Logan   va
Moloch besh tipga bo'ladi. 
1. Shahar shtab kvartiralari.
2. Innovasion markazlar.
3. Modul ishlab chiqarish markazlari.
4. Dunyo yuk tushirish va ortish punktlari.
5. Pensionerlar shahri.
Mutaxassislarning   fikricha   “Globallashuv”   kengroq   ma'noda   –bu   milliy   va
mintaqaviy   muammolarning   umumjahon   muammolarga   o'sib   o'tishi   va   yangi
xo'jalik va iqtisodiy tabiy va biologik muhitning shakllanishidir.
Jahondagi   globallashuv   jarayonlari   boshqa   sohalarda   bo'lgani   kabi   dunyo
shaharlarining   xam   qiyofasiga,   hayot   tarziga   ijobiy   va     salbiy   ta'sirini
ko'rsatmoqda. Globallashuv tufayli yuzaga kelgan muammolarning echimini topish
borasida  mutaxassislar  tomonidan  turli   taklif  va  tavsiyalar   berilayotgan  bo'lsa-da,
hozirgacha bu sohada fundamental takliflar sezilmayapti. 
Iqtisodiy   globallashuv   shaharlar   tizimining   murakkablashishiga,
jamiyat   taraqqiyotida   yangi   o'ringa   ega  bo'lishiga   imkoniyat   yaratadi.  Bu   jarayon
shaharlarga   ham   ijobiy,   ham   salbiy   ta'sirini   ko'rsatmoqda.   Yirik   shaharlar-
globallashuv   tufayli   megapolislar,   global   shaharlar   mavqeini   egallamoqda.   “Bu
megapolislar   o'z   davlatlari   yalpi   ichki   mahsulotining   asosiy   ulushini   tashkil
8
 Murtazaeva R.H. O'zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag'rikenglik. -T.: Universitet, 2007,6 - б   qilmoqda. Jumladan, iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OESR) tarkibiga
kiruvchi 30 ga yaqin davlat megapolislari o'sha davlatlarning YaIMdagi ulushi 10-
50%gacha   tashkil   qiladi.   Bular   orasida   Kopengagen   Daniya   YaIMining   49,6%ni
tashkil   etib   etakchilik   qilmoqda.   Dublin,   Bryussel,Budapesht   shaharlari   esa   o'z
davlatlari   YaIMining   42-47%ni   tashkil   etadi.   Vena,Londan,Parij,Stokgolm   va
Tokio shaharlarining Davlat YaIMning hisobidagi ulushi 28-34%i milliy YaIMga
to'g'ri keladi” 9
Global   qiyofaga   ega   bo'layotgan   shaharlar   turli   nomlar   bilan   atalmoqda.
Jumladan,   J.Gotmann   “Megapolis”,P.Xoll,   J.Fridman  “Jahon   shahri”,  S.Logan  va
G.Molotch   “shtab   kvartira”,   M.Kostels   “Informasion   shahar”,   S.Sassen   “global
shahar”   atamalarini   qo'llamoqdalar   va   atamalar   bugungi   kunda
ommaviylashmoqda. 10
 
 Globallashuv jarayonining markazida axborot va axborot texnologiyalarinig
jadallashuvi,   jahon   miqyosida   ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   tuzilmalarining
rivojlanib   borishi,   moliya   bozorining   xalqaro   ahamiyatga   molik   bo'lishi
turadi.   Saskiya   Sassen   “Global   shahar:   Nyu-York,   London,   Tokio”   nomli
asarida   global   shaharlar-global   iqtisodiyot   uchun   siyosiy   echimlar   ishlab
chiqaradigan   markaz,   iqtisodiyotga   ta'sir   ko'rsatadigan   moliyaviy   va
ixtisoslashtirilgan   servis   firmalari   joylashadigan   asosiy   punkt   deb
ta'riflaydi. 11
  Yuqoridagi   tadqiqotchilarning   fikrlaridan   global   shaharga   xos
bo'lgan quyidagi xususiyatlarni ajratib ko'rsatish mumkin:
 Shaharning kattaligi (aholi soni);
 Savdo   va   moliyaviy   markaz   sifatida   xalqaro   roli;   turli   xizmat   sohalarining
rivojlanganligi;
9
  Кожевников А. Страховой мегаполис. http: ( www.vremya.ru/print/170402  html) 
10
  Abdujabborov   B.Globallashuv   jarayonida   megapolis   faktori.//O'zbekistonda   urbanizasiya   jarayonlari   :   tarix   va
hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari. 2-qism Toshkent, 30-31-mart, 2007, 2-kism, 145-б
11
  Sassen S. The Global city: New York, London, Tokio-Princeton University Press, 1991  Axborot   markazi   sifatidagi   ahamiyati,   axborot   funksiyalarining
rivojlanganligi;
 Milliy   va   jahon   markazi   sifatida   muhim   rol   o'ynashi,   hukumat
tashkilotlarining joylashganligi;
 Xalqaro   tashkilotlarning   mavjudligi   va   xalqaro   funksiyalarning   ahamiyati,
transmilliy   korporasiyalarning   shtab-kvartiralar,   xalqaro   kompaniyalarning
ofislarining joylashganligi;
 Milliy va jahon savdo markazi sifatidagi roli;
 Yuqori darajada rivojlangan faoliyat turlarimarkazi ekanligi;
 Madaniyat va san'at markazi sifatidagi etakchiligi;
 Yirik xalqaro transport aloqalarining roli;
 Ijtimoiy va iqtisodiy nomutanosibliklarning o'sishi. 12
Tahlillar   hozirgi   zamon   urbanizasiya   jarayonlarining   globallashuv
jarayonlari bilan uzviy bog'liqlikda taraqqiy etib borayotganligini ko'rsatmoqda.
Globallashuvning   beqiyos   ta'siri   bilan   urbanizasiya   jarayonlari   tezlasha
bormoqda,   kichik   shaharlar   nisbatan   kengayib,   katta   shaharlar   tobora
yiriklashmoqda.Natijada     XX   asr   mobaynida   jahon   miqyosida   urbanistik   vaziyat
sur'ati jadallashganligi kuzatildi. 
Iqtisodiyotning   keskin   rivojlana   borishi,   ishlab   chiqarish   sohasiga
zamonaviy   texnologiyaning     inqilobiy   kirib   borishi,   transport   va
kommunikasiyaning   jadal   sur'atda   taraqqiy   etishi,   aholi   migrasiyasining   xalqaro
miqyosda   keng   tus   olishi   va   boshqa   faktorlar   urbanistik   jarayonlarni   tezlashtirib,
shahar turmush tarzining qishloq hayotidan keskin farqlanishiga olib keldi.  
Urbanizasiya   shaharlar   taraqqiyoti   bilan   bog'liq   hayot   tarzini   ifodalovchi
tarixiy   jarayon   bo'lib,   aholining   hudud   va   mintaqalar   doirasida   to'planishida
shaharlar   miqdori,   ularning   katta   kichikligini   aniqlashida   jamiyat   hayotining   turli
jabhalarida shaharlarning tutgan o'rnini bildiradi. 
12
  Лопатенко   В.М.   Урбанизация   как   глобальн ый   прцсесс   современности:   спицифика   и   формы.
http // lib . socio . msu . ru Shaharlarning   rivojlanishi   jamiyat   ijtimoiy   -   iqtisodiy     sohalarining
taraqqiyoti hamda aholi turmush darajasi va hayot tarzining yaxshilanishiga xizmat
qilishi bilan tavsiflanadi.  
Urbanizasiya   –   mazmunan   ijtimoiy,   hududiy   mehnat   taqsimoti
o'rnatilgan   hamda   dialektik   va   tarixiy   chegaralangan   va   o'tish   xarakteriga
ega bo'lgan ko'p qirrali ijtimoiy-iqtisodiy va geografik jarayondir.
Globallashuv   davrida  dunyo   miqyosida   kechayotgan   demografik   jarayonlar
va   ularning   urbanizasiyalashuv   darajasi   hamda   shahar   va   qishloq   aholisi
dinamikasi, shaharlarning o'sish sur'atlariga ta'siri dolzarb masalalardan biri bo'lib,
ko'plab mutaxassislarning e'tiborini o'ziga tortmoqda.  
  Urbanizasiyaning   hozirda   asosiy   xususiyatlari   birinchidan,   qishloq
aholisining   shaharlarga   ko'chishida,   ikkinchidan,   aholining   ko'proq   yirik
shaharlarda   to'planishida,   uchinchidan,   mayatniksimon   migrasiyaning   o'sishida,
to'rtinchidan, shahar megapolislarining paydo bo'lishida namoyon bo'lmoqda.         
  Tarixan     urbanizasiyalashuv   jarayonlarining   shakllanishi   XVII   asr   oxiri
XVIII   asr   boshlariga   to'g'ri   keladi.   YEr   yuzidagi   shaharlarda   XIX   asrda   30
milliondan   ortiq   kishi   yashagan   bo'lib,   er   yuzi   aholisining   atigi   3foizini,     1850
yilda 75 million kishi bo'lib   6 foizini, 1900 yilda 218 millionga etib 13.6 foizini,
1950 yilda 738 millionga ko'tarilib 29, 3 foizini, 2000 yilda 2milliard 950 million
aholi bilan 47, 5 foizni tashkil etgan. 
2008 yilda esa  er yuzidagi shaharlar aholisi 3.4 mlrd.ga etib  ilk bor qishloq
aholisi miqdori bilan  tenglashdi. 13
Dunyo   taraqqiyotining   ajralmas   qismi   bo'lgan   O'zbekistonda   urbanizasiya
jarayoni   o'z   rivojlanish   bosqichiga   ega.Uning   rivojlanishi   o'lkaning   ijtimoiy   –
iqtisodiy   va   demografik     xususiyatlari   bilan   uzviy   bog'liq.   Mamlakat   jami
aholisining   shaharlarda   1897   yilda   18.8,1924   yilda   19,   7,1940   yilda   24,   5,1959
13
  Региональное исследование зарубежом.-М. Наука,  1973 с- 128 . yilda  33,   6,1970  yilda   36,  6,   1991  yilda   40,  6,   2003  yilda   36,  ,7,2009   yilda  51.7
foizi yashagan.
  BMTning   demografik   prognoziga   ko'ra,   2010   yilda     dunyo   shahar
aholisining   soni   51,   3   %ga,   2020   yilda   55,   9   %ga   ,2030   yilda   esa   60.8%ga   teng
bo'lishi   kutiladi.   Umummiy   aholi   soni   2030   yilda   8.2   milliard   kishidan   shahar
aholisi esa 5.0 milliard kishidan iborat bo'lishligi  tahmin qilinmoqda.
 BMTning ma'lumotiga ko'ra globallashuv davrida jaxonda 200 mlndan ortiq
migrantlar   faoliyat     ko'rsatmoqda.   Migrasion   va   demografik   jarayonlar   ta'siri
mamlakatlarda   turlicha   ko'rinishda   bo'lmoqda.   Rivojlangan   mamlakatlarda   tabiiy
takror   barpo   bo'lish   ko'rsatkichlari   pastligi     tufayli   tashqi   migrasiya   faol   ishchi
kuchi   bilan   ishlab   kelmoqda.Markaziy   va   Sharqiy   mamlakatlardagi   Uganda,
Keniya,     Somali,     Chad,     Niger,     Sinegal,     Mali   kabi     rivojlanayotgan   iqtisodiy
qoloq mamlakatlarda tug'ilish va o'lim yuqoriligi sababli ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat
yanada og'irlashmoqda. Ularda tug'ilish 35-40 promell  bo'lgani  holda o'lim  15-20
promellni   tashkil   etmoqda.   Pokiston,   Niger,     Chad,     Somali   kabi   davlatlarning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojiga aholi o'limining ta'siri nihoyatda yuqoridir.
  O'zbekiston urbanizasiya darajasi nisbatan past davlatlar sirasida. Toshkent
shahrida 2.1 mln.aholi yashaydi, shahar urbanizasiya talablariga to'la javob beradi.
Undan keyingi o'rinda Namangan shahri turadi.
O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari quydagi  omillar asosida
vujudga kelgan. 
Aholi ko'p yashaydigan qishloqlarda shaharlarning bunyod bo'lishi;
rivojlangan yirik ishlab chiarish korxonalari atrofida shaharchalarning paydo
blishi;
shahar   atrofida   yangi   aholi   yashaydigan   punktlarning   shakllanishi   shahar
aholisining tabiy o'sib borishi;
qishloq aholisining shaharlarga migrasiya qilishi; shahar aholisining chetga migrasiya qilinishi va boshqalar.
Globallashuv jarayonlarining dunyoda keng miqyosda tarmoq otib borishida
O'zbekistonning   o'rni   qanday   bo'lishligi   aniq   belgilangan.   Ayrim   tadqiqotlarda
iqtisodiy   jihatdan   tahlil   etilsa   boshqalarida   yagona   axborot   tizimi   sifatida
tushuniladi.   Uchinchilari   esa   uni   umumiy   turmush   tarzlarining   shakllanishida
namoyon bo'ladi deb ko'rsatishadi. 14
Sobiq   tuzumning   hukmronligi   yillarida   1970   yillarga   qadar   50   dan   ortiq   yangi
shaharlar barpo etildiki, bu respublika ijtimoiy-iqtisodiy hayotida o'ziga xos o'ringa
ega   bo'ldi.   Bu   yillarda   50   ga   yaqin   shaharchalar   (posyolkalar)   shahar   maqomini
oldi.  15
 O'sha davrda shaharlar sanoat, transport, ilm fan, dam olish markazlari kabi
sohalarga ixtisoslashdi. Shaharlar mazmunan quydagi funksional tiplarga bo'linadi.
Ko'p   funksiyali   siyosiy-ma'muriy   markazlar,   poytaxt   shaharlar.   Qashqadaryo
viloyatida bu tipdagi shahar yo'q.
Ko'p funksiyali shaharlar. Viloyat markazlari (Qarshi)
Ko'p tarmoqli yirik sanoat markazlari (bu tipdagi shaharlar Qashqadaryo viloyatida
yo'q)
Sanoat   tarmog'i   va   transport   markazlariga   ixtisoslashgan   shaharlar(Muborak,
Tallimarjon)
Agroindustrial shaharlar (Koson)
Tuman   markazlari   (G'uzor,  Qamashi,   Beshkent,   Kitob,  Yangi   Nishon,   Chiroqchi,
Yakkabog')
Rekreasiya shaharlar (Shahrisabz)
14
  Отамуродов С. Глобаллашув ва миллат. Тошкент. Янги аср авлоди, 2008, 11 - бет.
15
  Ата - Мирзаев О., Гентшке В.,Муртазаева Р., Салиев А Историко демографические очерки Узбекистана.   –
Тошкент.: Университет, 2002. -35-36 с. Birinchi   guruh   aholisining   soni   1   miliiondan   ortiq   bo'lgan   eng   yirik
shaharlarkiradi.   Bunday   shahar   O'zbekistonda   yagona   bo'lib,   u   poytaxt   Toshkent
shahridir.
Ikkinchi   guruh   (aholisi   250   mingdan   1   mln   gacha)   yirik   shaharlar   tashkil
etadi. Ular respublikada 3ta – Andijon, Samarqand va Namangan.
Uchinchi guruh katta shaharlar aholisi (100 mingdan 250 mingacha) kiradi.
Ularning   soni   9   ta:   Nukus,   Buxoro,   Qarshi,   Qo'qon,   Jizzax,   Navoiy,   Termiz,
Olmaliq, Angren, Chirchiq, Farg'ona, Marg'ilon va Urganch.
To'rtinchi   guruh   o'rtacha   shaharlar   (aholisi   50   mingdan   100   mingacha)
tashkil qiladi. Ularning soni 16 ta : Beruniy, To'rtko'l, Xujayli, Asaka, Shahrihon,
Kogon,   Koson,   Shahrisabz,   Zarafshon,   Kattaqo'rg'on,   Toyloq,   Urgut,   Denov,
Guliston, Bekobod shaharlari.
Beshinchi   guruh   esa   kichik   (aholisi   50   mingacha   bo'lgan)   shaharlar
egallaydi. Ular soni respublikada 86 ta. 16
Ikkinchi guruh Bunday shahar Qashqadaryo viloyatida yo'q.
Uchinchi guruh katta shaharlar aholisi (100 mingdan 250 mingacha) kiradi.
Ularning soni 1 ta: Qarshi.
To'rtinchi   guruh   o'rtacha   shaharlar   (aholisi   50   mingdan   100   mingacha)
tashkil qiladi. Ularning soni 2 ta : Koson, Shahrisabz.
Beshinchi   guruh   esa   kichik   (aholisi   50   mingacha   bo'lgan)   shaharlar
egallaydi.   Ular   soni   viloyatda   9   ta:   G'uzor,   Qamashi,   Beshkent,   Kitob,   Muborak,
Yangi Nishon, Tallimarjon, Yakkabog', Chiroqchi.
Globallashuv   O'zbekistonga   ham   o'z   ta'sirini   o'tkazmoqda.   Mamlakatda
iqtisodiy,   siyosiy   va   ma'naviy   islohotlar   globallashuv   jarayonlari   chuqurlashib
borayotgan   bir   sharoitda   amalga   oshirilmoqda.   Globallashuv   ta'sirini   hozirgi
paytda   deyarli   barcha   sohalarda   ko'rish,   his   eish   mumkin.   Prezidentimiz
16
  Ўзбекистон Республикасининг шаҳарсозлик кодекси. Тошкент. 2002 йил 4 апрель. aytganlaridek   ayniqsa,   davlatlar   va   xalqlar   o'rtasidagi   integrasiya   va   hamkorlik
aloqalarining   kuchayishi,   xorijiy   investisiyalar,   kapital   va   tovarlar,   ishchi
kuchining   erkin   harakati   uchun   qulayliklar   vujudga   kelishi,   ko'plab   yangi   ish
o'rinlarining yaratilishi, zamonaviy kommunikasiya va axborot texnologiyalarning,
ilm-fan   yutuqlarining   tezlik   bilan   tarqalishi,   turli   qadriyatlarning   umuminsoniy
negizida uyg'unlashuvi, sivilizasiyalararo   muloqotning yangicha sifat kasb etishi,
ekologik   ofatlar   paytida   o'zaro   yordam   ko'rsatish   imkoniyatlarining   ortishi   –
tabiyki, bularning barchasiga globallashuv tufayli erishilmoqda. 17
 
