Mustaqillik yillarida Shahrisabz shahri 2700 yillik yubileyi nishonlanishining tarixiy asoslari - История - Дипломные работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	1.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Июнь 2023
Расширение	docx
Раздел	Дипломные работы
Предмет	История

Продавец

Behruz Temirov

Дата регистрации 11 Май 2023

51 Продаж

Mustaqillik yillarida Shahrisabz shahri 2700 yillik yubileyi nishonlanishining tarixiy asoslari

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI
“5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ Mustaqillik yillarida Shahrisabz shahri 2700 yillik yubileyi
nishonlanishining tarixiy asoslari ” mavzusida yozgan

Qarshi
MUNDARIJA
1 Bitiruv malakaviy Bitiruv malakaviy ishiishi

К IRISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . … … . . . . . .3
I Bob. Kesh vohasining qadimgi davr arxeologik yodgorliklarini o’rganilishi.
1.1 Ilk temir davri arxeologik yodgorliklari tar ixshunosligi . ………………...…… 6
1. 2 Antik davr arxeologik yodgorliklari..................................................... ............17
II Bob. Kesh vohasining O’rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari.
2.1 Ilk o’rta asrlar arxeologik yodgorliklari………............................. ...................32
2.2 IX-XIII asrlarda arxeologik yodgorliklarning o’rganilishi. ... . . . . . …….…..46
2.3 Kesh vohasining qadimgi va o’rta asrlar davri tarixi va madaniyatiga
tutgan o’rni…………......................... ……………… …………… ..... ……….…..58
Х ULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . … …….. ......... ...................63
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………………..65
Ilova lar … ………………………………………………………………………....
KIRISH
2

Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan
so’ng mamalakatimiz rivojlanishning turli jabhalarida tub o’zgarishlar sodir bo’la
boshladi. Jumladan ijtimoiy fanlarga bo’lgan qiziqish tobora kuchayib,
tariximizning dolzarb muoammolari izchil va chuqurroq o’rganish, yuksak tarixiy-
madaniy an’analarini targ’ib qilish bugungi kunda muhim ahamiyatga ega bo’lib
bormoqda. 1
Shu jihatdan Respublikamiz prezidenti I.A.Karimov “Haqqoniy tarixni
bilmay turib o’zlikni anglash mumkin emas” 2
, deganlaridek vatanimiz tarkibiy
qismi bo’lgan Kesh vohasining qadimgi va o’rta asrlar davri arxeologik
yodgorliklari, xususan, ilk temir davridan o’rta asrlargacha bo’lgan davrlarga oid
ilk shahar manzilgohlar, diniy inshoatlarni o’rganish orqali qadimgi va o’rta asrlar
tarixi va madniyatini yoritib berish tarixchi mutaxassis olimlar oldida turgan
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. YUNESKO Bosh konferensiyasining 32-
sessiyasida Shahrisabz shahrining 2700-yilligini nishonlash haqida qaror qabul
qilindi. Shu munosabat bilan e’lon qilingan O’zbekiston Respublikasining
prezidenti I.A.Karimovning “Shahrisabz shahrining 2700-yilligi nishonlashga
tayyorgarlik to’g’risida” (2002-yil 29 mart) qarorlari jahon tarixi va madaniyatida
alohida o’rin tutgan Shahrisabz shaxrining yubley tadbirlariga tayyorgarlik ishlarni
jadallashtirib yubordi. Bu sana munosabati bilan O’zbekiston Respublika
Prezidenti tashabbusi bilan Shahrisabz shahrining tarixiy yodgorliklarini ta’mirlash
va tiklash ishlari amalga oshirildi.
. Qashqadaryo vohasining yirik hududlaridan biri bo’lgan Kesh qadimdan
o’zining ko’hna va boy tarixiga ega. Bu hudud o’zining uzoq tarixi davomida O’rta
Osiyo sivlizatsiyasida muhim siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy etnik va madaniy ahamyat
kasb etgan mintaqa bo’lgan. Shu sababli Kesh vohasi tarixini o’rganish O’rta
Osiyo tarixining bosqichlarini yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Kesh vohasi tarixini yoritishda vohaning qadimgi shaharlari Uzunqir,
Sangirtepa, Podayotoqtepa va boshqa yodgorliklarda olib borilgan arxeologik
1
Karimov I.A. O‘zbekiston XXIasr busag‘asida xafsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T,
“O‘zbekiston”, 1997, 137-b
2
2
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuq.T Sharq, 1998,29-b
3

tadqiqot natijalarni o’rganish ham dolzarb vazifalardan biridir. Vohaning o’rta
asrlar davri shaharlari madaniyati, me’moriy yodgorliklarini, tarixiy-madaniy
jarayonlarini va shaharsozlik madaniyati masalalarini yangicha ilmiy asosda
o’rganish, mavjud ilmiy qarashlarni qiyosiy tahlil qilish bugungi kunda dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi.
So’nggi yillarda Kesh tarixining bir qator dolzarb masalalarini o’rganishda
aniq va haqqoniy tarixiy yondashuv muammosi muhim ahamiyatga ega bo’lib
bormoqda. O’zbekistonning qadimgi shaharlarida bo’lib o’tgan tarixiy jarayonlarni
arxeologik va yozma ma’lumotlar asosida qiyosiy o’rganish muhimdir.
Mavzuning o’rganilish darajasi. Kesh vohasidaturli yillarda keng ko’lamli
tadqiqotlar olib borilgan bo’lib, bu tadqiqotlar natijasida vohaning qadimgi va o’rta
asrlar tarixiga doir qimmatli ma’lumotlar to’plangan.
Vohaning o’rta asrlar tarixiga oid muhim ma’lumotlar IX-XII asr
manbalarida keltirilgan. Mazkur manbalarda Kesh vohasining geografik
joylashuvi, voha aholisining turmush tarzi, vohadagi iqtisodiy-ijtimoiy hayot, Kesh
shahrining tuzilishi borasida asosli ma’lumotlar keltirilgan. Ibn Havqal, Al-
Muqaddisiy kabi tarixchilar aynan shunday qimmatli ma’lumotlarini o’z asarlarida
keltirib o’tgan.
XX asrdan boshlab esa vohada arxeologik tadqiqotlar olib borila
boshlandi.Dastlabki tadqiqotlar vohada sharqshunoslar tomonidan olib borildi.
Vohada V.V.Bartold, V.A.Vyatkin, B.Denikelar ilmiy izlanishlar olib bordilar.
1926-yilda Tarixiy topografiyani o’rganish uchun Shahrisabzga
A.Yu.Yakuboviskiy jo’natildi. 1930-yillarda Shahrisabz obidalari
Ya.G’.G’ulomov, T.M.Mirg’iyosov, S.K.Kabanov, S.A.Sudakov va suratchi
N.S.Lojkin tomonidan o’rganildi.
1940 – yillarda M.E.Masson tomonidan ham vohada arxeologik tadqiqotlar
olib borildi. S.K.Kabanov tomonidan esa 1946-1950 yillarda arxeologik qidiruv
ishlari olib borildi. 1955 yilda V.D.Jukov Kindiklitepa manzilgohida qazishmalar
o’tkazdi.1970-1980 yillarda N.I.Krasheninnikova tomonidan olib borilgan
izlanishlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
4

Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifasi. Kesh vohasi qadimgi
va o’rta asrlar davriga oid arxeologik yodgorliklarida amalga oshirilgan tadqiqot
ishlari natijasida So’gdning qadimgi davriga oid tarixi va madaniyatini chuqur va
xolisona yoritib berishdan iborat. Unda Kesh vohasi tarixini, xususan shaharsozlik
madaniyati masalalari, diniy qarashlari, savdo munosabatlari ularning voha
madaniy va iqtisodiy taraqqiyotida tutgan o’rni masalalarni atroflicha o’rganish va
xolisona yoritib berish masalasi asosiy o’rin tutadi. Mavzuni yoritish jarayonida
quydagi vazifalarni bajarish rejalashtirilgan:
XX asrning 50-80 yillarida vohaning arxeologik yodgorliklarida O’zRFA
arxeologiya instituti va Tosh.D.U. (O’z.M.U.) arxeologiya kafedrasi tomonidan
amalga oshirilgan arxeologik tadqiqot ishlarini bayon qilish;
Mazkur yodgorliklarda olib borilgan strategrafik va topografik ishlarning
natijalarni bayon qilish;
Arxeologik tadqiqot natijalarida to’plangan materiallar asosida nashr
qilingan ilmiy ishlarni, risola, ilmiy maqolalarni tizimli kompleks tarzda taxlil
qilish asosiy maqsad qilib olindi.
Kesh – Shahrisabz yodgorliklarida amalga oshirilgan arxeologik
tadqiqotlarni zamonaviy ilmiy qarashlar asosida talqin qilish.
Malakaviy bitiruv ishining davriy chegarasi. Mavzuning xronologik davri
qadimgi davrdan o’rta asrlargacha, ya’ni mil.avv I ming yillikdan to XIII asrlar
oralig’ida belgilab olindi.
Malakaviy bitiruv ishining tuzilishi - ikki bob, besh paragr a f, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat.
I Bob. Kesh vohasining qadimgi davr arxeologik yodgorliklarini o’rganilishi.
I.1 Ilk temir davri arxeologik yodgorliklari tarixshunosligi
5

Qashqadaryo vohasi (Janubiy So’g’d)Markaziy Osiyoning qadimiy tarixiy-
geografik hududlaridan biridir. Vohaning boy tarixi ko’plab tadqiqotchilar
diqqatini o’ziga jalb qilib kelmoqda . Qashqadaryo viloyati ko’p sonli arxeologik
va me’morchilik yodgorliklari,xalq hunarmandchiligi markazlari keng tarqalgan
o’lkadir. Vohaning qadimiy tarixi ham muhim voqealarga boy. Viloyat qadimgi
savdo yo’llari chorrahasida joylashgan bo’lib, bu to’g’risidagi ma’lumotlar yozma
manbalarda ham keng saqlangan 1
.
Shahrisabz o’rta asrlarda “Kesh” deb nomlangan qadimgi Nautaka shahri.
Bu shaharni“Dilkash”, Qubbatul ilm val-abad deb e’zozlangan bu shahar muayyan
davrlarda taqdir taqozosi bilan jahon tarixidagi ba’zan shonli, bazida fojeali muhim
voqealar markazida bo’lib keldi.XX asr boshida Kitob-Shaxrizabz vohasini
arxeologik nuqtai nazardan o’rganish boshlandi, ayniqsa Shahrisabzning O’rta
osiyodagi qadimiy va san’at yodgorliklarni himoya qilish uyushmasi tomonidan
muhofazaga olingan me’moriy obidalarning o’rganilishi diqqatga sazovordir.
1925-yilda Shaxrizabzga V.V.Bartold, V.A.Vyatkin san’at tarixchisi B.Denike,
nemis san’atshunosi E.Kon-Vinerlar kelishdi.Turkiston sharqshunoslik instituti
talabasi A.E.Midji rus geografiya jamiyatining Toshkentdagi Turkiston bo’limi
etnogrfiya va arxealogiya sohasi majlisida Kitob va Shahrisabz qadimgi
yodgorliklar to’grisida axborat berdi , 2
. 1926-yilda Tarixiy topografiyani o’rganish
uchun Shahrisabzga A.Yu.Yakuboviskiy jo’natildi. 1930-yillarda Shahrisabz
obidalarni Ya.G’.G’ulomov, T.M.Mirg’iyosov, S.K.Kabanov, S.A.Sudakov va
suratchi N.S.Lojkin tomonidan o’rganildi.
1936-yilda Arxitektor M.F.Maur Samarqand qadimiy va san’at
yodgorliklarni himoya qilish qo’mitasi yo’li bilan tamirlash maqsadida me’moriy
obidalar ahvoli bilan tanishishdi. 1938-yilda esa Moskva arxitektura institutining
maxsus birgadasi ularning tarixini aniqladi.1930-yillarning oxirida shaharning
batafsil plani yaratilib, unga barcha mahallalar kiritildi. , 1
1
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998. 10-b.
2
Массон.М.Е, Пугаченкова Г.А.Шахрисабз при Тимуре и Улугбеке//Археалогия Средней Азии. II Труды
САГУ. Т .1953 18-с.
1
1
Якубовиский. А.Ю. ГАИМК-ИИМК и археологическое изучение Средней Азии за 20-лет. // М.1940 16-с.
6

1940-yilda Shahrisabzda O’z SSR San’atshunoslik institutidan arxitektorlar
V.A.Voronina va G.N.Gachanovlar ishlashdi. Tarix fakulteti arxeologiya
kafedrasining asoschisi M.E.Masson 1942- yilda arxitektor G.A.Pugachenkova
bilan bu yerga Shahrisabzni tarixiy-arxeologik va madaniy tarixiy me’moriy nuqtai
nazardan o’rganish maqsadida ekspiditsiya uyushtirdi. , 2
1948-yilda O.A.Suxareva
Shaharni etnogrfik nuqtai nazardan o’rgandi.Qashqadaryo havzasi obidalarni
M.E.Masson boshlab berdi.U1932-yilda Shahrisabz vohasini o’rganar ekan,
Qashqadaryo vodiysida kelgusida o’tkazilajak yirik tarixiy-arxeologik ishlarning
mavzu rejasini tuzdi.Urushdan keyingi yillarda Qashqadaryo vohasi sharqiy qismi
obidalarini o’rganilish tarixini uch davrga bo’lish mumkin.
I-davr 1940-1950 yillar.
II-davr 1960-1970 yillar.
III-davr 1980-1990 yillar.
Tadqiqotlar turli yo’nalishda olib borildi.Kesh vohasi hududidagi
manzilgohlarining arxeologik o’rganilishining ilk bosqichi S.K.Kabanov 1946-
1950 yillarda olib borgan arxeologik ekspeditsiyalari bilan bog’liq. ., 3
Ilk temir
davriga oid yodgorliklar S.K.Kabanov tomonidan bundan 60-yil oldin
o’rganilganligi va bular Tanhozdaryo va Yakkabog’daryoning quyi qismlarida
topib tekshirilgan edi.
Qashqadaryo vohasining quyi qismida o’tmish obidalarni aniqlash va
tadqiq etish bobida uzoq yillar ish olib brogan S.K.Kabanov manbalardagi bu ikki
qarashga munosabat bildirmaydi, ammo Nautakava Ksenippani hozirgi
Qashqadaryo viloyatining yuqori yoki quyi qismida to’g’ri kelishi masalasida baxs
yuritadi. S.K.Kabanov Nautakani ham Ksenpani ham shaharlar tarzida emas
viloyatlar sifatida qaraydi. Yozma manbalarda ikki viloyat Nautaka va Ksenippa
ma’lum deydi S.K.Kabanov. .
Uning fikriga ko’ra Nautaka vohaning yuqori qismi,
Ksenippa esa quyi qismi yani Ksenippa Naxshab(Qarshi) Nautaka esa
Kesh(Shahrisabz) hududiga to’g’ri keladi. 1.
1.
2
2
Массон.М.Е, Пугаченкова Г.А.Шахрисабз при Тимуре и Улугбеке//Археалогия Средней Азии. II Труды
САГУ. Т .1953 18-с.
3
3
Кабанов.С.К. Керамический комплекс из наслоений древнего городиша в Китабе// ИМКУ.Т. 1962 42-53с.
1.
1
Кабанов С.К. В оазисах и степях Кеша и Нахшаба Т., “Узбекистон” , 1988, 37-с.
7

M.E.Masson esa bunga zid fikrni qo’llab-quvvatlaydi, yani uningcha
Ksenippa vohaning yuqori qismi, Nautaka bo’lsa quyida joylashgan. Qadimshunos
olim bunda Navutoqning-quyi viloyatning asosiy shahri yerqo’g’on shahri xarobasi
o’rniga to’g’ri kelishini qayd etadi. . 2
Nautaka va Ksenippaning qaysi biri Kesh yoki
Naxshabga to’g’ri kelishi to’g’risida olimlar izlanishlar olib borib bir to’xtamga
kelishgani yo’q.Keshda Qaynarsoy tizmasi buloqlari asosida shakllangan
Sho’robsoyning quyi oqimida Uzunqir,Sangirtepa,Podayotoqtepa bir-biriga yaqin
joylashgan. 3
ToshDU O’rta Osiyo arxealogiyasi kafedrasining 1976-1979 yillarda A.S
Sagdullayev tomonidan olib brogan tadqiqotlari natijasida Qashqadaryo
vohasining sharqiy qismida ham bir qator ilk temir davri yodgorliklari ochildi.
Daratepa yodgorligida o’tkazilgan ko’p yillik tadqiqotlar natijasida ushbu hudud
uchun xos bo’lgan mil.avv.VII-IV asrlarga oid turli turar joylar tuzulishi qazib
o’rganildi. 4
1981-1984 yillarda N.I.Krasheninnikova boshchiligidagi ekspeditsiya
tomonidan Sho’robsoyning o’rta oqimida mil.avv.I ming yillik birinchi yarimiga
oid Sangirtepa,Uzunqir,Podayotoqtepa yodgorliklari ochib o’rganildi, hamda
ularning mudofa devorlarni o’rganish borasida tadqiqotlar o’tkazildi.Bu yerda
o’tkazilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki Uzunqir, Podayotoqtepa yodgorliklari
taxminan 700-800 metr uzoqda joylashgan Sangirtepa yodgorligi esa Uzunqir
yodgorligidan janubda joylashgan bo’lib orasidagi masofa taxminan 1 km ni
tashkil etadi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko’rsatadiki Sangirtepaning
ilk shakllanish davri mil.avv. IX-VIII asrlarga to’g’ri keladi. Bu davrda bu yerda
mustahkam paxsa devor bilan o’ralgan yirik inshoat barpo etiladi.Mil.avv.VIII-VI
asrlarda yodgorlik atroflari o’zlashtirilib, qurulishlar olib borilgan. .
Tadqiqotlar
davomida Sangirtepa manzilgohidan mil.avv.IX-VII asrlarga oid odam sklet
suyagining qoldiqlari ham topilgan. 1
Tadqiqotlar Sangirtepaning balandligini 8 m
2
2
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998. 12-b
3
3
Shaxrisabz 2700 ming yillik meros. Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 21-b
4
4
Ravshanov P. Qarshi tarixi. T ., Yangi avlod , 2006, 105- b
1
1
Лушпенко О.Н. К истории изучения поселений раннежелезного века долины Кашкадарьи // Древная и
средневековая археология Средней Азии Т., Фан 1990. 27-с.
8

va o’lchamlari 85x65 m bo’lgan to’rtburchak shaklidagi markaziy tepalikda
amalga oshirildi. Sangirtepa janubiy va g’arbiy tomonlaridan mudofaa devorlari
bilan o’ralib, uning umumiy maydoni 3 gektardan iborat bo’lgan. Sangirtepa
markaziy tepaligining shimoliy-g’arbiy qismida amalga oshirilgan shurf bu yerda
madaniy qatlamning qalinligi 6.85 metrga teng bo’lganligini ko’rsatadi. 2
Strategrafiya markaziy tepaning ushbu qismida hayot murakkab kechganligi va
to’rtta qurilish davri mavjudligini ko’rsatadi. Tepalikka chiqish joyida uning
g’arbiy va shimoli-g’arbiy tomonlarida amalga oshirilgan shurf ishlari natijasida
biror bir yangi malumot qo’lga kiritilmagan, lekin ularning natijasida
yodgorliklarning ushbu qismida yashash joylari bo’lganligi, gumus va kul
qatlamlar esa ushbu joydan mol saqlash uchun qo’ra sifatida foydalanganligini
ko’rsatadi. 3
Sangirtepadagi arxeologik-strategrafik tadqiqotlar natijasida manzilgohning
shakllanish tarixi, uning o’zlashtirilishi va tashlandiq holga kelish bosqichlari
aniqlandi. Sangirtepaning ilk shakllanish davri mil.avv.IX-VIII asrlarga oid.Ushbu
davrda bu yerda mustahkam paxsa devor bilan o’ralgan yirik inshoat qad
ko’targan.Birinchisi eng dastlabki davr uchun tashqi paxsa devorining mavjudligi
xos bo’lib, yodgorlikning butun hayoti davomida saqlanib qolgan ushbu devor
mudofaa maqsadlarida xizmat qilganligini taxmin qilish mumkin. 4
Manzilgohning o’zlashtirilgan qismini mustahkamlash ehtiyoji paydo
bo’ladiki, natijada qarib 3 gektarga teng hudud devor to’siq bilan o’raladi.
Sangirtepada mustahkam va qalin devorlar bilan o’ralib, mahalliy hukumdor
qarorgohiga aylanadi. 5
Arexologik ma’lumotlarning dalolat berishicha mil.avv IV-
III asrlarga kelib Sangirtepada hayot to’xtaydiki, tashlandiq va tushkunlik
holatlari ham buni ta’sdiqlaydi. 1
Bu turdagi yodgorliklar ilk temir davrida Marg’iyona, Baqtriya va
So’g’diyonada keng tarqalgan ko’p xollarda ular uncha katta bo’lmagan
2
2
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998. 47-b.
3
3
Кабанов С.К. В оазисах и степях Кеша и Нахшаба Т., “Узбекистон” , 1988, 37-с.
4
Лушпенко О.Н. К истории изучения поселений раннежелезного века долины Кашкадарьи // Древная и
средневековая археология Средней Азии Т., Фан 1990. 27-с.
5
Э шов Б.Ж. История и культура Согдианы VII-IVвв Т.,1999, 10-с.
1
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Shark” 1998.48-b.
9

hududlarni egallagan, lekin ularning mudofa devorlari bilan o’ralganligi kuzatiladi
bu belgi harbiy strategik ahamyatini bildiradi.Xuddi shunday belgilar Sangirtepada
ham xos bo’lib, uni ham yirik shahar qo’rg’oni bo’lgan yodgorliklar toifasiga
kiritish mumkin. A.Sagdullayev va N.I.Krasheninnikovalarning fikriga ko’ra o’z
davrida Uzunqir va umuman viloyatning nomi Nautaka deb atalgan.
Qadimgi So’g’d so’zi “Nautaka” deb tarjima qilinadi. So’zning “Tak”
qo’shimchasi “Kuch” , “qudrat”, “quvvat” mano’sida izohlanib, ushbu tushuncha
Uzunqir o’rnida mustahkam va qalin mudofaa devorlari bilan o’ralgan yirik qal’a
harbiy tayanch markazining bunyod etilishi jarayonidan kelib chiqanligini taxmin
qilish mumkin. 1
Podayotoqtepa va Uzunqirda ham arxeologik tadqiqotlar o’tkazilib, ularning
mudofaa devorlari o’rganildi. Tadqiqotlar natijasida Sho’robsoy yoqalaridan
mil.avv.I ming yillik boshlarida qadimgi dehqonchilik vohasi shakllangan. Ilk
temir davri So’g’diyonada alohida hududiy tartib guruhida bo’lib markaz
vazifasini bajargan bir necha manzilgohlar turlari mavjud edi.
1983-yilda Uzunqir mudofaa devorining saqlanib qolgan qismidan
N.I.Krasheninnikova tomonidan tadqiqotlar o’tkazildi. Tadqiqotlar davomida
devorning tashqi tomonidan unga kirish joyi va bitta shinakka ega bo’lgan xona
qoldiqlari ochib o’rganildi. Xona devorlari va sathi somon bilan suvalgan. Sathida
sopol siniqlari va bronzadan ishlangan kamon o’qlarining uchlari
topildi.Tadqiqotlarga ko’ra qa’la devori ahomoniylar davrida qurilgan degan
xulosa chiqadi. 2
A.S.Sagdullayev va N.I. Krashennikovalar olib borgan tadqiqot ishlari
natijasida Uzunqirni Nautaka shahrining markazi hisoblashgan, keyinchalik
markazi hozirgi Kitob shahri o’rniga ko’chadi. 1 2
Uzunqirda mudofaa devori va
manzilgoh hududini o’rganish borasida ishlar 1986-yilda A.S.Sagdullayev
boshchiligidagi arxeologik ekspeditsiya tomonidan qayta tiklanadi.
N.I.Krasheninnikova tomonidan qazishmalar o’tkazilgan joyda devor tashqi
1
Крашенинникова Н.И. Прошлое Китабе. // Вехи времен. Т., 1989.30-с.
2
Q adimgi Kesh-Shaxrisabz tarixidan lavxalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Shark” 1998.46-47b.
2
1
Eshov.B O`zbekistonda davlat va maxalliy boshqaruv tarixi T.2012 67-69 b.
10