Jahondagi   yirik   shaharlarda   bu   holat   tobora   keskin   tus   olmoqda   yirik
shaharlarda va sanoat  markazlarida ifloslangan atmosferadan erga katta miqdorda
qattiq zarralar cho'kmoqda. Jumladan, Nyu Yorkda shamolsiz  kunlarda 1 kilometr
kvadrat   joyga   oyiga   26   tonna,   Tokioda   23   tonna,   Piteburgda   33   tonna   chang   va
qurum to'kilar ekan.
Jahonnig   yirik   shaharlarida     harakatsiz   turgan   havoda   zaharli   moddalar
shunchalik   ko'payib   ketganki   tuman   xolatidagi   smog   hosil   qiladi.Bu   moddalar
odamlarning o'limiga ham sabab bo'ladi. Bunday holat 1952 yilda London shahrida
sodir bo'lgan.Besh kun davom etgan smogdan 4000 kishi nobud bo'lgan.10000dan
ortiq odam og'ir kasalga yo'liqqan.1956 yil yanvar oyida   shahar havosida 96 soat
osilib   turgan   smogdan   1000   kishining   yostig'i     qurigan.Bunday   holat   1963   yilda
Nyu   York   shahrida   ham   sodir   bo'lib   170   kishi   halok   bo'lgan.Keyingi   vaqtlarda
bunday tuman AQShning qator shaharlarida,Tokio, Sidney, Mexikoda ham tez-tez
sodir bo'lmoqda. 18
              Bunday   shaharlar   atmosferasini   ifloslantiruvchi   manbalardan   biri
avtomobillarning   ko'payib   borishidir.Avtomobil     harakatlanganda
pokrishkalarining   eyilishidan   rezina   changi   chiqadi.   Har   bir   avtomobil   yiliga   10
kilogrammdan rezina changi qoldiradi. Agar shaharda 10000ta mashina bo'lsa, yil
mobaynida   hosil   bo'ladigan   chang   100   tonnaga   etadi.YEr   shari   atmosferasidagi
iflosliklarning 40%i avtomobillarga to'g'ri  keladi. Har  1000 avtomobildan havoga
17
 Қаранг: Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008, 111-112 б.
18
 Алибеков Л.А, Нишонов С.А Фан-техника тараққиёти, табиат ва инсон. –Т.: Ўзбекистон 1984,60-61  har   kuni   3000   kilogramm   uglerod   oksidi,   200-400   kilogramm   yoqilg'ining   chala
yonishi qo'shiladi.
                Shaharlarda   zaharli   gazlarning   havoga   o'tishi   tufayli   kishilar   o'limi   sodir
bo'lmoqda.   Masalan,   B.Kitonovich   (1985)   ma'lumotiga   ko'ra   AQShda   yiliga
o'lgan   kishilar   umumiy   miqdorining   8%i,   Kanadada   9%   i,   Yaponiyada   16%i,
Angliyada 22%i atmosferaning ifloslanishidan halok bo'lmoqda. 19
Bugungi   kunda   mamlakat   aholisining   salomatligini   saqlash   ham   global
muammolardan   biridir.   O'zbekistonda   aholining   30   millionlik   chegaraga   etishi
hamda   unga   mutanosib   ravishda   tabiy   muhitga   bo'lgan   ta''sirni   kuchayishi   turli
darajadagi ekologik muammolarni keltirib chiqardi. Buning oldini olish maqsadida
Prezidentimiz   tashabbusi   bilan   qator   ishlar   amalga   oshirilmoqda.   Jumladan   1998
yil   “O'zbekiston   Respublikasi   sog'liqni   saqlash   tizimin   islog'   qilish   davlat   dasturi
to'g'risida”gi   prezident   farmoyishi   qabul   qilindi.   Bu   dasturga   muvofiq   Orol   bo'yi
mintaqasida   joylashgan   aholilarning   ekologik   jihatdan   sog'lomlashtirish   bo'yicha
loyihalar rejalashtirildi.
Prezident   Islom   Karimov   BMTning   Ming   yillik   maqsadlarni   rivojlantirish
sammiti   (2010   yil   21   sentyabr)   sammitida   so'zlagan   ma'ruzasida   Orol   bo'yi
mintaqasida ekologik muhitni  yanada  sog'lomlashtirish  masalasida  jahon ahlining
e'tiborini   qaratdi.   Ekologik   sog'lomlashtirish   respublikada   davlat   siyosatidagi
ustuvor masalaga aylandi.   
Bugungi kunda O'zbekistonda muammolar qatoriga Orol zonasi  aholisining
salomaligini   kiritib   o'tish   mumkin.   1998   yil   «O'zbekiston   Respublikasi   sog'liqni
saqlash tizimini isloh qilish Davlat dasturi to'g'risida»gi Respublika Prezidentining
farmoyishi hamda uning asosida amalga oshirilayotgan vazifalar, ya'ni hududlarni
ekologik   jihatdan   sog'lomlashtirish   bo'yicha   orolbo'yi   mintaqasida   katta   loyihalar
rejalashtirilgan. 
19
  Barotov P.Tabiatni muhofaza qilish.-T.: O'qituvchi, 1991., 54-б)   Xullas   hozirda   jahon   globallashuv   urbanizasiyasini   quyidagicha   ifodalash
mumkin:
Birinchidan,   urbanizasiya   jarayonlari   hozirgi   dunyoda   ijtimoiy-iqtisodiy
omillar ta'sirida vujudga kelayotgan ijtimoiy jarayondir.
Ikkinchidan,   urbanizasiya   jarayonlari   barcha   davlatlarda   ham   bir   xilda
rivojlanmaydi. Har bir davlatning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari  o'sha davlatdagi
urbanizasiya jarayonlariga katta ta'sir ko'rsatadi.
Uchinchidan,   globallashuv   jarayonlari   urbanizasiya   jarayonlarining   shitob
bilan rivojlanishiga olib keladi.
To'rtinchidan, urbanizasiya jarayonlarining maxsuli o'laroq ko'plab ijtimoiy-
iqtisodiy,   ekologik   muammolar     yuzaga   keladi.   Natijada   havo   ifloslanadi,
jinoyatchilik   o'sib   boradi,   shaharlarda   ishsizlik   ko'payadi,   ichimlik   suvi   tanqisligi
kabi muammolar sodir bo'ladi. 
Urbanizasiya   jarayonlarini   keltirib   chiqarayotgan   muammolarini   hal   qilish,
bu jarayonning har bir davlat, umuman dunyo miqyosida talofatlarsiz borishi butun
dunyo davlatlarining birgalikdagi samarali hamkorligini 
taqozo  etadi. So'nggi   yillarda   globallashuv  ta'sirida  jahon  urbanizasiyasida
o'ziga xos xususiyatlar yuz bermoqda. Ular quyidagilar:
-rivojlangan   mamlakatlarda   urbanizasiya   jarayonining   sifat   jihatdan
o'zgarishi, uning demografik ko'rsatkichlarini barqarorlashuvi;
-rivojlangan mamlakatlarda shaharlar va shahar aholisining tez o'sishi;
-urbanizasiya   yuqori   darajaga   etgan   davlatlarda   suburbanizasiya
jarayonining avj olishi;
-shaharlarning   murakkab   hududiy   tizimlarini   (shahar   aglomerasiyalari,
megapolis va megalopolislarning) ko'payishi; -ayrim   mamlakatlarda   urbanizasiya   darajasining   pasayishi   (deurbanizasiya
holatlarining kuzatilishi);
-qishloq va shahar aholisi tabiiy harakatidagi farqlarning qisqarishi va h.k.;
1.2. O'zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida urbanizasiya
sohasining davlat siyosati darajasiga ko'tarilishi.
Mustaqillik yillarida mamlakatimizda qadimiy shaharlarning zamon talablari
darajasida   rivojlantirish   va   yangi   shaharchalarning   paydo   bo'lishi   uchun   keng
imkoniyatlar   yaratish   davlat   siyosati   darajasiga   ko'tarildi.   Shaharlarda     yil   sayin
aholining   ko'payib,   hududlarining   tobora   kengayib   borishi,   qishloqlarda   aholi
sonining   ortishi   bilan   hududining   kengayishi,   yangi   shaharchalarning   barpo
etilishi,   qishloq   aholisining   shahar   sari   intilishi,   migrasiya   to'lqinining   o'sishi
urbanizasiya   jarayonlarining   muhim   omillari   hisoblanadi.   Shuningdek,
urbanizasiya   darajasi   ishlab   chiqarish   kuchlarining   o'sishiga,   aholi   turmush
darajasining   ko'tarilishiga,   shahar   bilan   qishloq   o'rtasidagi   mehnat   turlarining
taqsimlanishiga sabab bo'ladi. 
Buning   tasdig'ini   avvalambor   mamlakatimiz   iqtisodiy-ijtimoiy
taraqqiyotining   barqaror   sur'atlarida,   aholi   farovonligining   izchil   va   muntazam
oshib borayotganida, qishloq va shaharlarimiz yanada obod bo'lib, yangicha qiyofa
kasb   etayotganida,   eng   muhimi,   yurtimizda   ro'y   berayotgan   demokratik
yangilanish   jarayonlarida   yaqqol   ko'rish   mumkin” 20
  Prezident   Islom   Karimov
rahnamoligida   o'tgan   yigirma   yil   mobaynida   mamlakatimizda   barcha   sohalarda
islohotlar   amalga   oshirilmoqda,   milliy   qadriyatlarimizni     boyitishga,   madaniy
meros   boyliklarini   jahon   miqyosida   tanitishga   xalqimizning   madaniyatini,
ma'naviyatini targ'ib va tashviq qilishga keng e'tibor berilmoqda.  
20
  Karimov.I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta'minlash-bizning oliy maqsadimiz. 17-tom. T.: 
O'zbekiston,2009, 30-31 b.  YuNYESKO   tomonidan   2007   –   yilda   Toshkent   shahrini   Islom   madaniyati
markazi   deb   e'lon   qilinishi   ham   bu   sohada   olib   borilayotgan   amaliy   ishlarning
yorqin ifodasi bo'ldi.
Mustaqillik yillarida qadimiy shaharlarni obodonlashtirish, yangi shaharlarni
tashkil  etishning  me'yoriy-huquqiy asoslari  ishlab chiqildi. Shaharsozlik Kodeksi,
“O'zbekiston   Respublikasida   ma'muriy-hududiy   tuzilish,   toponimik   ob'ektlarga
nom   berish   va   ularning   nomlarini   o'zgartirish   masalalarini   hal   etish   to'g'risidagi”
qonun,   O'zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “2007-2011   yillarda
O'zbekistonning   kompleks   hududiy   rivojlantirish   strategiyasi   dasturini   ishlab
chiqish   to'g'risida”gi   Farmoyishida   qabul   qilindi,   mamlakatning   hududiy
rivojlanish konsepsiyasi va dasturini ishlab chiqish vazifasi qo'yildi hamda shahar
manzilgohlarini rivojlantirish chora-tadbirlari belgilab berildi.  
Talabga   ko'ra   shahar   bosh   rejasi   -   shahar   qurilishida   asosiy   bosh   me'yor
bo'lib hisoblanadi. Bu xujjat 15-20 yillik istiqbol davr uchun ishlab chiqilib, shahar
hududida   infratuzilma   ob'ektlari,   uy-joy   binolari,   ishlab   chiqarish   va   xizmat
ko'rsatish   korxonalarining   joylashuvini   me'moriy   talablarga   mos   holda   tartibga
soladi.   O'zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “O'zbekiston   Respublikasida
arxitektura va shaharsozlikni yanada takomillashtirish chora-tadbirlar to'g'risida”gi
qaroriga muvofiq poytaxt shaharlar, viloyatlar markazlari hamda muhim tarixiy va
ishlab   chiqarish   ahamiyatiga   molik   bo'lgan   Xiva,   Shahrisabz,   Qo'qon,   Olmaliq,
Angren, Zarafshon, Chirchiq va Tollimarjon shaharlarining   bosh rejalari Vazirlar
Mahkamasi   tomonidan   tasdiqlanishi   belgilab   qo'yildi.   Shaharsozlik   siyosatining
izchil amalga oshirilishi uchun xalq xo'jaligining turli sohalarida va boshqaruvning
turli   pog'onalarida   mehnat   qilayotgan   rahbar   hodimlarni   tayyorlash   va   qayta
tayyorlash tizimida ham shaharsozlik sohasiga katta e'tibor qaratmoqda. Bu sohada
O'zbekiston Respublikasi huzuridagi Davlat va Jamiyat qurilish Akademiyasi 2006
yildan boshlab “Rahbar Davlat xizmatchilarining boshqaruv sohasidagi bilimlarini
rivojlantirish   maqsadida   markaziy   o'quv   rejasiga   “Shaharsozlik     asoslari   va
shaharsozlik sohasidagi qonun xujjatlari dasturi”ni kiritdi. Oliy   Majlisning   2003-yil   dekabridagi   “Buxoro,   Navoiy,   Namangan,
Samarqand   va   Farg'ona   shaharlarining   tuman   ma'muriy-hududiy   tuzilmalarini
tugatish   hamda   Navoiy   viloyatining   Navoiy   tumani   chegaralarini   kengaytirish   va
nomini o'zgartirish to'g'risida”gi qarori bu masalalarning echimini hal etdi. Qarorga
ko'ra   Buxoro   shahridagi   F.Xo'jaev   va   To'qimachilar,   Navoiydagi   Karmana,
Namangandagi   Davlatobod,   Samarqanddagi   Siyob,   Temiryo'lchi   va   Bog'ishamol,
Farg'onadagi Qirgili tumanlari tugatildi. 
Mamlakatimiz   hukumatining   yuqoridagi   takliflarni   ma'qullashi   ishlab
chiqarish   va   ijtimoiy   infratuzilmani   yanada   rivojlantirish,   er   va   suv   resurslaridan
oqilona   foydalanish,   aholi   farovonligini   yaxshilashi   hamda   hududlarni
boshqarishni   maqbullashtirishga   qaratilgan   tadbirlar   samaradorligini   oshirish
uchun zarur sharoitlar yaratish imkonini beradi.  21
Shaharsozlikka oid qabul qilingan qonunga ko'ra O'zbekiston Respublikasiga
bevosita   bo'ysunuvchi   shaharlar   tarkibiga   yirik   iqtisodiy,   madaniy   va   ma'muriy
markazlar joylashgan shaharlar daxldordir. Bunday shaharlarda aholi miqdori 500
mingdan   ortiq   bo'lishi   belgilangan.   Viloyatlarga   bo'yinsunuvchi   shaharlar   muhim
sanoat ahamiyatiga molik iqtisodiy va madaniy markaz hisoblangan aholisi soni 30
mingdan kam bo'lmagan shaharlar kiradi. Iqtisodiy – ijtimoiy, madaniy taraqqiyoti
yuqori   bo'lgan   shaharlar   aholisi   30   mingdan   kam   bo'lsa   ham   viloyatlarga
bo'ysunuvchi   shaharlar   ro'yxatiga   kiritilishi   mumkin.   Tumanlarga   bo'ysunuvchi
shaharlar   qatoridan   aholisi   etti   mingdan   kam   bo'lmagan   shaharlar   joy   olishi
mumkin.  Bu   kabi   shaharlarda  aholining   uchdan   ikki   qismidan   ko'prog'i   ishchi   va
xizmatchilardan iborat bo'lmog'i ko'zda tutiladi. Shuningdek, bunday shaharlarning
ma'muriy   -   tashkiliy   mohiyati   va   rivojlanish   istiqbollari   ham   e'tiborga   olinadi.
Shahar posyolkalari qatoriga aholisi soni ikki ming kishidan kam bo'lmagan aholi
manzillari   kiritiladi   va   bu   shaharchalarda   sanoat,   qurilish   tashkilotlari,   temir   yo'l
stansiyalari   joylashgan   bo'lishi   kerak.   Bunday   shaharchalarda   aholisining   uchdan
21
 “ Xalq So'zi”, 2010 yil, 7 dekabr. ikki   qismi   ishchi   va   xizmatchilar   va   ularning   oila   a'zolaridan   iborat   bo'lishligi
belgilangan. 
Respublikada   shahar   posyolkalarining   hududiy   joylashuvida   ham
notekisliklar bor. Jumladan, Toshkent (18 ta), Samarqand (12 ta ), Namangan (11
ta), Qashqadaryo (4 ta), Xorazm (1 ta) viloyatlarida mavjud. 
Shaharchalar salmog'i bo'yicha ham viloyatlar orasida katta farqlar mavjud.
Jumladan   Xorazm   (37,8%),   Sirdaryo   (33,6%)   viloyatlarida   har   uchta,   Jizzax
viloyatida   (25,1%)   esa   har   to'rtta   shahar   aholisining   bittasi   posyolkalar   hissasiga
to'g'ri keladi. 
Yuqoridagilardan   kelib   chiqib   aytganimizda,   shahar   posyolkalari   aholisi
uncha ko'p bo'lmagan, yashovchilarning ko'pchiligi qishloq xo'jaligi sohalari bilan
band bo'lgan kishilardan tarkib topgan. Keyingi yillarda ayrim sanoat  korxonalari
normal faoliyat olib bormaganliklari, posyolkalarni tashkil etishda ba'zi qoidalarga
to'la   e'tibor   bermaganliklari   sababli   ushbu   korxonalar   joylashgan   aholi
manzilgohlarining   iqtisodiy   ijtimoiy   rivojlanishi   ortda   qoldi.   Masalan:
Qoraqalpog'istondagi   Vodnik,   Namangan   viloyatidagi   Uychi   posyolkalari   shular
jumlasidandir. 22
 
Respublika   hukumati   bu   kabi   muammolarni   hal   etish   uchun   zaruriy   chora
tadbirlarni amalga oshirdi. 
O'zbekistonning   o'ziga   xos   xususiyati   shahar   hududlaridan   nihoyatda
tejamkorlik bilan foydalanishni hamda aholining turmushi va dam olishini tashkil
etish, obodonlashtirish, sun'iy sug'orish uchun hududlarni ko'paytirish hamda turar-
joy binolar qavatlarini pasaytirishni talab etadi. 23
 
O'zbekiston   Respublikasining   shaharsozlik   kodeksida   yozilganidek
O'zbekiston   Respublikasining   butun   hududiy   va   qismlari   aholini   joylashtirish
22
 Zokirov S.S, Holiqnazarov O.A. O'zbekistonda shahar posyolkalarining rivojlanish muammolari // O'zbekistonda
urbanizasiya jarayonlari : tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy- anjuman materiallari. Toshkent, 30-31 mart. 200 7
yil. 2-qism , 112-б
23
  Latipov   D.   O'zbekiston   me'morchiligi   va   shaharsozligi:   muammolar,   mulohazalar//Moziydan   sado).   OZB.-GERM.MCHJ.
“KAMALAK-PRINT”1.(37). 2008-23 б. umudavlat va mintaqaviy tizimlari, er uchastkalari, binolar, huduiy ishlab chiqarish
zonalari,   tarixiy   merosiy   ob'ektlari     va   ularning   muhofaza   zonalari,   transport
kommunikasiyalari shahar faoliyatining ob'ektlari hisoblanadi. 24
 
Mazkur   kodeksga   o'zgartirish   va   qo'shimchalar   kiritish   to'g'risida
O'zbekiston   Respublikasi   qonuniga   ko'ra   O'zbekiston   Respublikasi   Davlat
arxitektura va qurilish qo'mitasi  shaharsozlik faoliyati  to'g'risida maxsus vakolatli
Davlat organi qilib belgilandi. 25
 
Qaror  aholi manzilgohlari tarkibida shahar posyolkalari  mavqeini  ortishiga,
shaharchalar   ijtimoiy   -   iqtisodiy   rivojlanishini   oshirishga   muayyan   darajada   ta'sir
ko'rsatsada,   biroq   shaharchalarni   tashkil   etish   jarayonida   xuquqiy   noaniqliklar
borligi ham sezilib qoldi.
Agar nomidagi  va maqomidagi  farqlarni inobatga olmaganda kichik shahar
bilan   shahar   posyolkalari   orasida   ko'rinarli   tafovutlar   sezilmaydi.   Chunki   ular
tumanga   bo'ysunuvchi   shahar   manzilgohlari   bo'lib   tuman   hokimiyati   tomonidan
boshqariladi.   Shuningdek,   obodonlashtirish   va   arxitektura   rejalashtirish   sohasida
ham   tafovut   ko'rinmaydi.   Ba'zi   shaharchalar   o'zlari   loyiq   ko'rilgan   maqomidan
ko'ra   yuqoriroq   o'ringa   munosib.   Masalan,   Xonqa   (aholisi   35,1ming   kishi),
Xazorasp   (17,4   ming   kishi),   Payshanba   (20,4   ming   kishi),   Toshloq   (15,2   ming
kishi) shaharchalariga ishlab chiqarish va demografik salohiyati  bo'yicha bemalol
shahar maqomi berilishi mumkin. 26
 
Shaharlar   qurilishida   zaruriy   tartibni   o'rnatish,   shaharlarni   rekonstruksiya
qilish   va   obodonlashtirish,   shaharlar   markazlari   va   arxitektura   qurilishi,   transport
magistrallari   va   ko'cha   yo'l   tarmoqlarini   kompleks   rivojlantirish   bo'yicha   qabul
qilingan   loyixalarni   amalga   oshirish   maqsadida   Prezidentning   “Shaharlarda   yo'l
qurilishini   tashkil   etishni   takomillashtirish   borasida   qo'shimcha   chora-tadbirlar
24
 O'zbekiston Respublikasining shaharsozlik kodeksi//Халқ сўзи. 2002 йил. 7-май.
25
 O'zbekiston Respublikasining shaharsozlik kodeksiga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida//Халқ сўзи.
2006 йил. 8 июль.
26
 Zokirov S.S, Holiqnazarov O.A. O'zbekistonda shahar posyolkalarining rivojlanish muammolari // O'zbekistonda
urbanizasiya jarayonlari : tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy- anjuman materiallari. Toshkent, 30-31 март. 200 7
йил. 2-қисм , 113-б to'g'risida”gi 27
  qarori   qabul   qilindi.   Bu   qarorda   shaharlar   va   aholi   punktlarining
qurilishida   ko'plab   magistral   yo'llar,   shahar   qurilish   va   arxitektura   normalari   va
kommunikasiya   transport   va   sanitariya   talablari   istiqbolli   qurilish   rejalari   bilan
bog'lanmaganligi   alohida   ko'rsatib   o'tildi.   Qaror   talabi   bilan   qisqa   muddatda
respublika   shaharlarida   transport   infratuzilmasini   ishlab   chiqish   va   yangilash
jadvali bo'yicha takliflar tayyorlanib amaliyotga tadbiq etildi. Shuningdek, Vazirlar
Mahkamasining 2007 yil 2 fevraldagi “Shaharsozlik faoliyatining alohida tartibga
solinadigan   ob'ektlarini   umumdavlat   va   mahalliy   ahamiyatga   molik   ob'ektlar
jumlasiga   kiritish   hamda   shaharsozlik   faoliyatining   alohida   tartibga   solinadigan
ob'ektlar chegaralarini belgilash tartibi to'g'risida ” gi qarori qabul qilindi. 28
                   Qarorda ko'zda tutilishicha Davlat arxitektura va qurilish qo'mitasi o'z
tassarrufidagi ilmiy-tadqiqot institutlari va hududiy boshqarmalar bilan birgalikda
shahar posyolkalari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi bo'yicha kompleks dastur ishlab
chiqishi va uni o'z vakolati doirasida amalga oshirishi lozim bo'ladi. 
          Aholi manzilgohlariga shaharcha maqomini berishning me'yoriy mezonlarini
asoslash va uni  qonun yo'li bilan tasdiqlash;
                   Ishlab chiqilgan mezonlarga mosligini  tekshirish yo'li bilan qishloq aholi
manzilgohlarida inventarizasiya o'tkazish;
aholi manzilgohlariga shaharcha maqomining berishning mavjud me'yoriy-huquqiy
hujjatlarga tegishli davlat organlarga nazorat ostiga olish 29
Shaharlarning qiyofasini xalqning milliy qadriyatlari, yuksak estetik didi
va   zamonaviy   talablariga   mos,   turli   qulayliklarga   ega   qilib   rivojlantirib   borish
zamon talabidir. 
27
  Shaharlarda   yo'l   qurilishini   tashkil   etishni   takomillashtirish   borasida   qo'shimcha   chora   tadbirlar”.   O'zbekiston
Respublikasi   Prezidentinig   Qarori.   O'zbekiston   Respublikasi   qonun   xujjatlari   to'plami.   Toshkent   Rasmiy   nashr,
2005 yil aprel-may  10-б.
28
  Shaharsozlik   faoliyatining   alohida   tartibga   solinadigan   ob'ektlarini   umumdavlat   va   mahalliy   ahamiyatga   molik
ob'ektlar   jumlasiga   kiritish   hamda   shaharsozlik   faoliyatining   alohida   tartibga   solinadigan   ob'ektlar   chegaralarini
belgilash   tartibi   to'g'risida.   Vazirlar   mahkamasining   qarori.   O'zbekiston   Respublikasi   Hukumatining   qarorlari
to'plami. №2-3.-Toshkent.: O'zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi apparati 2007, -3б
29
  Зокиров   С.С,   Ҳолиқназаров   О.А.   Ўзбекистонда   шаҳар   посёлкаларининг   ривожланиш   муаммолари   //
Ўзбекистонда   урбанизация   жараёнлари   :   тарих  ва   ҳозирги   замон.   Халқаро   илмий-   анжуман   материаллари.
Тошкент, 30-31 март. 200 7 йил. 2-қисм , 114-б Qabul   qilingan   kodeksga   ko'ra   mamlakatdagi   mavjud   119   ta   shahar   va
114   ta   shahar   tipidagi   posyolkalarni   guruhlarga   ajratib   o'rganilsa,   mavjud
shaharlardan   atigi   bittasi   eng   yirik   aholi   punkti,   yana   o'n   oltitasi   o'rta,   qolgan   86
tasi esa kichik aholi punkti ekanligi ma'lum bo'ldi. 30
 
Mustaqillik   yillarida   o'rtacha   guruh   aholi   punktlari   jadal   rivojlandi.
Tarixiy   shaharlar   istiqlol   yillarida   o'zining   osmono'par   binolari,   zamonaviy
mehmonxonalari, buyuk ajdodlar xotirasi uchun barpo etilgan yodgorliklari, go'zal
xiyobonlari,   shinam   keng   yo'llari,   mamlakat   iqtisodini   belgilovchi   boy   bozorlari
bilan navqiron shaharlarga aylandi.
  Prezident   tashabbusi   bilan  2009  yil   “Qishloq  taraqqiyoti   va  farovonligi
yili”   deb   e'lon   qilindi   va   yil   nomlanishi   bo'yicha   qabul   qilingan   dasturda
belgilangan   vazifalarni   amalga   oshirish   uchun   Vazirlar   Mahkamasi   tomonidan
2009   yil   13   marta   “O'zbekiston   Respublikasi   aholi   punktlarining   ma'muriy-
hududiy   tuzilishini   takosmillashtirishga   doir   qo'shimcha   chora   –   tadbirlar
to'g'risida”gi   qarori   bilan   966   ta   aholi     punktlari     shahar   posyolkalari   toifasiga
kiritildi.   Prezident   I.Karimov   ta'kidlaganidek   “Qishloq   hayotini   obod   etishda,
ularning qiyofasini o'zgartirish, bugun qishloq joylarida yashayotgan odamlarning
turmush   sharoitin   zamon   talablariga   moslashtirish,   kerak   bo'lsa   uni   shahar
sharoitiga   yaqinlashtirish   g'oyat   muhim   o'rin   tutadi.” 31
  “Qishloq   taraqqiyoti   va
farovonligi   yili”   dasturini   amalga   oshirish   uchun,   birgina   2009   yilning   o'zida
barcha   manbalar   hisobidan   2   trillion   612   mlrd   so'm   mablag'ning   ajratilishi   ham
O'zbekistonda shaharlashishga davlat siyosatining ustuvor masalasi sifatida e'tibor
berilayotganligining ifodasidir. 
Mamlakatning   ijtimoiy   -iqtisodiy,   madaniy   va   siyosiy   taraqqiyotida
shaharlar muhim o'rin tutadi. Chunki mamlakatning asosiy ishlab chiqarish, ilmiy
texnikaviy   va   demografik   potensiali   shaharlarda   mujassamlashgan.   Ayni   paytda
30
  Тожиева  З.Н., Дўсмонов  Ф. Урбанизация ва аҳолининг такрор барпо бўлиши Ўзбекистонда урбанизация
жараёнлари  :  тарих ва ҳозирги замон. Халқаро илмий- анжуман  материаллари. Тошкент, 30-31 март. 200 7
йил. 2-қисм , 125-б.
31
  Karimov   I.A.   Jahon   inqirozining   oqibatlarini   engish,   mamlakaimizni   modernizasiya   qilish   va   taraqqiy   topgan
davlatlar darajasiga ko'tarilishi sari . 18- t, T.:o'zbekiston, 2010, 71 -  б shaharsozlik   o'sish   sur'atlari   pastligining   sababi   respublikaning   o'ziga   xos
xususiyatlari va o'tish davrida qishloq xo'jaligini rivojlantirishga qaratilgan e'tibor
bilan ifodalanadi. 32
 
O'zbekistonning   o'ziga   xos   xususiyatlardan   biri   respublikada   aholi
sonining   kupayishi   boshqa   mintaqalarga   nisbatan   asosan   qishloqlarda   tug'ilish
darajasining yuqoriligi bilan ifodalanadi. Tadqiq etilayotgan yillarda urbanizasiya
jarayoni pasayib borib, 2005 yilga kelib shaharlar sonining o'sishi kuzatildi. Sobiq
tuzum davrida 112 ta shahar  tashkil  topdi. Bu xozirgi  kunda mamlakatda mavjud
shaharlarining   92,6   %ini   tashkil   etadi.   Urbanizasiya   siyosati   aholi   migrasiyasi
bilan   mustahkam   aloqadadur.   Shahar   aholisi   salmog'i   ya'ni   respublikada
urbanizasiya   umumiy   darajasi   bugungi   kunda   35%ni   tashkil   etadi   va   foiz
ko'rsatkichi   tushib   bormoqda.   Bu   asosan   shaharlarda   yashagan   YEvropa
aholisining   migrasion   oqimi   bilan   bog'liqdir.   Maxalliy   qishloq   axolisi   esa
shaharlarga   ko'chmayapti.   O'zbeklarning   asosiy   qismi   hamon   qishloqlarda
yashaydi.   Shu   munosabat   bilan   O'zbekiston   milliy   urbanizasiya   siyosatini   asosiy
yo'nalish tub aholi urbanizasiyasini jadal oshirishga qaratish zarur.
O'zbekistonning   urbanizasiyasi   asosan   qishloq   joylarni   har   tomonlama
rivojlantirish,   yashash   joyini   o'zgartirmasdan   turib   tub   aholining   qishloq
xo'jaligidan   milliy   iqtisodiyotning   boshqa   tarmoqlariga,   shu   jumladan   sanoat,
qurilish,   transport   va   aloqaga   ijtimoiy-maishiy   infratuzilmaga   qayta   yo'naltirishni
nazarga tutadi. 33
 
I.3. Mustaqillik yillarida Qashqadaryo viloyatida urbanizasiya
jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlari.
Urbanizasiya     bu   murakkab   ijtimoiy-iqtisodiy,   demografik   hamda   tarixiy
jarayon bo'lib, unda   dunyoda yoki muayyan bir davlatda shaharlarning va shahar
aholisi sonining oshib borishi muhim o'rin tutadi. Urbanizasiya mazmunan jamiyat
32
  Soliev A, Atajanova U. Rol gorodov v perexodny period//Ekonomicheskiy vestnik Uzbekistana. Tashkent . -№1-2,
2003.-37-39 с.
33
  Атамирзаев   О.,Гентшке   В.,Муртазаева   Р   Узбекистан   многонациональный   историко-демографический
аспект.-Т.:Издательство медицинской литературы имени Абу Али Ибн Сино, 1998.-с 24 taraqqiyotida   shaharlar   mavqeining   oshib   borishi,   aholi   va   ishlab   chiqarish
kuchlarining   joylashishidagi   o'sish   ko'rsatkichlari,   insonlar   yashash   tarzining,   fan
va madaniyatning rivojlanishi kabi xususiyatlar bilan  ham xarakterlanadi.         
 Har bir davlatning urbanizasiyalashganlik darajasi birinchi  navbatda   o'sha
davlatdagi ijtimoiy-iqtisodiy omillarga hamda umumiy aholi tarkibida shaharlarda
istiqomat qilayotgan aholi miqdorining salmog'i bilan baholanadi.
Qashqadaryo   viloyati   xam   ijtimoiy   -   iqtisodiy   taraqqiyoti,   aholisining   soni,
tabiiy   ko'payish   miqdori,   shaharlar   turi,   infratuzilma   tarmoqlarining   rivojlanish
ko'rsatkichlari bilan o'ziga xos o'rin tutadi. 
Qashqadaryo   viloyati   1943   yilda   tashkil   etilgan.   Xududiy   maydoni   28,6
ming   km.kv.   bo'lib,   mamlakat   hududining   6.4     foizini   tashkil   etadi,
Qoraqalpog'iston   respublikasi,   Navoiy,   Buxoro   viloyatlaridan   keyin   4-o'rinda
turadi.   2010   yilning   boshida   aholisi   2mln   589,6   ming   kishidan   iborat   bo'lib,
Samarkand,   Farg'ona,   Toshkent   viloyatlaridan   keyingi   o'rindadir.   Viloyat
respublika axolisining 9.5 foizini tashkil etadiki, bu esa demografik ko'rsatkichning
yuqoriligini   ko'rsatadi.   Aholi   zichligi   1km.kvga   90.5   kishi   to'g'ri   keladi.
Mamlakatda esa 1 km.kvga 61,3 kishiga to'g'ri keladi. 34
Mustaqil   O'zbekiston   respublikasidagi   viloyatlarning   biri   sifatida
Qashqadaryo viloyati xam  nafaqat ishlab chiqarish soxasida,  balki o'zining go'zal
tarixiy   shaharlari,   ravnaq   topib   borayotgan   shaharchalari   bilan   mamalaktimiz
hududlari orasida o'ziga xos o'rin tutadi.
O'sha   yillari   ayrim   hollarda   bir   hovlida   uch-to'rt   oila   yashaydigan   birgina
Shahrisabz   shahrida   7826   ta   extiyojmand   oilaga   er   uchastkasi   berildi.   Buning
uchun   atrofdagt   xo'jaliklardan   730   gektar   shaharga   o'tkazildi.   Shahar   kengaydi.
34
  Салиева.С,   Файзуллаев   М.А.,Курбанов.П.Р.   Основные   направление   социально-экономического   развития
районов   и   городов   Кашкадарьинской   области.//   Замонавий   географиянинг   регионал
муаммолари.Республика илмий-амалий анжумани материаллари.2010 й, 18-19-май, 128-б. Yangi   mahallalar   paydo   bo'ldi.   Qarshi   shahrida   «Paxtazor»   va   3-mittitumanlarda
qurilishlar   nihoyasiga   etqazildi,   7-mittituman   qad   rostladi.   Bunday   misollarni   har
bir tuman markazidagi shaharlar rivojida ham ko'rish mumkin bo'ldi. “Ko'rinadiki,
bugun   mamlakatimizda   namunaviy   loyihalar   asosida   qurilayotgan   shahardagidek
barcha qulayliklarga ega qishloq uy-joylari ham sinovdan ilk bor Qashqadaryodan
o'tkazilgan edi”. 35
Qarshidek   katta   shaharda   birorta   ham   suv   inshooti   yo'q   edi.   Islom
Karimovning   shaxsan   tashabbusi   bilan   shahar   stadionida   suzish   basseyni   qurildi.
Bundan tashqari 2 ta sport zal, 2 ta basseyn, bir necha trenajyor zallari va davolash
prfilaktika   xonalari   bo'lgan   yangi   yirik   sport   sog'lomlashtirish   kompleksi   bunyod
etildi.   Bolalar   sportiga   yosh   avlodning   sog'lom   o'sishiga   katta   kuch-g'ayrat   va
mablag'   yo'naltirildi.   “Bizning   bolalarimiz   hech   kimdan   kam   bo'lmasligi   kerak.
Harbiy xizmatda birovlardan dakki  eb yurmasin. Ularni  sog'lom  va baquvvat  etib
tarbiyalashimiz shart” - degan so'zlarni tez-tez takrorlagan Islom Karimov. 36
Prezident   Islom   Karimov   Qashqadaryo   viloyatiga   kelganida   o'zi   boshlagan
ishlarining   yuksak   saviyada   davom   ettirilayotganini,   shaharlar   qiyofasining
o'zgarib   borayotganligini   ko'rib     “Men   Qashqadaryoni   yaxshi   bilaman.
Qashqadaryo   –   buyuk   vatan   ichra   vatanimdir”   ,-   degan   faraxbaxsh   so'zlarini
quvonch  bilan  eshitgan   viloyatning  mehnatsevar  xalqi  yanada   fidokorona  mehnat
qilishga intiladi.  37
Viloyatda   shaharlar   shakllanishi   va   rivojlanishi   o'ziga   xos   xususiyatlarga
hamda   tarixiy-demografik   shart-sharoitlarga   ega.   Viloyatda   2700   yilligini
nishonlagan,   qadimiy   tarixga   ega   bulgan   Qarshi,Shahrisabz   shaharlari   bilan   bir
qatorda   XX   asrning   ikkinchi   yarmida   va     mustaqillik   yillarida   vujudga   kelgan
yangi   shaharlar   xam   mavjud.   2009   yilgacha   viloyatda   12   ta   shahar   va   4   ta
shaharcha mavjud bo'lib,ulardan bittasi yirik, ettitasi o'rta, to'rttasi mayda shaharlar
toifasiga mansubdir. 
35
  Эркаев А. Собитқадам карвон Т.: Маънавият, 2010, 12 б
36
  Эркаев А. Собитқадам карвон Т.: Маънавият, 2010, 13 б
37
Каримов И.А. Биз келажагимизни  ў з  қў лимиз билан  қ урамиз. 7- т. Тошкент, Ўзбекистон, 1999, 77 б . 1-ilova
Qashqadaryo viloyatida shaharlarning joylashishi quyidagi jadvalda
tahlil qilindi.
Шаҳарлар
тоифаси 1989 2009
Сони  % Аҳоли
минг
киши
ҳисобида % Сони  % Аҳоли
минг
киши
ҳисобида %
Мавжуд
шаҳарлар  15 100,0 413,4 100,0 135 100,0 1110,2 100,0
Шундан,
10 минггача  4 26,6 25,1 6,1 118 87,5 441,9 39,9
10 – 20 минг  6 40,0 89,6 21,7 8 5,9 106,9 9,6
20 – 50 минг  3 20,0 91,5 22,1 6 4,4 168,8 15,2
50 – 100 минг  1 6,7 52,5 12,7 2 1,5 158,7 14,2
100   мингдан
ортиқ 1 6,7 154,7 37,4 1 0,7 233,9 21,1
VManba:   Zamonaviy   geografiyaning   regional   muammolari,   Respublika
ilmiy-anjuman materiallari 2010 yil 18 -19 may. Karshi 2010 yil, 131 bet
Jadvaldan ko'rinadiki, 2009 yilda aholisi  o'n mingtagacha 118, 10 mingdan
20   mingtagacha   8   ta,   20-50   mingtagacha   6   ta,   50-100mingtagacha   2   ta,   100
mingdan ortiq bitta shahar bordir.    Qashqadaryo   viloyati   iqtisodiy   va   ijtimoiy   taraqqiyoti,   aholi   soni,   tabiy
ko'payish   miqdori,   shaharlar   soni,   infratuzilma   tarmoqlarinig   rivojlanish
ko'rsatkichlari   bilan   respublikada   o'ziga   xos   xususiyat   kasb   etadi.   Viloyat
urbanizasiya   darajasi   respublika   viloyatlari   orasida   Surxondaryo   va   Xorazm
viloyatlaridangina oldingi o'rinda turadi. Tabiiy ko'payish bo'yicha esa respublika
ko'rsatkichlaridan ham (respublika bo'yicha 2003 yilda tabiiy ko'payish 14,5 % ga
teng) yuqori bo'lib, (Qashqadaryoda esa 19,4 % ga teng) viloyatlar orasida birinchi
o'rinda turadi.    
Viloyat   shahar   aholisi   soni   bo'yicha   past   darajada   bo'lib,   1926-1991   yillar
davomida shahar aholisining ulushi 8,8 foizdan atigi 26,3 foizga ortgan. 1995 yilga
kelib   viloyatning   urbanizasiya   darajasi   25,5   foizga   tushgan.   Keyingi   5   yillik
mobaynida   urbanizasiya   darajasidagi   farq   sezilarli   ravishda   o'zgarmagan.   2000
yilda ko'rsatkich 25,4 foizga pasaygan. 2006 yilda viloyat aholisi soni 2mln 464,4
kishi   bo'lib,   urbanizasiya   darajasi   24,5   foizga   tengligi     quyidagicha   kuzatiladi.
Viloyatning olti yillik urbanizasiya darajasi quydagi sxemada berildi.
2006   йил 24,5
2002   йил 25,1
1999   йил 25,6
1996   йил 26
1993 йил 25,6
1990 йил 26,3
Viloyat urbanizasiyasi darajasi yildan-yilga pasayib borgan. 38
38
  Berdikulova   M.   Kashkadaryo   viloyatida   urbanizasiya   darajasining   rivojlanish   xususiyatlari.O'zbekistonda
urbanizasiya jarayonlari : tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy- anjuman materiallari. Toshkent, 30-31 mart. 2007,.
2-qism , 155-156-б. Ko'rinadiki,   viloyatda   urbanizasiya   darajasi   shahar   aholisining   salmog'iga
bevosita   boliqdir.   Bundan   umumiy   aholi   sonidan   shahar   aholisining   ko'payishi
urbanizasiya darajasining ham oshib borishiga sabab bo'lgan yoki aksincha degan
xulosa   paydo   bo'ladi.   Tahlillar   shuni   ko'rsatadiki     Viloyatda   qadimdan   aholining
qishloq   xo'jaligining   turli   sohalarida   band   bo'lganligi,   yashash   tarzining   sobiq
tuzum   davrida   ham   chekka   agrar   xudud   sifatida   shakllanganligi   urbanizasiya
darajasining sust rivojlanishiga sabab bo'lgan.
Shu   ma'noda   Respublikamizdagi   urbanizasiya   jarayonlarini   ko'rib
chiqadigan bo'lsak,   2008 yilda shahar  aholisi  9 mln 698,2   ming kishini, qishloq
aholisi esa 17 mln 374,0  ming kishini tashkil etgan. Urbanizasiya darajasi 35,8 %
bo'lgan. 2009 yilda esa shahar aholisi 14 mln 236 ming kishini, qishloq aholisi esa
13   mln   297,4   ming   kishini   tashkil   etgan   holda   urbanizasiya   darajasi   51,7   %
bo'lgan. 39
Qashqadaryo     viloyatida   esa   2008       yilda     shahar     aholisi       616,5   ming,
qishloq  aholisi   1mln 892,9  ming  kishi  bo'lib  urbanizasiya  darajasi  24,6  % ni
tashkil  etgan. 2009  yilda  esa  shahar  aholisi  1 mln 116,8  ming,  qishloq  aholisi
esa 1 mln 446,8  ming   kishini  tashkil etgan  urbanizasiya  darajasi  43,6 %  dan
iborat     bo'lgan.   Viloyatdagi   urbanizasiya   darajasi   Respublika   urbanizasiya
darajasidan   ham   past.   Ko'rinadiki,   Qashqadaryo   viloyatida   urbanizasiya   ko'proq
ichki   migrasiyaning   turlaridan   biri   aholining   qishloqlardan   shaharlarga   ko'chib
kelishiga bog'liqdir. Bunga sabab qishloqlardagi aholi o'sish darajasining nisbatan
yuqoriligi va  qishloq xo'jaligida ishchi kuchining etarliligidadir.              
Viloyatda urbanizasiya darajasini ifodalovchi 12 ta shahar bo'lib ular orasida
Qarshi,   Shahrisabz   shaharlari   o'zining   qadimiyligi   va   aholisining   soni   o'sib
borayotganligi   bilan   ajralib   turadi.   Koson   shahri   aholisi   1997   yil   50,2   ming
kishidan 2006 yil 60 ming kishiga etgan. Shahar aholisi sonining ko'pligi jihatdan
Kitob,   Yakkabog',   Qamashi,   Muborak,   G'uzor   shaharlari   viloyatda   etakchi
hisoblanadi.
39
 Soliev A, Nazarov M, O'zbekiston qishloqlari. Т., 2009, 26-б Ilmiy   tahlillar   viloyatda   urbanizasiya   omillarining   quyidagicha   bo'lishligini
ko'rsatadi:   a)   shahar   aholisining   tabiiy   o'sishi,   b)   qishloqdagi   aholi   yashaydigan
mintaqalarda   shaharlarning   bunyod   bo'lishi,   v)   shahar   atrofida   yangi   aholi
yashaydigan joylarning paydo bo'lishi, g) qishloq aholisining shaharga migrasiyasi
va boshqalar.
Urbanizasiyaning hozirgi holati qishloq aholisining shaharlarga ko'chishida,
aholining   ko'proq   Qarshi   shahrida   to'planishida,   mayatniksimon   migrasiyaning
o'sishida,   Qarshi,   Shahrisabz   shahar   megapolislarining   kengayishida   namoyon
bo'lmoqda. 
Shaharlarning   rivojlanishi   bevosita   jamiyat   iqtisodiy-ijtimoiy   sohalarining
rivojlanishiga,   aholi   turmush   tarzining   yaxshilanishiga,   madaniyatining   o'suviga
ta'sir   etishi   bilan   alohida   xarakterlanadi.   Har   bir   davlatda   shaharlar   taraqqiyoti,
urbanizasiya   jarayonlarining   rivojlanishi,   ishlab   chiqarish,   iqtisodiy,   moliya,
transport   infratuzilma   va   boshqa   sohalarining   o'zaro   rivojlanishi   asosida   yuzaga
keladi.   Mamlakatimizda   esa   shaharlar   dehqonchilik,   hunarmandchilik,   savdo   va
shu   kabi   milliy   an'analar   negizida   rivojlanib   kelganligi   kuzatiladi.   Tarixiy
manbalardan ma'lumki, aholining ko'proq ana shu sohalar bilan band bo'lishi, tovar
ishlab   chiqarish   miqdorining   oshib   borishi   shaharlashuv   jarayonining   yuzaga
kelishida va yangi shaharchalarning paydo bo'lishida zamin bo'lgan.
      Shuningdek,   sobiq   tuzum   davrida   viloyat   xududidagi   er   osti   konlarining
intensiv   ochilishi, zamonaviy sug'orish irrigasiya tizimlarining yaratilishi, Qarshi
cho'lining o'zlashtirilishi  xam yangi shaxarlarning  vujudga kelishiga sabab bo'ldi.
Sho'ro davrida respublikada sanoat rivojlanishining   umumiy yo'nalishlarini
hisobga olgan holda  shaharlar  davlat  tomonidan qurildi, ba'zi  qishloqlarda  shahar
tipidagi ko'p qavatli uylar bunyod etildi. Bu  esa  urbanizasiyaning sun'iylashishiga
olib keldi. 
Mamlakat   viloyatlari   miqyosida   urbanizasiya   jarayonining   tahlili   shuni
ko'rsatadiki,   mintaqalar   urbanizasiyalashuv     darajasida   ma'lum   tafovutlar mavjuddir.   Bu   tafovutlar     mintaqalarning   tabiiy   sharoiti,   ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi,   xo'jalik   tarmoqlarining   ixtisoslashuviga   bog'liqdir.   Respublika
viloyatlarining  urbanizasiya darajasini quyidagi uch guruhga ajratish mumkin: 
1.Urbanizasiya darajasi nisbatan yuqori bo'lgan mintaqalar   (40% va undan
yuqori):   Qoraqalpog'iston   Respublikasi   (50,0%),   Toshkent   (   Toshkent   shahrini
hisobga olmaganda 40,2%) Buxoro (40,0%) va Navoiy (40,0%)
2.Urbanizasiya   darajasi   o'rtacha   bo'lgan   mintaqalarp   (30-40%   gacha)
Namangan   (39,7%),   Sirdaryo   (32,3%),   Jizzax   (31,5%),   Andijon   (30,5%)   va
Farg'ona (30,2%)
3.   Urbanizasiya   darajasi   past   bo'lgan   mintaqalar   (30%gacha):   Samarqand
(27,7%),   Qashqadaryo   (27,4%),   Xorazm   (24,7%)va   Surxondaryo   (21,2%)
Ko'rinadiki   Qashqadaryo   viloyatida   urbanizasiya   darajasi   nisbatan   pastdir.
Kuzatishlar   viloyatda   urbanizasiya   darajasi   1995   yilda   25,55ga   teng   bo'lgan.
Keyingi   besh   yilda   esa   bu   daraja  deyarli   o'zgarmagan.   2000  yilda   25,4%   ,    2006
yilda  24,5% , 2008  yilda  esa 24,6 % ni  tashkil etgan. 
Viloyat   shaharlarining   paydo   bo'lishi   turli   davrlarga   to'g'ri   keladi.   Yangi
erlarning o'zlashtirilishi  va sanoatning rivojlanishi  bilan G'uzor, Qamashi,  Koson,
Yangi   Nishon,   Yakkabog'   tumanlari   markazlari   shahar   tipiga     aylantirildi.   Ayni
choqda   1972   yilda   O'zbekistonda   aholi   yashaydigan   joylarga   shahar   maqomini
berish uchun zarur bo'lgan demografik me'yorning o'zgarishi, ya'ni aholi sonining
10 mingdan 7 ming kishiga tushirilishi ham tuman  markazlariga  shahar  maqomini
berilishiga  asos  bo'ldi. Buni biz quyidagi jadvalda ko'ramiz.
SHa р arlar Tashkil topgan(yoki
shaҳar maқomini olgan)
yili A р oli soni (ming kishi
ҳisobida)
1959 1990 2000 2005 Qarshi Mil.av 7.a 19.7 180.8 201.3 212.2
SHa р risabz Мил.ав 7.а 16.4 55.0  87.1 91.1
Ғuzor 1977 - 21.0 21.3 22.7
Қamashi 1978 - 22.0 30.5 33.8
Beshkent 1977 - 12.0 14.4 15.8
Koson  1972 - 40.0 53.9 59.3
Kitob 1976 8.4 30.0 34.3 36.5
Muborak 1974 - 40.0 23.1 24.0
Tallimarjon 1975 - 10.0 8.9 8.4
Yangi Nishon 1982 - 7.0 7.6 10.4
CHiroқchi 1980 - 12.0 16.6 18.2
Yakkaboғ 1978 3.6 16.0 21.8 22.8
Zamonaviy   gegrafiyaning   regional   muammolari.   Respublika   ilmiy-amaliy
anjuman materiallari. 2010 yil, 18-19 may. Karshi,150-b.
                        Viloyatda   yangi   gaz   konlarini   o'zlashtirishning   jadal   rivojlanib
borishi qishloq o'rnida sanoatlashgan Muborak shahrining, Amudaryodan suv olish
uchun   Bosh     kanalning   ishga     tushirilishi,   Tallimarjon   suv   omborining   barpo
etilishi,   Tallimarjon   issiqlik   elektr   stansiyasining   qurilishi   cho'lda   Tallimarjon
shahrining yaratilishiga asos bo'ldi.  Urbanizasiya faqatgina shahar va shaharchalarning umumiy soni bilan emas,
balki   ko'proq   shaharlar   aglomerasiyasining   rivojlanganligi   bilan   ham   belgilanadi.
Jumladan,   viloyat   markazi   Qarshi   shahrining   aglomerasion   rivojlanish   koefisienti
0,8 ni tashkil etadi. Bu esa viloyatda aglomerasion rivojlanish sustligini bildiradi. 
      Chunonchi,   respublikamiz   aholisining   60%dan   ko'prog'i,   Qashqadaryo
viloyatida   esa   aholining   75%dan   ko'prog'i   qishloq   joylarida   yashaydi.   Yashash
joyini   o'zgartirmaslikka   moyillik     xalqimizga   xos   azaliy   xususiyat.   Bu   holat
Qashqadaryo viloyati aholisiga ham tegishlidir.
Bu   esa   O'zbekistonning   urbanizasiyasi     asosan   qishloq   joylarini   har
tomonlama   rivojlantirish,   yashash   joyini   o'zgartirmasdan   turib   tub   aholining
qishloq   xo'jaligidan   milliy   iqtisodiyotining   boshqa   tarmoqlariga,   shu   jumladan
sanoat,   qurilish,   transport   va   aloqaga   ijtimoiy-maishiy   infratuzilmaga   qayta
yo'naltirishni nazarda tutadi. 40
 