tomoni aniq tas’viri ko’zga tashlanadi. Uzunqir mudofa devori janubiy qismini
o’rganish davom ettirildi. 2 3.
3.
Uzunqir mudofaa devorida qazishmalar o’tkazishdan oldingi balandligi
6metr, tushgan qismini tashqi tomonida 5metr, ichki tomonida 4metrga teng.
Devor tashqi tomoni tozalash davomida to’gri burchakli rejaga ega bo’lgan burji
ochilib, uning ichida xona mavjud bo’lgan. Burjning barcha devorlarida tashqi
tomondan pilyastra(to’rtburchak shaklidagi yarim ustun) bo’lganligi aniqlanib,
janubiy devorda ular ikkita g’arbiy va sharqiy devorda bittadan bo’lgan.
Burchaklardagi yarim ustunlarda nayza shakldagi “aldamchi” shinaklar
mavjud bo’lmasdan ularning oralig’ida asosiy devordan bo’rtib chiqqan va mayda
tosh yotqizilgan poydevorda turgan jangovar shinak mavjud bo’lgan. Burjning
sharqiy va g’arbiy devorlarida yana ikkita jangovar shinak mavjud.
Burjga kirish joyi shimoliy tomondan tor yo’lak orqali bo’lib, ushbu yo’lak
yuqori qismi qiya qilib qo’yilgan g’ishtlar yordamida qurilgan arksimon shaklga
ega. 3 1
Uzunqir mil.avv VII asrdayoq to’g’ri burchakli burjlar va burj ichi xonalari
ustun, jangovar hamda soxta shinaklari bo’lgan ilk mudofaa devorini tiklashda
foydalanilgan.Istehkom usullari O’rta osiyo janubidagi o’sha davrda mavjud
bo’lgan boshqa hech bir joyda qayd etilmagan. 4 2
Bu usul boshqa obidalardan ancha
keyinroq kuzatilgan, lekin Old Osiyo yodgorliklari bilan ko’pgina umumiy
jihatlarga ega. Masalan, Bobilning (mil.avv VII-VI asrlar) va ba’zi
Mesopatamiyadagi boshqa yirik shaharlarning mudofaа devorlari tomonidan Old
Osiyo an’analari qo’llanilganligidan dalolat beradi. 5 3
Burjdan sharqiy tomonda umumiy uzunligi 20metr bo’lgan devor qismi va
yana bir burj ochiladiki, u o’z muhandislik qurilishiga ko’ra birinchisini qaytaradi.
Ikkinchi burj yaxshi saqlanmagan devor ichki yo’lagi yoki o’q otilish uchun
ishlatilgan maxsus joylarni aniqlash maqsadida mudofaa devorning sharqiy
qismida birinchi va ikkinchi burjlar oralig’ida qazishmalar amalga
3.
2
Сагдуллаев А.СК вопросу о второй столице Согдианы. // СА 1988 223-230 с.
1
3
Ravshanov P. Qarshi tarixi. T., Yangi avlod, 2006, 10-b.
2
4
Крашенинникова Н.И. Прошлое Китабе. // Вехи времен. Т., 1989.30-с.
3
5
Сагдуллаев А.С. Раскопки и разведки в долине Кашкадарьи // АО 1979. М., 1980 504-с.
11

oshirildi.Tadqiqotlar natijasida birinchi devorning ikki tomoni bo’lagi va jangovar
shinaklar chiqish joyi ochildi. Ikkinchi devor ichki aylanasining burj xonasidan
sharqiy qismida yo’lak chiqish joyi ochib o’rganildi. Devorning yuqori qismidan
turib amalga oshirilgan ikkinchi mudofaa chizig’i mavjud bo’lgan.Ikkinchi davrda
birinchi devorga tutash qilib, uning g’ishtlari bilan bir xildagi xom g’ishtlardan
qalinligi 1.6metr bo’lgan yangi qo’shimcha devor qurilgan, devorning umumiy
qalinligi 3.45 metrga yetadi. 1
Keyingi uchinchi davrda ichki tomon bo’yicha qalinligi 1.2 metr teng
bo’lgan yana bir qo’shimcha devor quriladi. U burjlarga olib boruvchi yo’llarni
berkitib qo’yadi.Uzunqirning shimoliy-g’arbiy qismida amalga oshirilgan shurfda
qo’lga ishlangan oshxona idishlari bo’laklari, hayvon suyaklari, o’simliklar
urug’larining qoldiqlari topilgan.
Tadqiqotlar natijalari va shurflardan olingan ma’lumotlar Uzunqir o’rniga
ilk temir davri shahar markazi mavjud bo’lganligidan dalolat beradi. 2
Uzunqir
manzilgohning mudofa devorini o’rganish davrida qo’lga kiritilgan topilmalar
janubiy So’g’dning ilk temir davri mudofaa me’morchiligiga doir yangi
ma’lumotlar berdi.Uzunqirni maydoni 70 gektarga teng bo’lib mil.avv.VIII-VII
asrlarga ta’luqligini aniqlangan. 3
Uzunqirdagi g’arbiy, sharqiy va janubiy mudofaa
devorlari qoldiqlarining qalinligi 20metr bo’lgan. Sho’robsoyda topilgan sun’iy
xandaq o’rab olgan bo’lib, shimoliy tomon uchun bunday xandaq vazifasini
Sho’robsoyning o’zi bajargan. Uchta joyda darvozalar o’rni aniqlanmagan. 4
Keyingi davrda Uzunqir yanada kengroq o’zlashtirildi.Uning xuddi shu
darajada kengayishi aholining himoyalsh maqsadida istehkomlar qurish ehtiyoji
tug’ildi.Mil.avv.VII-VI asrlarda murakkab mudofaa tizmi: Xom g’ishtlardan
qurilgan mustahkam devordan bo’rtib chiqqan, burj xonalariga va plyastrlariga
bo’lgan burjlar bilan mustahkamlangan mudofaa devorlari vujudga keladi.Lekin
dastlabki davrda Uzunqirdevor qalinligi, burjlar oralig’ida bor yo’g’i 1.85 metr
1
Qadim gi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.46-47b.
2
Cагдуллаев А.С. Лушпенко О.Н. Новые данные к изученею древней Согдиских поселений // 1989 41-с.
3
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.46-47b.
4
Qarshi kichik albom T., Manaviyat, 2006. 16-17 b.
12

gateng bo’lgani unga qo’shimcha ikkinchi devorning qurilishi shu tufayli bo’lsa
kerak. 1
Markaziy Osiyo janubidagi mil.avv. I ming yillik o’rtalariga oid bir qator
yodgorliklarda o’tkazilgan tadqiqotlar ularning qurilishida o’zgacha jihatlar
ustunlik qilganligini ko’rsatadi. Dastlab ularning ko’pchiligi qalin devorlarga ega
bo’lgan.Devorlar tashqi qirralari qiyaroq shaklda bo’lib devorlar mustahkamligini
oshirgan.
Devorning tashqi tomoni bo’ylab o’tgan mustahkam xandaq ham xuddi shu
vazifani bajargan bunday tuzilishga ega bo’lgan devorlardan faqat bir tizm devori
yuqoti qismidan turib o’q otishga asoslangan mudofaa amalga oshirilgan. 2
Uzunqir
mudofaasining kuchaytirilishi dastlabki devorni doimiy ravishda qalinlashtra
borish yo’li bilan amalga oshirilgan bo’lib, boshqa yodgorliklarda ilk devor
keyingi devorlar uchun poydevor vazifasini o’tagan. 3
Tadqiqotlar natijalari va shurfdan olingan ma’lumotlar Uzunqir o’rnida ilk
temir davri shahar markazi mavjud bo’lganligidan dalolat beradi.
Qadimgi shahar qurilishida joyning tabiiy-geografik xususiyatlaridan
muvafaqqiyat bilan foydalanilagan . Bu narsa birinchidan, uning joylashuvida,
ikkinchidan, mudofaa devorining ilonizi shakldagi janubiy qismi ko’rinishida o’z
aksini topgan.Uzunqir va uning atrofini suv bilan taminlash masalasi ham muhim
ahamyat kasb etadi suv Sho’robdan va Zax bulog’I soyi hamda irmoqlaridan
olingan bo’lib, u Uzunqirdan shimolroqda oqib o’tgan. Xozirgi davrda bu hudud
Pistaxon kanali bilan sug’oriladi. U mahalliy aholi ma’lumotlariga ko’ra, ilgari
bevosita Uzunqir devorlarigacha kelgan bo’lib, endilikda Dyuper yordamida
Sho’robsoy orqali suvni uzatadi. Kanalning boshlanish qismida o’tkazilgan
tadqiqotlar kanalning qadimiyligi, suvni Qashqadaryodan, yangi qishloq yonida
oqib o’tuvchi irmoqdan danba yordamida olishi va yana ikkita boshlanish qismida
ega bo’lganligini ko’rsatadi. 4
Uzunqirdagi arxeologik tadqiqotlar uning hududida
1
Rtveladze E.V. Buryakov. Y.F, Sulaymonov. R.X. Qarshi T. Manaviyat, 2006. 4-5 b.
2
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркистана М: Наука 1963. 263-с.
3
Кабанов С.К. В оазисах и степях Кеша и Нахшаба Т., “Узбекистон” , 1988, 37-с.
4
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.
13

hayot mil.avv. I ming yillik boshlarida paydo bo’lganligidan dalolat
beradi.Manzilgoh markaziy qismidagi shurfdan qo’lga kiritilgan va qadimiy
manzilgoh mavjud bo’lganligidan dalolat beruvchi mill.avv.VII asrga oid spool
siniqlari majmuasi shuni isbotlab turadi. Janubiy So’gda ilk temir davrida
boshlangan tarixiy jarayonlar natijasida 3-4 gektar kattalikdagi manzilgohlar
vujudga keladi va ular keyinchalik qalin hamda mustahkam mudofaa devorlariga
ega bo’lib, dastlabki shaharning qarorgohiga aylanadi. 1
Janubiy So’g’dagi ilk shahar shakllanish va rivojlanishiga misol qilib
Sangirtepa va Uzunqirni ko’rsatish mumkin.Uzunqirning mudofaa me’morchiligi
Qashqadaryo vohasidagi ilk temir davri madaniyating yuqori darajada taraqqiy
etganligidan guvohlik beradi Bu o’ziga xos mintaqaviy ahamyatga ega bo’lgan
yangilikdir. U Markaziy Osiyo janubidagi ilk shahar madaniyati markazlaridan biri
bo’lib, butun qadimgi sharq uchun umumiy bo’lgan taraqqiyot qonunlari asosida
rivojlangan. Lekin vaqt o’tib bu jarayon Uzunqirda to’xtadiki, buni eng avvalo
shug’orish tizmidagi o’zgarishlar va qadimiy shahar mudofaasi ahvolidagi
o’zgarishlar bilan izohlash mumkin. Mil.avv. III-II asrlarda markaz Kitob o’rniga
ko’chadiki, fikrimizcha bu avvalo ushbu hududda shahar madaniyatining
taraqqiyoti uchun barcha zarur shart -sharoitlar mavjudligi bilan bog’liq bo’lsa
kerak. Uzunqir janubiy So’g’da ilk shahar tuzilmasining shakllanishiga misoldir.
U yirik o’troq dehqonchilik vohasinning hamda janubiy So’g’dagi alohida
viloyatning xo’jalik, ma’muriy, harbiy va madaniy markazi bo’lgan. XX asrda
qishloq xo’jalik maqsadlarida manzilgoh xududi tekislab yuborilgani sababli biz
hozir ilk shaharning ichki tarkibiy tuzilishi to’g’risida hech narsa deya olmaymiz.
Markaziy Osiyo dastlabki shaharlariga hos bo’lgan ushbu belgilarning
barchasi ilk temir davrida ular o’zlaring muhim markaz bo’lib xizmat qilganligidan
dalolat beradi janubiy So’g’d ilk temir davri tarixining muhim jihatlaridan biri
Sangir I va Uzunqir I turidagi sopol idishlaring vujudga kelishidir.O’troq
dehqonchilik madaniyatlari taraqqiyoti masalasi, muammoning quyilishi tarzda
1
P Ravshanov. Qarshi va Kesh tarixi manbalari. Qarshi 2005. 12-13 b.
14

olimlar asrlarida o’z ifodasini topgan va keying davrda aynisa tadqiqotchilar
etiborni o’ziga jalb qila boshladi. 1
Qashqadaryo vohasi (Janubiy So’g’d) mil.avv. I ming yillikning
boshlaridayoq Baqtrya Tarixiy madaniy birligining tas’ir doirasiga kirgan bo’lib
turli etnik asoslarga ega bo’lgan qabilalar o’rtasidagi aloqlar Baqtriya hududidan
aholining So’g’da ko’chish jarayonlari buning uchun asos bo’lgan.
Qadimgi Baqtriya bilan bevosita qabilalarning janubiy So’g’dga kirib kela
boshlashi geografik sharoitlar bilan asoslanadiki, ushbu viloyat Baqtriya bilan
bevosita chegarada joylashgan. Janubiy So’g’dagi eng qadimgi manzilgohlarning
yopiq kechuvlari orqali o’tuvchi Amudaryo bo’ylari orqali o’tuvchi yo’llar
yoqasida joylashganligi ham bu jarayon uchun xos xususiyatdir. 2
Samarqand tog’idan tog’lar orqali ajralgan janubiy So’g’d mil.avv. I ming
yillikning birinchi yarimida tarixan Shimoliy Baqtriyaga yaqin turgan bo’lib
o’rganilayotgan hudud yodgorliklardan qo’lga kiritilgan topilmalar buning yorqin
isbotidir. Geografik sharoit So’g’dning viloyatlarida o’ziga xos moddiy madaniyat
xususiyatlari shakllanishiga olib keldiki, bu xususiyatlar yuz yilliklar davomida
saqlanib qolgan .Bunday farqlar ilk temir davrdayoq kuzatiladiki, Janubiy So’g’da
bu davrda ilk shaharlar shakllanishi jarayonlari ancha rivojlanib boradi. Sangirtepa
va Uzunqir ma’lumotlari shundan dalolat berdi. 3
O’troq dehqonchilik va
chorvachilik vohalarining kengayishi kelgindi va mahalliy xalqlarning aralashib
ketishiga, ilg’or an’analarning qo’shilishi va o’zgartirilishiga, yagona xo’jalik-
madaniy turlarning shakllanishiga olib keladiki Sangirtepa topilmalari shundan
dalolat beradi. Qulay ob-havo sharoiti unumdor yerlarning mavjudligi ham ushbu
jarayonlarga turtki bo’lgan asosiy sabablardan bo’lib bu hol dehqon-chorvador
qabilalar tomonidan dehqonchilik va chorvachilik uchun yaroqlik bo’lgan yangi
maydonlarning izlash jarayonlarni aks ettiradi. 4
Janubiy So’g’dning mil avv. I
ming yillik boshlari va o’rtalariga oid yodgorliklarida o’tkazilgan tadqiqotlar,
1
Кабанов С. К Археологические разведки в Шахрисабзком оазисе 109-с.
2
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.58-b.
3
Лушпенко О.Н. К истории изучения поселений раннежелезного века долины Кашкадарьи // Древная и
средневековая археология Средней Азии Т., Фан 1990.24-с.
4
Cагдуллаев .А.С Древние пути на юге Узбекистана// ОНУ 1981 33-38 с.
15

strategrafik ma’lumotlar va arxeologik majmualar tahlili quydagi o’ziga xos
xususiyatlarining ajratish imkonini beradi: aholining voha bo’ylab joylashishi
yagona xo’jalik-madaniy turi mustahkamlangan markazlarning qurilishi, qurulish
uslubining yuqori darajasi, turli me’moriy rejaviy usullarning qo’llanilishi
rivojlangan kulolchilik va metalchilikning vujudga kelishi bilan bog’liqdir. 1
Janubiy So’g’da ilk temir davriga oid keng darajada o’zlashtirilgan
hududlar ko’zga tashlanadiki, ularning o’zlashtirilishi keying davrlarda ham
davom etadi. Mil.avv. IX-VIII asrlardayoq, keyinchalik mil.avv.VII-VI asrlarda
ham bu yerda Qashqadaryoning quyi qismi va o’rta qismida shakllangan ikki
viloyat va hududlar o’rtasidagi bir qadar aniq chegara shakllandi. Ilk temir davrida
xo’jaliklar, madaniyat va savdo yuksak darajada rivojlanib ishlab chiqaruvchi
kuchlarning o’sishi xususiy mulkchilik va ayri boshlashi keltirib chiqargan, xom
ashyo hunarmandchilik buyumlari savdo mahsulotiga aylangan. Ilk temir davrining
xo’jalik sohasida erishgan eng katta muvaffaqiyatlaridan biri qadimgi
dehqonchilikning keng yoyilishidir. 2
I. 2 Antik davr arxeologik yodgorliklari.
Antik davrda (mil.avv IV asrning oxiri milodning IV asri) O’zbekistonning
janubiy o’lkasi bo’lmish Qashqadaryo vohasi aholisi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayotida mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyat bilan bog’liq bir qataor muhim
1
Крашенинникова Н.И. Раскопи в Китабском районе//АО 1983. М. 1985, 533-534 с.
2
Кабанов.С.К Археологические разведки в Шахрисабзком оазисе. 1951.77-с.
16

o’zgarishlar ro’y berdi. Tadqiq qilinayotgan o’lka O’zbekistonda antik davr
markazlashgan davlatlarning vujudga kelishi va rivojlanishi jaroyonidan chetda
qola olmas edi. 1
Mil.avv III-II asrlar bo’sag’asida sharqiy Qashqadaryoning poytaxti
Sho’robsoy vohasidan Osuvdaryoning o’rta oqimiga, Kitob shahri rayoniga
ko’chadi. Kitob shahrining hozirgi imoratlari ostida mil.avv III asr milodiy VII asr
qatlamlari yashirinib yotibdi. Antik davrda madaniy aloqalar va o’zar ta’sir (grek
va mahalliy madaniyatlar qo’shilishi) shuningdek savdo va pul munosabatlarning
jadal rivojlanishi bilan izohlanadi. Bularning barchasi markaziy osiyo turli
viloyatlari o’rtasida rasmiy aloqa va savdo yo’llarning shakllanishiga olib
keladi. 2
Antik davr arexologik manbalari Qashqadaryo vohasi aholisining qadimgi
diniy qarashlari bilan bog’liq masalani o’rtaga qo’yish imkonini berdi. Tadqiqotchi
olimlarning fikriga tayangan holda A Omelchenko Janubiy So’g’dning sharqiy
qismidagi antik davr manzilgohlarni topologik va ichki tuzulishini quydagicha
o’rganib chiqadi: Viloytning markaziy shahri (Suse-Kitob, maydoni 40gektar)
alohida tumanlarning sobiq markazlari bo’lgan turli joylarda joylashgan yirik
manzilgohlar(Sho’robsoydagi Saroytepa-Olvontepa, maydoni 8-9 gektar:
Ayoqchisoydagi-Kattajartepa maydoni 6.5 gektar: Toldisoy va Guldarasoydagi
Qayrag’ochtepa I va Qayrag’ochtepa II maydoni 10-20 gektar: Qorabog’daryodagi
Kattakontepa maydoni 7-8 gektar). Tadqiqotchining fikriga ko’ra janubiy
So’g’dning sharqiy qismida joylashgan Antik davr manzilgohlarning umumiy
maydoni 130 gektarga teng.
Qashqadaryo vohasi antik davr yodgorliklarida olib borilgan qazishmalar
natijasida olingan ma’lumotlar ushbu davr binokorlik uslublari to’g’risida ma’lum
xulosalar chiqarish imkonini beradi Yakkabog’ tumanidagi Parmonqultepa
yodgorligida bir qancha xo’jalik xonalari ochib o’rganilgan ularning devorlari
1
1
Хасанов.М., и Мехендали.С. Раскопки на Сангиртепе в Кашкадары // Археологические исселедования в
Узбекистана. 2003 Т “Узб миллий энсклопедияси” 2004 183-б
2
2
Омельченко А. Районирование типология и внутренная структура поселений античного времени
восточной части южного Согда//. Т .2002 88-90 с
17

paxsadan qurilgan. Bu yerda balandligi 2.2 metr diametri 0.8 metrga teng g’ishtli
ustun saqlanib qolingan. 1
Markaz ko’chirilishing siyosiy va iqtisodiy sabablari bor edi. Yangi poytaxt
shahar(Xitoy manabalardagi Suse) markaziy Samarqand So’g’didan jom va
Taxtaqoracha dovoni orqali Xisorning g’arbiy tarmoqlaridagi bronza va undan
nariga- shimoliy Baqtryaga olib boruvchi qadimgi yo’llar chorrahasida strategik
nuqtai nazardan juda qulay joylashgan edi. Dastavval u ellin hukmdorlarning
shimoliy Qashqadaryodagi asosiy tayanch punkiti sifatida mo’ljallangan bo’lishi
ehtimol.So’ng So’g’da mustaqil dinastiyalarning qaror topishi butun Kitob-
Shahrisabz vohasining markazi bo’lib qolgan yangi shaharning ravnaq topishiga
ko’maklashdi. 2
Bir tomondan sug’orish tizmining rivojlanishi, ikkinchi tomondan Kitob-
Shahrisabz vohasining markaziy qismida unumdor yerlar mavjudligi antik davrda
kanallar tarmoqlari kengayishiga olib keladi Sho’robsoy va Qashqadaryo oralig’ida
kamida uchta kanal aniqlanga soyning qiyi oqimidagi Saroytepa, Nomsiztepa va
boshqa manzilgohlarga Qashqadaryodan uzunligi 8 kmdan ziyod bo’lgan Pistaxon
kanali chiqarildi, uning sohili bo’ylab to’rt guruh mnazigohlar bunyod etildi. Kanal
boshida toshdan qurilgan to’g’on tizmi hozirgacha saqlanib qolgan. Millod
bo’sag’asida Oqchidaryoning o’rta oqimi bo’ylab yuqori saroy kanali yaqinida
uchta katta bo’lmagan kanal va ehtimol suv ombori ham barpo etilgan. 3
Urushdan keyin Respublika Fanlar Akamediyasining tarix va arxeologiy
institute Qashqadaryoning o’tmish obidalarni o’rganilishini va tadqiq etishni
rejalashtiradi. 1946-yildan boshlangan ish o’z natijalarini berdi.
Arxeologik tadqiqotlar asosan quyi Qashqadaryoda olib boriladi. Arxeologik
qazuv ishlaring dastlabki samaralari haqida S.K.Kabanov maqola va axborotlari
e’lon qilinadi. 1
1
1
P.Ravshanov. Qarshi va Kesh tarixi manbalari.Qarshi “Nasaf ” 2005 20-b
2
2
Кабанов С.К. В оазисах и степях Кеша и Нахшаба Т., “Узбекистон” , 1988, 37-с.
3
3
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.12-b.
1
1
Кабанов.С.К Археологические разведки в Шахрисабзком оазисе. 1951.61-68с
18