Prezidentimiz   ta'kidlaganidek   “Biz   kichik,   o'rta   va   xususiy   biznes   ichki
mahsulot ishlab chiqarishda nafaqat hal qiluvchi mavqe egallash, balki uning aholi
farovonligi   va   daromadini   oshirishda,   ishsizlik   muammosini   echishda,   ayniqsa,
kichik   shaharlar   va   qishloq   joylarda   ish   bilan   ta'minlashda   muhim   omilga
aylanishni o'z oldimizga asosiy vazifa qilib qo'yganmiz ” 41
           Buning uchun viloyat tumanlarida sanoat ob'ektlari, kichik ishlab chiqarish
korxonalarining   barpo   etilishi   iqtisodiyot   uchun   ham,   jamiyat   rivoji   uchun   ham
ijobiy   ta'sir   ko'rsatadi.   Kichik   va   o'rta   biznesning   ishlab   chiqarishdagi   ulushining
osha   borishi   ham   iqtisodiyotni   rivojlantirishda   muhim   ahamiyatga   molik.   Ayni
choqda,   qishloq   xo'jalik   mahsulotlari   negizida   ishlaydigan   korxonalarning   barpo
etilishi  nihoyatda qo'l  keladi.  Ishlab chiqarishdagi  bu kabi  intilishlar  urbanizasiya
darajasining oshib borishida muhimdir.
40
  Ата- Мирзаев О, Гетшке В, Муртазаева Р, Узбекистан многонациональн ый: историко-демографический аспект. Т. Ибн Сино. 1998.  с-
129
41
  Каримов И.А. “Озод ва обод ватан,эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз”. Т. “Ўзбекистон“2000.371 -б                      Xulosa shuki, Qashqadaryo  viloyatida urbanizasion jarayonlar  aholining
o'sishi,   qishloqdan   aholini   shaharlarga   ko'chib   kelishi   (ichki   megrasiya),   tuman
markazlariga   qisman   bo'lsada   sanoatning   kirib     kelishi,     tuman     markazlari
infratuzilmasining rivojlanishi  asosida amalga oshirilmoqda.
II. BOB. Qashqadaryo viloyati tarixiy urbanizasiya jarayonlarining
o'ziga xos xususiyatlari.
II.1  Viloyatda demografik va migrasion jarayonlarning
urbanizasiyalashuvga ta'siri
Mustaqillik   yillarida   viloyatning   demografik   rivojlanish   jarayonlari   o'ziga
xos   xususiyatlari   bilan   oldingi   davrlardan   ajralib   turadi.   Eng   avvalo,   aholining
takror   barpo   bo'lish   jarayonlari,   jumladan   tug'ilish,   tabiiy   o'sish   sur'atlarining
pasayishi,   jami   aholi   sonining   o'sish   sur'atlari   va   boshqalarda   ko'zga   tashlanadi.
So'nggi   o'n   yillikda   viloyatda   yuz   bergan   ijtimoiy-iqtisodiy,   siyosiy,   madaniy   va
boshqa o'zgarishlar demografik vaziyatning o'suviga ham sabab bo'ldi. Demografik
vaziyat   murakkab   jarayon,   avvalo,   aholining   takror   barpo   bo'lish   darajasi   va
aholining   o'zgarishida   o'z   ifodasini   topadi.   Viloyat   aholisi   1997   yilda     2   mln   79
ming   kishi   bo'lgan   bo'lsa   2007-yilda   2   mln   513   ming,2009-yilda   2615,5   ming
nafarni tashkil etgan. 
Viloyatdagi demografik holat 2009 yilda quydagicha bo'lgan.
(ming kishi) Ko'rsatkichlar  2006 
yil  2007 
yil  2008 
yil  2009 
yil 
Aholi soni  2462,2 2506,2 2565,9 2615,5
SHundan: erkaklar 1233,2 1255,2 1284,9 1310,8
                ayollar  1229,0 1251,0 1281,0 1304,7
SHahar aholisi 606,7 613,8 1110,2 1135,0
SHundan: erkaklar   303,5 307,0 561,3 569,4
                ayollar  303,2 306,8 548,9 565,6
Qishloq aholisi  1855,5 1892,4 1455,7 1480,5
SHundan: erkaklar 929,7 948,2 723,7 741,4
                ayollar 925,8 944,2 732,0 739,1
Mehnatga layoqatli aholi  1294,4 1338,0 1390,3 1433,7
Maktabgacha   yoshdagilar
soni (6 yoshgacha b ў lgan) 443,7 444,1 444,6 460,8
Iqtisodiyotda   band   bo'lgan
aholi soni: 850,0 877,8 908,7 940,2
Millatlar   bo'yicha   aholi
tarkibi:
O'zbeklar  2251,5 2291,8 2352,5 2401,0
Тojiklar  113,9 115,9 116,2 116,9
Turkmanlar  30,0 30,5 30,6 31,0
Ruslar  23,1 22,7 23,0 23,5
Totorlar  9,7 10,1 9,6 9,5 Qozoqlar  2,0 1,8 1,8 1,8
Koreyslar  1,2 1,2 1,2 1,2
Qirg'izlar  0,2 0,2 0,2 0,2
Boshqa millatlar  30,6 32,0 30,8 30,4
O'rtacha   1   kv.km   to'g'ri
keladigan aholi soni 86,1 88,0 89,7 91,5
Asos: Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasining joriy arxivi.
  Mustaqillik yillarida shaharlar aholisi yildan-yilga o'sib borgan. 2009-yilda
viloyat   bo'yicha   esa   1135,0   ming   kishiga   etgan.   Buni   viloyatning
Qarshi,Shahrisabz,Koson shaharlari misolida ko'ramiz. Qarshi shahar aholisi 1991-
yil   168   ming,1997   yil   194   ming,2006-yil   224,8   ming   kishiga   ko'paygan   bo'lsa,
2010-yilda   237,9   ming   kishini   tashkil   etgan.   Shahrisabz   shahri   aholisi   esa   2002-
yilda   88,3   ming   nafardan,   2006-yilda   99,9   ming   2007   yilda   100,6,   2008   yilda
157,8,  2009   yilda  esa   159,9  kishiga   o'sgan.     kishiga   o'sgan.   Koson   shahrida  ham
tabiy   ko'payish   yuqori   bo'lgan.   Aholisining   tabiy   ko'payishi   bo'yicha   Respublika
shaharldari orasida yuqori o'rinda turadi. Aholisi 1997 yil 50,2 ming kishidan 2006
yil 60 ming kishiga ko'paygan.  
Kitob,   Yakkabog',   Qamashi,   Muborak,   G'uzor   shaharlari   aholisi   sonining
ko'pligi   jihatidan   etakchi   shaharlar   hisoblanadi.   Nishon,   Chiroqchi,   Dehqonobod
shaharlari   aholisi   nisbatan   kamroqdir.   Kasbi   va   Mirishkor   tumanlari   markazi
shahar maqomini olmaganligi uchun shahar aholisi hisobiga olinmaydi.
Viloyatda   tug'ilish   va   o'lim   o'rtasidagi   tafovut   aholining   tabiiy   o'sish
darajasini   ko'rsatadi.   1997-yilda   tug'ilish   ming   kishiga   29,9   nafar   kishi   bo'lgan
bo'lsa, o'lim ming  kishiga 4,6 nafarni tashkil etgan, tabiiy o'sish ming kishiga 25,3 nafarni  tashkil   etgan.  (4-ilova)   2009-yilda  tug'ilish   62968  kishi,  o'lim   9814  kishi,
tabiiy   o'sish   53154   nafarni   tashkil   etgan.     Bu   esa   aholining   tabiiy   o'sib   borishini
ko'rsatadi.
Qashqadaryo viloyatida aholi tug'ilishi, o'limi va tabiiy ko'payishi
umumiy koefissientlari (aholining ming kishi hisobidan.)
Yillar Tug'ilganlar Ўlganlar  Aҳolining tabiiy kўpayishi
1997 29,9 4,6 25,3
1998 270,1 4,7 22,4
1999 27,5 4,3 23,2
2000 26,3 4,4 21,9
2001 24,2 4,4 19,8
2002 23,9 4,4 19,5
2003 23,5 4,1 19,4
2004 22,7 4,0 18,7
2005 22,2 4,1 18,1
2006 22,1 4,1 18,0
2007 23,9 4,1 19,8
2008 25,2 4,0 21,2
2009 24,3 3,8 20,5
2010 22,8 3,6 19,2 Manba O'zbekistonning yillik statistik to'plami 2010 yil.
Viloyatning markaziy shaharlaridan Qarshi va Shahrisabz shaharlarida ham
aholining tabiiy o'sishi bo'lgan.
Qarshi shahrida aholining tabiiy o'zgarishi misolida ko'rishimiz mumkin.
(kishi hisobidan)
Har ming kishiga promille
Ko'rsatkichlar 2006 2007 2008 2009
Tug'ilish 18,2 20,2 21,1 20,7
O'lim 4,0 4,2 4,0 3,9
Tabiiy o'sish 14,2 16,0 17,1 16,8
Manba: Qarshi shahrining yillik  statistik ma'lumoti 2009 yil
Shahrisabz tumani bo'yichaKo'rsatkichlar 2006й 2007й 2008й 2009й
Tuғilish 4098 4622 4923 4937
O'lim  908 963 928 925
Tabiiy ўsish 3190 3659 4015 4012 Aholining tabiy o'zgarishi
Har ming kishiga promille
Ko'rsatkichlar 2006й 2007й 2008й 2009й
Tug'ilish 19,2 19,6 21,4 23,6
O'lim 4,1 4,0 3,7 4,1
Tabiiy o'sish 15,1 15,6 17,7 19,5
Manba: Shahrisabz shahrining yillik  statistik ma'lumoti 2009 yil
Mustaqillik   davrida   sodir   bo'lgan   iqtisodiy-ijtimoiy   o'zgarishlar
respublikaning barcha viloyatlarida bo'lgani kabi Qashqadaryo viloyati aholisining
reproduktiv   mayliga   ham   ta'sir   ko'rsatidi.   1996   va   2002   yillarda   viloyatda
o'tkazilgan   sosiologik-demografik   tadqiqot   natijalariga   xulosa   qilib   aytish
mumkinki.   Tadqiqotlar   oralig'ida   o'tgan   davr   mobaynida   ayollarning   reproduktiv
mayli   o'zgarganyu   Ko'p   bolali   oilalarni   maqbul   deb   hisoblovchilar   salmog'i
kamayib   3-4   bolani   ma'quulovchilar   miqdori     ortgan.   Bu   jarayon   viloyatning Ko'rsatkichlar 2006й 2007й 2008й 2009й
Tug'ilish 5443 5650 6258 7050
O'lim  1171 1162 1088 1229
Tabiiy o'sish 4272 4488 5170 5821 shahar   va   qishloq   hududlarida   (shaharda   64,3   foiz,   qishloqda   67,9   foiz)   bir   xil
kuzatilgan .  42
Ko'rinadiki   1996-2002   yillarda   viloyat   oilalarida   oilani   ixtiyoriy
rejalashtirish   ya'ni   farzandlar   tug'ilishini   tezlashib   borayotganligi   mavjud.   Bu   hol
shahar   va   qishloqlarda   ko'p   bolalikdan   o'rta   bolalikka   o'tish   jarayonini
tezlashtiradi. Natijada tug'ilishning o'rtacha maromda saqlanib turishiga olib keladi
va   kelajakda   oilalarning   shakklanishiga   ham   ta'sirini   ko'rsatadi.   Mamlakatda
amalga   oshirilayotgan   “Sog'lom   avlod”   dasturi   asosida   oilada   bolalar   sonining
rejalashtirilishiga   yo'naltirilgan   demografik   siyosat   bozor   munosabatlariga   o'tish
davrining iqtisodiy qiyinchiliklarning oilada bolalar sonining rejalashtirishga ta'siri
yoki boshqacha aytganda odamlarning bozor munosabatlarga moslasha borishi.
O'tgan   davr   mobaynida   viloyatda     aholining     o'rtacha     umr     ko'rishi     ham
sezilarli   o'sdi  va  2007 yilda 74,2  yoshni   tashkil  qildi. Erkaklar  o'rtacha 72,5
yil,  ayollar 76  yil   umr   ko'rmoqdа 43
.  
Viloyatda migrasiya masalasi quydagichadir. 
80-yillargacha     viloyatda   tashqi   migrasiya   etakchilik   qilgan   bo'lsa,
mustaqillik yillarida   ichki migrasiya ya'ni kishilarning qishloqdan shaharga qarab
siljishi   kuzatiladi.   Demak,   turmush   tarzi   urbanizasiyalashuvi   madaniy
imkoniyatlari kengligi bilan ham qishloq aholisini o'ziga jalb etgan. 
Aholining qishloqdan shaharga ko'chishi quyidagi omillarga bog'liq.
a)   bilim   olish,   kasb-hunar   orttirish   b)   ishga   joylashish   v)   yashash   joyni
o'zgartirish kabi  shaxsiy xarakterga ega bo'lgan muammolar bilan aloqador. 
Sho'ro   boshqaruvi   davrida   markazning   topshirig'i   bilan   Respublikada
“kelgindi”aholi   soni   va   tarkibi   ham   osha   bordi.   Turli   sabablarga   ko'ra
42
  Egamova   D   .N.   O'zbekistonning   shahar   va   qishloq   hududlarida   ayollarning   reprduketiv   mayli//   O'zbekistonda
urbanizasiya jarayonlari : tarix va hozirgi zamon. Xalqaro ilmiy- anjuman materiallari. Toshkent, 30-31 март. 2007
йил. 2-қисм , 53-б.
43
 Qashqadaryo  viloyati  istiqlol  yillarida T., “Ma'naviyat”, 2007, 38-б. O'zbekistonga   chetki   Respublikalardan   1   mln.   798,3   ming   kishi   ko'chib   kelgan. 44
Bu esa aholining milliy turmush tarziga, uning qadriyatlari va an'analariga ma'lum
darajada salbiy ta'sirini ko'rsatdi.
Masalan,   Zarafshon   shahri   sanoat   ob'ektlariga   mutaxassisilarning,
ishchilarning   70%i   chetdan   keltirilgan,   ular   birinchi   navbatda   uy-joy   bilan
ta'minlangan.   O'zbek   millatiga   mansub   ishchilar   mashinasozlik   va   metallni   qayta
ishlash   sanoati   sohasida   32,3   %ni,   neftni   qayta   ishlash   sohasida   35,2%ni,   rangli
metallurgiyada   27,0%   ni   tashkil   qilgan. 45
    Bu   kabi   holatlarni   viloyatning   Qarshi
shahri     misolida   ham   ko'rish   mumkin. 1989 yilda   Qarshi  shahri   aholisi    159
ming   200   ming   kishi bo'lib,   shundan   o'zbeklar 109 ming 700 (68,9 %),   ruslar
24   ming   100   (15.1   %),     ukrainlar     2780   (1.7%),     tatarlar     9910   (6,2   %)   qrim
tatarlari  670 (0,4 %) ,  tojiklar 1070 (1,1 %) ,  turkmanlar  390 (0,2 %),  koreyslar
1220 (0,7 %)   boshqa  millat  vakillari  4,7 % ni   tashkil  etgan 46
. 
Muborak   shahrining   aholisi   19945     nafar   bo'lib,     undan       o'zbeklar     9625
(48,25 %),  ruslar  3212 (16,1 %),  ukrainlar  387 (1,94%) ,  tojiklar   265 (1,3  %),
turkmanlar 1285(6,44%),   boshqa    millat  vakillari 14,13 % ni tashkil  etgan. 
Qarshi   cho'lining     o'zlashtirilishi       Yangi     Nishon,     Beshkent,   Tallimarjon,
Muborak   kabi   yangi   shaharlarda mintaqalararo  migrasion  aloqalarni   oshirib
yubordi.     Hatto     respublikada     shaharlarning       rahbarlik     tizimiga     ham
O'zbekistonning   shart-sharoitlarini   yaxshi     bilmaydigan,       mahalliy     aholini
mensimaydigan  rahbarlar  kelib   o'tirdi. Jumladan,  Qashqadaryo  viloyat  ijroiya
qo'mitasining raisi  vazifasiga A. Kadin,  Qarshi shahar  rahbarligiga    V. Loziskiy
o'rnashib  oldi 47
.
Migrasiyaning   bu   kabi   tashqaridan   bo'lishi   respublika     aholisi   iqtisodiy
ahvolining yomonlashuviga olib keldi. Natijada, O'zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy
ko'rsatkichlari   bo'yicha   ishlab   chiqarishda   Sobiq   Ittifoqda   RSFSR   va   Ukrainadan
44
  Максакова Л.П. Миграция населения Республика Узбекистан, Т.,2000,с-25
45
  Ҳожимирзаев М.Социальное развитие рабочего класса. Т., “Ўзбекистон”,1990,с 26
46
1. Qarang Qadimiy  Qarshi  O'rta  Osiyo   shaharsozligi   va  madaniyati  tarixi. Qarshi 1999, 147-148 б. 
47
 Ravshanov  P. Qashqadaryo itiqlol   arafasida. T., “Ma'naviyat”, 2003, 46,47,160 – б. so'ng   uchinchi   o'rinda   tursada,   aholisining   turmush   darajasi   bo'yicha   mamlakatda
o'n   to'rtinchi   o'rinda   turar   edi.   1990   yillarda   Qashqadaryo   viloyatining   ham
moliyaviy ahvoli murakkab bo'lgan. 1980 yilga nisbatan muomlaga chiqarilgan pul
miqdori   14,7   %ga   oshib   ketgan.   Pul   1990   yilda   1989   yilga   nisbatan   13,1%ga
qadrsizlangan.   “Bugun   ochiq   aytaversak   ham   bo'ladi,-deydi   bu   haqda
I.A.Karimov,-1991   yil   oxiri   1992   yil   boshida   ko'p   narsalarda   uzilish   bo'lib,   juda
og'ir axvolga tushib, naq ocharchilik ostonasida turar edik.” 48
Mustaqillik   yillarida   viloyatda   “O'zbek   modeli”   asosida   olib   borilgan
ijtimoiy-iqtisodiy   sohadagi   o'zgarishlar   viloyat   aholisining   turmush   darajasini
ko'tarishga,   ishga   layoqatlilarni   ish   bilan   ta'minlashga,   himoyaga   muhtoj   aholini
qo'llab-quvvatlashga qaratildi. 
Xullas,   viloyatda   aholining   yil   sayin   ko'payib   borishi,   yangi   shaharchalarning
paydo   bo'lishiga,   mavjud   shaharlar   hududining   kengayishiga,     ishlab   chiqarish
sohalarining  o'sishiga asos bo'lmoqda.
2. 2.  Mustaqillik yillarida viloyatda urbanizasiyalashuv darajasi va yangi
shaharchalarning paydo bo'lishi
           Istiqloldan yillarida mamlakatimizda shaharlarni rivojlantirish bo'yicha
salmoqli   ishlar   amalga   oshirildi.   Turli   kattalikdagi   shaharlarning   mavjud
imkoniyatlaridan   kelib   chiqqan   holda   sanoat   korxonalarini   oqilona   joylashtirish
masalasiga  alohida e'tibor  qaratildi. Bunda yirik shaharlarda mavjud korxonalarni
qayta   ixtisoslashtirish,   salohiyati   yuqori   bo'lgan   kichik   va   o'rta   shaharlarda   esa
iqtisodiyotning   ustuvor   tarmoqlari   va   keng   iste'mol   mollari   ishlab   chiqaradigan
korxonalarini joylashtirishga katta e'tibor berildi. 
Hozirgi   paytda   mamlakatimizning   barcha   viloyatlaridagi   kabi   Qashqadaryo
viloyatida   ham   bozor   iqtisodiyotiga   bosqichma-bosqich   o'tish   ishlari   amalga
oshirilmoqda,   sanoat   korxonalari   xususiylashtirilmoqda,   qishloq   xo'jaligi   erlari
48
  Karimov I.A. O'zbekiston:Milliy istiqlol,iqtisod,siyosat,mafkura 1-том Т., “O'zbekiston” 1996 yil 3б dehqonlarga   bo'lib   berilib,   fermer   xo'jaliklari   tashkil   etildi.   Viloyat
infratuzilmasida   –   transport,   savdo,   sog'liqni   saqlash,   fan,   maorif   va   madaniy
sohalarda   ham   jiddiy   ijobiy   o'zgarishlar   sodir   bo'lmoqda.   Keyingi   yillarda
viloyatda   demografik   vaziyat,   ya'ni   aholi   sonining   o'sishi   kuzatilmoqda,natijada
mehnat resurslari va ulardan foydalanishda ham jiddiy o'zgarishlar yuz bermoqda.
Bu   o'zgarishlarni   o'rganish   viloyatda   demografik   vaziyatning   hozirgi   holatini   va
kelajakda   rivojlanish   xususiyatlarini   chuqurroq   tahlil   qilish   va   shunga   mutanosib
tadbirlarni belgilash imkoniyatlarini beradi.
Shaharlarda   aholi   sonining   o'rtacha   yillik   o'sish   sur'ati   1970-1979   yillarda
12,8   %,   1979-1989   yillarda   4,31   %,   1989-1996   yillarda   3   %   ni   tashkil   etgan.
Keyingi   yillarda   shaharlar   sonining   ortishi   asosan   shaharlar   erining   qishloqlar
hisobiga kengayishi ta'sirida o'sgan. Yangi erlarning o'zlashtirilishi natijasida yangi
tumanlar   tashkil   etildi.   Natijada   1970-1979   yillarda   shahar   va   shahar
qo'rg'onchalari Beshkent, Kitob, Qamashi, Koson, G'uzor, Muborak, Tallimarjon –
shaharga   va   Qashqadaryo   –   qo'rg'onchaga   aylantirildi.   1979-1995   yillarda
Chiroqchi,   Yangi   Nishon   –   shaharga,   Qorashina   shahar   qo'rg'onchasiga
aylantirilishi   hisobiga   ular   soni   yana   ko'paydi.   Miroqi   qishlog'i   esa   shaharcha
maqomiga ega bo'ldi. 1989 yilda o'tkazilgan aholi ro'yxatidan keyin Dehqonobod
va Eski shahar, ya'ni Yakkabog' ham shaharchalar qatoriga kiritildi.   
Demografik jarayonlar rivojlanishi hamda uning holati shaharsozlik va rayon
planirovkasi   bilan   chambarchas   bog'liq   bo'lib,   ilmiy   –   amaliy   jihatdan   muhim
ahamiyatga   ega.   Shu   boisdan   shaharsozlik   kodeksida   aholini   joylashtirish   tizimi,
aholi   punkti   va   uning   bosh   rejasi,   aholi   punktlariaro   hududlar,   aholi   punktlari
turlari   kabi   masalalar   o'rin   egallaydi.   Jumladan,   ushbu   kodeksning   9   –   moddasi
aholi   punktlarining   turlari   to'g'risida   bo'lib,   unda   quyidagilar   alohida   ajratib
ko'rsatilgan. 
“Aholi   punktlari   shahar   aholi   punktlari   (shaharlar,   shahar   posyolkalari)   va
qishloq aholi punktlariga (qishloqlar, ovullar) bo'linadi.  Aholi soniga qarab shahar aholi punktlari quyidagilarga bo'linadi: 
-eng yirik aholi punkti – aholining soni bir milliondan ortiq, kishidan iborat; 
-yirik aholi punkti – aholisining soni 250 mingdan 1000000 gacha kishi; 
-katta aholi punkti – aholisining soni 100 mingdan 250 minggacha  kishi; 
-o'rtacha  aholi punkti – aholisining soni 50 mingdan 100 minggacha kishi; 
-kichik aholi punkti – aholisining soni 50 minggacha kishidan iborat;”  49
 
   Mazkur kodeksga binoan respublikamizdagi mavjud 119 ta shahar va 114 ta
shahar   tipidagi   posyolkalarini   guruhlarga   ajratib   o'rganganimizda,   mavjud
shahardan atiga bittasi eng yirik aholi punkti hisoblansa, 16 tasi yirik va katta aholi
punkti,  yana   16  tasi   o'rta,   qolgan  86   tasi   esa   kichik   aholi   punkti   ekanligi   ma'lum
bo'ldi.   Mustaqillik   yillarida   o'rtacha   guruh   aholi   punkti   va   kichik   aholi   punktlari
jadal   rivojlandi   desak   mubolag'a   bo'lmaydi.   Shuningdek,   eng   yirik   aholi
punktlarida esa umuman hech qanday o'zgarish kuzatilgani yo'q 50
. 
Yangi   shaharchalar   asosan   qadimdan   sug'orma   dehqonchilik   rivojlangan,   aholisi
zich   joylashgan   hududlarda   ko'proq   vujudga   keldi.   Chorvachilikka   ixtisoslashgan
aholi salmog'i past mintaqalarda shaharchalarning kamligi kuzatiladi.  
Quyidagi       jadvalda   qarorga     binoan     respublika     viloyatlarida         yangi     tashkil
etilgan   shahar   posyolkalari   haqida     ma'lumotlar   berildi.             Qiyoslaganimizda
eng     ko'p       shaharchalar   Farg'ona,       Qashqadaryo,   Namangan,     Surxondaryo
viloyatlarida   tashkil    etilgan.  
№ Viloyatlar  Yangi tashkil etilgan shahar
posyolkalari
1 Farg'ona  196
49
  Karimov   I.A.O'zbekiston   Respublikasining   shaharsozlik   kodeksini   tasdiqlash   to'g'risida.   Toshkent,   2002   yil   4
aprel, 353 – Н - сон
50
 O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari: tarix va hozirgi zamon halqaro ilmiy – amaliy materiallari. Toshkent 30 –
31 mart 2007 yil . 2 qism, Toshkent. 2007 yil, 125- б. 2 Qashqadaryo  119
3 Namangan  109
4 Surxandaryo  107
5 Toshkent 79
6 Andijon  77
7 Samarqand  75
8 Buxoro  60
9 Xorazm  51
10 Jizzax  34
11 Navoiy  30
12 Sirdaryo  16
13 Qoraqalpog'iston Respublikasi  11
Manba: Vazirlar mahkamasining 2009 yil 13 martdagi qarori asosida tuzildi
2008   yilda   viloyatda   12   ta   shahar   va   4   ta   shaharcha   bo'lgan   bo'lsa,   Vazirlar
Mahkamasining   yuqoridagi     qarori   bilan   Qashqadaryoda   119   ta   qishloq
manzilgohlariga   shaharcha   maqomi   berilgan.   Bu   esa   mamlakatimizda   tashkil
etilgan yangi shaharchalarning 12,3 %ni tashkil etadi. Shunday qilib, viloyatda 12
ta shahar, 123 ta shaharcha paydo bo'ldi.  Bu esa tumanlar   kesimida   quyidagicha
o'z aksini    топади.
№ Туманлар Янги
шаҳарчалар
сони 2010 йил
январ
холатида Вилоят
жами
шаҳар Вилоят
жами
шаҳар axolisi
(ming kishi
xisobda) aholisi
ming kishi
hisobida аҳолисига
nisbatan
foiz
1 Шаҳрисабз 18 159,9 1113,5 14
2 Қарши т 15 69,2 1135,0 6
3 Яккабоғ 14 67,5 1135,0 6
4 Косон 14 114,6 1135,0 7,2
5 Китоб 13 82,1 1135,0 5,2
6 Касби 9 58,8 1135,0 6,5
7 Чироқчи 8 75,7 1135,0 6
8 Нишон 8 66,4 1135,0 6
9 Муборак 5 55 1135,0 5
10 Қамаши 5 50,6 1135,0 4,4
11 Ғузор 5 39,3 1135,0 3,5
12 Миришкор 3 36 1135,0 3,2
13 Дехқонобод 2 22 1135,0 2
Manba: Vazirlar mahkamasining 2009yil 13 martdagi qarori asosida tuzildi
Jadvaldan   ko'rinadiki,   shahar   tipidagi   posyolkalar       har   bir     tumanning     ijtimoiy-
iqtisodiy       sharoitidan     kelib     chiqqan     holda     tashkil     etilgan.   Viloyatda   tashkil
etilgan shaharchalar nomi ilovada berildi.  Ta'kidlash   joizki   Qashqadaryo   viloyatining   aksariyat   shahar   va   shaharchalari
demografik  vaziyati, ijtimoiy holati   va boshqa   bir   qancha  ko'rsatkichlari  bo'yicha
qishloq   joylaridan   unchalik   farq   qilmasligi   to'liq   sanoatga   ixtisoslashgan
shaharchalarning yo'qligi (Muborak shahridan tashqari) bilan tavsiflanadi.
Viloyatda yangi  tashkil  etilgan    shaharchalar  ham  aholisining miqdori  bilan bir  –
biridan   farqlanadi.   Aholi   soni   10   mingdan   ortiq   bo'lgan   yangi   shaharchalar
tarkibiga   Maymanoq,   Ayritom,   Qarliq,   Mirishkor,   Fazli,   Pomiq,   Jenov   aholi
punktlari     kiritiladi.   Aholisi   5   –   10   ming   kishigacha   bo'lgan   shahar   posyolkalari
soni  24 tani yoki voha yangi shaharchalarining 1,5 % tashkil etadi. 3 – 4 – 9 ming
aholiga   ega   jami   33   ta   shaharcha     bo'lib,   ularda   123,1   ming   kishi   yoki   yangi
shaharchalar   jami   aholisining   26,9   %   yashaydi.   2   –   2,9   ming   aholisi   bo'lgan   eng
katta   guruhga   esa   yangi   tashkil   topgan   shaharchalarning   55,9   %   (66   ta)   tegishli.
Ammo ular yalpi aholisining atigi 37, 0 foizigina (169,7 ming kishi) ushbu  guruh
shaharchalarida yashaydi. 
Shunday qilib, 2009 yilda Qashqadaryo viloyatidagi shaharlar aholisi  1 mln 110,2
ming   kishi   bo'lib,     viloyat   aholisining   43,3   foizini   tashkil   etdi.   Bu   ko'rsatkich
Respublikaning o'rtacha 51,7foiz ko'rsatkichidan pastdir. 
Yangi tashkil etilgan shaharchalar hisobiga Qashqadaryo viloyatining urbanizasiya
ko'rsatkichi   24,6   foizdan   43,3   foizga   ko'tarilib,   shahar   joylar   umumiy   aholisi     1
mln 110,2 ming kishiga etdi. 
Shuni   alohida   ta'kidlash   kerakki,   viloyatda   shaharchalarning   ko'paytirilishi,
urbanizasiya   darajasining   oshirilishi   to'la   ma'noda   ularning   ijtimoiy   –   iqtisodiy
muammolarini   hal   qila   olmaydi.   Buning   uchun     Dasturda   belgilanganidek     yangi
tashkil   etilgan   shaharchalarda   shahar   hosil   qiluvchi   sanoat,   infratuzilma,   bank   –
moliya,   ilmu   fan   kabi   omillarni   rivojlantirish   maqsadga   muvofiqdir.   Shuningdek,
tashkil   etilgan   yangi   shaharchalarning   aksariyati,   qishloq   xo'jalik   mahsulotlari
etishtirishga   ixtisoslashgan   bo'lib,   ichimlik   suvi,   tabiiy   gaz,   kommunikasiya   va
transport infratuzilmasi kabi muhim ijtimoiy sohalarni rivojlantirishni   talab etadi. Binobarin, Prezidentimiz     tashabbusi      bilan   yangi shaharchalar  infratuzilmasini
rivojlantirish   uchun     ularga     xorij   investisiyalarini   kiritish,   sanoat   tarmoqlarini
rivojlantirish, transport yo'nalish sohasini kengaytirish bo'yicha qator ishlar amalga
oshirilmoqda.
Istiqbolda   viloyatda   Toshguzar   –   Boysun   –   Qumqo'rg'on   temir   yo'lining
qurilishi   natijasida   aholi   migrasiyasining   shahar   va   shahar   posyolkalarida     ortib
borishi     kutiladi.   Qarshi   va   Shaxrisabz   aglomerasiyasida   shahar   aholisining
aksariyat   qismi   to'planib   boradi.   Qarshi   shahar   aglomerasiyasining   kengayib
borishi   natijasida   shahar   aholisining   turli   kundalik   kommunal   ehtiyojlarini
qondirishda   muammolar   yuzaga   kelishi   tabiiy.   Bu   esa   kelgusida   shaharga   yaqin
Xonobod,   Ko'chkak,   YErtepa   shaharchalarining   bu   kabi   ehtiyojlarni   hal   qila
borishni   talab   etadi.   Ayni   choqda   ushbu   shaharchalarda   sanoat   tarmoqlarini   va
aglomerasiya   markaziga   xizmat   qiluvchi     sohalarini     rivojlantirish   masqadga
muvofiqdir.   Shuningdek,   Shaxrisabz,   Kitob   aglomerasiyasining   shakllanishi   ham
tugallanish   arafasida.   Buning   uchun   Shaxrisabz   shahrining   100   ming   kishilik
shahar   toifasiga   o'tkazilishini     kun   tartibiga     qo'yadi.   Shu   o'rinda   mazkur   shahar
mavqeini   mustahkamlash   va   jadal   iqtisodiy   –   ijtimoiy   rivojlantirish   uchun   uni
viloyatga bo'ysunuvchi shaharlar   safiga o'tkazilishi ham foydadan holi bo'lmaydi.
G'uzor   orqali   Dehqonobodga   va   undan   Termizga,   Xayriton   (Afg'oniston)ga
boradigan avtomobil yo'lining to'liq ishga tushirilishi ham bu yo'nalishga aholining
joylashishini tezlashtiradi.
Shunday   qilib   viloyatda   yangi   shaharchalarning   paydo   bo'lishi   istiqbolda   viloyat
infratuzilmasining yanada yuksalishida asos bo'ladi. 
2.3. Mustaqillik yillarida viloyat shaharlarining ijtimoiy –iqtisodiy
taraqqiyoti va ekologik masalalari
Mustaqillik   yillarida   Qashqadaryo   viloyatida     shaharlarning   iqtisodiy
taraqqiyotini o'stirish uchun qator ishlar amalga oshirildi. 1993 yilda viloyatda 125
ta   davlat   xo'jaligi   shirkat   xo'jaligiga,   134   ta   ferma   xususiy   jamiyatga   aylantirildi. 3369 ta korxona Davlat tasarrufidan chiqarildi. Davlat uy joy fondlarining 90 foizi
shaxsiy   mulk   qilib   berildi.   Mahalliy   sanoat   konsern   tizimida   30   ta   korxona
“Qishloqsavdo”   konsernida   496   ta,   viloyat   maishiy   uyushmasida   840   ta,   viloyat
matbuot jamg'arma uyushmasida 1429 ta, viloyat shirkat-savdo birlashmasida 309
ta korxona xususiylashtirildi. 
Viloyatda 1993 yilda tadbirkorlik bilan aloqador shirkatlar kichik xususiy va
qo'shma korxonalar soni 1271 taga etdi. 889 ta kichik korxonalar 2405 ta dehqon
fermer xo'jaliklari faoliyat ko'rsatdi. Viloyatda xorijiy sarmoyadorlar bilan birga 22
ta  qo'shma   korxona   tashkil   etildi.  Ulardan   oltitasi   Afg'oniston,   4tasi   Xitoy,   3  tasi
AQSh,   2tasi   Bolgariya,   2tasi   Pokiston   va   Polsha,   Eron,   Saudiya   Arabistoni   bilan
tashkil   etildi.   Bu   korxonalar   xalq   iste'mol   mollari   bilan   birga,   qishloq   xo'jaligida
xom   ashyoni   qayta   ishlash,   paxta   tolasidan   ip   gazlamalar   ishlab   chiqarish,   teriga
ishlov   berish   va   boshqalarga   ixtisoslashgandir.   1994   yilda   moliyaviy   manbalar
bo'yicha 93,6 milliard so'm miqdorida kapital mablag'lari jalb qilish ko'zda tutilgan
edi. Bu esa umumiy investetsiyaning 59,1 %ni tashkil etgan. 
Viloyatda   1995   yil   4   milliard   814   million   so'mlik   qurilish   montaj   ishlari
amalga   oshirildi.   Shu   yil   3671   ming   kvadrat   metr   uy   joy   qurilib   foydalanishga
topshirildi.   Jumladan   5228   o'rinli   maktab,   90   o'rinli   bolalar   bog'chasi,   180   o'rinli
kasalxona   va   bir   qancha   madaniy   –   maishiy   binolar   foydalanishga   topshirildi.
Aholini gaz va suv bilan ta'minlash borasida 369 km gaz, 167,4 km suv quvurlari
o'tkazildi. Viloyat hokimining 1996 yil 11.01.4-f sonli farmoyishi qabul qilinib 2ta
guruh tuzilib viloyatdagi  mavjud maktablar, sog'liqni  saqlash binolari, inshootlari
ko'rib   chiqildi.   Mutaxassislar   ma'lumotlariga   ko'ra   1034   ta   maktabdan   146   tasi
o'sha vaqtda yaroqsiz holatda bo'lgan. 51
Qashqadaryo viloyatida 1996-yil 1 yarim yillikda ko'chmas mulk ob'ektlarini
sotish bo'yicha 33 ta “kim ochdi” 2ta tanlov va 7 marta birja savdosi o'tkazildi. 359
ta   xar   xil   ob'ektlar   sotildi.   Rejadagi   o'n   million   so'm   o'rniga   13   million   so'm
mablag'   tushirildi.   Bir   yarim   yillikda   1225   ta   kichik   va   o'rta   xususiy   korxonalar,
51
 Qashqadaryo viloyati faollar yig'ilishi bayonnomasi 1996 yil, 27-yanvar 990   ta   dehqon   fermer   xo'jaliklari   tashkil   etildi.   Viloyatda   davlat   byudjetining
daromad   qismi   106,1   %   ga   yoki   daromad   tushumi   222million   so'mga   oshirilib
bajarildi. Byudjetning xarajat qismi 1996 yili 90,3 %ni tashkil qildi.  52
 