Umuman so’ngi o’rta asrdagi shimoliy Qashqadaryodagi kanallar va ariqlar
tarmog’i O’rta Osiyoda eng rivojlangan tarmoqlaridan biri deb hisoblanadi. Voha
aholisini hamda sug’orish tizmi asosiy inshoatlarini himoyalash uchun uncha katta
bo’lmagan qal’alar qurilgan. Podayotoqtepa shunday qal’a namunasidir. Uning
yuqori qatlami antik davr boshiga oid uni qurish uchun tanlagan joy qulayligi
tufayli mavjud sharoitda mudofaa masalasi maksimal darajada hal qilingan.
Podayotoqtepasoyning burilishida qator joylarda qo’shimcha devor bilan
kuchaytirilgan mustahkam soz tuproq qatlami ustiga qad ko’targan. Janub va sharq
tomonlarda uni eni 8-11 metr bo’lgan xandaq o’rab turgan: shimol va g’arb
tomondan qalinligi 3.5 metr bo’lgan devor yo’nilgan soz tuproqli paxsa hamda
xom g’ishtdan iborat bo’lgan. 2
Sharqiy Qashqadaryo istehkomlari qo’shni
mintaqalar mudofaa inshoatlari bilan qiyoslash ularning rivojlanganlik darajasi
o’sha davrda O’rta Osiyoda mavjud bo’lgan ilg’or namunalarga mos bo’lganini
ko’rsatdi. O’rta Osiyoning ko’hna shaharlarida Markaziy So’g’dagi Afrosiyob va
Shimoliy So’g’dagi Nurtepa, Shimoliy Baqtryadagi Qiziltepa hamda
Dalvarzintepada olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida shunga o’xshash
istehkomlar aniqlandi.
Qayrog’ochtepadan olib borilgan tadqiqotlar juda qiziqarli ma’lumotlarni
berdi.Bu yodgorlik Qashqadaryo vohasi o’rta qismida joylashgan yirik antik davr
yodgorligi bo’lib, o’z hajmiga ko’ra faqat qadimgi Kitob shahar xarobasidan
kichikdir. 3
O’zining juda katta hajmiga qarmasdan manzilgoh mudofaa devori
bilan o’ralgan, ammo uni o’rab turgan keng va chuqur irmoqlari o’ziga xos xandaq
va tabiiy to’siq bazifasini bajargan.
Kitob o’rnidagi antik davr manzilgohi hisoblangan-ilk manzilgoh
Qalandartepa yoki Tepai Afrosiyob “Shohnoma” ning boshqa bir mashhur
qaharamon nomi bilan bog’liq.Islomgacha yaratilgan manbalarda bu hudud
to’g’risida ma’lumotlar I.Markvant asarida keltirib o’tilgan.Hozir bu ma’lumotlar
numizmatik matreallar bilan muayyan darajada to’ldirilmoqda. 1
2
2
Сагдуллаев А.СК вопросу о второй столице Согдианы. // СА 1988 223-230 с.
3
3
Крашенинникова Н.И. Разрез крепостной стены древнего Кеша. ОНУ,1968 60-с
1
1
Ртвеладзе Э.В. Монеты Кеша// история и культура южных районов средней Азии в древности и
средневековы Т 1989.38-44с
19

Vohaning janubidagi Qayrog’ochtepa qal’asi hamda Kitob o’rnidagi poytaxt
arki bo’lgan Qalandartepadagi imoratlar Podayotoqtepa yuqori qatlamlari bilan bir
davrga oiddir.Mudofaa devorlari baquvvat poydevor ustiga qurilish usuli so’ngi
jez, ilk temir davriga borib taqaladi. Bu vaqtda Orta Osiyo janubidagi
shakllanayotgan shaharlar bo’lgan va ilk shahar markazlaridagi qal’alar baquvvat
asos poydevor ustida barpo etilgan. Mudofaa devorni shuningdek burjlar ham
kuchaytirilgan.Asosan tekis joyda bunyod etilgan, Kitob devori paxsadan
ko’tarilgan ustidan to’g’ri burchakli, tamg’a bosilgan bir necha qator xom g’isht
terilgan paxsa qatlamlari orasida bordon bosilgan, u zahdan va sho’rlanishdan
asragan. 2
Arxeologik tadqiqotlar ko’rsatilishicha mil.avv IV-III asrlarda sharqiy
Qashqadaryoda uy-joy imoratlari istehkomlar va jamoat binolaridan farqli
ravishda, asosan yarim yerto’lalardan va yengil bostirmasi imoratlardan iborat
bo’lgan. Bu majmualarda paxsa va antik davrga xos bo’lgan kvadrat shakladagi
xom g’isht uncha baland bo’lmagan devorlar va sandallar uchun ishlatigan.
Masalan Podayotoqtepa devori ichidan o’zaro bog’lanib ketgan bostirmalar ostida
uy- joy majmualari guruhi joylashagan. 3
XX asrning 70-80 yillarida N.I
Krashenninikova rahbarligidagi arxeologiya otryadi eng shimoly Kitob tumanini
tekshirdi.Sho’rob soy daryosi bo’ylab mustahkamlanmagan manzilgohlar
aniqlandi.
Bu manzigohlardan tashqarida kulolchilik ishlab chiqarish izlari ham
saqlanib qolgan edi.Ilk antik davr, ilk temir asri manzilgohlarni topilishi katta
voqea bo’ldi.
Qudratli mudofaa inshoatiga ega bo’lgan bu manzilgohlarni o’rganish natijasida
tadqiqotchilar vodiyning butun viloyatga nom bergan qadimgi markazi- Nautaka
aynan shu yerda daryoni o’rta oqimida joylashgan degan xulosaga keladi.Qazish
ishlari bu manzilgohlar ellin davrining boshidayoq obod qilingan bo’lishi
mumkinligini ko’rsatadi. 1
2
2
Массон М.Е Работы Кешской археолого-топографической экспедиция ТАШГУ(КАТЭ) по изучение
восточной половины Кашкадарьинской области// Т.1977.31-с
3
3
Shahrisabz 2700 ming yillik meros. Albom, Toshkent, Sharq 2002, 76-b
1
1
Крашенинникова Н.И. Раскопи в Китабском районе//АО 1983. М. 1985, 533-534 с.
20

XX asrning 70-80 yillarida Qashqadaryo sharqiy qismining xaritasini tuzish
bo’yicha keng miqiyosida olib borilgan ish jarayonida antik va o’rta sarlar davri
yodgorliklari rayonlashtirish va tiplarga ajartish va dastlabki dehqonlar guruhlari
kelgan davrdan boshlab mintaqa madaniyatining rivojlantirish masalalari ko’rib
chiqilgan. 2
O’rta Osiyoning janubi va markazini Janubiy So’g’d orqali bog’lovchi
hamda qadimgi davrlardan buyon mavjud bo’lgan ko’hna yo’llar muammosi
alohida qo’yildi. 3
Ayni mahalda mil.avv III-II asrlarda Kitob hududida ancha
mustahkam uylar qurilgan.Ular odatda maxsus asos ustiga joylashgan O’rta Osiyo
singari Sharqiy Qashqadaryoda ham qurilishda yoppasida xom g’isht ishlatishga
o’tila boshlangan.Antik davrda odatda uylar xar-xil vazifani bajaruvchi bir necha
xonadan iborat bo’lgan. Maydoni 20-30 kv metr gacha borgan turar joy
xonalaridan tashqari unga albatta xumxona kirgan. Xumxonada (8-12 kv metr)
devor yonida yarimgacha yoki bo’g’zigacha yerga ko’milgan don, moy, sharob
saqlanadigan bir necha xum bo’lgan bazan xumlar turar joy xonal а ri ichida
joylashtirilgan. 4
Xonalar shuningdek tashqaridan ko’mir cho’g’i keltirib solingan manqal
yordamida ham isitilgan.Xonalarning derazasi bo’lmagan ko’rinadi. Hovliga olib
chiquvchi eshiklar odatda ostonaga mahkamlangan yon ustunga o’rnartilgan. IV-
asrning oxiri V asrning boshiga kelib esa to’g’ri burchakli g’ishtdan foydalanishga
o’tilgan Sharqiy Qashqadaryoning Antikdavrdagi me’morchilik va qurilish
texnikasi Baqtriya va yanada ko’proq markaziy So’g’d texnikasiga monand
bo’lgan. Buning sababi viloyat geografik jihatdan O’rta Osiyoning mazkur ikki
madaniy markazi oralig’ida joylashganligidir.
Makedoniyalik Aleksandr yurishlari bilan bog’liq bo’lgan siyosiy
o’zgarishlar, muhimi shu hodisalardan keyin Old Osiyo va Yunonistonnig o’zidan
ko’plab kishlar ko’chirib kelganligi O’rta Osiyo mintaqasi moddiy madaniyatinng
turli jihatlariga turli ta’sir ko’rsatdi. 1
Sharqiy Qashqadaryoda bu ta’sirning eng
2
2
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.58-b.
3
3
Cагдуллаев .А.С Древние пути на юге Узбекистана// ОНУ 1981 33-38 с.
4
4
Кабанов.С.К. Керамический комплекс из наслоений древнего городиша в Китабе// ИМКУ.Т. 1962 42-53с.
1
Ртвеладзе.Э.В Этюд по исторической географии Бактрии и Согдианы во время похода Александра
Македонского/ ВДИ 2000.104-112с
21

dastlabki izlaridan biri Podoyoqtepada va Kitob o’rnidagi qadimgi shahar spool
majmualarida kuzatiladi. Yangi shakllar eng avvalo, uzunqadahlar, lagan va
kosalar keng yoyilgan. Chekkasi past tomonga yoki ichiga qaytarilgan, tubida
xalqasimon bo’rtmasi bo’lgan, baliqdan tayyorlangan taom solishga mo’ljallangan
likopchani alohida ajratib ko’rsatish mumkin. Ko’zalarda tutqich tanasida esa
metal qolipni eslatuvchi xalqalar paydo bo’ldi ayrim idishlar qo’sh quloqsimon
shakl kasb etdi. Sopol sirtiga ishlov berishning yangi texnikasi joriy qilindi. U
qizg’ish jigarran angop bilan qoplanib, jilov berildi, natijada idish laklangandek
ko’rinadi. 1
Avvalgi davrdan farqli ravishda antik davrda ishlariladigan idishlardan
faqat qozon va manqal qo’lda yasalardi. Antik davrda Sharqiy Qashqadaryoda
kulolchilik ravnaq topishida yuqori sifatli tuproq qatlamlari muhim rol o’ynaydi. 2
Bu davrda Janubiy So’g’dning sharqiy qismida ishlangan sopol buyumlar butun
O’rta Osiyoda hatto sopol tayyorlashda don qozongan Baqtriya va Samarqand
So’g’di singari markazlariga qiyoslaganda ham eng yaxshisi edi. Topilmalardan
ma’lum bo’lishicha kundalik ro’zg’orda ishlatiladigan sopol idishlar qishloq
kulolari tomonidan yasalgani holda yuqori sifatli sopol asosan shahar markazlarida
tayyorlangan. 3
Sharqiy Qashqadaryoda biroz qiya qilib ishlangan idishlardan mil.avv II-I
asrlar bo’sag’asigacha foydalanib kelingan ayni mahalada ko’chmanchilar
istilosidan so’ng So’g’d ellin davlatlarining siyosiy ta’sir doirasi chiqqach, mil.avv
II asr sopol majmualarida bir qator yangi shakllar yuzaga keldi. Bikomus va Jom
shakldagi qadahlar yaxlit yoki g’ovak poychadagi xush bichim uzun idishlar
balandligi 10-20 sm, diametrik 12-16 sm tarqala boshladi. 1
Shuningdek gardish
ichkari tomon biroz qayrilgan chuqur kosalar va dardishi tashqariga ancha
qayrilgan nisbatan mayda kosalar ham keng tarqalagan edi. Har ikkalasi bronza
yoki kumushga o’xshash rang beruvchi yuqori sifatli qizqish-jigarran yoxud angop
bilan qoplangan. Yunonlarning idishlariga juda yaqin bo’lgan idishlar kam
1
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.25-b
2
Усмонова.З.И К вопросу о ранней античной крамики древней области Кеш// ИМКУ 1973 53-55с
3
Кабанов.С.К. Керамический комплекс из наслоений древнего городиша в Китабе// ИМКУ.Т. 1962 42-53с.
1
1
Крашенинникова Н.И. Раскопи в Китабском районе//АО 1983. М. 1985, 533-534 с.
22

uchraydi. 2
Milodiy I asrga xumlar nisbatan takomillashtirilgan kulolchilik
dastgohida yasalgan. Ular hajmi kichik tuxumsimon shakl kasb eta boshlagan,
gardishi biroz ichkariga qayrilib, qalinlashtiriligan. Saroytepada to’lqinsimon
chiziqlarni orasiga olgan konsentrik uyma naqsh solingan chelaksimon chuqur
idishlar topilgan.Katta idishlarning ko’pchiligi angop bilan to’la qoplanmagan,
faqat yuqori qimi yaxlit yo’l-yo’l yoki oqma angop berilgan. Bu usul Sharqiy
Qashqadaryo sopollarni Kanguyning boshqa viloyatlari, eng avvalo
Xorazm(milodiy I asr) bilan yaqinlashtiradi. Sharqiy Qashqadaryoda
ko’chmanchilar muhitida rasm bo’lgan shakldagi sopol idishlardan ulov
hayvonlarga yuklash uchun bir tomoni tekis bo’lgan suv donlar uchraydi. 3
Sharqiy
Qashqadaryo Antik manzilgohlarning eng yuqori qatlamlarida ko’pincha sopoldan
yasalgan o’ziga hos shakladagi o’choq takliglari ham topildi.Bu mahalliy
jamiyatda shimol ko’chmanchilik unsurlari kirib kelishi kuchayganidan dalolat
beradi.Antik davrda Sharqiy Qashqadaryoda to’qimachilik keng rivoj topgan.Ip
yigirishda markazida urchuq o’rnatiladigan teshik bo’lgan kichikroq sopol
gardishlaridan foydalanilgan. 4
Janubiy So’g’dning Antik davr manzilgohlarida teshiksiz kichikroq spool
gardishlar tez-tez uchrab turadi. Ko’pincha ularga Urchuq o’rnatiladigan gardish
uchun tayyorlab qo’yilgan materal deb qaralgan. Biroq ularning o’ziga xos shakli
boshqa mintaqalardagi topilmalarga o’xshashligi Markaziy So’g’dagi va Shimoliy
Baqtriyadagi singari vohada ham gardish soqqalaridan foydalanib o’ynaladigan
o’yin uzoq vaqt mavjud bo’lgan deb taxmin qilishga asos beradi. 1
Pishirilgan
loydan sopqon soqqalari hamda loy va hamrga bo’rtma ta’svirlar(ko’pincha
quyosh ramzlari, qushlar, hayvonlar) bosish uchun qolib ham tayyorlangan.
Sharqiy Qashqadaryodagi bunday buymlar so’nggi antik davrda yuzaga kelgan
hamda O’rta Osiyo shimoli aholisi bungacha Sirdaryo o’rta oqimida yoyilgan
Qovunchi madaniyati vakili bo’lmish qabilalar bilan bog’liq bo’lgan.Bu kanguy
2
2
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.33-35b
3
3
Cагдуллаев .А.С Древние пути на юге Узбекистана// ОНУ 1981 33-38 с.
4
4
Shahrisabz 2700 ming yillik meros. Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 78-b
1
1
Қадимги Кеш - Шаҳрисабз тарихидан лавҳалар // Маъсул мухарир : А . С . Сагдуллаев . Т .” Шарқ ” 1998.11- б
23

mulki qarorgohi Suse-Keshga ko’chirilgani to’g’risida tarixiy manbalarda
keltirilgan ma’lumotlarga mos keladi. 2
Uch tomondan turli tosh jinslarga boy
tog’lar bilan o’ralgan Kesh vohasining joylashuvi hunarmandchilik vohalari yaxshi
rivojlangan. Mil.avv 539 yoki 529-yillarda O’rta Osiyo ikki daryo oralig’i
tarkibiga kirgan va Makedoniyalik Aleksandrning ushbu hududga mil.avv 329-yil
bahorida boshlangan yurishigacha shunday bo’lib kelgan. O’z-ozni podsho deb
elon qilgan Bessni, E.V.Rtveladze taxminicha Nautaka viloyati tarkibiga kirgan
shu hududga Uzunqir panagoh qal’asida asir ilgan degan fikrlar mavjud.Mil.avv
328-yil kuzida Aleksandr Nautaka viloyati hukmdori Sisimtrga qarshi maxzsus
harbiy yurish uyshtiradi. Bu yurish Nautakaning tor-mor etilishi va Sisimtr asir
olinishi bilan yakullanadi. 3
Sisimtrning maqomi-u mahalliy suloladan chiqqan hukmdor bo’lgani yoki
Ahamoniylar ma’muriyati tomonidan tainlangan satrap bo’lgani nomalum. Biroq
boshqa hukmdorlar Oksiart, Xorien, Spetamin va hokozolar eslatilishdan kelib
chiqilsa, u Nautakada hukmdorlik qilgan mahalliy sulolasi vakili ekanligi
ehtimolga yaqin.
Har qanday holatda ham Nautaka bu vaqtda boshida o’z hukmdori turgan
muayyan mulk bo’lgan, binobarin uning huzurida bo’lgan tegishli ma’muriy
xizmatlar bo’lgan.Bu viloyatning Makedoniylik Aleksandr vafotidan so’ng mil
avv.323-yildan boshlab mil.avv 312-yilda Salavka I tomonidan davlat tuzgunicha
davom etgan davr, yani qo’sh podsholik orasidagi vaqtda kechgan tarixi haqida
amlada hech narsa ma’lum emas.
Mil.avv 321-yilgacha Baqtriya So’g’diyona satrapi Makedoniyalik Filipp
bo’lgani mil.avv 321-yildan boshlab esa bu lavozimni Kipirlik Stasanor egallagani
ma’lum bu vaqtda Nutakada Sisimtrga ta’luqli bo’lgan mahalliy sulolar vakillari
yoki hatto o’z navbatida Aleksandr tomoniga o’tgan Sisimtrning o’zi hukmronlikni
davom ettirgan bo’lishi mumkinligi ham istisno etib bo’lmaydi. 1
Bu juda qiziqarli
faktir chunki avvallari muzey to’plamlaridan ma’lum bo’lgan Makedoniyalik
2
2
Кабанов С.К. В оазисах и степях Кеша и Нахшаба Т.,“Узбекистон”, 1988, 37-с.
3
3
Ртвеладзе Э.В. Монеты Кеша// история и культура южных районов средней Азии в древности и
средневековы Т 1989.38-44с
1
1
Shahrisabz 2700 ming yillik meros. Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 12-b
24