Iqtisodiy o'sishni ta'minlash 1994 yilga nisban 1996 yida sanoat maxsulotlari
102,9   %ni   xalq   iste'mol   mollarini   ishlab   chiqarishni   134,3   %ni,   go'sht   ishlab
chiasrish   barcha   toifadagi   xo'jaliklarda   101%ni,   sut   ishlab   chiqarish   100,2   %ni
tashkil etdi.
Sho'rolar   hukmronligi   davrida   Qashqadaryo   aholisining   viloyatda   juda   boy
gaz zahiralari bo'la turib atigi 4 %i tabiiy gazdan foydalana olgan edi. 1991 yilda
aholini   gaz   bilan   ta'minlash   34,7   %ni   ichimlik   suvi   bilan   ta'minlash   53   foizni
tashkil etdi.  53
2007   yilda   viloyatning   tabiy   gaz   bilan   ta'minlanishi   65,3%ni   shu   jumladan
shaharlarda 98,5%ni, qishloqlarda 59,2 foizni tashkil etdi. Ichimlik suvi  bilan esa
81,4 %ni, shaharlarda 86,9 %ni  qishloqlarda 79,2%ni tashkil  qildi. Birgina 2001-
2003   yillarda   ichimlik   suvi   quvurlari,1283,8   gaz   quvurlari   etkazilib   aholiga
foydalanishga   topshirildi.   Taqqoslash   uchun   shuni   ta'kidlash   joizki,   1998-2000
yillarda bu raqamlar 552,6 va 1386,9kmni tashkil etgan edi. 54
 
Ijtimoiy   sohaning   yana   bir   muhim   yo'nalishlaridan   biri   bu   tibbiy   xizmat
ko'rsatishning   aholi   uchun   manzur   bo'lgan   turli   turlarini   qamrab   olgan   sog'liqni
saqlash   tizimini   rivojlantirishdir.   2004   yil   viloyat   aholisi   1422   ta   tibbiy
muassasalar   xizmatidan   foydalangan.   Viloyat   bo'yicha   kasalxona   muassalaridagi
o'rinlar   1997   yildagi   10,9   mingdan   2003   yilda   12,8   minga   o'sdi,   poliklinika
muassalarinnig quvvati esa shu davr ichida 20,6 ming qatnovga etdi. 55
O'zbekistonda   bozor   islohotlarini   amalga   oshirish   sharoitida   ishsizlik
darajasining   shiddatli   o'sib   ketishiga   yo'l   qo'ymaslik,   ijtimoiy   siyosatning   muhim
52
 Qashqadaryo viloyati faollar yig'ilishi bayonnomasi 1996 yil, 10-iyul
53
 O'zbekiston hududlari mustaqillik yillarida. T.:Sharq 196,176-b
54
 Qashqadaryo viloyat statistika boshqarmasi hisobotlari-Qarshi 2004,20 - бет.
55
  Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasi hisobotlari. Qarshi 2004 26-бет. yo'nalishlaridan hisoblaniladi. Shu o'rinda viloyatda mehnat bozorini  faol tartibga
solish   maqsadmida   turli   usul   va   shakllardan   foydalanib   yangi   ishchi   o'rinlari
yaratilmoqda.   Misol   uchun   birgina   2001   yilda   viloyatda   kichik   va   o'rta   biznesni
rivojlantirish hisobiga 49ming 218 yangi  ishchi  o'rinlari  barpo etildi. Shundan 44
ming 917 tasi qishloq va 4 ming 301 tasi shahar joylariga to'g'ri keladi.  56
Ijtimoiy   sohaning   muhim   tarmog'i   bo'lmish   madaniy-ma'rifiy   muassalar
sezilarli   darajada   o'sdi.   2004   yilga   kelib   viloyatda   8   yarim   ming   o'rinli
kinoqurilma, 11,6 ming o'rinli 148 ta klub muassasalari, 700 o'rinli 4ta teatr, 8 ta
istirohat bog'lari 3607 yu 5 ming nusxa kitob fondiga ega ahborot resurs markazlari
aholiga xizmat qildi.
Mustaqillik   yillarida   viloyatda   yoqilg'i   energetika   sohasi   jadal   rivojlandi.
Tabiy   gazning   97   %dan   ortig'i   neftning   95,   gaz   kondensatining   100   %i
Qashqadaryo   hisobiga   to'g'ri   keladi.   Bu   davrda   Muborak   gazni   qayta   ishlash
zavodida   yangi   bloklar,   Ko'kdumaloq   va   Sho'rtanda   kompressor   stansiyalari
qurildi.
Prezident   tashabbusi   bilan   barpo   etilgan   “Sho'rtangazkimyo”   majmuasi
o'zining   salmog'i   bilan   Respublikada   etakchi   korxona   hisoblanadi.   Bu   korxona
tomonidan   ishlab   chiqarilgan   mahsulotlar   Italiya,   Gollandiya,   Polsha,   Vengriya,
Xitoy,   Pokiston,   Eron   davlatlari,   qator   MDH   korxonalari   uchun   xaridorgirdir.
Viloyatda   hozirgi   kunda   yoqilg'i   energetika   majmuasiga   qarashli   oltita   yirik   va
bitta   kichik   korxona   faoliyat   ko'rsatmoqda.   “Muborakneftgaz”,   “Muborak   gazni
qayta   ishlash   zavodi”,   “Sho'rtanneftgaz”   korxonalari   mamlakatimiz   yoqilg'i
energetika sohasida etakchi o'rin egallaydi. 
Tallimarjon   issiqlik   elektr   stansiyasining   birinchi   800MGVt   quvvatli   bloki
ishga tushirildi. Uning barcha to'rt bloki 3,2 MGVt quvvatga egadir. Nurik GYESsi
quvvati 1,2 MGVt dir. Bu esa Tallimarjon issiqlik elektrostansiyasining nechog'lik
kattaquvvatga   ega   ekanligini   ko'rsatadi.   Toshguzar-Boysun-Qumqo'rg'on   temir
yo'lining   qurilishi   kelajakda   yana   yangi   shaharchalarning   paydo   bo'lishiga   zamin
56
 Qashqadaryo. 2002,22-fevral. yaratadi. Bu temir yo'lning   qurilishi bilan Dehqonobod shaharchasi yonida yiliga
200ming tonna kaliy o'g'iti ishlab chiqaradigan zavod ishga tushirildi. 
Qarshi   shahrida   “Kashteks”   majmuasi,   Shahrisabz   shahrida   “Oqsaroy-
to'qimachi LTD” o'zbek-yapon-turk, Yakkabog'da «Yakkabog'-teks» o'zbek-nemis
qo'shma korxonalari Qamashi ip-yigiruv korxonasi qurildi. G'uzor tumanida yiliga
10   ming   tonna   kalava   ishlab   chiqarish   quvvatiga   ega   “G'uzorteks”,   Qarshi   va
Mirishkor   tumanlarida   4   ming   tonna   kalava   ip   ishlab   chiqaradigan   ip   yigiruv
fabrikalari, Qarshi shahrida 41 million kv m ip-gazlama ishlab chiqaradigan zavod
ishga   tushirildi.   Kitob   shahrida   Kitob   ip-yigiruv   fabrikasi   modernizasiya
qilinmoqda. Buning uchun 15,5 million AQSh dollaridan ortiq investisiya kiritildi.
Sanoatni rivojlantirish dasturiga ko'ra viloyatda 2007-2009 yillarda yana 43
ta kichik engil sanoat korxonalarining ishga tushirilishi rejalashtirilgan. 
Qashqadaryo   viloyatida   o'tgan   yillar   davomida   Kadrlar   tayyorlash   milliy
dasturi doirasida 7 ta akademik lisey, 130 ta kasb xunar kollej qurildi. 2004-2009
yillarda “maktab ta'limini rivojlantirishning davlat umumilliy dasturi to'g'risida”gi
hukumat   qaroriga   ko'ra   115ta   yangi   maktab   qurilishi,   197   ta   maktabni   kapital
rekonstruksiya   qilish,   352   ta   maktabni   kapital   ta'mirlash,   175   ta   maktab   qoshida
sport zallari qurish ko'zda tutilgan edi. Bu reja ortig'i bilan bajarildi. 57
Butun   mamlakatda   bo'lgani   kabi   viloyatda   ham   faoliyat   ko'rsatayotgan
korxonalarni   ham   modernizasiya   qilish   va   texnik   qayta   jihozlashga   qaratilgan
ayniqsa   gaz   kimyo,   engil   sanoat,   oziq   ovqat,   yoqilg'i   energetika   va   elektr
energetikasiga investisiyalar kiritshiga katta e'tibor berilmoqda. Natijada viloyatda
2006 yilda bir trillion 838,4 milliard so'mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarildi.
2006 yilda iste'mol mollari va oziq ovqat mahsulotlari ishlab chiqaradigan korxona
modernizasiya   qilindi.   2008-2010   yillarda   “Sho'rtangazkimyo”   majmuasi
modernizasiya   hisobiga   politilien   ishlab   chiqarishni   125ming   tonnadan   225   ming
tonnaga  etqazdi. Vazirlar  mahkamasining   “Respublikada   to'qimachilik  tarmog'iga
57
 Qashqadaryo viloyati istiqlol yillarida. T.: Ma'naviyat 2007, 26-17б investesiyalar   jalb   etish   to'g'risida”gi   viloyatning   beshta   korxonasiga   39   million
AQSh   dollari   miqdorida   inrvestisiya   kiritish   rejalashtirilgan.
“Qarshiyog'ekstraksiya”   qo'shma   korxonasi     511   million   so'm   miqdoridagi
zamonaviy texnologiyalar bilan qayta rivojlandi. 
Bugunga   kelib   viloyatda   qishloq   xo'jaligi   mahsulotlari   to'liq   nodavlat
sektorida   ishlab   chiqarilmoqda.   2006-yilda   tayyorlangan   yalpi   qishloq   xo'jalik
mahsulotlari   670,6   milliard   so'mga   etdi.   Viloyatda   kichik   va   xususiy   biznes   tez
sur'atlarda   rivojlandi.   2006   yilda   ularning   soni   70   mingdan   oshiq   bo'lgan   kichik
biznes sub'ektlarining yalpi ichki hududiy mahsulotdagi ulushi 2006 yilda 44,3%ni
tashkil etgan bo'lsa, 2007 yilda 45%ga ortdi. Viloyatda bandlik muammosiga ham
alohida e'tibor qaratilgan. Bu borada 12 ta hududiy dastur ishlab chiqarilgan. Yangi
ish   o'rinlari   yaratish   yil   sayin   o'sib   bormoqda.   Jumladan   2004   yilda   53,2   mingta
yangi ish o'rni yaratilgan bo'lsa 2005 yilda bu raqam 55,2 mingtani 2006 yilda esa
67,5 mingtani tashkil etdi. Yangi ish o'rinlarining aksariyati qishloq joylariga to'g'ri
keladi.   2006   yilda   qishloqda   58,6ming   ish   o'rin   yaratildi.     Yildan   yilga   viloyatda
tibbiy   xizmatning   sifati   va   samarasi   oshib   borayotir.   Agar   onalar   o'limi   bilan
bog'liq ko'rsatkich 1991 yilda har ming nafar ayolga 78,11 tani tashkil etgan bo'lsa
2006 yilda u 22,4 taga kamaydi. Go'daklar o'limi har ming nafar chaqaloqqa 34,1
tadan to'g'ri kelgan bo'lsa 2006 yilda bu ko'rsatkich 13,2 tani tashkil etmoqsda.
Qarshi   shahri.   Qarshi   shahri   viloyatning   ma'muriy,   iqtisodiy   va   madaniy
markazi   bo'lib,     O'zbekistonning   qadimiy   shaharlaridan   biridir.   Shahar   turli
davrlarda   Bolo,   Nashebolo,   Naxshab,   Nasaf   nomlari   bilan   yuritilib,   XIV   asrdan
Qarshi deb atala boshlangan. 
Dastlabki   shahar   Qashqa   vohasida   “Naxshab”   (suv   obod   qilgan,   suv   naqsh
bergan   manzil)   nomi   bilan   mil.av.   VII   asrda   YErqo'rg'on   o'rnida   vujudga   kelib,
uning   atrofi   qala   devori   bilan   o'rab   olingan.   Mil.av.   VI   asrda   shahar   kengayib,
maydoni 35 gektarni tashkil etgan. Shahar Aleksandr Makedonskiy bosqini davrida
vayron   qilingan.   Shundan   keyin   uning   vohadagi   etakchilik   maqomi   pasayib
borgan.   Mil.av.   II-I   asrlarda   yangi   harbiy   –siyosiy   markaz   maqomini   olgan Zahhoki-Moron shahri bunyod etildi. Bu qal'a ham Naxshab nomini olib asta-sekin
kengaya bordi. Kidariylar o'z qarorgohini 468 yilda yangi Naxshabga ko'chirdilar.
710   yilda   arablar   shahar   (Naxshab   arabcha   talaffuzda   Nasaf)   va   uning   atrofidagi
hududlarni   bosib   oldilar.   IX-XIII   asrlarda   Naxshab   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy
jihatdan ravnaq topdi. O'rta asrlarda Nasaf orqali Eron va Hindistonni Rossiya va
YEvropa   davlatlari   bilan   bog'lagan   muhim   karvon   yo'llari   o'tgan,   savdo,
hunarmandchilik rivojlangan.
Shahar aholisi 1959 yilda 19,7 ming   kishi  bo'lgan   bo'lsa,  1970 yilda 71,1
ming kishini  tashkil  etgan. 2000 yilda shahar aholisi 20,5 ming kishiga ko'payib,
201,3   ming   kishiga   etgan.   Shahar   aholisining   eng   tez   ko'paygan   davri   1965-70
yillardan   keyingi   paytlarga   to'g'ri   keladi.   Buning   asosiy   sabablari   sifatida   o'sha
yillarda shaharda sanoatning tez rivojlanishi, yangi ishlab chiqarish ob'ektlarining
qurilishi   natijasida   ishchi   kuchining,   malakali   kadrlarning   kelib   joylashishi,   ichki
migrasiyaning   rivojlanishi,   eng   asosiysi   esa   Qarshi   dashtida   yangi   erlarni
o'zlashtirish   va   sug'orish,   transport,   suv   inshootlari   qurilishi   va   shu   kabi   boshqa
tadbirlarni amalga oshirish natijasida engil va oziq – ovqat tarmoqlari xom – ashyo
bazasini   rivojlantirishga   va   shaharda   bir   nechta   yangi   korxonalar   faoliyatini   izga
solishga imkon berdi.
Qarshi   shahar   aholisi   2010   yil   1   yanvar   holatiga   ko'ra   237,9   ming   kishini
hududi 0,1ming km2 tashkil etadi. Shaharda 62 ta mahalla mavjud. 
Mustaqillik   yillarda   shaharda   ijtimoiy   –   iqtisodiy   masalalar   bo'yicha   keng
miqyosli   ishlar   amalga   oshirilmoqda.   Bozor   iqtisodi   sharoitida   qator   sanoat
tarmoqlari   rivojlantirilmoqda.   Agar     1994   yilda   shaharda   30   ta   sanoat,   247   ta
kichik va 10 ta qo'shma korxona mavjud bo'lib, 1919,345 ming so'mlik mahsulot
ishlab chiqargan bo'lsa, 2005 yil boshida shaharda 4224 korxona faoliyat ko'rsatib,
shuning   bilan   birga   604   ta   sanoat,   620   ta   qurilish,   1709   ta   savdo   va   jamoat
ovqatlanish korxonalari mavjud bo'lgan 58
. 
58
  O'zbekistonda   urbanizasiya   jarayonlari:   tarix   va   hozirgi   zamon   xalqaro   ilmiy-amaliy   anjuman   materiallari
Toshkent 30-31 mart 2007 yil, 2 qism. 140 – б. Qarshi   shahri   yildan   yilga   industuriya   shahriga   aylanib   bormoqda.   Shaharda
go'sht,   un,   sut,   tekstel   kombenatlari,   yog'-ekstrasiya,   paxta   tozalash,   termoplast
zavodi,   qurilish   industriya   korxonasi   va   boshqa   ishlab   chiqarish   ob'ektlari   bor.
Agar  yalpi  sanoat  ishlab  chiqarish mahsuloti  2002 yilda 109 milyard 398 million
so'mni   tashkil   etgan   bo'lsa,   2004   yilda   bu   ko'rsatkich   134   milyard   475,4   million
so'mni   tashkil   etgan.   Ko'rinadiki,   ishlab   chiqarish   dinamikasi   muntazam   oshib
borgan. 
Prezidentimiz   so'zlari   bilan   aytganda   “bugungi   kunda   Qarshi   shahrining
nafaqat   ko'hna   tarixiy   maskan,   balki   har   qanday   odamning   e'tiborini   o'ziga
tortadigan navqiron, zamonaviy shaharga aylanib turgani istiqlolimizning beqiyos
qudrati, xalqimiz bunyodkorlik salohiyatining amaliy isbotidir.” 59
Keyingi o'n yilda shahar iqtisodini  rivojlantirish uchun chet el investisiyalari
keng   jalb   etilmoqda.   Agar   1994   yilda   shaharda   10   ta   qo'shma   korxona   faoliyat
yuritgan bo'lsa, 2005 yilda ular soni 17 taga etkazilgan. Chet el investisiyalarining
jalb   etilishi   o'z   navbatida   ishlab   chiqarishni   modernizasiya   qilishga
yo'naltirilmoqda.   Chet   el   investisiyalarining   ijobiy   ta'siri   tufayli   shaharda   ishlab
chiqarilayotgan   mahsulotlar   chet   elga   eksport   qilinmoqda.   Agar     2000   yilda
eksportga     4,4   ming   dollarlik   mahsulot   chiqarilgan   bo'lsa,   2004   yilda   shaharning
tashqi savdo aylanmasi 35965,1 ming dollarni tashkil etgan bo'lib,  ulardan 2098,3
ming   dollari   eksportga   yo'natirilgan   mahsulotni   tashkil   etgan.   2005   yilda   tashqi
savdo operasiyasining erishilgan ijobiy saldosi   23,2 million dollarni tashkil etgan
bo'lib, shundan 9,3 million dollar eksport  mahsulotidan kelgan 60
. 
Xizmat ko'rsatish va servis: Savdo va maishiy xizmat ko'rsatish shahobchalari
soni 2006 yilda 70 taga, 2007 yilda 71 taga, 2008 yilda 63 taga, 2009 yilda 97 ta,
2010 yilning 9 oyida 177 taga etdi. 
59
  Karimov   I.A   Jamiyatimizni   erkinlashtirish,   islohotlarni   chuqurlashtirish,   ma'naviyatimizni   yuksaltirish   va
xalqimizning hayot  darajasini  oshirish –barcha  ishlarimizning mezoni  va maqsadidir. 15-T, T.:  O'zbekiston, 2007,
71б
60
 “Nasaf”  gazetasi 2006 yil 16 – 28 fevral . 2006 yilda 24 ta, 2007 yilda 25 taga, 2008 yilda 36 taga, 2009 yilda 46 taga,
2010 yilning  9 oyida  138 ta  oziq-ovqat   va  nooziq –ovqat   mahsulotlarini  chakana
sotish savdo shahobchalari ishga tushirildi. 
Mahalliylashtirish   dasturi   ijrosi   bo'yicha:   2006   yilda   Respublika
Mahalliylashtirish   dasturiga   ko'ra,   “Al-Said”   xususiy   firmasida   mahalliy   xom
ashyo negizida 2mln. Dona PET idishlar uchun qopqoqlar ishlab chiqarildi.
2007 yilda “Al-Said” xususiy firmasining PET idishlar uchun qopqoqlar va
250-1000mm diametrli polietilin quvurlar ishlab chiqarish loyihasi kiritilgan bo'lib,
mahalliy   xom   ashyo   negizida   1   mln.dona   PET   idishlar   uchun   qopqoqlar   va   312
tonna polietilen quvurlar ishlab chiqarildi.
“Qarshi   mebel”   MChJ   tomonidan   mahalliy   xom   ashyodan   mebel   jihozlari
ishlab   chiqarish   yo'lga   qo'yilib,   2007   yilda1239,0   mln   so'mlik   mahsulot   ishlab
chiqarildi.
2008   yilda   “Avtotraktorradiator”   qo'shma   korxonasi   tomonidan   qo'shma
korxonasi tomonidan radiatorlar ishlab chiqarish loyihasi kiritildi.
“Al-Said”   xususiy   firmasi   tomonidan   1,5   mln.dona   PET   idishlar   uchun
qopqoqlar   va   500   tonna   polietilen   quvurlar   ishlab   chiqarildi.     “Qarshi   mebel”
MChJ   tomonidan   1368,0   mln.   so'mlik   mahsulot     “Avtotraktorradiator”   qo'shma
korxonasi tomonidan esa 246,0 mln so'mlik radiatorlar ishlab chiqarildi. 
Dasturda asosan 2009 yilda uchta loyiha amalga oshirildi. “Al Said” xususiy
firmasi   tomonidan   200,4   tonna   politielen   quvurlar,   “Texnopolimer”   MChJ
tomonidan 65,0 ming dona podshipnik va vtulkalar, “Said mirzo ulug'bek” xususiy
korxonasi   tomonidan   900,0   ming   dona   bir   martalik   soqol   olish   ustarasi   ishlab
chiqarildi. 
2010 yilning 9 oyi davomida AL Said xususiy firmasi tomonida 47,9 tonna
polietilen quvurlar ishlab chiqarildi. “Texnopolimer” MChJ tomonidan 35,0 ming
dona   podshipnik   va   vtulkalar   ishlab   chiqarildi   va   korxonada   2   ta   qo'shimcha   ish o'rinlari   yaratildi.   “Said   Mirzo   Ulug'bek”   xususiy   korxonasi   tomonidan   1125,0
ming   dona   bir   martalik   soqol   olish   ustarasi   ishlab   chiqarildi.Buning   hisobidan
korxonada 9 ta yangi ish o'rinlari yaratildi. 
“Qarshi   montaj   neftgaz   qurilish   pardoz”   MChJ   tomonidan   59   tonna   motor
moyi va 35 tonna solidol ishlab chiqarildi.  
Shaharda   hozirgi   vaqtda   Qarshi   Davlat   universiteti,     Qarshi   muhandislik
iqtisodiyot instituti, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Qarshi filiali,  15
ta kasb-hunar kollejlari, 3 akademik lisey, 50   ta umumiy ta'lim   maktablari,   4 ta
teatr,     13   ta     kutubxona   faoliyat   ko'rsatmoqda.   21   ta   kasalxona,   ambulatoriya-
poliklinika va boshqa tibbiy muassasalar bor.
  Qarshi-Toshkent,   Qarshi-Samarqand,   Qarshi-Buxoro   va   boshqa
yo'nalishlarda   hamda   tuman   markazlariga   avtobuslar   va   marshrutli   taksilar
qatnaydi.   Qarshi   aeroportidan   Qarshi-Moskva,   Qarshi-Andijon,   Qarshi-Toshkent
yo'nalishlaridagi   samolyotlar   qatnovi   yo'lga   qo'yilgan.   Shaharda     “Nasaf”,
“Geolog”,   sport   majmualari,   tennis   korti,   yopiq   cho'milish   havzasi,   sport-
sog'lomlashtirish   inshootlari,   20   ming   o'rinlik   stadion,   Olimpiya   zaxiralari   sport
kolleji va boshqa inshootlar qurilib  ishga  tushirilgan. 
Shahar   bosh   maydonida   yurtboshimiz   tashabbusi   bilan   qad   ko'targan
“El-yurt   tayanchi”   monumenti   o'zida   o'zbek   oilasida   azaliy   qadriyatlarimizga
yuksak   hurmat   ramzini   aks   ettirgani   bilan   e'tiborga   loyiqdir.   Monumentning
ochilish   marosimida   Yurtboshimizning   “Ming   yillar   oldin   mana   shu   mo''tabar
zaminda ildiz otib, Ollohning marhamati va ne'mati, o'zining og'ir va mashaqqatli
mehnati   bilan   shu   yurtni   obod   etgan,   hayotni   tebratgan   -   bu   inson   va   bu   insonni
tarbiyalagan   oila   va   xalqdir”,-   degan   so'zlari   xalqimiz   qalbida   chuqur   aks-sado
berdi, ularda g'urur va iftixor tuyg'ularini uyg'otdi. 
Shuni   alohida   ta'kidlash   joizki   dunyoning   biron-bir   mamlakatida   hanuzga
qadar   oilaga   haykal   o'rnatilmaganligini   inobatga   oladigan   bo'lsak,   Prezidentimiz
tashabbusi   bilan   o'rnatilgan   bu   haykal   dunyo   ahlini   lol   qoldirdi.   Shuning   uchun ham   YuNYESKOning   O'zbekistondagi   vakolatxonasi  boshlig'i   Maykl  Barri  Leyn
“Tarix   to'fonlariga   qaramasdan   mashaqqatlarga   sabot   bilan   turib   bergan   va
istiqlolga   erishgan   mehnatsevar   Qashqadaryo   va   butun   O'zbekiston   xalqining
ramzi   bo'lmish   ushbu   haykaldagi   har   bir   qiyofa   qandaydir   o'ziga   xoslikni   ifoda
etadi:   oila   boshlig'i-kuchli   va   jo'mard   erkak-mamlakat   imkoniyatlari   va
qudratining,   oddiy   va   kamsuqum   bilimga   intilayotgan   yosh   yigit-bu   kelajakdir,
kichkina   qizaloq   esa-baxt,   go'zallik   ramzi,   tarixning   davomchisidir”,-
darhaqiqatlajagi   buyuk   davlatimizning   istiqbolga   bo'lgan   intilishi   ushbu
monumentda o'z ifodasini topgan. 
Xullas,   Prezidentimiz   so'zlari   bilan   aytganimizda     “Kimki   bizning   kuch-
qudratimizni,xalqimizning   azmi-shijoatini,   qanday   ishlarga   qodir   ekanini
ko'rmoqchi   bo'lsa,   mana   shu   Qarshi   shahrida,butun   O'zbekistonda   amalga
oshirilayotgan bunyodkorlik ishlarimizni kelib ko'rsin” 61
  
Bu   fikrning   isboti   o'laroq   qadimiy   Qarshi   shahri   mustaqillik   yillarida   yanada
chiroy   ochib,   iqtisodiy   -ijtimoiy   sohalarda   jadal   rivojlanib   bormoqda.     qadimiy
Qarshi  shahri   mustaqillik   yillarida     yanada     chiroy   ochib iqtisodiy,     ijtimoiy
sohalarda   riovjlanib bormoqda.   
Amir   Temur   va   Temuriylar   davrida   Shahrisabz   ulkan   saltanatning   yirik
shahriga   aylantirilgan,   shahar   atrofi   qal'a   devori   bilan   o'rab   olingan.   Keyinchalik
shaharda   me'moriy   obidalardan   Oq   saroy,   Dor   ut-tilovat   majmuasi,   Ko'k   gumbaz
masjidi va boshqalar qurilgan. 
Mustaqillik yillarida Shahrisabz qiyofasi tubdan o'zgardi. Shahar markazi qaytadan
qurildi. Shahardagi qadimiy obidalar qaytadan ta'mirlandi. 1996 yilning 18 oktyabr
kuni shahar markaziy maydonida Amir Temur haykali o'rnatildi. Haykal Prezident
Islom   Karimov   tomonidan   ochildi   va   shaharga   AmirTemur   ordeni   topshirildi.
Prezident Islom Karimov Shahrisabz shahrining 2700 yillik qutlug' to'yini tabriklar
ekan, shaharning jahon tamaddunida tutgan o'rni va mustaqillik yillarida erishgan
61
  Каримоа И. А. Жамиятимизни эркинлаштириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш, маънавиятимизни юксалтириш ва халқимизнинг ҳаёт
даражасини ошириш - барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир. 15 –том.Т.,”Ўзбекистон.” 2007 .78-б muvaffaqiyatlarini   nazarda   tutib   “Qashqa   vohasining   zumrad   gavhari”-deb,
ta'riflagan edi. 
Shahar iqtisodiy-ijtimoiy sohada rivojlanib bormoqda. Shaharda 11 ta yirik sanoat
korxonasi   (jumladan,   “Hujum”   badiiy   buyumlar   fabrikasi,   “Sado”   trikotaj
fabrikasi,   “Konserva”   va   “Sharob”   aksiyadorlik   jamiyatlari,   to'qimachilik,
pillachilik   fabrikalari   b.),   8   qo'shma   korxona   (jumladan,   O'zbekiston-Buyuk
Britaniya “Mevalar kamalagi”, O'zbekiston-AQSh “Shahinterneshnl”, O'zbekiston-
Rossiya   “Kompasqoqsuv”,   O'zbekiston-Turkiya   “Shahri   Kesh”,   O'zbekiston-
Turkiya-Yaponiya “Oqsaroy to'qimachi LTD” va b.), korxonalar ishlab turibdi.
Shaharda   Buxoro   oziq-ovqat   va   engil   sanoat   texnologiyasi   institutining
umumtexnika fakulteti, bir necha kasb-hunar kolleji va akademik liseylar faoliyat
ko'rsatmoqda. 10 ta jamoat kutubxonasi, madaniyat va istirohat bog'i, teatr, tarix va
moddiy madaniyat muzeyi, 3 ta bolalar musiqa va san'at maktabi, 2 ta bolalar sport
maktabi bor. 3 ta tennis korti, 3 ta suzish havzasi, stadion, 18 ta sport zali mavjud.
Markaziy   kasalxona   (1050   o'rin),   yangi   jarrohlik   markazi   aholiga   xizmat
ko'rsatadi. 
Mustaqillik   yillarida   shahar   xududi   kengaytirilib   turar   joylar
mehmonxonalar savdo  tarmoqlari komunnal maishiy korxonalar barpo etildi.
Shaharning   kengaytirilishi   munosabati   bilan   ko'plab   uy-joylar,
mehmonxonalar, savdo tarmoqlari, kommunal-maishiy korxonalar ishga tushirildi. 
Hozir   Kitob   shahri   viloyatning   yirik   madaniy   va   iqtisodiy
markazlaridan   biri.   Shaharda   turli   sanoat   korxonalari,   qurilish   tashkilotlari,
madaniy va maishiy muassasalar qurilib, faoliyat ko'rsatmoqda.  
1979   yil   27   noyabrda   Kitob   viloyat   ahamiyatiga   molik   bo'lgan   shaharga
aylantirildi.   Shaharda   Ulug'bek   nomidagi   xalqaro   kenglik   stansiyasi   faoliyat
ko'rsatadi. Bu kenglik stansiya jahondagi 5 ta shunday stansiyaning biridir. Kitob
balandtog'   rasadxonalar   majmuasi   tufayli   Kitob   shahri   jahondagi   ko'pchilik
olimlarga ma'lum. Yakkabog' shahri. Shu nomli tumanning ma'muriy markazi hisoblanadi. Yakkabog'
1954   yil   may   oyida   shahar   posyolkasiga   aylantirildi.   Shundan   so'ng       tobora
yiriklashib   va   rivojlanib   borayotgan   shaharcha   1978   yilda   tuman   toifasidagi
shaharga aylantirildi. Natijada unga atrofidagi  Cho'mich va Xo'ja aholi manzillari
qo'shildi.
Yakkabog' shahri aholisi 1979 yilda 23,2 ming kishini tashkil etgan. Undan
keyingi   10   yillikda   Eski   Yakkabog'   shaharchasi   bilan   birga   1989   yilda   shahar
aholisi   27,7   ming,   2000   yilda   31,9   ming   kishi   bo'lib,   2008   yil   1   yanvar   holatiga
ko'ra 36 ming kishini  tashkil  etgan. Bu esa  viloyat shahar  aholisining 5,8 %  idan
iboratdir.
Shaharda   paxta   tozalash,   g'isht   zavodlari,   to'qimachilik   korxonasi,   qurilish
tashkilotlari, O'zbekiston  - Germaniya “Yakkabog'teks”  qo'shma  korxonasi  ishlab
turibdi. 5ta umumiy ta'lim maktabi, bolalar musiqa, sport maktablari, lisey internat,
3ta   kasb-hunar   kolleji,   3ta   kutubxona,   shahar   madaniyat   uyi,     madaniyat   va
istirohat   bog'i,   stadion   faoliyat   ko'rsatmoqda.   2ta   kasalxona,   markaziy   va   tish
davolash   poliklinikalari,   tug'ruqxona,   dorixonalar   aholiga   xizmat   ko'rsatib
kelmoqda.
Shaharda paxta tozalash zavodi, qurilish materiallari kombinati va boshqa qurilish
tashkilotlari,   2   ta   avtokorxona,   “Mikron”   firmasi   (makaron   ish.ch.),   terini   qayta
ishlash korxonasi ishlab turibdi. 2ta lisey, kasb-hunar kollejlari, 5ta umumiy ta'lim
maktabi,   bolalar   musiqa   va   sport   maktablari,   tuman   markaziy   kutubxonasi,
madaniyat   uyi   bor.   Tuman   markaziy   kasalxonasi,   poliklinika,   dorixonalar   va
boshqa tibbiy muassasalar aholiga xizmat ko'rsatib kelmoqda.
    Jumladan,     shahar   aholisi   1995   yilda   20,5   ming   kishi   bo'lgan   bo'lsa,
2000 yilgacha 23,1 ming kishiga etgan. 2008 yil 1 yanvar holatiga ko'ra 24,7 ming
kishi bo'lib,  bu viloyat shahar aholisining 4 % ini tashkil etadi.
              Muborak   sanoatlashgan   shahar   bo'lgani   uchun   unda   50   dan   ziyod   millat
vakillari istiqomat qiladi.  G'uzor shahri. G'uzor ko'p asrlik tarixga ega qadimiy aholi manzilgohlaridan
biri bo'lganligi uchun tarixiy asarlarda ko'p bor qayd etilgan. Buxoro-Samarqand-
Sherobod-Termiz   va   Afg'oniston   karvon   yo'lida   joylashgan   G'uzor     “o'tish   yoki
kechuv   joyi”   degan   ma'noni   ifodalaydi.         1977   yil   10   oktyabrda   G'uzor   tuman
ahamiyatiga ega bo'lgan shahar deb qayd etildi.  
G'uzor   shahri   aholisi   1990  yilda   21  ming   kishi   bo'lgan  bo'lsa,       2008  yil   1
yanvarda   23,5 ming kishiga etgan. Bu viloyat shahar aholisining 4 %idir. 
Shaharda   paxta   tozalash,   qishloq   xo'jalik   mahsulotlarini   qayta   ishlash,   qurilish
ta'mirlash korxonalari ,   “Sho'rtangaz” unitar sho''ba korxonasi, MDH davlatlarida
yagona   bo'lgan   “Sho'rtangaz-kimyo”   majmuasi,   avtokorxona,   non   kombinati,
savdo,   madaniy   va   maishiy   xizmat   ko'rsatish   shaxobchalari,   avtovokzal,
avtokemping, dehqon bozori va boshqalar ishlab turibdi. Ijtimoiy sohada ta'lim, fan
, madaniyat, sog'liqni saqlash   muassasalari aholiga xizmat ko'rsatmoqda.
Beshkent shahri aholisi 1990 yilda 12 ming kishi bo'lgan bo'lsa,   2008 yil 1
yanvarda 16,7 ming kishiga etgan, bu viloyat shahar aholisining 2,9 % idir.
Yangi   Nishon   shahri.   Yangi   Nishon   viloyatdagi     o'zlashtirilgan   cho'l     hududida
bunyod   qilingan     yosh   shaharlardan   biri   bo'lib,   1975   yil   6   martda   tuzilgan   shu
nomli tumanning ma'muriy markazidir. Shaharchaga 1982 yil 2 dekabrda tumanga
bo'ysunuvchi shahar unvoni berildi.  
Shahri   aholisi   1990   yilgacha   7   ming   kishi,   2008   yil   1   yanvarda   esa     10,9   ming
kishiga etgan.   Bu viloyat shahar aholisining 2 % ini tashkil etadi.
Shaharda ko'plab sanoat   va qurilish korxonalari, umumiy ta'lim maktablari, kasb-
hunar kollejlari va   tibbiy muassasalar joylashgan.
Tallimarjon   shahri.   Ma'muriy-hududiy   jihatdan   Nishon   tumani   tarkibiga
kiruvchi   Tallimarjon   Qashqadaryo   viloyatidagi   eng   yosh   shaharlardan   biridir.   U
cho'l   zonasidagi   yangi   erlarning   o'zlashtirilishi,     Tallimarjon   suv   ombori   va Tallimarjon issiqlik elektr stansiyasi  qurilishi munosabati bilan shaharcha sifatida
shakllandi. 1975 yil 26 martda tumanga bo'ysunuvchi shaharlar qatoridan joy oldi. 
   Shahar aholisi 1989 yilgacha 6,7 ming kishi bo'lgan.   2008 yil 1 yanvarda
esa   9,4 ming kishi bo'lib, viloyat shahar aholisining 1,5 % ini tashkil etadi.
Shaharda keng miqyosda uy-joy qurilish ishlari olib borilmoqda.       Qarshi
kanali   va   nasos   stansiyalaridan   foydalanish   boshqarmasi,       markaziy   ta'mirlash
ustaxonasi, avtokorxona,    umumiy ta'lim maktablari, kasb-hunar kollejlarii, ochiq
suzish   havzasiga   ega   bo'lgan   sport   majmuasi,   kasalxona,   tug'ruqxona,   poliklinika
va   dorixonalar   mavjud.   Viloyat   shaharlarda   urbanizasiyalashuvning   atmosferaga
salbiy tah'siri ham sezilmoqda. 
  Viloyat   shaharlarida   zamonaviy   sanoat   va   ishlab   chiqarish   korxonalari   madaniy
maishiy  va ta'lim muassasalari keng miqyosda  rivojlanib borayotganligi uchun yil
sayin shaharlarning urbanizasiyalashuv darajasi o'sib bormoqda.
  Shaharlar   aholisining   zichligi,   turli   sanoat   korxonalari,   ishlab   chiqarish
ob'ektlari,   transport   harakati   vositalarining   ko'pligi   bilan   izohlanadigan       yashash
manzili hisoblanadi. Bularsiz zamonaviy shaharlarni tasavvur qilib ham bo'lmaydi.
Shaharlarda joylashgan ishlab chiqarish korxonalarining faoliyati tufayli mamlakat
iqtisodiyoti katta foyda ko'rishini e'tirof etgan xolda  ularning atrof –muhiga zararli
ta'sirini   ham   aytib   o'tish   zarurdir.   Avvalo   atrof–   muhitga   chiqarilgan   zaharli
moddalar   ta'siri   natijasida   inson   salomatligi   jiddiy   zarar   ko'rishi   kuzatilmoqda.
Jumladan, turli yuqumli kasalliklar, asab, yurak qon tomir tizimi, nafas olish, ovqat
hazm qilish organlari kasalliklarining kelib chiqishi aniqlangan. Mutaxassislarning
fikricha   sanoatlashgan   shaharlarda   havoning   ifloslanishi   surunkali   bronxit,
pnevmoniya,   emfizema   kabi   kasalliklar   tarqalishining   bosh   sababi   ekan.   Bu   kabi
holatlar o'pka rakining kelib chiqishiga ham asos ekanligi kuzatilgan. YuNISYEF
va Butunjahon sog'liqni saqlash tashkiloti ma'lumotiga ko'ra dunyoda     40% aholi antisanitar   sharoitda   yashaydi,   xozirda   80%   kasalliklar   ekologik   muhitning
buzilishi natijasida kelib chiqmoqda. 62
 