Aleksandr dirahmalariga taqlidan O’rta Osiyoda zarb etilgan zarb etilgan muomila
joyi aniqlandi. Bunday tangalarni zarb qilish fikrimizcha mil.avv IV asr oxirida
qo’sh podsholik oralig’ida boshlangan va Nautakaning mil.avv 328-327 yilar
qishini o’z armiyasi bilan boshdan oyoq shu yerda o’tkazgan Aleksandr tangalari
bilan tanish bo’lgan mahalliy hukmdorlari amalga oshirilgan bo’lishi mumkin.
Lekin E.V Zeymal ular mil.avv III-II asrlada zarb qilingan deb hisoblaydi. Bu
yerda bunday taqlidiy tangalar hamda Salavkiy va Yunon-Baqtr tangalari topilgani
Nautakada pul muomilasi ancha erta yuzaga kelganidan dalolat beradi. 2
Mil.avv
IV asr oxiri III asr birinchi yarimida Nautaka-Kesh hududi Arrian guvohligida
Parfiyaliklar, Baqtriyaliklar, So’g’dlar va girkanlar ustidan hukmronlik qilgan
Salavka I davlati tarkibida kirgan. Mil.avv III asr o’rtasida aftidan Mil.avv II asr
o’rtalarigacha Nautaka-Kesh hududi mil.avv 256 yoki 250 yilarda Baqtriyadagi
Salavkiylar noibi Diodot tomonidan barpo etilgan Yunon-Baqtr podsholigi
tarkibida kirgan. 3
Bu haqda butun So’gd Yunon-Baqtr podsholiklari ma’lumotlari
ham Kitob va Shahrisabzda nisbatan tez-tez topilib turadigan tangalaradan ham
kelib chiqib fikr yuritish mumkin.
Ular orasida Diodot(Mil.avv 250-230 yillar), Antimax(mil,avv 190-
180yillar) Evkradit (mil.avv 171-155 yillar) tangalari bor. Katta xan xonadoni
tarixiga ko’ra mil.avv II asr oxiri-Mil.avv I asrda O’rta Osiyo ikki daryo
oralig’ining deyarli butun hududning konfedrativ Kang’uy davlati tarkibiga kirgan.
Bu davlat tasarrufida besh kichik mulk bo’lgan ulardan biri- Suse yoki Suxe,
olimlarning fikricha Kesh o’rnida bo’lgan va poytaxti va shunday nomlangan. Bu
fikr ancha kech yaratilgan “Shi, Kyusha,Gilshuana (yani Kesh) kichik kanguy
mulki Sxe shahrining qadimgi yerlari” ekanligi to’g’risida ma’lumotga asoslangan,
Suse, Suxe mulki butun Janubiy So’g’d hududini o’z tarkibiga olgan. 1
M.E.Masson uning poytaxti Kitob o’rniga bo’lgan deb
hisoblaydi.Numuzmatik ma’lumotlar Suse/Suxe hududi to’g’risidagi xulosani
tasdiqlaydi. Bu kabi tangalar XIX asr oxiridayoq muzey to’plamlariga kelib tusha
2
2
Ртвеладзе Э.В. Монеты Кеша// история и культура южных районов средней Азии в древности и
средневековы Т 1989.38-44с
3
3
Крашенинникова Н.И.Изучения цитадели Кеша// АО 1977.М.1978 527-с
1
1
Крашенинникова Н.И. Раскопи в Китабском районе//АО 1983. М. 1985, 533-534 с.
25

boshlagan, biroq S.K.Kabanov Naqshab va Kesh o’rtasida joylashgan Qizil bibidan
olib brogan qazishmalar paytida bitta tanga topilganidan keyin ular muomilada
bo’lgan joy aniqlangan. E.V Zeymal tangalarning ushbu guruhi mil.avv II-IV
asrlarga oid deb hisoblab, shu asosda ular Janubiy So’g’da bo’lishi mumkin, degan
xulosaga kelgan. Shunga o’xshash kumush tanga bir necha yilga Nautaka-Kesh
tarixiy viloyatida joylashgan To’rtko’ltepani qazishda topilgan. Yaqinda
Talimarjon tumanida Ksenipa va Naqshabdan Kerki tumanidagi Amudaryo
kechuviga qarab ketgan qadimga karvon yo’lida ketgan shunday tangalarning katta
xazinasi topildi. Shu xazinadan oltmishdasi tadqiq qilindi. Shunday qilib o’z
vazniga ko’ra obolga yaqin bo’lgan kumush tangalar ro’yhati Janubiy So’g’d
hududida zarb qilinib muomilada bo’lganga o’xshaydi. Bu tangalarga qo’yilgan
sana va hamda qo’yilgan o’ng va chap tomonida bitilgan So’g’dcha matn alohida
qiziqish uyg’otadi. Chunki ularni to’g’ri o’qib, tushinish pul muomilasini
tavsiflash uchungina emas, balki ushbu viloyat tarixi uchun ham muhim. 2
Butun O’rta Osiyodagi kabi Sharqiy Qashqadaryoda ham jez kumush va
tilla taqinchoqlar bilan bir qatorda antic davrda ham yarim qimmatbaxo toshlardan
ham va shishadan yasalgan zebu-ziynat buymlari ham keng tarqalgan. Ko’pincha
pistaqi rangdagi rangdan moviy ranggacha bo’lgan shishadan turli shakldagi
munchoqlar yasalgan. Ularsiz dumaloq yoki yon tomoni taram-taram 0.8-1.1 sm
hajmda bo’lgan. Yuqori saroy manzilgohida milodiy I asrlar qatlamidan qo’shaloq
shisha munchoq(1.8 sm) topilgan. Shisha qatlamlari orasida zar qog’oz qo’yilgan.
Shimoliy Qora dengiz yunon mustamlaka shaharlari ustaxonalari shunaqa
munchoq tayyorlashda dong taratgan edi. Bunday zar qog’ozli taqinchoqlar
Volgabo’yi va Shimoliy Qozog’izstoning shunday zebu-ziynat keng tarqalgan,
Sarmat qabilalari vositachiligida Buyuk Ipak yo’li hududiy tarmog’i orqali
Xorazmda keltirilgan, so’ng O’rta Osiyoning markaziy hududlariga yoyilgan.
Janubiy So’g’dning Sharqiy qismidagi antik manzilgohlaridan metall buyumlar
juda ham kam topilgan. 1
2
2
Лушпенко О.Н. К истории изучения поселений раннежелезного века долины Кашкадарьи // Древная и
средневековая археология Средней Азии Т., Фан 1990.24-с.
1
1
Лунина.С.Б Статуэка лютнистики из Кашкадарьинского оазиса // ОНУ,1983 N.9 42-с
26

Shunday bo’lsada O’rta Osiyoda yaxlit temir buyumlaridan biri dastavval
Sharqiy Qashqadaryoda mil.avv.VIII-VII asrlarga oid Daratepa manzilgohi tuproq
qatlamlaridan topilgan. Podoyotoqtepa shahrining ilk ellin davri qatlamlaridan
(mil.avv III asr) bir bo’lak mis hamda temirdan yasalgan yarim dumaloq shakldagi
parcha topilgan. Bu ehtimol tugmacha yoki qo’ng’iroqcha parchasi bo’lishi
mumkin. Sag’irtepa (Qorabog’ qishlog’i yaqinida) manzilgohida topilgan temir
tosh qonli mil.avv I asrga ta’luqlidir. Sho’robsoyning quyi oqimida joylashgan
Nomsiztepa toshqol bo’lagi tosh sondan va zang izlari qolgan bilaklaring topilishi
Qashqadaryo vohasining sharqiy qismida so’nggi antik davrda ham mahalliy
metalga ishlov berish rivojlanayotganiligidan guvohlik beradi. Mahalliy
metallurgiya ravnaq topishi asosan ilk o’rta asrlarga to’g’ri kelsa ham, aftidan antik
davrdayoq ko’plab temir rudasi konlaridan, shuningdek kumush konlaridan ham
ruda qazib olingan. 2
Arxeologik topilmalar moddiy madaniyat rivojlanishi bilan
bog’liq masalalarni yaratilishigina emas balki Sharqiy Qashqadaryo aholisi diniy
qarashlarining turli jihatlarni qayta tiklash imkonini ham beradi.
Ular butun antic davr davomida Sharqiy Qashqadaryo Zardushtiylik
markazlaridan biri bo’lganligini ko’rsatadi. O’tmish davrlar materiallari buni
ko’rsatib turibdi. Olovga topinish Zardushtiylik bilan chambarchas bog’liq
bo’lgan.Chunonchi ilk antik davrdagi Podayoqtepa shahridagi o’ralardan birida
“Muqaddas kulni ko’mish” marosimi izi aniqlandi ko’p miqdordagi kul shaharda
otashkasidan shu kul chiqqan antik davr ibodat majuoti mavjud bo’lganligidan
dalolar beradi. Kul saqlanadigan bunday yirik joylar jez-ilk temir asri davridan
buyon, Jarquton, To’g’aloq 21, Pishaktepa, Ko’ktepa va boshqa joylardagi
ibodatxonalar qazilganda ma’lum bo’lgandi. Podayoqtepada o’ra tubiga g’ayri
oddiy shakldagi uchta butun idish maxsus joylashtirilgan. Ularning ikkitasi qo’lda
yasalgan so’nggi jez davri Baqtr-Marg’iyona arxeologik majmuadagi charx
qoliplarida yasalgan idishlariga shaklan juda yaqin. Podayotepa idishlarni
tayyorlash texnologiyasi hamda oqimtir rangdagi suyuqlik ehtimol xoama qoldig’i
mavjudligi ular ibodat uchun mo’ljallanganligini ko’rsatadi. Aftidan bular
2
2
Крашенинникова Н.И. Прошлое Китабе. // Вехи времен. Т., 1989.30-с.
27

zardushtiylikka xos bo’lgan olovga xos bo’lgan olov va suvga topinishning o’zaro
bog’liqligining dalili bo’lsa kerak.Jez davri, Ilk temir asri va ilk ellin davrida
Janubiy So’g’dning sharqiy qismida hukm surgan dinlarning vorisiyligini
Podatotepaning yuqori qatlamlaridan mayda tosh to’shalgan maxsus yo’lakdan
borilgan, to’g’ri burchakli paxsadan kursi shaklida yasalgan o’choq ham
tasdiqlaydi. 1
Ellinlashgan Old Osiyoning madaniy turtkisi ta’siri ostida mil.avv. I asrda
O’rta Osiyo aholisi e’tiqodida yangi elementlar paydo bo’ldi. Ular qadimgi
mahalliy diniy qarashlar bilan qorishib tadqiqotchilar tomonidan ajratib
ko’rsatiladigan “O’rta Osiyo Zardushtiylikning” o’ziga xos tomonlarning
belgilarni ochib berdi.Pishirilgan sopol haykalchalar- terrakotalar odatda
ibodatxonalardan joy olgan ma’budlar haykallari nusxasidir. Ular maxsus
qoliplarda tayyorlangan so’ng usta ularni pichoq bolan qirib to’g’irlagan odatda
qizil yoki jigarrang angopb bilan pardoz bergan va pishrgan. Haykallarning bo’yi 7
sm va 15sm gacha.
Xronologik jihartdan avval yasalgan haykallar Kitobdan topilgan. Janubiy
So’g’dning sharqiy qismida ona ma’buda, ud chaluvchi ayollar va qandatdir
mahalliy ilohlarning haykallari ham ko’p uchraydi.Kitobdan topilgan ona
ma’budaning sopol hakalchalri o’tirgan holda tas’virlangan yalong’och ayolning
mil.avv III asr yoki Yalong’och go’dakni ko’tarib olgan kiyingan ayolning qo’lda
yasalgan hakalchalaridir. Saroytepa manzilgohidan o’ng yelkadan osilib tushgan
maxsus lo’ngida yotgan yo’rgaklangan go’dakning boshini o’ng qo’li kafti bilan
ushlab tik turgan yalang’och ayolning haykalchasi topilgan. 1
Saroytepadan topilgan
sopol halkalcha juda realistik yasalgan.O’ng soni yonidan osilib turgan nafis
gazlama burmalari ko’rinib turibdi. Gardanidagi hashamdor taqinchoq-jevak,
haykal turgan maxsus do’nglik muhimi chap yelka tomon ko’targan qo’l ishorasi
(Ko’rsatkich va o’rta barmog’i yuqori ko’tarilgan, qolganlari kaftiga bosilgan)
haykalcha ibodat marosimiga mo’ljanlaganligidan dalolat berdi. Ayol ta’sviri
1
1
Сагдуллаев.А.С Памятники материальной культуры Южного Согда эпохи ранней железа. Культура юга
Узбекистана в древности и средневековье. Сборник научных трудов ТашГУ.Т 1987 12-с
1
1
Крашенинникова Н.И. Прошлое Китабе. // Вехи времен. Т., 1989.30-с.
28

mutanosib detallar ustalik bilan, juda jonli berilgan, bu hol haykalchani ellin va
hind bitta haykaltaroshligi (koroplastika) hamda haykaltoroshligining eng yaxshi
namunalariga yaqinlashtiradi. Saroytepadan topilgan haykalcha O’rta Osiyodagi
Ko’hna Marv antik Marg’iyona Antioxiyasi haykallariga o’xshahs bu hol mil.avv I
asrlarda Parfiya, Shimoliy Baqtriya hamda So’g’dning siyosiy va madaniy
aloqalari kuchaygani bilan bog’liq.Umuman Saroytepadan topilgan haykalchalar
bir qator jihatlari hamda umuiy kompozitsiyasi bo’yicha o’sh paytdagi oykumena
yer yuzasining odam yashayotgan qisming turli joylarida: Mermukiy (Shimoliy
Qora dengiz bo’yi) Bengaliya (Hindiston) gacha bo’lgan hududlardagi haykallarga
o’xshahs bo’lgan. Shunday tas’virlarni bo’lganligi sababli antik davrda So’g’d
boshqa hududlar bilan madaniy aloqlar bilan yaxshi shakllangan. 2
Saroytepadan
dastlab topilgan ud chaluvchi ayollar haykalchalari, Shimoliy Baqtriyadagi singari
yarim haykal shaklida yasalgan. Ularmashxur Ayritom piramonlariga juda
o’xshash va driadalar va Nabodotolami yarim mabudalari bilan bog’liq bo’lgan. 3
Milodning dastlabki asrlarida qo’shni Oyoqchi vohasida ud chaluvchi
ayollarning boshqa tipidagi haykallari bo’lgan. Oyoqchi daryoning o’rta va yuqori
oqimidagi manzilgohlarida hashamdor kiyingan mashshoq ayollarning sopol
haykalchalari topilgan, qabrlarning birida esa ud chaluvchi ayol haykalchasi
mahalliy ona haykalchasi bilan birga uchragan. Kiyim detallari va zebu-ziynatlar
ta’svirlanganlarning maqomi yuqoriligidan darak beradi. Sho’robsoy vohasi
manzilgohlaridan topilgan hakalchalar yunoncha xitonga o’xshash plashga
o’ralgan va gardaniga jevak osgan: Oyoqchi vohasidan topilgan haykalchalar esa
hashamdor tikilgan halatda ta’svirlangan. Ud chaluvchi ma’budalarga uzoq vaqt
davomoda topinib kelingani haqida Yakkabog’ tumani Tezob qishlog’idagi ilk
o’rta asrlar manzilgohidan topilgan haykalcha guvohlik beradi. 1
Sharqiy Qashqadaryoda ilohiylashtirilgan ajdodlarga sig’inish ham keng
tarqalgan bo’lib, ular erkaklar haykallari hamda qo’lga yasalgan chavondozli
chavondozsiz ot shakllaridan iborat topilmalardir. Kitobda va To’pchak
2
2
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.70-b
3
3
Лунина.С.Б Статуэка лютнистики из Кашкадарьинского оазиса // ОНУ,1983 N.9 42-с
1
1
Shahrisabz 2700 ming yillik meros. Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 83-b
29

qishlog’ida milodiy I-IV asrlar materiallari bilan birga uzun qalpoq yoki yo’l-yo’l
bog’ichli ko’rinishdagi bosh kiyim kiygan ba’zan o’ng qulog’ida sirg’asi bo’lgan
erkkaklar haykalchari ham topilgan. Tadqiqotchi olimlar fikricha ular mil.avv II
milodiy IV asrlarga yasalgan deb xisoblanadi va Makedoniyalik Aleksandr
ta’svirlariga borib taqalishi mumkin. 2
Boshqacha tipdagi haykalchalar topilgani
ham qayd etilgan.Kitobdan ma’buda Afina bosh kiyimining mahalliy variant
bo’lgan o’ziga xos bosh kiyimdan ishlangan sopol haykalchasi topilgan.Haykalcha
qiyofasi Old Osiyo Afinasi- Allati timsoliga yoki yunonlar ma’budasi funksiyasiga
yaqin qator vazifalari bo’lgan eroniylar ma’budasi Arshtatga o’xshaydi.Antik
davrga oid Sopoltepa(Chiqo’rg’on suv ombori atrofi)dagi manzilgohidan topilgan
Dionis va Satr ta’viri tushirilgan sopol taxtachada ham Janunbiy So’g’d Sharqiy
qismi mayda haykaltaroshligida ellin sa’natining ta’siri kuchli bo’lganligini
ko’rsatadi. 3
Buddizm bilan bog’liq ta’svirlarini ham haykalchaklarning alohida turi
sifatida ajratish mumkin.Bir qator ma’lumotlar bu din antik davr oxirida, yoki ilk
o’rta asrlarda Hisorning g’arbiy tarmoqlarida hamda O’rta Osiyoning markaziy
hududlarida yoyilgani haqida gapirish imkonini berdi.Janubiy So’g’dning Sharqiy
qismida topilgan sopol haykalchalar bundan dalolat beradi. 1
Sharqiy
Qashqadaryoning antik obidalarida ko’pincha hayvonlar ta’sviri uchraydi ular
O’rta Osiyoning barcha mintaqalaridagi kabi ko’pincha chavondozlik va
chavondozsiz otlar ta’sviridir. Ular odamlar ta’svirlaridan farqli ravishda, qo’lda
yasalgan va sxematik shaklga ega Kitobdan qo’lga yasalgan haykalchalar topilgan
ularning birida kamondan ortiga qarab o’q otayotgan chavondoz ta’svirlangan.
Qazish jarayonida yana qanotli ot-pegas va yarim ayol ot kentavr haykalchasi ham
topilgan. 2
Mil.avv va milodiy I asrlarda Baqtriya, So’g’d, Marg’iyona, Xorazm,
Shimoliy Qora dendiz bo’yidan topilgan chavondozli va chavondozsiz otlar
2
2
Кабанов.С.К. Керамический комплекс из наслоений древнего городиша в Китабе// ИМКУ.Т. 1962 47-48с.
3
3
Абдуллаев.К.,Раджабов.С. Теракотовая плитка с изображением Диониса и сатира из Кашкадарьи
//ИМКУ.Самарканд, 2000 111-114 с
1
1
Ставиский.Б.Я Судьбы буддизма в Средней Азии. М.,1998. 143-144 с
2
2
Крашенинникова.Н.И Два комплекса керамики. 90-91 с рис.26
30

haykallari ta’sirida yaratilgan. Saroytepa manzilgohidan tuyaning realistik
ta’svirlangan sopol kallasi topilgan.Bu O’rta Osiyodan Baqtriya tuyasi dastlab
xonakilashtirilgan ta’sviriga oiddir. 3
II Bob Kesh vohasining o’rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari.
II.1 Ilk o’rta asrlar arxeologik yodgorliklari.
O’zbekistonning qadimiy shaharlari uzoq vaqtlardan beri sharqshunoslar,
arxeologlar, etnograflar diqqatini tortib keladi. Ularning bir qismi hozirda
yemirilgan shahar xarobalari-arxeologik yodgorliklar(tepa) shklida saqlanib qolgan
bo’lib, ushbu xarobalar ostida ko’hna turar joylar, ibodatxonalar saroylar qoldiqlari
yashiringan. Ikkinchi bir qismi esa o’z taraqqiyotida rivojlanish va tushkunlik
davrlarni boshdan kechirib hozirgacha yetib kelgan hamda me’morlarning o’lmas
asarlari saqlanib qolgan holda uzoq o’tmish voqealari borasida hikoya qiladi.
3
3
Крашенинникова Н.И. Прошлое Китабе. // Вехи времен. Т., 1989.30-с.
31

Nautaka-Kesh vohasi ham shunday hududlar sirasiga kiradi. Uning
o’rganilish tarixi, yozma manbalar, va numuzmatik ma’lumotlar sharhi V.V
Bartold, M.E Masson, P.A Pugachenkova, O.I Simirnova, S.K. Kabanov va Z.I.
Usmonovalar asarlarida yetarli darajada o’z ifodasini topgan. Tadqiqotchilar
fikricha ilk o’rta asrlarga oid Kesh Oqsuvning o’ng sohilida hozirgi Kitob o’rnida
shakllangan. 1
Ilk o’rta asrlarda markaziy shahar hayoti Qalandartepadan g’arbga
ko’chadi.Bu davrda Kesh hukmdorlarning qarorgohi “Qo’rg’on” nomi bilan
mashhur qa’lada joylashgan.Ushbu qa’laning qoldiqlari hozirda mavjud. 2
O’rta asr
yozma manbalarida Kesh deb atalgan viloyat hududi Zarafshon tog’ tizmasining
janubiy yon bag’laridan boshlab, hozirgi Kitob, Shahrisabz, Yakkabog’, G’uzor va
O’radaryo vohasi yerlarni o’z ichiga olganligi qayd etilgan. Uning markazi
Shahrisabz-Kitob vohasida rivoj topgan.I.Markvartning fikriga ko’ra ilk o’rta
asrlar Keshi VI asrda vujudga kelgan, yani VI-VII asarlasrdan boshlab bu shahar
Kesh deb atala boshlangan. 3
Kesh viloyatining V-VIII asrlardagfi moddiy va
ba’diiy merosi O’rta Osiyoning boshqa tarixiy-madaniy viloyatlari hamda qo’shni
mamlakatlar bilan o’zaro madaniy munodsabatlar g’oyat murakkab jarayonlarni
aks ettiruvchi me’moriy yodgorliklarda mujassamlashgan.
Ular orasida qadimgi shaharlar va manzilgohlar, alohida joylshgan qasrlar,
ibodatxonalr, sajdagohlar, devoriy rasmlar, sopol buyumlar, zebu-ziynatv
buymlari, terakota plastinalar, ostodonlar bor. Bu yodgorliklar orasida turli tipdagi
qadimgi shaharlar va manzilgohlar alohida o’rin tutadi. Balandtepa, Qalqontepa,
Chechaktepa Kitob va Shaxrsabzning ilk o’rta asrlar qatlamlarida olib borilgan
axeologik qazishmalar va natijasida ilk o’rta asrlarda Kesh hayotining turli
jihatlari haqida hukm yuritishni imkonini beruvchi bebaho material qo’lga kiritildi,
obidalar topagrafiyasi mavjudligi esa ularning joylashuv xususiyatlari haqida
hamda qonuniyatlarini belgilash imkoniyatni yaratdi. 1
1
1
Крашенинникова.Н.И. Работы в Китабе // АО 1982-М. 1984 474-с
2
2
Кабанов.С.К Археологические разведки в Шахрисабзком оазисе.// Известия АНУЗ. 1951. 188 с
3
3
Киплик. Д.И Техника живописи.М.,1950. 322-с
1
1
Лунина.С.Б Статуэка лютнистики из Кашкадарьинского оазиса // ОНУ,1983 N.9 42-с
32