2007   yilda   Qarshi   shahrida   stasionar   manbalardan   atmosfera   havosiga
chiqarilgan   zararli   moddalarga   e'tiborni   qaratsak   quydagicha   bo'lgan.   Jami   36,3
ming tonna qattiq zararli moddalar havoga chiqarilgan. Ulardan gazsimon va suyuq
holda   34,0,   oltingugurtli   angidrid   10,6,   azot   oksidi   1,6,   uglerod   oksidi   6,7,
uglevodorod 14,8, uchuvchi organik birikmalar 0,3 ming tonnadan iborat bo'lgan. 
      Urbanizasiya   jarayonining   rivojlanishi   kishilarning   noqulay   ekologik
muhitda yashashlariga sabab bo'lib bormoqda. Qashqadaryo viloyatida ham sanoat
korxonalaridan   2000-   2004   yillarda   336   ming   tonna   transport   vositalaridan   224
ming   tonna   chiqindilar   chiqarilgan   bo'lib,   buning   katta   qismi   shaharlar   hissasiga
to'g'ri   keladi.     Viloyatning   markazi   Qarshi   shahrida   ekologik   xavfi   jihatdan   1   –
toifaga   mansub   bo'lgan   korxonalar   deyarli   yo'q,   9   ta   korxona   2   –   toifali,   14   ta
korxona 3 – toifali, 63 ta korxona 4 – toifali chiqindilarni chiqaradi. Qarshi shahar
Tabiatni   muhofaza   qilish   qo'mitasining   ma'lumotlariga   ko'ra,   shahar   muhiti   27
turdagi   zaharli   va   zaharsiz   moddalar   bilan   ifloslantirilmoqda.   Shahar   va   uning
tarkibiga   kiruvchi   Qashqadaryo   shahar   qo'rg'onchasining   havosi   86   ta   korxona
faoliyati   tufayli   zararlangan,   ayniqsa,   metallurgiya,   neft   va   kimyo   mahsulotlari
bilan   ishlaydigan   sanoat   korxonalari   shaharning   ekologik   holatiga   jiddiy   ta'sir
ko'rsatmoqda.   Paxtani   qayta   ishlash   zavodlari,   qurilish   materiallari   ishlab
chiqaradigan   korxonalar,   katta   –kichik   qozonxonalardan   chiqadigan   chiqindilar
ham shahar muhitini ifloslantirib turibdi. 63
Muborak gazni qayta ishlash zavodi 2007 yilda atmosfera   havosiga 47.093
ming tonna zararli moddalar chiqarib tashlagan bo'lsa, 2008 yilga kelib bu raqam
60 ming 527 tonnani tashkil qildi. Ko'rinadiki, oldingi yilga nisbatan 13.434 ming
62
  O'zbekistonda   urbanizasiya   jarayonlari:   tarix   va   hozirgi   zamon   xalqaro   ilmiy-amaliy   anjuman   materiallari
Toshkent 30-31 mart, 2007 yil, 2 qism, 157-158- б
63
 Qarang O'zbekistonda urbanizasiya jarayonlari: tarix va hozirgi zamon xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
Toshkent 30-31 mart, 2007 yil, 2 qism, 158- б tonna   ko'paygan.   Buning   sababi   quyidagicha,   2008   yilda   2007   yilga   nisbatan
yuqori oltingugurtli gazlarni qayta ishlashga qabul qilish 5877741 ming metr kub-
3770481 ming metr kub = 2107260 ming metr kubga ko'paygan, shuning natijasida
atmosferaga   0.0135   x   2107260   x   0.08   x   3.1   x   2   =14   110   tonna   S   O   2   ko'p
chiqarilgan.
    Xullas,   urbanizasiyalashuv   darajasi   ekologik   muhitga     o'zining   salbiy
ta'sirini   ko'rsatib   boradi.   Bu   xolatning   oldini   olish   uchun   shaharlarda   zaruriy
choralar   ko'rilmoqda.  Avvalo  shahar   musaffoligini   saqlash  uchun  keng   ko'lamda
ko'kalamzorlashtirish   ishlari   amalga   oshirib     borilmoqda.   Ishlab     chiqarish
korxonalarida ekologik  muhitga   ta'sir   etuvchi  omillarning oldini  olish  uchun
zaruriy  choralar ishlab chiqilib amalga oshirilmoqda.
                                ХULOSA
Bituruv malakaviy ish mavzusini ilmiy tahlil etish natijasida quyidagi
xulosaga kelindi. 
1.   Qashqadaryo   viloyatida   12   ta   shahar   123   ta   shaharchaning   mavjudligi
vohada   mustaqillik   yillarida   urbanizasiya   jarayonlarining   jadal   rivojlanib
borayotganidan   dalolat   beradi.     Yangi   shaharchalarni   rivojlantirish   uchun   viloyat
hokimining maxsus chora-tadbirlari amalga oshirilmoqda.  2.   Mustaqillik   yillarida   O'zbekistonda   shaharsozlik   masalalari,   shaharlarni
har  tomonlama  taraqqiy ettirish vazifalari  davlat  siyosati  darajasiga ko'tarildi. Bir
sohaga   ixtisoslashgan   shaharlar   mustaqillik   yillarida   taraqqiyotning   turli   sohalari
yo'lga qo'yilgan universal shaharlarga aylantirilmoqda. Aholini ish bilan ta'minlash
uchun shaharlarda tashkil etilayotgan mahalliy va qo'shma korxonalar viloyatdagi
urbanizasiya jarayonlarining tarkibiy qismini tashkil etmoqda. 
3.   Qashqadaryo   viloyatida   mustaqillik   yillarida   shaharlar   va   shaharchalar
infratuzilmasini rivojlantirish maqsadida qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. 
4.   Viloyatning   shahar   va   shaharchalari   demografik   vaziyati,   ijtimoiy   holati
va   boshqa   bir   qator   ko'rsatkichlari   bo'yicha   qishloq   joylaridan   unchalik   kam   farq
qilmasligi,   to'liq   sanoatga   ixtisoslashgan   shaharlarning   yo'qligi   (Muborak
shahridan tashqari) bilan tavsiflanadi. 
5.   Urbanizasiya   darajasi   hozirgi   paytda   43   %   bo'lgan   Qashqadaryo
viloyatida       shaharcha   (shahar   tipidagi   posyolka)larni   shahar   darajasida
rivojlantirish   omillarini   aniqlash,   ularning   taraqqiyoti   uchun       tabiiy   va   iqtisodiy
geografik   shart   –   sharoitlariga   bog'liq   holda   mahalliy   va   qishloq   xo'jalik   xom
ashyolari negizida faoliyat yuritadigan ishlab chiqarish korxonalarini   joylashtirish
nafaqat tuman va viloyat, balki mamlakat shaharlashuv darajasining rivojlanishiga
katta ta'sir ko'rsatadi.
6.   Shaharlarda   uchrayotgan   ekologik   muammolar   qatorida   ijtimoiy   –
iqtisodiy   muammolarning   oldini   olish   va   kamaytirish   chora   –   tadbirlarini   har
tomonlama   tahlil   qilgan   holda   ishlab   chiqish   avvalo   o'z   –   o'zini   boshqarish
organlari tomonidan etarlicha e'tibor berilishini talab qiladi.  
7.   Viloyatda   amalga   oshirilgan     tadbirlar   qishloqlardagi   sharoitni   shahar
sharoitiga   yaqinlashtirish   borasida   qilingan   ilk   qadamlarning   bevosita   davomi
bo'lib,   bularning   natijasi   esa   hududda   aholi   manzilgohlari   o'rtasida   barcha
sohalarda   o'zaro   hamkorlikning   yanada   kuchayishi,   qishloq   hayoti   va   uning
qiyofasini,   istiqomat   qiladigan   aholi   turmush   darajasini   zamon   talablariga moslashtirilishi,   barcha   aholi   manzilgohlarida   sanoat   ishlab   chiqarish
tarmoqlarining   taraqqiy   etishi,   urbanizasiyaning   o'sishi   kabilarning   jadallik   bilan
davom etishi hamda barqaror rivojlanishidan dalolatdir.
ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБА ВА АДАБИЁТЛАР 
РЎЙХАТИ I. Ўзбекистон Республикаси Президенти  И .А.Каримов асарлари
I.1     Мамлакатимизда   демократик   ислоҳотларни   янада   чуқурлаштириш   ва
фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Т.: 2010-й, 54 –б
I.2Каримов И.А Жаҳон инқирозининг оқибатларини енгиш, мамлакатимизни
модернизация   қилиш   ва   тараққий   топган   давлатлар   даражасига   кўтарилиш
сари. Т-18 Т.:Ўзбекистон, 2010-й, 278 б.
I.3.Каримов И.А Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият,  2008. –
173 б. 
II. Ҳукумт қарорлари ва меъёрий ҳужжтлар
II.1.   Уй-жой   қурилиш   ва   уй   жой   бозорини   янада   ривожлантириш   чора-
тадбирлари   тўғрисида   //   Ўзбекистон   Республикаси   Президентининг   қарори.
Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – Т., 2005. 16 февраль.
- №7. Расмий нашр,- Б. 3-5.
II.2.   Шаҳарларда   йўл   қурилишини   ташкил   этишни   такомиллаштириш
борасидаги   қўшимча   чора   тадбирлар//Ўзбекистон   Республикаси
Президентининг қарори. Ўзбекистон   Республикаси Президентининг қарори.
Ўзбекистон   Республикаси   Қонун   ҳужжатлари   тўплами.   -   №   17-18 .   –Т.:
Расмий нашр. Апрель-май. 2005. – Б. 9-10.
II .3.   Ша ҳарсозлик фаолиятининг алоҳида тартибга солинадиган объектларни
жумласига   киритиш   ҳамда   шаҳарсозлик   фаолиятнинг   алоҳида   тартибга
солинадиган объектлари чегараларни белгилаш тартиби тўғрисида  //      
II .4.   Ўзбекистон   Республикаси   аҳоли   пунктларининг   маъмурий   ҳудудий
тузилишини   такомиллаштиришга   доир   қўшимча   чора   тадбирлар
тўғрисида//Ўзбекистон   Республикаси   Вазирлар   Маҳкамасининг     қарори. Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлар тўплами.№ 12.Т.: Расмий нашр.
18 март. 2009.  – Б. 7 -8.
II .5.   Ўзбекистон   Республикасининг   шаҳарсозлик   кодекси.   –   Т.:2002- йил   4
апрель. 32 б.
III.Архив хужжтлари.
III.1. ҚВХА. 1166-фонд- Қарши шаҳар ҳокимияти
III.2. Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси.
IV. Адабиётлар
IV . 1.   Ата-Мирзаев   О.Б.   Региональное   прогнозирование   расселения   и
упра вление процсессом урбанизации. –Ташкент: Фан, 1979. -92с.
IV . 2.   Ата-Мирзаев   О,   Гентшке   В,   Муртазаева   Р.   Узбекистан
многонациональный историко-демографический аспект. –Ташкент:  Абу Али
ибн Сино, 1998. -160с.
IV . 3.   Ата-Мирзаев   О,   Гентшке   В,   Муртазаева   Р,   Салиев   А.   Историко-
демографические очерки урбанизации Узбекистана. –Ташкент.: Университет,
2002. -125с
IV . 4.   Ата-Мирзаев   О,   Гентшке   В,   Муртазаева   Р.   Межнациональная
толерантность   в   Узбекистане:   история   и   современность.   –Ташкент:
Университет, 2004. –с.179.
IV . 5.   А ҳмедов  Э.  Ўзбекистон   шаҳарлари мустақиллик йилларида.  Тошкент.:
Абу Али ибн Сино, 2002.  - 221 б.
IV . 6.   Аҳмедов   Э.,   Файзиев   Н.   Ўзбекистон   аҳолиси.   Справочник.   Ташкент.:
Ўзбекистон, 1967.  -215 б IV . 7.   А ҳмедов   Э.,Файзиев   Н   Дунё   аҳолиси   ва   инсониятнинг   келажаги.
Ташкент.: Ўзбекистон КПМК, 1969.-71 б.
IV.8. Ассонов Г. Аҳоли ўсиши ва ҳаёт ресурслари. –Ташкент.: Фан, 1970.   53
б.
IV . 9.  Буриева М.Р. Рождаемость в Узбекистане. –Ташкент.:Фан, 1991-168 с.
IV . 10.   Б ў риева   М.Р.   Оилада   нечта   фарзанд   б ўлгани   маъқул ?
(Ўтмиш,Ҳозир,Келажак). -Тошкент.: Адолат, 1995. -44б.
IV . 11.   Б ўриева М.Р, Эгамова Д.Н Дунё аҳолиси: ривожланиш жараёнлари.   –
Тошкент: Фан,2008. -160 б.
IV . 12.   Бобожанова   Д.   Ўзбекистонда   демографик   жараёнлар   Ўзбекистонда
демографик   жараёнлар   ва   уларнинг   хусусиятлари.   –Тошкент.:   Фан,1995.   -
94б.
IV . 13.   Бобожанова   Д.   Ўзбекистонда   ижтимоий - иқтисодий   муносабатлар
Тошкент.:  Шар қ, 1999.  -157б.
IV . 14.  Гидденс Э. Социология. –Ташкент:  Шарқ, 2002. -847 с.
IV . 15.   Голдфарб   Н.М   Развитие   населения   в   трудоизбыточном   регионе.-
Ташкент: ТашГУ, 1989.-81с.
IV . 16. Бўриева М.Р. Рождаемость в Узбекистане. -Тошкент.: Фан . 1991.
IV . 17.   Мулладжянов   И.Р.   Демографическое   развитие   Узбекской   ССР.   –
Ташкент: Узбекистан, 1983.-278с.
IV . 18.   Мулладжянов И.Р. Расселения и управления процессом урбанизации.-
Ташкент: Узбекистан,1979.-156 с.
IV . 19.   Максакова   Л.П.   Демографические   проблемы   занятности   в   Узбекской
ССР.- Ташкент: Узбекистан, 1989.-173 с. IV . 20.   Максакова   Л.П.   Миграция   населения:   проблемы   регулирования.-
Ташкент Эльдинур, 2001.-185 с.
IV . 21.   Отамуродов   С.   Глобаллашув   ва   миллат.   –Тошкент:   янги   аср   авлоди,
2008.- 11б
IV . 22.  Солиев А.С, Назаров М.  Ўзбекистон қишлоқлари. Т.: 2009 й. 
IV . 23.   Солиев   А.С.   Историко-демографические   очерки   урбанизации
Узбекистана. – Ташкент: Университет, 2002. -125с.
IV . 24.   Салиев   А.   Проблемы   расселения   и   урбанизации   в   республиках
Средней Азии. – Ташкент: Фан, 1991. -159с.
IV . 25.   Т ўхтаев   Э.С   Социально -экономические   проблемы   повышения   уровня
жизни сельского населения Уз ССР.-Ташкент: Фан, 1990-140 с.
IV . 26.   Убайдуллаева Р., Ата-Мирзаев О.,Умарова Н.   Ўзбекистон демографик
жараёнлари ва аҳоли бандлиги.  – Тошкент: Университет, 2006. - 96 б.
IV . 27.   Ўзбекистон   вилоятлари   ва   Қорақалпоғистон.   Қисқача   маълумотнома-
Тошкент.:Қомуслар Бош таҳриряти,1995.-126б.
IV.28.   Ғуломов   С.,   Убайдуллаева   Р.,   Аҳмедов   Э.   Мустақил   Ўзбекистон.
Тошкент.: Тошкент ислом университети, 2003. -296 б.
IV . 29.   Ўзбекистон   Республикаси   Давлат   мустақиллигининг   5   йиллигига
бағишланади.   Ўзбекистон     ҳудудлари   мустақиллик   йилларида.-Тошкент.:
Шарқ. 1996.-204 б.
IV.30.   Ўзбекистон   Республикаси   Энциклопедияси.-Тошкент:   Қомуслар   бош
таҳририяти, 1997.
IV.31.   Ўзбекистон   Миллий   Энциклопедияси   //   Давлат   илмий   жараёни.
Тошкент.: ЎзМЭ, 2005.2-9-11томлар.
V .  Вақтли  мтбуот V .1.   Алиева   М.,Х ўжаев   а.   Демография   нима,   //Миллий   тикланиш.   2006
ноябрь.
V.2. Бобожонова Д. Аҳоли кўпайса...ёки Ўзбекистонда демографик ва   ўзига
хослиги. //Ўзбекистон овози. 1995 йил 9 ноябрь.
V.3.   Бўриева   М.,   Саидов   А.   Ўзбекистоннинг   демографик   вазияти   ва   оила
Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. 2001, № 4-5. –Б. 62-70.
V.4.   Исоқов   Б.,   Юлдошева   Ф.   Ўзбекистондаги   демографик   жараёнлар   ва
миграцион вазият. // Жамият ва бошқарув. Шарқ. 2003, -№ 4.-Б.60-62.
V . 5.   Муртазаева   Р. Ҳ.   Национальная   политика   урбанизации   Узбекистана
международная научн-прак. Конференция. Ч.1-Ташкент: НУУЗ,2007.
V . 6.   Муртазаева   Р. Ҳ.   Демографические   прцессы   и   национальная   политика
народнаселения   Узбекистана// Ўзбекистон   тарихидан   илмий   мақолалар
тўплами. № 1. Тошкент: Тафаккур,2009.
V.7. Одилов А. Демография: Вазият ва таҳлил//Маърифат.2003,26 июль.
V.8.   Отамирзаев   О.,   Қаюмов   А.   Демографик   вазият   ва   Ўзбекистоннинг
миллий аҳоли сиёсати. // Маърифат. 2003, 26 июль.
V.9. Раҳмон М. Глобаллашув зиддиятлари. // Тафаккур. 2004 йил. “ 3. Б 18-
V.10. Толипов Қ. Миграция нима?//Фан ва турмуш
V . 11.   Ўзбекистонда   урбанизация   жараёнлари:   тарих   ва   ҳозирги   замон
ҳалқаро   илмий   –   амалий   материаллари.   Тошкент   30   –   31   март   2007   йил   .   2
қисм, Тошкент. 2007 йил 226 б
VI. Диссертация ва авторефертлар
VI.1.   Раҳимов   Б.С.   Ўзбекистоннинг   мустамлакачилик   ва   йилларида
ижтимоий-иқтисодий     ва   маданий   ҳаёти   (Сурхондарё   вилояти   мисолида
1991-2008йй): Тарих. Фан.ном...дисс.-Тошкент,2008.-199б. VI.2. Розимова Ё.Ю. Ўзбекистонда урбанизация жараёнлари (Хоразм вилояти
ва   Қорақалпоғистон   республикаси   мисолида   1991-2007   йй)
Тарих.фан.ном...автореферат Тошкент, 2010,-29б
VI.3.   Йўлдашев   И.Т.   Фарғона   водийсида   шаҳарсозлик   маданиятининг
шаклланиши ва ривожланиш тарихи. Тарих.фан.ном...Тошкент 2010, 23-б
VI.4.   Ёрматов   Ф.Ж   Ўзбекистонда   аҳолини   ижтимоий   ҳимоялаш   тизими:
Холати,   шаклланиш   жараёни,   ривожланиш   истиқболлари   (1991-2010йиллар.
Жанубий вилоятлар мисолида) Тарих фан.ном...Тошкент,2010. 28-б.
VI.5.   Холмўминов   Х.   Ўзбекистонда   совет   мустамлакачилиги   сиёсатининг
миграционжараёнларга   таъсири     (Жанубий   вилоятлар   мисолида   1946-
1990йй):Тарих фан. Ном. Дисс…-Тошкент, 2007.- 148б.
VI.6.   Ҳасанов   А.М.   XVI-XIX   асрларда   шаҳарсозлик   ва   меъморчилик
(Қашқадарё воҳаси мисолида): Тарих.фан.ном.дисс.-Тошкент,2008.-155б. И Л О В А Л А Р
1-илова
Қашқадарё вилоятида шаҳарларнинг жойлашиши.
Шаҳарлар
тоифаси 1989 2009
Сони  % Аҳоли
минг
киши
ҳисобида % Сони  % Аҳоли
минг
киши
ҳисобида %
Мавжуд
шаҳарлар  15 100,0 413,4 100,0 135 100,0 1110,2 100,0
Шундан, 4 26,6 25,1 6,1 118 87,5 441,9 39,9 10 минггача 
10 – 20 минг  6 40,0 89,6 21,7 8 5,9 106,9 9,6
20 – 50 минг  3 20,0 91,5 22,1 6 4,4 168,8 15,2
50 – 100 минг  1 6,7 52,5 12,7 2 1,5 158,7 14,2
100   мингдан
ортиқ 1 6,7 154,7 37,4 1 0,7 233,9 21,1
V Манба:   Замонавий   географиянинг   регионал   муаммолари,   Республика
илмий-анжуман материаллари 2010 йил 18 -19 май.  Қ арши 2010 йил, 131 бет
2 илова
Вилоят туманларининг ташкил топган йиллари ва ахолиси
Шаҳарлар Ташкил топган(ёки
шаҳар мақомини олган)
йили Аҳоли сони (минг киши
ҳисобида)
1959 1990 2000 2005
Қарши Мил.ав 7.а 19.7 180.8 201.3 212.2
Шаҳрисабз Мил.ав 7.а 16.4 55.0  87.1 91.1
Ғузор 1977 - 21.0 21.3 22.7
Қамаши 1978 - 22.0 30.5 33.8
Бешкент 1977 - 12.0 14.4 15.8
Косон  1972 - 40.0 53.9 59.3
Китоб 1976 8.4 30.0 34.3 36.5 Муборак 1974 - 40.0 23.1 24.0
Таллимаржон 1975 - 10.0 8.9 8.4
Янги Нишон 1982 - 7.0 7.6 10.4
Чироқчи 1980 - 12.0 16.6 18.2
Яккабоғ 1978 3.6 16.0 21.8 22.8
V Манба:   Замонавий географиянинг регионал муаммолари, Республика
илмий-анжуман материаллари 2010 йил 18 -19 май.  Қ арши 2010 йил, 150   бет
3-илова
Ўзбекистон Республиаси Вазирлар Маҳкамасининг 2009 йил 3 мартдаги
«Ўзбекистон Республикаси аҳоли пунктларининг маъмурий-худудий
тузилишини такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида»ги қарори асосида 
Қашқадарё вилоятида ташкил этилган шаҳарчалар.
Т / р Туманлар Аҳоли пунктлари номлари
1 Ғузор Шерали
2 Янгикент
3 Машъал 4 Жарари қ
5 Обихаёт
1 Дех қонобод Корашина
2 Бешбуло қ
1 Қамаши Қ оратепа
2 Баландчайла
3 Бадахшон
4 Қи зилтепа
5 Сарбозор
1 Қарши Файзабад
2 Мирмирон
3 Ну қ р о б о д
4 Ертепа
5 Қ овчин
6 Янги ҳ аёт
7 Сар о й
8 Губдин
9 Ла ғ мон 10 К ў чкак
11 Муста қ иллик
12 Хон о бад
13 Навр ў з
14 Шилви
15 Жумабозор
1 Косон Эсабой
2 Куйи Оброн
3 Бой ғ унди
4 Мудин
5 Пудина
6 Бойтерак
7 Тулга
8 Пулоти
9 Гувалак
10 Сурхон
11 Рахимсуфи
12 Истиклол
13 Октепа
14 Абад 1 Касби Муглон
2 Майманок
3 Денов
4 Фазли
5 Касби
6 К ўҳ на  қ ата ғ он
7 Д ў стлик
8 Х ў жа касби
9 Янги  қ ишло қ
1
Китоб Рус
2 Панжи
3 Сариосиё
4 Севаз
5 Бешказок
6 Янги о бад
7 Бештерак
8 Яккатут
9 Бектемир 10 Алакуйлак
11 Обиканда
12 Хожи
13 Варганза
1 Миришкор Жейнов
2 Янги миришкор
3 Пому қ
1 Муб орак Қ арли қ
2 Х ит о й
3 Қо ра қ ум
4 Шайх
5 К ў хна Ша ҳ ар
1 Нишон Нишон
2 Оқ  алтин
3 Сардоба
4 Пахтачи
5 Самарканд
6 Ойдин
7 Пахтаобод 8 Гулистан
1 Чир оқчи Ж ар
2 Уймовут
6 Дам
4 Паканди
5 Пахтаобод
6 Чиял
7 Кукдала
8 Айритом
1 Шахрисабз Наматон
2 Аммогон-1
3 Шаматон
4 Қумқишлоқ
5 Хужахуросон
6 Чоштепа
7 Чоршанбе
8 Кутчи
9 Ўртақўрғон
10 Темирчи 11 Янгиқишлоқ
12 Қўшванот
13 Андай
14 Кунчиқар дарвоза
15 Чуқур қишлоқ
1 Келдиҳаёт
2 Қорасув
3 Яккабоғ Новқат
4 Маданият
5 Жарқирғиз
6 Алакўйлак
7 Эдилбек
8 Уз
9 Самоқ
10 Турон
11 Қайрағоч
12 Чуброн
13 Мевазор
14 Каттабоғ
15 Қатағон
16 Алақарға