V-VII asrlarda Qashqadaryo ko’chmanchi qabilalar tarqalgan o’lka bo’lib,
oldin Eftalitlar davlatining, keyinroq esa Turk xoqonligining tarkibiga kiradi.VI-
VII asrlarda viloyat markazini qadimgi Kesh shahri bilan bog’lovchi fikrlar bor.
Arab muallifi Yoqubiyning ma’lumot berishicha Kesh ma’lum bir muddat butun
So’g’dning poytaxtiga aylandi. Kesh shahri VII asrda yuksak darajada rivojlanib,
Xitoy bilan siyosiy-iqtisodiy va madaniy aloqalarni kuchaytiradi. Buyuk Ipak yo’li
orqali Kesh savdogarlari uzoq Sharq shaharlarigacha yetib borganlar.Kesh o’z
tanga pulini zarb qilgan. 2
Kesh ilk o’rta asrlarda ham So’g’d konfedratsiyasining
mahalliy hokimlari orasida yetakchi mavqe uchun kurashgan. VII asr o’rtalariga
qadar hatto So’g’dning ma’muriy-siyosiy markazi rolini o’tagan. Shishpir
ixshidligi davri buning yaqqol misolidir faqat Varuxmanning ixshidligi
davridagina markaziy hokimyat Samarqandga qaror topdi. Musulmon yozma
manbalarida Kesh nomi dastavval VII asr oxiri VIII asr boshlarida qo’llanilgan.
Ularda shaharning uch xil: Kash, Kish va Kesh shaklida yozilishi uchraydi. Biroq
ulardan qaysi biri nisbatan to’g’riroq ekanligi masalasi noaniqligicha
qolmoqda.Tangalarda So’g’dcha matnlarda bu so’z doim unlisiz KS shaklida
beriladi. 1
Xususan Keshning ilk o’rta asrlar(V-VIII asrlar) oid obidalari
topografiyasi ijtimoiy qaramlikning tizmi inkosidir.
Kesh arxeologik-topografik ekispeditsiyasi(KATE) ma’lumotlariga ko’ra
xar bir mulk maydoni ming gektardan besh ming gektargacha bo’lgan,
sug’oriladigan maydonni tashkil qilgan. O’rta Osiyo sharotida sug’orish tarixi ham
yerni uch bosqichli o’zlashtirish sxemasi bilan belgilanadi. Ilk o’rta asrlar davrida
suvdan foydalanishning uchala usuli bir vaqtda ishga solingan: 1) Adog’iga yetib
borayotgan kichik tog’ jilg’alari handa soylar etaklaridagi quduq va koriz usuli 2)
Tog’ yon bag’rlarida suvni su’niy usul bilan to’plab, katta bo’lmagan ariqlar va
soylardan mavsumiy sug’orishda foydalanish usuli. 3) Tekislikning keng va
unumdor qismini doimiy sug’orish uchun suv to’lib oqadigan daryolarda katta
anhorlar va alohida magistiral kanallar chiqarish usuli. 2
Mintaqa arxeologik
2
2
Бартольд.В.В Кеш, Соч Т.IIIМ.1965 460-с
1
Бичурин.Н.Я Собрания сведений о народах,обитавших в Средней Азии в древние времена.М-Л.,1950 316-с
2
Шаҳрисабз 2700 минг йиллик мерос. Альбом, Тошкент, Шарқ, 2002, 85-б
33

obektlarning 80% ni ilk o’ra asrlar yodgorliklari, tashkil qiladi, ularning deyarli 3/1
ko’p qatlamli bu obektlar tashqi topografik alomatlariga ko’ra quydagi
ko’rinishlari mavjud. 1) Ko’hna shaharlar bu tipga iste’hkom alomatlariga hamda
ikki uch qismga ega bo’lgan bir necha yirik(1.5-4 gektarga yaqin) manzilgohlar
kiradi. 2) Qo’rg’onlar: ular ikki tipda mustahkamlangan va mustahkamlanmagan
bo’lgan, Mustahkanlangan qo’rg’onlar- bunday qo’rg’onlar tarixi odatda to’gri
burchakli va relefiga ko’ra ikki qavatli bo’ldi. Bunday obektlarning ko’pchiligi
uncha katta bo’lmagan tepalik va unga yondosh hamda undan pastroq
do’ngliklardan iborat bo’ldi. Eng baland qismi “Diz”, “Ko’shk” ning shinakli
devori, xandaqkirish joyi bo’lib, u ham manzilgohga nisbatan markazga burchakda
yoki uning tomonlaridan birida odatda, mulkning tashqi chegarasida tomon
yo’nalgan holda joylshgan bo’ladi. Mustahkamlanmagan qo’rg’onlar – ularga bir
qavatli, ko’pincha maydoni 0.02 dan-5 gekrargacha iborat do’ngliklar kiradi.Ular
dehqonlarning alohida turar joylari vayronasidir. 1
KATE ning ko’p yillik
tadqiqotlari turli tipdagi manziloglarining geografik vaziyat xo’jalik faoliyati va
tabiiy hamda su’niiy suv manbalaridan kelib chiqib joylashuvining konseptual
sxemasini tuzishda va tushinishda hatto feudal qaramlikning turli tizmidagi
mulklar chegarasini aniqlashda ko’maklashdi.
Chunonchi qal’alar, odatda, obi hayot manbaini nazorat qilish uchun asosiy
kanallar boshida qurilgan. Qal’a atrofida yoki uning qatorida shahar vujudga
kelgan. 1
Keshning memoriy bezagi hamda rasmlari Chechaktepa qal’asi
topilmalari bo’yicha yaxshi o’rganilgan.Bu yerda monumental binolarning ichini
me’moriy bezash usullari majmui tadqiq qilindi. Bular ganch naqsh detallari
(akkantlar, andoza, g’isht) suvoqga bosib tushirilgan devorda ketma-ket joylashgan
doiralarning o’yma tasviri: birinchi va ikkinchi qurilish davrlarida devorlarni
bezagan rasmlar, ikkinchi qurilish davri mehrob taxmonlarining ikki yonini bezab
turgan naqshli ustunlar: tomonini ko’tarib turgan olti ustunning poy ustuni
qoldiqlardan iborat. Topilgan rasm qoldiqlari shu qadar parchaki, ular bo’yicha
1
Сагдуллаев А.С Древние поселения Кашкадары СаУ.N 7. 1979 30-с
1
1
Массон.М.Е Столицье города в области низовьев Кашкадарьи с древнейших времен Т.Фан 1973.36-с.
34

tasvir syujeti hususiyati haqida fikr yuritib bo’lmaydi. Biroq rasmlar syujetli
bo’gani shubhasiz, chunki kiyim bezaklari inson tanasi qismlari va boshqalar
tasviri bo’lgan parchalar bu haqda dalolat beradi. Birinchi qurilish davrida aftidan
butun devor buzulgandan so’ng bu rasm qoldiqlarin ikkinchi davrda qurilgan supa
orasiga tushib qolgan.Supadan ajratib olingan parchalardagi ranglar xilma-xil
bo’lib chiqdi. Unda qizil rang bilan sariq rang, qora bilan qizil rang, pushti bilan
olcha rang, och moviy bo’g’iq moviy ranglar uyg’unlashgan. Yashil rang umuman
yo’q,ranglar asosan ochiq va yorqin berilgan. Rasm parchalari qora rangda nafis
tasvirlangan, Burma bo’lib, tushib turgan kiyim qismlarini aniqlash
mumkin. 2
Matoga tushirilgan bu ranglar haqida fikr yuritar ekanmizehtimol
doiralar, yo’l-yo’l chiziqlar tarzida turli geometrik shakllar bilan uyg’unlashib
ketgan naqshlar berilgan bo’lsa kerak. Sariq va qora chiziq bilan tilla ziynatlar,
ehtimol ot egar-jabduq elementlari berilgan. Tillaning bunday ta’sviri Afrasiyob,
Panjikent, Bolalikrepadagi devoriy rasmlarda uchratish mumkin.Topilgan barcha
parchalarda inson afti tasviri bo’lgan.Bu jangchi yoki birorta asfsonaviy qahramon
bo’lishi mumkin.Uning yuzi g’azabnok, ko’zlari kosasidan chiqay deb turibdi,
burni besunaqay, qoshlari darg’azab kerilgan, ingichka qora mo’lovi osilib
turgan.Barcha tasvirlar butunlay qizg’ish-sariq rangda atrofida yorug’liksiz
berilgan. 1
Och moviy fondan sariq rang bilan uslublashtirib berilgan o’simlik ta’sviri
parchalari rasmni quyi tomonidan chegaralanib turgan naqshinkor belbog’ning bir
qismi bo’lishi mumkun. Shunday uslubni Varaxsha, Panjikent rasmlarida ham
uchratish mumkin.Hayvon tirnog’ini eslatuvchi parcha qiziqish uyg’otadi, lekin
panja ta’sviri saqlanmagan. 2
Supa orasidan topilgan birinchi davrga oid parchalarni
ranglar uyg’unligiga ko’ra uch guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruh qizil,
sariq, va qora rangli naqshlar chizilgan suvoq parchalari. Ikkinchi guruhga ko’k
qizil va sariq ranglar uyg’unlashgan. Uchinchi guruh qizil, qora va oq ranglardan
2
2
Кабанов С.К Нахшеб на рубеже древности и Средневеквая (III-VIII)Т.1977.120-с
1
Альбаум Л.И Живопись Афросиаба. Т,1975 рангли жадвал
2
Альбаум Л.И. Балалыктепе.Т, 1960 172-с
35

iborat. 1
Pushti, ko’k va to’q qizil-binafsha rangli parchalarni alohida ajratib
ko’rsatish zarur. Bunday parchalar ko’p emas. Pushti rang juda zaif bo’lib, oq
ranga deyarli o’tib boradi. Bu rasmlarning hammasi yodgorlikning birinchi bor
vayron qilinganda, taxminan 654-yilda, Arablarning birinchi abosqichi davrida
barbod bo’lgan.Imorat tamirlanib yangi mehrob qilingach, pog’onali yo’lak devori,
mehrob tomoni, janub tomondagi devorning bir qismi rasm bilan bezatilgan. 2
Ikkinchi davr rasmlari parchasi devorga buzilmay saqlangan. Taxmonning ikki
yonidan bezak ustunalar(poy ustuni-moviy rangda, chambarak-qizil rangda, tanasi
va qoshi oq rangda) bo’yalgan. Ikkinchi davr naqshlari o’simlik simon naqshlari
tarizda chizilgan. Chunonchi daxlizning shimoliy g’arbiy devori sariq rangga
bo’yalib, qora chiziq bilan o’ralgan bundan qora rasmlar saqlangan.Rasm qora
suvoqsiz sof tuproqli suvoqqa chizilgan. Mehrob taxmoning bo’rtib chiqqan
qismlariga pushti rang xolda bo’g’iq moviy rang doiralar chizilgan, to’rt doira bir
birining ichiga joylashtirilgan, markazida nuqtasi bor. Ikkinchi va uchinchi doiralar
oralig’ida o’nta nuqta qo’yilgan. Doiralardan bir maromda xilpillab turgan
tasmalar tarqalgan. Bu qandaydir shamsiy alomat bo’lishi ham mumkin.Janubiy
devorda gul, novda, yaproqlar uzil –yuluq ta’svirlangan. Rasm quruq suvoq
ustidan boshdan oyoq madanli bo’yoqda chizilgan, shuning uchun ham rangdor
qatlam g’oyat yupqa va nozik chiqqan. 3
Eng qadimgi rasm oddiy materiallardan ishlangan.Bo’yoq sifatida turli
madanli bo’yovchi vositalar, o’simliklar shirasidan foydalanilgan. O’simliklardan
va hayvonlardan tayyorlangan yelim, oxak va mum bog’lovchi matreal bo’lib
xizmat qilgan. 4
Chechaktepadagi rasmlar aftidan quydagi tartibga foydalanilganga
o’xshaydi: loy, suvoq ustidan oq suvoq(albastr) berilgach, rassom moy qalam biln
qora rangda ta’svir qon turini chizib olgan. So’ng rasm zarur rangda bo’yalgan va
ustidan ta’svir kon turi chizib olgan va ustidan chizilgan. Panjikent, Varaxsha,
1
Шишкин.В.А Вараша. Скульптура и живопись древнего Пенджикента М.1955. 162-с
2
Киплик. Д.И Техника живописи.М.,1950. 322-с
3
Костров П.И Т ехника живописи древнего Пенджикента. Живопись древнего Пенджикента.М.,1954 162-с
4
Киплик. Д.И Техника живописи.М.,1950. 322-с
36

Bolaliktepadagi rasmlar shu tarzda chizilgan. Ta’svir atrofiga doimo qara yoki
qizil chiziq tortilgan.Xomaki bo’yoq doim ham berilavermagan.Yo’lakdagi
rasmlar bevosita soz tuproqli suvoq ustiga chizilgan imoratning bu qismi ikkinchi
darajali bo’lgani hamda rasm chizishda o’ta puxtalikni talab etgani uchun shunday
qilingan bo’lishi mumkin. Ranglar uyg’unligi yozuv tarsi, kon turi aniq va
nozikligiga ko’ra Chechaktepa rasmlari Panjikent va Varaxsha devoriy rasmlariga
yaqin. Ularni Bolaliktepa rasmlari bilan qiyoslansa, nisbatan nafis ishlangani
ma’lum bo’ladi Bolaliktepa rasmlaridan farqli ravshda Chechaktepa rasmlari atrofi
chiziq bilan qayta o’ralgan. 1
L.I Albaum ta’kidlashicha, Bolaliktepa rasmlari(bu yrfdsa faqat qo’l
panjalri, yuz va kiymning ayrim detallari atrofi chiziq bilan ajratilgan) “Kushon
rasmlari bilan Varaxsha, Panjikent va Ajinatepa yodgorliklari o’rtasida oraliq
bo’g’in” bo’lgan. 2
Shunday qilib imorat qurilgan vaqt VI asr-VII asar boshlariga
to’gri kelishini aniqlash imkonini beruvchi numizmatik topilmalar bo’lganida ham,
rasmlar qoldiqlarening qiyosiy tahlili asosida o’sha sanani ko’rsatish
mumkin.Chunki uslubiga ko’ra hukm chiqarilsa Chechaktepaning birinchi qurilish
davridagi rasmlari V-VII asrlarda oid deb xisoblanadigan Bolaliktepa rasmlaridan
keyin yuzaga kelgan. Ilk o’rta asrlardagi O’rta Osiyo monumental ta’sviriy sa’nati
bizga So’g’d, Xorazm va Buxoro obidalari bo’yicha ma’lum.
V-VIII asrlardagi O’rta Osiyo san’ati antik davr diniy g’oyalarni yangi,
yarim dunyoviy tarzda moslashtiradi.V-VII asrlar rasmlarida “epik maishiy janr”
sahnalari ustun turgan. Badiiylik ta’sviriy san’atning bosh mazmunini tashkil
etgan Varaxsha, Panjikent va Samarqand decoriy rasmlarida qahramonlik eposi va
rivoyatlar deyarli asosiy o’rinda turgan. So’g’d rasmlari rassomligida sharqona
ko’pranglilik, bezakdorlik, detallarning nafis chizilishi, shakllarning nozik
ta’svirlashga intilish hos bo’lgan. Biroq (Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda g’oyat
keng tarqalgan) monumental rassomlik Chechaktepada bino ichini bezashda
foydalanilgan yagona usul emas. 1
Chechaktepada ikki xil akant ta’svirlangan.
1
Костров П.И Техника живописи древнего Пенджикента. Живопись древнего Пенджикента.М.,1954 162-с
2
Альбаум Л.И. Балалыктепе.Т, 1960 172-с
1
1
Shahrisabz 2700 ming yillik meros. Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 87-b
37

Birinchi xili-quruq va to’g’ri shakldagi novdalar, biroz cho’ziq barglardan iborat.
Ikkinchi xili- bir tekis egilgan chiziqlar berilgan.Lekin ular juda soddalashtirilgan,
burglar sxematik madellashtirish vositasida uslublashtirilgan.Akkantning
me’moriy ta’sviri butun O’rta Osiyoda antik davrdan boshlab ilk o’rta asrlargacha
keng tarqalgan edi.U Varaxshadagi kabi terrakotadan ham, tosh yoki o’ymakori
albastrdan ham tayyorlangan.Turli obidalarda uchraydigan akkant shakllari bir
biridan keskin farq qiladi.V-VII asrlarda akkant ta’svirida hajmdorlik yo’qola
borib, u yuzaga o’ymakorlik elimentiga aylandi. 2
Devorni bezash uslubi
navbatdagisi nam suvoqqa qandaydir asbob yordamida hosil qilngan
bo’rtmalardir.Xonalardan birining g’arbiy devorida to’rt doira bir birining ichida
ta’virlangan.Ular qator joylashgan, ayrimlari uzuq aylana ko’rinishdadir. Bunday
naqsh devorlari tepasimon ko’rinish aks etadigan, bir- biridan katta ravoq
ko’rinishdagi rasmlar qatori bilan bezatilgan. Panjikent zallarini yodga
soladi.Jumaloqtepada esa gorizantal chiziqlar bilan ajratilgan rovoqlar bilan
qoplangan devorlariga misol bo’la oladi.Varaxshada o’sha texnika bo’yicha ichida
archaga o’xshahs narsa ta’svirlangan to’g’riburchakli to’rtburchak ko’rinishdagi
soda naqsh uchraydi. 1
Me’moriy detallardan xonadagi mehrob taxmonnig ikki
yonidagi bezak ustunchalar katta qiziqish uyg’otadi.
Ular moviy rangda bo’yalgan, to’rt qirrali kesik piramida shaklida bo’lib,
yuqorisi ingichkalashib ketgan, ustiga qizilga bo’yalgan chambarak
qo’yilgan.So’ng ustinning yuqori tomon ingichkalshib boruvchi oqqa bo’yalgan
tanasi davom etgan.Ustun boshida qoshi bo’yalgan.Undan faqat oqqa bo’yalgan
shakldor andoza g’isht saqlanib qolgan.Panjikentda yon tomonlarida ustunchalari
bo’lgan ravoq ko’rinishidagi toshsimon inshoatlar bo’lgan. 2
V.I.Voronina shundan kelib chiqib bezakni rekonstruksiya
qilgan.Chechaktepa ustunlari ulardan kam farq vqiladi.Olttita ustun izi qayd
etilgan.Ulardan ikkitasi markazdagi mehrob tomonidan taxminan 80 sm masofada
joylashgan.Ularning poy ustuni to’g’riburchakli g’ishtlardan qilingan bo’lsa
2
2
Воро н ина В.Л Архитектурные памятники Древнего Пенджикента.//Труды ТАЭ,т.3,М.-Л.,1953.130-с
1
Лунина.С.Б Статуэка лютнистики из Кашкадарьинского оазиса // ОНУ,1983 N.9 43-с
2
Белецкий А.М Раскопки на городеще древнего Пенджикента в 1955.г Душанбе. 1964.Т.13 50-с
38

kerak.Sahndan bu g’ishtlari qoldiqlari topilgan ushbu markaziy ustunlar, ehtimol
bezak ustunlar ko’rinishda bo’lgandir.Yiqilgan ustun iziga qaraganda u to’rt qirrali
bo’lganga o’xshaydi.Sharqiy devor yonidagi ustunni tozalash paytida butkul
vayron bo’lgan ikki ustun izi aniqlashga erishildi ularni shakllari uyimlarda
saqlanib qolgan dumaloq chuqurlik bo’yicha aniqlandi.Ustun aftidan, yog’ochdan
bo’lganga uchraydi bu imoratda yog’och “armatura” sifatida xizmat qilgan, loy
suvoq hisobiga ustunlar bir xil yo’g’onlik kasb etgan. 1
Birinchi qurilish davri
eshigi o’rni yonidan eshik o’rni ravog’i bezagini ko’tarib turgan nimustun izi
topildi.Bular ko’proq mexrob tomoni yonidagi ustun bo’lganga o’xshaydi.Ularning
poy ustuni kesik piramida yoki pog’onoli asos hamda yapasqi chambarak shardan
iborat bo’lgan.Chambarakning yuqori chekkasi bo’ylab ustun tanasi turgan
gorizontal maydonchaning atrofini o’rab olgan kichikroq tokcha ketgan.Kesik
piramida chambarak o’rnatiladigan kvadrat asosdan hosil qilingan.Bu shakl O’rta
Osiyoda ustunlar poy ustunini rivojlanishiga asos bo’lgan. Unga yangi
kompanentlar kiritilgan, natijada VIII asrga qadar u o’z qiyofasini o’zgartirib
turgan, ayrim hollarda asos balandlashgan pog’onali qilingan.Boshqa hollarda esa
kesik piramida pog’onali asosga o’rnatilgan. 2
Birinchi qurilish davrida mehrob joylashgan sharqiy devordan tashqari, xona
devorlari bo’ylab supa qilingan.Supa ham, imorat devori singari paxsadan
qilingan.Bu O’rta Osiyo me’morchiligi uchun tipik holdir. Chechaktepa memoriy
bezagi va badiiy bezagi tahlili yodgorlikning ushbu qismidan ibodatxona sifatida
foydalanish mo’ljallanganligini ko’rsatadi, turli davrlarda foydalanilgan ikki
mexrob bo’lganligi darak beradi.Ular butunlay farqli ravishda joylashgan: birinchi
qurilish davri mehrobi shimoliy g’arbga, ikkinchisi janubiy-sharqga yo’naltirilib
qurilgan.Bu yerda qanday dinga etiqod qilinganligi haqida hozircha biror aniq gap
aytish qiyin. 3
S.K.Kabanov Qashqadaryoning sharqiy va g’arbiy hududlarida zardushtiylik
Naxshabda ko’proq olovga, Keshda esa suvga topinish bilan ajralib turgan, degan
1
Shahrisabz 2700 ming yillik meros . Albom , Toshkent , Sharq , 2002, 87- b
2
Бичурин.Н.Я Собрания сведений о народах,обитавших в Средней Азии в древние времена.М-Л.,1950 316-с
3
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.74-b
39

tahminni aytgan. Bu fikr to’la ta’sdiqlanmoqda. 1
Kesh vohasi haqida arab
mualliflari eng avvolo, shaharning topografiyasi va tarixiga,shuningdek asosiy
darvozalarning soni va joylashuviga, sug’orish manbalari-daryolar, kanallar,
yerlarning hosildorligi, yirik aholi manzilgohlari oralig’idagi masofalarda e’tibor
qaratishadi. Jumladan Kesh-Nasaf, Kesh-G’uzor-Temiz, Nasaf, Buxoro va boshqa
yo’nalishlardagi karvon yo’llarining tafsilotlari keltiriladi. Kesh viloyati Zarafshon
tog’laridan G’uzor daryogacha bo’lgan yerlarni qamrab olgan bo’lib, 16 ta tuman-
rustoqlari birlashtirilgan. Ibn Xahqal va al-Maqdisiy tomonidan keltiriladigan
Keshning ta’rifi eski Kesh(Kitob) va yangi Kesh(Shahrisabz) ga to’g’ri keladi.
Eski Keshning ichki madinasi va ko’handizi bu davrda tashlandiq holga kelib,
undan 7 km janub tomonda tashqi madina (Yangi Kesh) ravnaqtopayotgan bo’lib,
uning ikkita darvozasi ular orqali o’tgan markaziy ko’chasi mavjud bo’lgan. Eski
Kesh hududiga jome masjid zindon va bir qancha bozorlar joylashgan. Arab
sayyohlari Kesh yerlarining serhosilligini, aholisi esa dehqonchilk va chorvachilik
bilan shug’ullanishi haqida yozilgan.Shaharning gullab yashnagan davri VIII
asrning birinchi yariga to’g’ri kelib, bu davrda Kesh So’g’dning (Qashqadaryo va
Zarafshon vodiylari) poytaxtiga aylandi.
Yozma manbalar numizmatik mamnbalarda ushbu davrda keshni
boshqargan hukmdorlar Duchje, Shishpir, Axurpat to’g’risida ma’lumot beriladi. 1
Arab mualliflari VIII asr oxirlariga kelib Keshning keskin tushkunlikka uchrashi
sabablariga to’xtalishmaydiki, buni eng avvalo, Muqanna isyoni eslatmaslikka
harakat qilganlik bilan izohlash mumkin. 751-yilda Kesh hukmdori Al-Ixshid
Xuroson noibi Abu-Muslim buyurug’i bilan qatil etilgan bo’lib, At-Tabaryning
guvohlik berishicha, bu vaqtda arablar Keshda katta o’ljani qo’lga kiritganlar
Xaslifalik noiblarining So’g’da amalga oshirilgan va ma’lum maqsadlarga
yo’naltirilagn siyosati bir vaqtlar kuchli bo’lgan Keshning ijtimoiy-iqtisodiy
ahamyatini tubadaan yemirishga, shu bilan isyonchi shahar va uning musatahkam
mudofaasini vayron qilishga qaratilgan edi. Shahrisabz tarixiga oid birqancha
1
Кабанов С.К. В оазисах и степях Кеша и Нахшаба Т.,“Узбекистон”, 1988, 37-с.
1
1
Бичурин.Н.Я Собрания сведений о народах,обитавших в Средней Азии в древние времена.М-Л.,1950 316-с
40

asarlarida turli xil ma’lumotlar aks etgan.Bu asarlarda Kesh viloyatining tabiiy
geografi o’rni, tabiati, aholisi shaharlari haqida bir qancha qimmatli ma’lumotlar
keltiriladi. 704- yil voqealari bayonida esa, Kesh va Samarqand hukmdorlari
arablarga qarshi birgalikda jang qilib g’alaba qozongaliklari so’ngra arablarga
qarshi Kesh, Nasaf va Buxoro qo’shinlari birgalashganliklari haqida yozilgan.
Arablar709-710 yillari Keshni bosib oladilar. 2
Kesh Kitob o’rniga qolganmi yoki
Shahrisabz o’rniga ko’chib bo’lganmi degan savol bugungi kungacha
noaniqligicha qolib kelmoqda.Garchi M.E Masson Ilk o’rta asrlarda Kitob
shaharida aholi nisbatan zich joylashganligiga asoslanib Kesh Kitob o’rnida
bo’lgan, deb qa’tiy aytgan bo’lsada lekin buni hali hanuz isbotlangani yo’q.
Vaholanki M.E Masson fikricha Shahrisabzga aholi zich joylashganligi izlari bir
nechta ifodasiz sopol parchalari va shu davrdagi bir necha Shahrisabz tangalarni
etganda deyarli yo’q. 3
Bu fikrni boshqa olimlar ham qo’llab
quvvatlashgan.Shahrisabzga XX asrning 80-yillarida olib borilgan arxeologik
tadqiqotlar masalaning boshqa manzarasini beradi.Shahrisabzning ko’p joyida ilk
o’rta asrlar qatlamlari qayd etilgan.
Bundan tashqari, Shahrisabz chekkasiga bir qancha tepa, shu jumladan
Balandtepa(Zindontepa) Qalqontepa va boshqalar joylashgan ularning bari o’z
maydoniga ko’ra, Beysheda keltirilgan. Kesh poytaxti maydoniga to’gri keluvchi
murakkab shahar tuzilishga o’xshash juda katta manzilgoh ta’svirini
beradi.Shahrisabzga qazish ishlari jarayonida VI-VIII asrlarga oid ko’pgina tanga,
shu jumladan, Kesh hukmdori Axurpatga oid boshqa tanga topiladi.Kitobdan
bunday tangalar umuman topilmagan bu hol ushbu davrda ayni Shahrisabz pul
vositasida savdo sotiq olib boradigan yirik shahar bo’lganligidan dalolat beradi.Bu
davrda Kitob atrofida manzilgohlari bo’lgan dehqonlar saroyi joylashgan edi. 1
Arxeolog Z.Usmonovaning fikricha Shahrisabz Barknon o’rnidagi dastlabki
manzil V-VII asrlarda vujudga kelgan, Uning negizi Shahrisabzda 300-metr
shimolroqda joylashgan Balantepa yoki Zindontepa xarobalari o’rnida bo’lgan.Shu
2
2
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.29-b
3
3
Лунина С.Б. Города Южного Согда в VIII-XIIвв. Т.Фан, 1984 25-с
1
1
Кабанов.С.К Археологические разведки в Шахрисабзком оазисе.// Известия АНУЗ. 1951. 68 с
41

davrda bu yerda mahalliy hukmdorning mustahkam qasri joylashgan bo’lib, uning
ichida zardushtiy ibodatxonasi ham bo’lgan.XIX asrda ham mahalliy aholining
ayrim vakillari bu joyga kelib, eski zardushtiy dinining ma’budlariga sajda
qilganlar.Har yili muqaddas navruz bayramida esa bu yerda xalq sayillari
o’tkazilgan.Dastlab bu qasr atrofida devor bilan o’ralmagan manzillar bo’lib, VII-
VIII asrlarga kelib ularning maydoni kengaygan.IX- X asrlarga kelib bu shaharcha
muhim savdo hunarmandchilik markaziga aylanganligini ta’kidlashgan. 2
So’g’d poytaxti Kesh VI- VII asrlardayoq Shahrisabz o’rnida bo’lgan va
keying asrlarda ham shu yerda rivojlangan. Shahrisabz hududida joylashgan
qadimgi yodgorliklardan Balandtepa (Zindontepa) muhim ahamiyatga
egadir.Rivoyatlarga ko’ra, XIV- XV asrlarda tepa o’rnida shahar zindoni
joylashgani uchun u Zindontepa deb atalgan.M. E. Massonning fikricha VI- VIII
asrlarda bu yerda baland poydevorli uy- qo’rg’on joylashgan.Hozor ham
Zindontepa xarobalarining balandligi 15- 20 metrga teng. 1
Arxeologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida Zindontepaning
markaziy qismida yirik inshoat qoldiqlari topib, tekshirildi. Ammo arxeololgik
qazishmalar davrida topilgan xonalarda oshxona o’choqlari va kul qatlamlari,
mahnat qurollari, don saqlash uchun ishlatiladigan katta hajmli sopol idishlar
(xumlar, xumchalar) va ro’zg;or buyumlari uchramadi. Balandtepa o’rnida
dehqonchilik xo’jaligi bilan bog’liq bo’lgan uy- ro’zg’orning rivojlanganligi o’z
isbotini topmadi. Shu bilan bir qator malumotlarga ko’ra, baland va mustahkam
poydevor ustiga qurilgan yirik inshoat, xonalarda uy- ro’zg’or, oshxona va
xo’jaliklar bilan bog’liq ashyolar uchramaganligi bois Balandtepa o’rnida ehtimol,
ilk o’rta asrlarga oid ibodatxona bo’lgandir deb tahmin qilinadi. 2
VII asrda Kesh atrofidan aholi tomonidan qadrlangan maxsus ibodatxona
bino qilingan.Harbiy yurishlardan oldin ushbu ibodatxona Keshliklar 10 mingta
qo’y qurbon qilib, o’z xudolaridan dushmanlari ustidan g’olib chiqishda madad
so’raganlar. Bu voqealar Kesh So’g’diyonaning poytaxti bo’lgan davrga (Shishpir)
2
2
Усмонова З.Е Раскопки в Шахрисабзе // Археологические открытия.1984.М. 483-с
1
Лунина С.Б. Города Южного Согда в VIII-XIIвв. Т.Фан, 1984 25-с
2
Qadimgi Kesh - Shahrisabz tarixidan lavhalar // Ma ’ sul muxarir : A . S . Sagdullayev . T .” Sharq ” 1998.30- b
42

hukmronligi davri to’g’ri keladi. VIII asrda Keshning mashhur ibodatxonasi
vayron etilgan. Keshn hokimlari orasida 600-620- yillarda hukmronlik qilgan Tich
(Dichje boshqa manbalarda Ticho ) eng qudratli deb ta’rif etiladi. Xitoy
yilnomalari Ten- shu va Suy-shuda uning davrida Kesh o’z elchilarini chet ellarga
yuborganligi va o’z elchilarini qabul qilgani ta’kidlanadi. 1
Yakkabog’ tumanida qazish ishlari 1985-1986- yillarda o’rta asrlarga oid
uncha katta bo’lmagan feodal mulk markazi bo’lgan Sariqtepada olib
borilgan.Shahar atrofida VI- VII asrlarga oid ibodat inshoati bo’lgan bino tadqiq
qilindi.S.K.Kabanov va V.D.Jukovlar tomonidan Chimqo’rg’on suv ombori
atrofida, S.B.Lunina va D.V.Chunixinlar tomonidan Yakkabog’ tumanidan, N.I.
Krashinnikova tomonidan Hisor suv ombori mintaqasida olib borilgan.
Arxeologik tadqiqotlar o’rta asrlar davridagi Qashqadaryoda qishloq turar
joyi tarixini umumiy tarzda kuzatish, shuningdek shu davr moddiy madaniyatini
tavsiflash imkonini berdi. 1
Sariqtepa feodal mulki yaqinda joylashgan, o’ziga xos bo’lgan ibodat
inshoati bu fikrni tasdiqlaydi. Kalta – kichikligi har xil bo’lgan ikki markaziy, ikki
yon xonalardan iborat bo’lgan, shimol tomonga chiqariladigan atrofi yo’lak bilan
o’ralgan trapitsiyasimon binoning tashqi devorlari shimol va janub taraflaridan
ichkariga qayrilgan nova ko’rinishida turtib chiqqan. Ancha katta markaziy xonada
maydoncha bo’lgan, yon tomonlardagi (tor yoni berk) xonalarning g’arbiy
devorlarida sezilar- sezilmas tokchalar qo’yilgan.Aylana yo’lakning shimoliy
qismida ham shunday yo’nalishda otashkada (o’choq) joylashgan. 2
Binoga shimoliy-sharq tomondan qurilgan va aylanma yo’lakdan janubiy-
sharqga o’tilgan, so’ng sharq tomonga keskin burilgan. Keyin shimoli- sharqga va
chiqaverishda g’arb tomonga qarab burilgan; aylanib o’tilsa, dastlab sharqiy yon
xonalarga, so’ng markaziy va chiqish oldidan g’arbiy yon xonalarga kirilgan. Bu
yerda buyumlardan faqat ko’za va bino tashqarisidan, janubiy g’arbiy burchaklar
1
Ртвеладзе Э.В. Монеты Кеша// история и культура южных районов средней Азии в древности и
средневековы Т 1989.38-39с
1
1
Кабанов С.К Нахшеб на рубеже древности и Средневеквая (III-VIII)Т.1977.120-с
2
2
Дресвянская Г.Я К истории культов дренего населения Кашкадарьи. Материалы по истории,
историографии и археологии. N 533.T.1977 23-с
43

unga juda yaqin qilib ko’milgan bir nechta xum topilgan. Butun ko’za va
arxeologik nuqtai nazardan butun xum shakliga qarab ularni V-VI asrlarga oid deb
hisoblash mumkin. 3
Ilk o’rta asrlar obektlarida sopol haykalchalar, planshetkalar
va ko’proq idish tutqichlaridagi yoki qopqoqlaridagi hajmdor yopishtirma narsalar
uchraydi. Tadqiqotchilarning ko’pchiligi ular balo qazodan asrovchi vosita bo’lgan
deb hisoblashadi.Bu narsalarning aniq vazifasi yo’q, lekin ma’naviy madaniyat
aholining badiiy didi, ma’kurafiy tasavvvurlari ko’rtachkichi hisoblanadi.
Chunonchi 47-son Nomsiztepada ikki boshli fantastikhayvon haykalchasi topilgan
tanasi hamda bir-biriga qarama-qarshi joylashgan va turli tomonga qarab turgan
boshlari ham otnikiga o’xshaydi. Boshlarida to’rttadan tasma bor, ular buqaning
qulog’i va shihiga taqlidan qo’yilgan bo’lishi mumkin.
Chechaktepada raqqosa va turkiy changchi boshining sopol ta’sviri
uchratilmagan. Qo’rg’ontepada turkiy qiyofadagi o’ziga xos murakkab va g’oyat
ramziy bosh kiyim kiygan qahramon ta’svirlangan, planshet topilgan shu
ko’rinishdagi boshqa obektlar ham ma’lum bir ular ilmiy istefoda kiritilgan.
Arxeologik nuqtai nazardan o’rganiladigan eng ko’p topilma turli shakl , hajmga
ega bo’lgan, uy-ro’zg’orda, ishlab chiqarishda ibodatda foydalaniladigan sopol
buyumlardir ularning bazilari kulolchilik charhida boshqalari qo’lda yasalgan sifati
va badiiy bezatilishiga ko’ra ham xar-xil. Bular ko’pincha qadaqsimon shakldagi
kosalar, qadahlar, ko’zalar, likopchalar qozonlar, xumlar, xumchalar va
boshqalardir. Ular turli rangda angop bilan qoplangan.Yopishtirma yoki bosma
elementlari bo’lgan yoxud ozmi ko’pmi murakkab naqsh tirnab tushirilgan
ayvonlar qiyofasi tasvirlangan buyumlardir.O’choq tagliklari isiriqdonlar, idishlar,
qopqoqlar, ko’pincha ramziy belgilar tushirilgan suzgichlar ham bor. Metall yoki
shisha idishlar topilgan. Shisha buymlar parchalari metal buyumlarga nisbatan
yaxshi saqlangan shisha buyumlardan bo’rtma naqsh bilan bezatilgan quyma va
tuflama shakldagilar ko’proq uchraydi. Sopol parchasidan tayyorlangan yoki
maxsus yasalgan urchuq gardishlarni ishlab chiqarish buyumlari jumlasiga
3
3
Shahrisabz 2700 ming yillik meros . Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 89-b
44

kiritishimiz mumkin. 1
Ularning teshigi atrofi ko’pincha konsentrik doiralar yoki
radus bo’ylab tarqaladigan tirnama nur bilan bezatilgan shunga qaramay anchagina
temir buyumlar-temir pichoq yoy o’qi jez qo’ng’iroqchalar uzuk gardishi topligan. 2
Sopol shisha metal tosh buyumlar uy-ro’zg’or ishlab chiqarish, maxsus ibodat
buyumlari bo’lishi mumkin.Ularning bazilari xonadon sajdagohlari buyumga
o’xshaydi bu buyumlarning bir qismi chetdan keltirilgan bo’lishi mumkin, biroq
asosiy qismi ayniqsa ro’zg’or ishlab chiqarishga foydalanishgan.Mahalliy
kulolchilik ishlab chiqarshni o’rganish natijasida ham bu fikr tasdiqlandi. Sopol
buyumlar pishiriladigan (Sariqtepa Boburtepa) qabri topildi,tog’lodi hududlardagi
tekislangan dalalar qayd etildi.
II.2 IX-XIII asrlarda arxeologik yodgorliklarning o’rganilishi.
Kesh viloyati IX-XIII asrlarda Qashqadaryo vodiysining sharqiy qismidagi
katta hududni egallagan edi.Shimol sharq va janubiy-sharq tomonlardan Turkiston
tog’tizmalari bilan to’silib, uning tog’lardagi chegaralari suv ayrig’ichlarigacha
yetardi. Baland tog’lar vohani dushmanlardan himoya qiluvchi tabiiy to’siq
vazifasini bajarib kelgan.Janubi-g’arbda viloyat G’uzordaryo vodiysini, shimolda
esa Qashqadaryoning o’ng sohili bo’ylab joylashgan yerlarni ham o’z ichiga olar
edi.M.E.Masson fikricha, Kesh viloyatining o’rta asrlardagi g’arbiy chegarsi
hozirgi Qaraytepa xarobalari (Kesh-Nasaf yo’lida) to Bahrintepa xarobalari
(Qashqadaryo o’zani yaqinida) gacha o’tkazilgan shartli chiziq bo’ylab o’tar
edi.Manbalardagi ma’lumotlarga ko’ra, Kesh viloyati bo’yiga ham, eniga ham 4
kunda bosib o’tiladigan yo’lga teng hududni egallagan. 1
IX asr boshlarida Kesh
viloyati Movarounnahrning boshqa viloyatlari singari Tohiriylar sulolasiga
qarashli yerlar tarkibiga kirib,ma’muriy jihatdan Samarqand shahriga bo’yusngan.
IX asrning 2- yillarida Kesh viloyatining davlat xazinasiga kiritadigan yillik to’lov
1
1
Shahrisabz 2700 ming yillik meros. Albom , Toshkent , Sharq , 2002, 90- b
2
2
Дресвянская Г.Я К истории культов дренего населения Кашкадарьи. Материалы по истории,
историографии и археологии. N 533.T.1977 23-с
1
1
Массон М.Е Работы Кешской археолого-топографической экспедиция ТАШГУ(КАТЭ) по изучение
восточной половины Кашкадарьинской области// Археология Средней АзииТ.1977.3-63с
45

miqdori 112-ming dirhamni tshkil etgan.Bu mablag’ qo’shni Nasaf viloyatining
yillik to’lov miqdoriga nisbatan ancha ko’p hisoblanadi.Bu esa o’sha davrda Kesh
viloyatining iqtisodiyotiga ancha yuksak darajada rivojlanganligini ko’rsatadi. 2
Pul muomilasi ham keng ko’lamda rivojlanib brogan, lekin mahalliy
bozorlarda davlar tomonidan zarb qilingan to’la qiymatli tangalar bilan bir qatorda
past sifatli nisbatan muomilada bo’lgan.Bunday tangalar Keshda ham topilgan.IX
asrda Kesh viloyatida Muqanna tarafdorlari hokimyatga qarshi harakatni davom
ettiradilar. Lekin Arab hukmdorlari bu qo’zg’alon va g’alayonlarni shafqatsizlik
bilan bostirar edilar. Kitob hududida joylashgan qadimgi shaharning asta-sekin
xarobaga aylanib borishi ham shu voqealar bilan bog’liq bo’lishi ehtimoldan holi
emas.
IX asrning birinchi yarimida Movarounnahrda hukmdorlarning boshqa bir
sulolasi-Somoniylar siyosiy maydoniga chiqdilar.Shu asrning o’rtalariga kelib,
Kesh viloyati So’gd tarkibiga avval Nasr ibn Ahmad (864-892) so’ngra uning
ukase Ismoil ibn Ahmad (892-907) tasarrufiga o’tadi. Ismoil ibn Ahmad butun
Movarounnahrni o’z hokimyati ostida birlashtirib, arab xalifasiga faqat rasman
bo’ysungan deyarli mustaqil davalat barpo etdi. Bunday hol Kesh iqtisodiyotining
yanada rivojlanishi uchun shart-sharoit yaratib berdi.Natijada qishloq xo’jaligi
hamda hunarmandchilik ishlab chiqarshning barcha sohalarida farovonlik ko’zga
tashlanadi. 1
Shahrisabz o’rnida shakllangan savdo hunarmandchilik markazi juda
tez rivojlanib borib, XII asrda kelib, ancha katta hajmga ega bo’ladi.Buning asosiy
sabablaridan biri ushbu manzilning Chag’aniyondan Samarqandga boruvchi
karvon yo’lida joylashganligi edi. 2
Arab xalifaligining boshqa hududlardan deyarli
mustaqil davlatlar tuzilishi bilan bir qatorda, Movarounnahr ham Somoniylar
davlatining barpo etilishi natijasida X asrga kelib joylarda mahalliy hokimyatning
mavqeyi va ahamyati oshib bordi. Ayni mahalda islom dining nufuzi ham
kuchayadi. 3
Shunga qaramasdan, ilk o’rta asrlar Kesh tushkunlikka yuz tutgandan
2
2
Shahrisabz 2700 ming yillik meros. Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 27-b
1
1
Кабанов.С.К Археологические разведки в Шахрисабзком оазисе.// Известия АНУЗ. 1951. 188-с
2
2
Лунина С.Б. Города Южного Согда в VIII-XIIвв. Т.Фан, 1984 25-с
3
3
Крашенинникова.Н.И. Работы в Китабе // АО 1982-М. 1984 474-с
46

keyin Shahrisabz hududdida shakllangan shu nomli manzilgoh qariyib besh asr
mobaynida o’z arki va mustahkamlangan devorlariga ega bo’lmasdan qodi. Z.I.
Usmonnova tadqiqotlarei shundan dalolat beradki, shahar devorlari bu yerda faqat
XIV asrning ikkinchi yarimida kelib shakllandi. Kesh-Shahrisabzda IX-XII
asrlarda hukmdor qarorgohi va mudofaa inshoatlari yo’q ekan, demak uni, Kesh
viloyatining ushbu davrdagi ma’muriy markazi deb takidlash ham shubhadek
ko’rinadi. Ushbu muammo xali hanus maxsus tadqiqotlar mavzusiga aylangan
vaholanki Kesh viloyati bir qator shahar va yirik qishloqlarning XI-XII asrlarda
jadal taraqqiy qila borganligi tadqiqotlarda takidlab o’tiklgan. Ma’muriy
markazlarning bir hududdan boshqa hududlarga ko’chishi turli tarixiy davrlarga
xos bo’lib, u tabiiy-geografik, siyosiy yoki ijtimoiy-iqtisodiy sabablar bilan bog’liq
bo’lgan.
Shahrisabz atrofidagi o’rta asrlar manzilgohlari o’rganish borasidagi
dastlabki kuzatishlar IX-XII asrlarda Kesh nisbatan o’rta o’lchamlarga ega bo’lgan
shahar ekanligini ko’rsatadi. 1
VIII-IX asrlardagi Kesh uchun bunday vaziyat arab noiblarning ma’lum
maqsadga yo’naltirilgan faoliyati bilan bog’liq bo’lib, Kitob o’rnidagi isyonchi
shaharni uning mudofaa inshoatlari hamda ilgari barcha Kesh hukmdorlari xususan
O.I.Smirnova ma’lumotlariga ko’ra “Kesh hukmdori” yozivi bilan tanga zarb
qilgan Shishpir va Axurpat qarorgohi joylashagan arkni qayta tiklamaslikdan
iborat edi. Shishpir va Axurpat davriga oid yangi tangalar 1982-yilda ushbu satrlar
muallifi tomonidan topilgan bo’lib, ulardagi yozuvlarning o’qilishi E.V.Rtveladze
tomonidan amalga oshirilgan. 2
IX-XII asrlardagi Keshning markaziy shahri
qayerda joylshgan degan savolga Arxeologik N.I.Krasheninnikova olib brogan
tadqiqotlar Kitob hududida IX-XII asrlarda oid yirik shahar manzilgohlarininig
yo’qligini ko’rsatadi, bu turdagi manzilgohlar Shahrisabz va Yakkabog’
hududlarida nisbatan ko’proq bo’lgan.Quyida Kesh viloyatininig ba’zi o’rta asr
shahr xarobalariga to’xtalamiz. Keshning VIII-XII asrlardagi shaharlari yetarlicha
1
1
Усмонова З.Е Раскопки в Шахрисабзе // Археологические открытия.1984.М. 483-с
2
2
Ртвеладзе.Э.В, Сагдуллаев.А.С Памятники минувшех веков Т Узбекистан 1986 56-с
47

o’rganilmagan, bu borada olib borilgan qazilmalar miqdori ancha kam. Shurflar va
kichik hajmli qazilmalar yo’li bilan Kitob va Shahrisabz shaharlari o’rganilgan.
Shuning uchun bo’lsa kerak Ibn Havqal tomonidan “tashqi shahar” sifatida
tariflangan Shahrisabz o’rnida shahar uzoq davr mudofaa devorlarsiz qolib ketgan. 3
Qariyib 10-yil davomida S.B.Dunina boshchiligidagi ekspeditsiya tomonidan
Oltintepa yodgorligida qazishmalar olib borilib, natijada o’rta asrlar arxeologik
komleksning aniq strategrafiyasi qo’lga kiritiladi, hunarmandchilik ishlab
chiqarilishi qurilish materallari va texnikasi o’rganildi. 4
1975-yilda qadar
viloyatning yana beshta o’rta asr shaharlari- Х o’jabuzruktepa O’liktepa, Qaraytepa,
G’ishatepa, Kishmishtepalar to’g’risida ilk ma’lumotlar bor edi.(ulardan birinchi
uchtasi to’g’risida ma’lumotlar M.E.Masson tomonidan e’lon qilingan).
Yaqin davrlargacha Kesh viloyati shaharlari to’g’risidagi ma’lumotlarimiz
ushbu yodgorliklar bilan chegaralarnib kelmoqda edi.So’hggi yillarda ToshDU
arxeologiya kafedrasi a’zolari faoliyati tufayli ularning ro’yhati ancha
kengaydi.Arxeologik matreallar yig’ila borgani sari ular tadqiqotchilar tomonidan
umumlashtirildi. Shunga qaramasdan Keshning Mo’gul istilosigacha bo’lgan davri
shaharlari mudofaa inshoatlari va ichki me’moriy tuzilishi, ularning qishloqlar
bilan o’zaro aloqalari yetarlicha o’rganilgan emas. Ma’lumotlarning asosiy qismi
faqat yodgorliklarda olib borilgan dastlabki kuzatishlarga tayanadi va yetarlicha
asoslanmagan. Bu hol bir yoki ikki asosiy yodgorliklarda keng miqiyosli
arxeologik izlanishlar olib borilishi taqazo etadi. 1
Qashqadaryoning sharqiy qismida
o’ndan ortiq o’rta asrlar shaharlar qoldiqlari saqlanib qolgan bo’lib, ular
fikrimizcha, Kesh rustoqlar markazi bo’lgan. O’rganilgan o’rta asr shahrlari
xarobalaridan Chandaroqtepa, Chimqo’rg’ontepa, G’ishatepa, Qaraytepa,
Kishmishtepa Sariqtepa G’ishliktepa, Sariqtepa, Arslontepa va Choshtepalar
rustoqlar markazlari bo’lishi mumkin. 2
3
3
Крашенинникова Н.И.Изучения цитадели Кеша// АО 1977.М.1978 527-с
4
4
Лунина С.Б. Города Южного Согда в VIII-XIIвв. Т.Фан, 1984 26-с
1
1
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.70-71b
2
2
Крашенинникова Н.И.Изучения цитадели Кеша// АО 1977.М.1978 527-с
48

Keshning o’rta asrlar shaharlari orasida eng yiriklari- Chimqo’rg’ontepa va
Chandaroqtepa bo’lib ulardan birinchisi Shahrisabzdan 22km janubroqda,
ikkinchisi 24 km g’arbroqda qadimiy karvon yo’llari yoqasida joylashgan
Chimqo’rg’ontepa Samarqandan o’tadigan muhim karvon yo’lida joylashgan.
Shaharni keng va chuqur xandoqlari o’rab turgan. Uncha ckatta bo’lmagan lekin
mustahkam ark shahristonning Qizildaryoga yo’nalgan shimoliy qismida
joylashgan Chimqo’rg’ontepa rejasida qadimgi inshoatlar, darvozalar ko’chalar
mudofaa devorlari izlari aniq ko’zga tashlanadi.Shahrisabz atrofida joylashgan
o’rta asrlar shaharlari ichida ark va murakkab rejaga ega bo’lgan Arslontepa,
Choshtepa va Sariqtepa yodgorliklari diqqatini tortdi.
Choshtepa Shahrisabzning janubi-g’arbiy chetida joylashgan.Bir vaqtlar
maydoni 10 gektarga teng bo’lgan yirik manzilgohda to’griburchak shaklidagi
keng xandaq bilan o’ralgan Qo’rg’on (125x100 m balandligi 10m)
saqlangan.Fikrimizcha. Choshtepa qo’rg’on va mustahkamlanmagan yashash
qismidan iborat qurilish tizmini ifoda etadi. 1
Arxeologik ma’lumotlar shundan dalolat beradiki Keshning ko’p yillik o’rta
asrlar shaharlari rivojlangan mudofaa tizmi arkka ega bo’lgan. Shu bilan birga bu
yerda qo’rg’on ark qismida mustahkamlanmagan shaharlari ham
ma’lum(Choshtepa, Oltintepa) so’ngi yillarda dastlabki kuzatishlar yo’li bilan
olingan ma’malumotlar Kesh uchun xos bo’lgan o’rta asrlar shaharlarining Yana
ikki to’g’risiada so’z yuritish imkonini beradi: 1) Uch qismdan (ark, shahriston,
rabot) iborat. Maydoni 40-50 gektarga yaqin bo’lgan shaharlar.Shahriston tuzilishi
to’g’riburchak shaklida ark shaharistonning shimoliy yoki janubiy qismida
joylashgan. Rabot maydoni Chimqo’rg’ontepa va Chandaroqtepa misolda qarasak
devor bilan o’ralgan Shahriston maydonida bir necha bor katta. Shu turga
O’liktepa, Qamaytepa, Arslontepa yodgorliklari ham oid. Sariqtepa va G’ishatepa
kabi yodgorliklari ham yuqoridagi qurilish turning o’ziga xos qismini tashkil qilib,
hali yetarlicha o’rganilmagan. 2)Maydoni 10-15 gektarga teng bo’lgan ikki
qismdan iborat shaharlar. Ark shaharistonning burchaklaridan birida yoki uning
1
1
Shahrisabz 2700 ming yillik meros. Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 25-b
49

tashqarisida joylashgan Asosiy aholi yashash qismi mudofaa devori bilan
mustahkamlangan.Bu turga Oltinboshtepa, To’rtko’ltepa, Sariqtepa yodgorliklari
kiradi. Ushbu tuzilish dastlabki arxeologik tadqiqotlar natijasidir, chunki hali
shaharlar-Kesh rustoqlar markazlari tuzilishiga doir yetarlicha
arxeologik(shuningdek yozma) ma’lumotlar yo’q. 2
Bularning barchasi vaqt o’tishi
bilan o’rta asrlardagi Kesh viloyatining poytaxti qoldiqlari saqlanib qolganligi
to’g’risida gapirish imkonini beradi.Ulardan dastlabkisi Kitob o’rnida joylashgan
bo’lib, IX asrgacha mavjud bo’lgan.IX- XII asrlar Keshning qarorgohi “Al-
Musalla” degan joyida, hozirgi Shahrisabz hududida keyinchalik olib
borilgan.Arxeologik tadqiqotlar Keshning IX- XII asrlardagi qarorgohini aniqlash
masalasiga yetarlicha aniqlik kiritishi mumkin bo’lib, fikrimizcha u Choshtepa
o’rnida joylashgan. Shu bilan birga IX-XII asrlarda Kesh ikki qismdan – ark
vamustahkamlangan shahristondan iborat bo’lgan nisbatan o’rta hajmli shahar
bo’lgan bo’lishi mumkinligini ham inobatga olish kerak. Ushbu turga Choshtepa
bilan birgalikda hozirgi Shahrisabzdan g’arbda joylashgan Sariqtepa yodgorligi
ham kiradi.Sariqtepa yodgorligining maydoni 3 gektarga teng. 1
Shahrisabz atrofidagi o’rta asrlar manzilgohlari o’rganish borasidagi
dastlabki kuzatishlar IX- XII asrlarda Kesh nisbatan o’rta o’lchamlarga ega
bo’lgan shaxar bo’lib, shu o’lchamlarga ko’ra Kesh shahri ko’pgina o’z rustoqlari
markazlaridan yirikroq bo’lganligini tasdiqlaydi. Fikrimizcha, X asr arab
geograflari tomonidan Keshning “tashqi shahari ” sifatida talqin qilingan shahar
shahrisabz o’rnida rivoj topgan. Uning qarorgohi Choshtepa va Sariqtepa turidagi
yodgorliklarda joylashib IX- XII asrlardagi savdo va hunarmandchilik manzilgohi
Shahrisabzning tashqi qo’rg’oni bo’lgan. 2
Kesh hududida Qoraxoniylarning XI- XII
asrlarga oid tangalari tez- tez topilib turadi.Bunday tangalar shahar hududida ham
(masalan, Oqsaroy yonidagi Shurfdan) topilgan.Oltintepa xarobalaridagi kulollik
maydoni yonidagi xonada olib borilgan qazishma ishlarida esa Ibrohim ibn Al-
Husayn nomidan 1178- 1180 yillarda zarb qilingan 31 ta kumush dirxamidan
2
2
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.70-71b
1
1
Усмонова З.Е Раскопки в Шахрисабзе // Археологические открытия.1984.М. 483-с
2
2
Лунина С.Б. Города Южного Согда в VIII-XIIвв. Т.Фан, 1984 26-с
50

iborat xazina topilgan.Xorazmshox Muhammad ibn Takash tangalari ham bu
hududlarda ko’p uchraydi. 3
Islom davri manbalaridan Kesh to’g’risadagi ilk ma’lumot At- Tabariyning
tarixiy asarlarida Muqanna boshchiligidagi qo’zg’olon tasvirida uchraydi. IX asr
muallifi Al- Yoqibiy Keshni “So’g’dning bosh shahri ” deb, uning zamondoshi Ibn
Al- Foqiq esa “Samarqand viloyatidagi shahar ” deb tavsiflashgan. X asr oxirida
Al-Maqdisiy Keshni Buxoro viloyati tarkibiga kiritgan. 4
X asr arab geograflari o’sha davrdagi Keshning tarixiy topografiyasiga oid
ayrim ma’lumotlarni keltirganlar. Xususan, Ibn Havqal o’zining geografik asarida
shahar tuzilishining batafsil tavsifini keltirgan bo’lib bu ma’lumotlar tadqiqotchilar
tomonidan qayta- qayta istiqoda qilingan.Uning tavsificha Kesh ko’handiz (ichki
qal’a) hisn (shaxriston) rabot (tashqi shahar) lardan iborat bo’lgan.Shuningdek,
rabodga yondosh boshqa bir shahar ham bo’lgan.Ko’handiz joylashgan ichki
shahar X asrda vayron bo’lib yotgan tashqisi esa obod bo’lgan. 1
Kesh shahar
darvozalari yaqinida ikki daryo oqib o’tgan. Biri – Nahr al – Kassorin (Tozalovchi
daryosi) deb nomlangan. U Siyom tog’laridan boshlanib, shaharning janub
tomonidagi darvozalar yaqinidan oqib o’tgan.Ikkinchisi Nahr Asrud bo’lib, Qash
rustoqidan boshlanib, Keshning shimoliy tomonidagi darvozalar yonidan oqib
o’tgan.Shaharda va rabodda oqar suv mo’l bo’lib, bu yerda ajoyib bog’- rog’lar
barpo etilgan.Kesh iqlimi g’oyat issiq bo’lgani tufayli bu yerda mevalar
Movorounnahrda eng erta yetilib, Buxoro bozorlariga birinchi bo’lib
yetishtirilgan. 2
Shu tariqa X asrda Kesh shahri bir – biriga yondosh joylashgan va
bir- biri bilan bog’liq bo’lgan to’rt qismdan tashkil topgan.
Vayronaga aylangan ichki shahar hamda ko’handiz Qalandartepa va Kitob
hududidagi antik shahar o’rnida aniq joylashgan. O’rta asrlardagi Keshning
qolgan ikki qismi- rabod va tashqi shaharga kelganda, olimlarning ular o’rnini
3
3
Ртвеладзе.Э.В, Сагдуллаев.А.С Памятники минувших веков Т Узбекистан 1986 56-с
4
4
Бетгер Е.К. Извлечение из книги “Пути и страны” Абул Касыма ибн Хаукаля // Тр САГУ. Археология
Средней Азии.вып. IV
1
1
Беленицкий А.М, Бентович.И.Б.,Бальшаков О.Г Средневековый город Средней Азии. 1973.188-189 с
2
2
Бетгер Е.К. Извлечение из книги “Пути и страны” Абул Касыма ибн Хаукаля//ТРУДЫ САГУ Т.1957.19-20с
51

aniqlash borasidagi fikrlarida tafovut bor. Chunonchi V.V.Bartold ikki darvozali
rabodni “tashqi shahar ” deb hisoblagan. 3
S.K.Kabanov Keshning tashqi shahri hozirgi Shahrisabz o’rnida bo’lgan deb
taxmin qilgan.Boshqa bir tadqiqotchilar ham shunday fikr bildirishgan. 4
Biroq M.E. Masson Shahrisabz o’rnidagi manzillar XIII asrdan oldin mavjud
bo’lmagan deb hisoblagan.
Shuningdek o’rta asrlardagi Kesh shahri Shahrisabz o’rnida, ikkinchi rabod
yoki tashqi shahar esa o’sha paytda al – Musallo deb nomlangan.Kitob o’rnida
bo’lgan degan fikr ham mavjud.
V.V.Bartold ichki shaharning to’rt darvozasidan faqat bittasi – Bob al –
Kassoriyning o’rnini aniqlab, u Nahr al – Kassorin daryosi, ya’ni hozirgi
Oqsuvdaryo oqib o’tgan janub tomondajoylashgan, deb hisoblangan.
Manbalarda Keshning shahar darvozalari sanab o’tilganda Bob al –Kassorindan
so’ng Bob al – Madina ad – doxila, ya’ni ichki shahar darvozasi keladi.O’sha
manbalardagi ma’lumotlarga ko’ra, Keshning tashqi shaharning ikki darvozasidan
biri ham ichki shhar darvozasi yoki tashqi shahr darvozasi deb
nomlagan.V.V.Bartold al-Maqsidiyning ma’lumotlasrni aniqroq, deb hisoblagan. 1
Bizningcha,Keshning “tashqi shahari” yoki, “tashqi ravodi” manbalarda
ko’rsatilganidek, “ichki shahri” va “ichiki rabot” ga yondosh bo’lgan. U taxminan
antik ichki shahardan g’arbda va janubiy-g’arbda, yani “qo’rg’on” qa’lasi
vayronalari yotgan joyda yuzaga kelgan o’rta asrlardagi Kesah atrofida joylashgan
bo’lishi mumkin. Binobarin Kesh ichki shahar darvozalari g’arbiy yoki janubiy-
g’arbiy darvoza bo’lgan. Shunday bo’lsa Kesh ichki shahar darvozasi manbalarda
soat millari harakati tartibida sanab o’tilgan hisoblanadi. 2
XI-XII asrlarda shahar
yanada karvon yo’li bo’ylab janubiy-g’arbga Shahrisabz o’rniga ilk o’rta asrlar
davrida Keshning savdo hunarmandchilik yo’ldosh shaharlari vujudga kela
boshlagan joyga kelishgan. Ayrim tadqiqotlar uni X asr manbalarida eslatib
3
3
Бартольд В.В Туркестан в эпоху монгольского нашествия Сочинения в 9 томах М.1963.188-с
4
4
Кабанов.С.К Археологические разведки в Шахрисабзком оазисе.// Известия АНУЗ. 1951. 68-с
1
Shahrisabz 2700 ming yillik meros . Albom , Toshkent , Sharq , 2002, 29- b
2
Qadimgi Kesh - Shahrisabz tarixidan lavhalar // Ma ’ sul muxarir : A . S . Sagdullayev . T .” Sharq ” 1998.70-71 b
52

o’tilgan Keshning tashqi shahri deb hisoblaydilar. Kitob o’rnidagi shahar VIII asr
oxirigacha mavjud bo’lgan. So’ng tiklab kelingan, degan fikr ham keng
tarqalgan.Biroq ayrim manbalardagi ma’lumotlar bunga zid keladi. X asrda ichki
shahar hududida zindon va So’g’dagi eng go’zal masjichdlardan hisoblangan Kesh
Jome masjidi ishlab turgan. 1
Bu yerda X asrning birinchi yarimida hayot davom etgan, chunki al-
Istahriy ichki va tashqi Kesh shahri bir vaqtda mavjud bo’lganligini qayd etgan. X
asrning so’nggi chorragida “Xudud al-olam” da ham ko’handiz va shahriston
Yoziqa’la hamda ichki shahar haqida shaharning hayot davom etayotgan qismlari
sifatida gap boradi. Faqat ibn-Havqal va al-Maqsidiylargina ko’handiz va ichki
shahar vayrona holida yotganligi haqida yozganlar. 2
Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, Qalandartepaning shimoliy qismi VIII-IX
asrlarda ham obod qilingan. 3
Qal’a hududida XII asr-XIII asr boshlarida kelgan
hayot izlari ham mavjud. Ichki shahar hududida X-XI asrlarda ham hayot davom
etgan bo’lishi mumkin, buni o’z vaqtida S.K.Kabanov ko’rsatib o’tgandi. Har
holda X asrda ham bu hudud Kesh shahrining tarkibiy qismi bo’lganligi va
musulmonlar yashagan shaharning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo’lish
Jome masjidi shu yerda joylashganligi shubxasizdir. Keshning tashqi shahri X
asrda Shahrisabz o’rnida, Keshning hukmdor qarorgohi va Namozgoh joylashgan
ma’muriy markazi esa Shahrisabzdan g’arb yoki janubiy tomonidagi shaharlarning
biri o’rnidagi al-Musallo mintaqasidajoylashgan degan fikr ham mavjud. Biroq
manbalarda keltirilgan ma’lumotlar bunga zid. Manbalarga ko’ra, X asrda
Keshning tashqi shahar devorida ikkita darvoza bo’lgan.Arxeologik ma’lumotlarga
ko’ra, IX-X asrlarda Shahrisabz o’rnida mavjud bo’lgan shahar qal’a devorlari
bo’lmagan. Bundan tashqari, agar Keshning ma’muriy markazi Shahrisabz atrofida
joylashgan bo’lsa, u jome masjiddan 7-8 km narida bo’lardiki, buning ehtimoli
ham, o’sha asrlarda Jome masjidini musulmonlarning shahar hayotida asosiy o’rin
tutgan va odatda, ma’muriy markaz yaqinida joylashgan. Bizningcha, o’rta
1
Крашенинникова.Н.И. Работы в Китабе // АО 1982-М. 1984 407-с
2
Ртвеладзе.Э.В, Сагдуллаев.А.С Памятники минувших веков Т Узбекистан 1986 56-с
3
Лушпенко О.Н. К истории изучения поселений раннежелезного века долины Кашкадарьи // Древная и
средневековая археология Средней Азии Т., Фан 1990.26-с
53

asrlardagi Kesh Shahrisabz to’rtala tarkibiy qismi, manbalarda ko’rsatilgandek,
yonma-yon joylashgan va bir-biri bilan uzviy aloqada bo’lgan. 1
Manbalarda Kesh shaharning kattaligi X asrda taxminan bir forsahning
uchdan biriga teng bo’lgani ko’rsatilgan, bu 2.5 km tashkil qiladi.
M.E. Masson “forsahning uchdan biri” o’rniga “uch forsah” deb o’qishni
hamda bu hajmni Shahrisabz va Kitob atrofida Chim devori o’rab olgan barcha
yerlar sifatida tushinishni tavsiya etadi. 2
Biroq keltirilgan matnni bu tarzda o’qib
bo’lmaydi, chunki matnda “forsah” so’zi birgalikda, raqam esa muzakkarda
berilgan. Shu bois, arab grammatikasi qoidalariga ko’ra, bu yerda faqat
“forsahning uchdan biri” deb o’qish mumkin. Binobarin, shahar Kitobdan janubi-
g’arb tomonga Shahrisabzva undan Termizga olib brogan karvon yo’li bo’ylab 2.5
km ga yaqin masofaga cho’zilgan bo’lishi mumkin. Ayni mahalda shaharning eni
uncha katta bo’lmagan. 3
IX-XII asrlarda bu yerga Kesh shahar hayotining markazi asta-sekin ko’cha
boshlandi va yangi Jome masjidi qurildi. Ibn Havqal ma’lumotlarga ko’ra
Keshning tashqi shahar devoridagi Barknon darvozasining nomi Barknon qishlog’i
nomidan olingan.Binobarin Barknon qishlog’i o’rta asrlarda shahar darvozalari
orqali chiqilgan karvon yo’li bo’yida joylashgan ancha muhim bir joy bo’lgan
ko’rinadi. 4
V.V.Bartold Barknon qishlog’i shaharga bevosita tutash bo’lgan deb
hisoblangan. Kesh tashqi shaharning Barknon darvozasi janubi-g’arbda, Nasf va
Tarmizga olib boruvchi karvon yo’liga olib chiqqan . IX-X asrlarda bu karvon
yo’lida Keshga eng yaqin joylashgan yirikroq aholi punkiti Shahrisabz yaqinida
karvon yo’li ikkiga ajralgan: biri janubga, Termiz tomonga ikkinchisi janubi-
g’arbga, Nasaf tomonga kelgan. Bu ma’lumotlarning bari Barknon qishlog’i X
asrda Keshning yo’ldoshi shaharchasi bo’lgan Shahrisabz o’rnida joylashgan
deyishga imkon beradi. 5
1
Shahrisabz 2700 ming yillik meros. Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 30-b
2
Массон.М.Е, Пугаченкова Г.А Шахрисабз при Тимуре и Улугбеке.// Труды САГУ, Археология Средней
Азии. Т САГУ, 1953.36-с
3
Лунина С.Б. Города Южного Согда в VIII-XIIвв. Т.Фан, 1984 27-с
4
Крашенинникова.Н.И. Работы в Китабе // АО 1982-М. 1984 407-с
5
Бартольд В.В Туркестан в эпоху монгольского нашествия Сочинения в 9 томах М.1963.188-с
54

Shahrisabz-Barknon o’rnidagi dastlabki manzil V-VI asrlarda vujudga
kelgan, uning negizini Shahrisabzdan 300 m shimolroqda joylashgan Balandtepa
yoki Zindontepa xarobalari o’rnida bo’lgan. Shu davrda bu yerda mahalliy
hukmdorning mustahkam qasri joylashgan.
XI-XII asrlarda Kesh shahrining hayot markazi asta-sekin bu yerga ko’cha
boshlangan. Aftidan XII asrda bu shaharga Kesh nomi berilgan, Barhnon nomi esa
istefodan chiqib, faqat shaharning mahallalarida biriga nisbatan qo’llanila
boshlagan. Eng avvalo bo’lajak shahar maydoniga odamlar VI-VIII asrlarda
ko’chib kela boshlaganliklari isbotlandi. 1
Shahar maydonida olib borilgan deyarli
barcha qazishmalarda hamda ochilgan shurflarda IX-XII asr qatlamlari aniqlangan
va ularning qalinligi 1 metrdan 3 metrga yetgan. Oqsaroy peshtoqidan janub
tomonda, saroy sathidan pastroqda, pishiqg’isht to’shalgan va sath va X-XI asr
keramikasi qoldiqlarni o’z ichiga olgan qatlam kelgan Qoraxoniylar zarb qilidirgan
tangalar XI asrning birinchi yarimiga oid kumush suvi yuritilgan mis dirhamlar
ham shu yerdan topilgan. 2
Chorsu gumbazidan 50 metr janubroqda o’tkazilgan qazish ishlarida
devorlari bo’lgan hamda pishiqg’isht yotqizilgan imorat qoldiqlaridan iborat katta
qatlam olindi. Keramika, shu jumladan qolipga ko’ra, u XI-XII asrlaga taluqli deb
hisoblanadi yana ham pastgi qatlamdan esa bir ustaxona qoldiqlari topildi undan
tumshig’i uzun shisha idishlar butunligicha topildi yoki ularning parchalari yig’ib
olindi. Ustaxona VII-VIII asrlarda yashagan kimyogarga tegishli bo’lgan deb
taxmin qilish mumkin. Yana ham janubroqda Chorsu gumbazidan 100 metr
chamasi narida, qurilish olib borilayotgan joyidagi qatlamda qazilgan shurfda X
asrda, XI-XII asrlar qurilish va sopol qoldiqlari mavjud bo’lgan qatlamlar ochildi.
Shaharning g’arbiy devori yonidan ham shunday qatlam aniqlandi.Ko’kgumbazdan
shimolqorda olib borilgan qazish ishlarida VII-VIII asrlarga oid imorat qoldiqlari
ochildi yuqoriroq qatlamda esa XI-XII asrlarga oid binoga ta’luqli naqshli
terrakota parchasi topildi.IX_XII asrlarda xonalarda 2 tadan 10 tagacha xonalar
1
Усмонова З.Е Раскопки в Шахрисабзе // Археологические открытия.1984.М. 483-с
2
Кабанов.С.К Археологические разведки в Шахрисабзком оазисе.// Известия АНУЗ. 1951. 68-с
55

bo’lgan. Ba’zan xonalar bir qator, ketma-ket joylashgan, lekin ko’pincha xonadan
tarkibi murakkab va xilma-xil bo’lgan. Uylarning turli-tuman ro’zg’or anjomlari,
zargarlik zeb-ziynat buyumlari topilgan.
Uy ichi va sathi va devorning quyi qismi ko’pincha g’ishtdan shakldor qilib
ishlangan, devorning yuqori qismi esa ganchli va loyga naqsh berib bezatilgan.
Ba’zan xatto sahnda g’ishtdan shakldor qilib tashnob ham qurilgan. Sopol
quvurlari bir-biriga kiydirib tortilgan suv o’tkazgichlar haqida alohida to’xtab
o’tish zarur.Bunda suv hovizga tushadigan oxirgi quvur o’yma naqsh bilan chiroyli
bezatilgan.Quduqlar ichidan odatda, pishiq g’isht terib chiqilgan.Yoritish uchun
sirkor chiroqlar hamda sopol fonuslardan foydalanilgan. 1
Oltintepada sopoldan
yasalgan X asrga oid nayning topilishi xalq sozandonligi rivojlanishidan dalolat
beradi. IX-XII asrlarda Keshda metallga ishlov berish, zargarlik, kulollik, g’isht
pishirishm shishasozlik hunari, gazlama, buya to’qish va boshqalar taraqqiy etgan.
IX-XII asrlarga oid Keshda mahalliy metallga ishlov berish ko’p marta qayd
etilgan. Jez va temir topilmalar orasidan o’roq, pichoq, kovoncha dastasi, idishlar,
tarozi pallalari, ko’zgu, qoshiq, o’smadon uzuklar bo’lgan. Badiiy
hunarmandchilik buyumlar ham yaxshi rivojlangan. Badiiy hunarmandchilik
buyumlari asosan turli kompazitsiyalardan iborat. Shahardagi singari qishloq
joylarda ham arxeologik buyumlar topilgan.Keshda bu davrda kulolchilik yaxshi
rivoj topgan.VI-VIII asrlardagi kulollar mahallalari (Bovurtepa, Munchoqtepa,
Sarvontepa) aniqlab o`rganildi.
IX-XII asrlardagi Oltintepa, G’ishtepa Chondoroqtepa va boshqalar
atrofidagi kulollar va g’isht pishuruvchilar mahallalari ma’lum. Kesh vohasi
aholisi ro’zg’orda sopol buyumlardan keng foydalanganlar. IX asrdan boshlab
sopol ikki guruhga sirkor va sirsiz sopolga bo’lingan. Sirsiz sopol uy –ro’zg’orda
va xo’jalikda ko’p ishlatilgan. Bular hajmi xilma-xil xumlar katta xumlar qozonlar
va boshqa turlarga bo’linadi.Bunday sopollarga chizma naqsh, bosma naqsh
tushirilgan. Bazi hollarda boshdan oyoq bosma naqsh tushirilgan.Ko’pincha hatto
1
Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Выдающиеся памятники зобразительного искусства Узбекистана.
Т,1959.166-с
56

ovqat pishirishda ishlatiladigan o’tga chidamli qozonlar ham shunday bo’yoq bilan
bezatilgan. 1
II.3 Kesh vohasining qadimgi va o’rta asrlar davri tarixi va madaniyatiga
tutgan o’rni.
O’rta Osiyoning eng qadimgi shaharlaridan bo’lgan Shahrisabz ancha
murakkab davrlarni boshdan kechirgan o’lka hisoblanadi. Shahrisabz qadimiyligi
va O’rta Osiyo tarixida ma’lum o’rin egallagani tufayli, bu voha haqida
ma’lumotlarni turli davrlarda yozilgan manbalarda uchratish mumkin. Keyingi
ming yillikda yozilgan tarixi-geografik, va boshqa asarlarga nazar tashlansa,
ulardan bazilaridagina bu hudud haqida bir muncha tavsilotlar berilgani, ayrim
manbalarda esa qisqa eslatmalargina o’rin olganini ko’rish mumkin. 1
Qashqadaryo vohasining sharqiy qismida I minyillik boshlari- o’rtalariga oid
yodgorliklarda o’tkazilgan tadqiqotlar va arxeologik majmualar taxlili aholining
voha bo’ylab joylashishi, yagona xo’jalik-madaniy turi mustahkamlanmagan
markazlar qurilishi, qurilish ishlarining yuqori darajasi, turli me’moriy-trk
usullarning qo’llanilishi, rivojlangan kulolchilik va metallchilikning
mavjudligi,hunarmandchilikda turli kasblarning vujudga kelish singari o’ziga xos
1
Shahrisabz 2700 ming yillik meros . Albom , Toshkent , Sharq , 2002, 93- b
1
1
Qadimgi Kesh - Shahrisabz tarixidan lavhalar // Ma ’ sul muxarir : A . S . Sagdullayev . T .” Sharq ” 1998.10- b
57

xususiyatlarni ajratish imkonini beradi. Manzilgohlarning paydo bo’lishi va
rivojlanishiga ularning Baqtriya, Marg’iyona va o’rta sharq davlatlariga olib
boruvchi muhim savdo yo’llarida joylashganligi ham sabab bo’lgan. 2
Aynan bu hududdan 30 dan ortiq qa’lalar, uy-qo’rg’onlar, qishloq va shahar
xarobalari topilgan. O’rganilgan ma’lumotlar asosida yodgorliklarning ilk bor
o’zlashtirilishi mil.avv IX-VIII asrlarga oid ekanligi aniqlandi. Bu yerdagi qadimgi
yodgorliklardan topilgan arxeologik ma’lumotlar asosida shuni aytish mumkinki
bu hudud haqiqattan ham Markaziy Osiyodagi madaniyati rivojlangan o’lkalar
qatorida muhim o’rin egallagan.Kesh toponimi dastavval Zardusht kabasi deb
atalmish joydagi Shopur I (242-273) bitiklarda uchraydi. Unda Shopur I o’z davlati
chegaralarni shu jumladan O’rta Osiyodagi Kash, So’g’d va Shosh tog’larigacha
yetib kelgan chegaralarni tasvirlaydi.
Ko’p tadqiqotlar Kash (KS) toponimi Qashqadaryo vodiysidagi Kesh bilan
aynan bir joyda hisoblashadi.V.G.Lukonin esa bu joy Koshg’ar bo’lishi mumkin
deb ham taxmin qiladi. 1
Tyanshuda Kesh toponimi Kyusha shaklida 656-660
yillarga oid voqealarni qayd etilgan. Xuddi shu nom bu yerda VIII asr hukmronlik
qilgan Kesh hukmdori Ixrid filslarida ham uchraydi. Shunday qilib mazkur
ma’lumotlar Kesh nomi milodiy III asrdan VIII asrgacha mavjud bo’lganligidan
guvohlik beradi, biroq mazkur toponim milodiy III asrdan oldin qo’llanilmagan
degan manoni bermaydi.Shunday ekan bu hudud haqidagi ma’lumotlar hozirgi
kunga qadar yangilanib, o’rganilib tadqiqotlar asosida o’z ifodasini topib
bormoqda. 2
Musulmon yozma manbalarda Kesh nomi dastavval VII asr oxiri-VIII asr
boshlarida qo’llanilgan. Ularda shaharning uch xil: Kash, Kish, va Kesh shaklida
yozilishi uchraydi. Biroq qay biri ulardan to’griroq ekanligi masalasi xozirgi
kungacha noaniqligicha qolmoqda.Vodiy hududidagi manzilgohlarni arxeologik
o’rganilishning ilk bosqichi albatta S.K.Kabanov 1946-1950 yillar bilan
2
2
Крашенинникова.Н.И. Работы в Китабе // АО 1982-М. 1984 407-с
1
1
Кабанов.С.К Археологические разведки в Шахрисабзком оазисе.// Известия АНУЗ. 1951. 68-с
2
2
Ртвеладзе Э.В. Монеты Кеша// история и культура южных районов средней Азии в древности и
средневековы Т 1989.42-с
58

bog’liq.Bir qator tumanlarni, shu jumladan, Kitob tumanini ham o’rganish
maqsadida aylanib chiqishdan ko’zlangan asosiy maqsad “sinflar paydo
bo’lduncha amal qilgan jamiyatlar obidalarni” aniqlashdan iborat bo’lgan. Lekin
Tanxozdaryo (Shahrisabz tumani) quyi oqimidagi Jartepa va Chiroqchi yaqinidagi
Chochtepa manzilgohlari atrofidan topilgan turli sopol buyumlar orasidan antik
davrga oid matreallar ham bor edi. Makrit atrofidagi Zarafshon tizma tog’i janubiy
tarmoqlari bu yerda Qo’rg’ontepa va Xovustepa manzilgohlari bo’lgan antik
davrga xos mikrovohani ajratish imkonini berdi. S.K.Kabanov tomonidan
Qashqadaryoninig so’l sohili bo’ylab Jangaltepa manzilgohida III-V asrlar
majmualarni ochib bergan keng ko’lamli ishlar olib borildi.
O’ng sohil bo’ylab g’arb tomon 1.5 km masofada avvalgilarga o’xshahs
kichik Qiziltepa arxeologik nuqtai nazardan o’rganildi, va bu yerdan topilgan
tangalarda Zevsning taxtga o’tirgan holdagi ta’sviri diqqatga sazovordir. Bu esa
antik davr madaniyatini So’g’dga tarqalganligini bildiradi. 1
Ilk temir davri O’rta Osiyo ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida muhim
o’rin egallagan So’g’diyona o’lkasi turli qadimgi manbalarda turli nomlar ostida
eslatilib o’tiladi. Bu nomlarning kelib chiqishi va ularnig ma’nosi haqida hozircha
Aniq fikr yo’q. Mil.avv IV- asrda Qashqadaryo hududida uchta viloyat Nautaka,
Ksenippa, Gabaza bog’lanadi. Bu haqda yunon tarixshunosi Arrian va Rimlik
Kursiy Ruf ma’lumot berishadi. Yunon mualliflaring asarlari biz ko’rib
chiqayotgan o’lkaning tarixiy-geografiyasini dolzarb muammolarni hal qilishda
muhim asos bo’ldi.Tadqiqotlar natijasida bu yerdan topilgan turli sopol buyumlar
o’sha davr uchun juda muhim ma’lumotlarni taqdim etadi. 2
Shxrisabz tarixiga oid
bir qancha asarlarda turli xil ma’lumotlar aks etgan.Bu asarlarda Kesh viloyatining
tabiiy geografik o’rni, tabiati aholisi shaharlari haqida bir qancha qimmatli
ma’lumotlar keltiriladi.Umuman olganda bu hududdan yetishib chiqqan mashhur
insonlar ham hududni dovrug’ini dunyoga yoyishga katta xizmat qildi.Ayniqsa ilk
o’rta asrlarda vaziyat ancha chigal davrlarni boshdan kechirdi.Bunga asosiy sabab
1
1
Кабанов.С.К Археологические разведки в Шахрисабзком оазисе.// Известия АНУЗ. 1951. 68-с
2
2
Крашенинникова.Н.И. Работы в Китабе // АО 1982-М. 1984 407-с
59

qilib arablarning O’rta Osiyoga hujumini keltirib o’tishimiz mumkin. 672-yilda
Turk xoqonligi inqirozga yuz tutgandan so’ng Samarqand yuksalishi kuzatiladi va
Kesh Samarqand hukmdorlari Ixshidlarning o’z ustidan hokimyatini tan oladi.
Kesh ilk o’rta asrlarda ham So’g’d konfedratsiyasining mahalliy hokimlari orasida
yetakchi mavqe uchun kurashgan. 3
Ibn Xavqal va al-Maqsidiylar tomonidan
keltirilgan Keshning tarifi Eski Kesh (Kitob) va yangi Kesh(Shahrisabz) ga to’g’ri
keladi. Umuman olganda bu qanchalik to’g’ri ekanligi hozirgi kunda katta qiziqish
bilan o’rganilmoqda. Lekin shuni unutmasklik kerakki Eski Kesh vayronaga
uchratilgandan so’ng o’z-o’zidan yangi shahar qurish yoki ini qayta tamirlashga
o’sha davr aholisi katta jonbozlik ko’rsatgan.
Arab mualliflari bu hududni yerlarini ser- hosil va unumdorligini ko’p tilga
olganlar. Ayniqsa uning hududidan oqib o’tuvchi daryolari Asrud(Qashqadaryo)
daryosi bu Qashqurd rustoqidan oqib, Keshdan shimolroqda o’tgan. Keyingi daryo
esa “Mato bo’yovchilar daryosi” (Oqsuv) esa shaharning janub tomondan oqib
o’tgan.Daryoning nomidan ham ko’rinib turibdiki Kesh aholisining an’anaviy
mashg’ulotlaridan biri bo’lmish to’qimachilik to’g’rida ma’lumot beradi. Umuman
olganda shaharda kulolchilik temirga ishlov berish qurilish ashyolari va bo’yoq
ishlab chiqarish, shishasozlik, qandolatchilik, nonvoylik taraqqiy etgan. Arab
mualliflari VIII asr oxiriga kelib Keshning keskin tushkunlikka uchrashi
sabablariga to’xtalishmaydi, Buni eng avvalo Muqanna isyoni bilan izohlash
mumkin. Bu voqeadan so’ng ming yil o’tdi. Ko’proq “Muqanna”, “Niqobdor”
nomi bilan mashhur bo’lgan, 776-783 yillardagi arablarga qarshi qudratli harakat
yo’lboshchisi Hoshim ibn Hakim Kesh yaqinidagi Sinan tog’ qa’lasini so’ggi
maskan qilib, shu yerda olamdan o’tdi. Muqannaning o’limi va uning harakati tor-
mor keltirilishi tarixiy ahamyatga ega bo’lgan chunki mahalliy aholining erki va
g’ururi uchun kurshgan shaxsdir. 1
Xalifalik noiblarning So’g’da amalga oshirilgan va ma’lum maqsadalarga
yo’naltirilgan siyosati bir vaqtlar kuchli bo’lgan Keshning ijtimoiy-iqtisodiy
3
3
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.47-b
1
1
Shaxrisabz 2700 ming yillik meros. Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 6-b
60

ahamyatini tubdan yemirishga shu bialan isyonchi shahar va uning mustahkam
mudofaasini vayron qilishga qaratilgan edi. Shuning uchun bo’lsa kerak ibn
Xavqal tomonidan “tashqi shahar” sifatida tariflangan Shahrisabz o’rnidagi shahar
uzoq davr mudofaa devorlarsiz qolib ketgan. Ibn Xavqal Kesh qo’rg’oni va uning
ichki qismi vayronaga aylanganligi va tashqi madinada aholi yashashi to’g’risida
gapirar ekan “Kesh hukmdori qarorgohi madina va rabotdan tashqarida”, “al-
Musallo” nomi bilan ma’lum bo’lgan joyda joylashganligini maxsus takidlab
o’tadi. 2
Ibn Xavqalning “Yo’llar va yurtlar” asarida Kesh haqida quydagi
ma’lumotlarni saqlagan: “Kesh shahristoni”da to’rt darvoza bor: Temir darvoza
uning yonida Ubaydulloh darvozasiva to’rtinchi tashqi shahar darvozasi. Tashqi
shaharda ikkita darvoza bor: ichki shahar darvosai va Barknon dasrvozasi. Abu
Ja’far Muhammad ibn Jarir ar-Tabariyning “Tarix ar-rasul val mulk” asaridir.Bu
asrda 915-yilga qadar bo’lgan tarixiy voqealar bayoni, jumladan O’rta Osiyoning
VII-IX asrlar tarixini o’z ichiga oladi.Mazkur manbada Kesh (Shahrisabz)ning
arab qo’shinlarining ikki yillik (milodiy 669-702-yillar) qamalga matonat bilan
qarshilik ko’rsatgani va arablar to’lov olish bilangina kifoyalanib qaytib
ketganliklari qayd etilgan. 1
O’rta asr tarixshunoslari va geograflarining asarlarida
Kesh haqida ma’lumorlar kam bo’lsada, Ularda voha juda ser hosil, tabiiy
boyliklarga boy ekanligi unda ko’plab qishloqlar va rutoq markazlari shaharlar
borligi ta’kidlanadi. Yozma manbalar ma’lumotlari arxeologik tadqiqotlar
natijalari bilan birgalikda ushbu davr tarixiy- madaniy jarayonlarni baholash
imkonini beradi.O’rta asrlarda Kesh shaharsozlik madaniyati hozirgi Shahrisabzga
davom etadi. IX-X asrlarda arab-fors tarixchilari aynan Kesh Shahrisabzga
tavsiflashgan, bu davrda Kitob o’rnida, ayrim tadqiqotchilar taxmin qilganidek
shahriston joylshishi mumkin bo’lmagan. Chunki Kitobda na IX-X asrlada va
undan keyin ham shahar izi yo’q. O’rganilgan arxeologik va yozma manbalar
Qashqadaryoning sharqiy qimidagi viloyat va uning shahar markazi uning turli
2
2
Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir: A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998.67-b
1
1
O‘sha asar o‘sha joyda.
61

davrlarda turlicha nomlangan deb xulosa chiqarishga asos bo’ladi.Mila.avv IX-
VIII asrlarda viloyatning nomi Gava So’g’da edi.Mil.avv VII-IV asrlarda Nautaka,
VI-XV asrlarda esa Kesh bo’lgan.Viloyatning markazi mil.avv VIII asrda Uzunqir
o’rnida shakllana boshlab, III asrgacha rivojlangan. Shaharning keying davrlar
tarixi Kitob-Shahrisabz hududi bilan bog’liq bo’lgan.Yana bir muhim bir ma’lumot
yani O’rta Osiyo shaharlari jumladan Samarqand, Buxoro,Xiva,Termiz,Marv
shaharlari singari Kesh vohasining ilk shahar markazi qadimiy hisoblanadi. Bu esa
o’z navbatida bu hududga bo’lgan qiziqishni oshirishi tabiiy. 2
2
2
Shahrisabz 2700 ming yillik meros. Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 6-b
62

XULOSA
Mustaqilikka erishgach tarixni o’rganishga bo’lgan yondashuv yangi
bosqichga ko’tarildi.Yurtimiz hududidagi qadimiy vohalar, shaharlarni tarixini
o’rganish, arxeologik jihatdan tadqiq etish muhim masalalardan biri sifatida
qaraldi.
- O’rta Osiyodagi muhim vohalardan biri Kesh vohasi tarixi uzoq o’tmishga
borib taqaladi. Ilk temir davriga kelib Qashqadaryo vohasining sharqiy qismi –
qadimgi Kitob –Shahrisabz, Yakkabog’ hududlari jadallik bilan o’zlashtirila
boshlanadi.
-Kesh vohasi hududlarida dastlabki dehqonchilik hududlari paydo bo’lgan
bo’lib, uzoq yillar olib borilgan tadqiqotlarni tahlil qilib shunday xulosaga kelish
mumkinki, Kesh vohasi hududlari qadimgi Sharqda bo’lib o’tgan ijtimoiy-
iqtisodiy, madaniy va siyosiy jarayonlardan chetda qolmagan.
Kesh vohasi haqidagi ma’lumotlarni turli davrlarda yozilgan manbalarda
uchratish mumkin. Kesh vohasi tarixiga oid ma’lumotlar aks etgan manbalarga
Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariyning “Tarix ar-rusul va-l-muluk”
(Tarixiy Tabariy), Abu Zayid Balxiy, Istahriy va Ibn Havqal ijodi mahsulidan
iborat. “Kitob al-masolik va-l-mamolik”, muallifi noma’lum “Hudud-ul-olam”,
Abubakr Muhammad ibn Ja’far Narshxiyning “Buxro tarixi”, Abu Rayhon
Beruniyning “Qonuni Mas’udiy”, Abu Sa’d Abdulkarim ibn Muhammad as-
Sam’oniyning “Kitab al-ansob”, Yoqut al- Hamaviyning “Mu’jam al- buldon”
kabilarni misol qilib, ko’rsatish mumkin. Mazkur manbalar Kesh vohasining
geografik joylashvi, vohadagi qishloq va shaharlar hayoti vohaning ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy ahvoli borasida berilgan qimmatli ma’lumotlar bilan ham
ahamiyatlidir.
Kesh vohasining qadimgi va o’rta asrlar tarixni mufassal yoritishda
V.V.Bartold, V.L.Viyatkin, B.Denike, A.Yu.Yakubovskiy, B.N.Zasipkin,
Ya.G’.G’ulmov, T.M.Mirg’iyosov, S.K.Kabanov, S.A.Sudakov, V.L.Varonina,
63

G.N.Gachanov, M.E.Masson, G.A.Pugachenkova, O.A.Suxareva kabi
tadqiqotchilarning izlanishlari muhim ahamiyat kasb etadi.
V.D.Jukov tomonidan Kindiklitepada qazish ishlarini olib bordi.
S.K.Kabanov tomonidan Qashqadaryoning o’ng sohili bo’ylab, Jangaltepada keng
miqyosida arxeologik ekspeditsiyalar amalga oshirildi.Shunga o’xshash
ekspeditsiyalardan yana biri 1963-yilda M.E.Masson tomonidan KAT Э -
Kesh(Qashqadaryo) arxeologiya-topografiya ekspeditsiyalari ham bunga yaqqol
misol bo’la oladi. Mana shunday ekspeditsiyalari samarasi o’laroq qadimgi Kesh
vohasidagi ko’plab arxeologik komplekslar ochib o’rganildi va tahlil qilindi.
Keyingi davrlarda ham bunday ekspeditsiyalar amalga oshirildi.
A.S.Sagdull а yevni keltirib o’tishimiz joiz. Aynan manashu olimlarning arxeologik
tadqiqotlari, ilmiy izlanshlari Qashqadaryoning sharqiy (Kesh) vohasi shaharlarini
yoshini aniqlashda va O’rta Osiyo shaharsozlik madaniyatida tutgan o’rnini
belgilashda muhim poydevor bo’lib xizmat qildi.
Umuman olganda Kesh vohasi sharqiy So’g’dning balki O’rtaOsiyoning eng
rivojlangan vohalaridan biri ekanligi va uning qo’shni hududlar bilan yaqin
madaniy aloqada bo’lganligini yuqoridagi fikrlar ham isbotlaydi. Shunday ekan
bu vohani o’rganishga bo’lgan qiziqish tobora oshib bormoqda, bu esa tadqiqotchi
arxeologlar oldida turgan eng muhim vazifalardan biri sanaladi.
64

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
1. Karimov I.A. Ona Yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat
qilish- eng oliy saodatdir. T, “O‘zbekiston”, 2015,302-b
2. Karimov I.A.O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida.
T.,”O‘zbekiston”, 2011,495-b.
3. Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T, “ Ma’naviyat”,2008,
173-b.
4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.T Sharq, 1998,29-b
5. Абдуллаев.К.,Раджабов.С. Теракотовая плитка с изображением
Диониса и сатира из Кашкадарьи //ИМКУ.Самарқанд, 2000 111-114 с
6. Альбаум Л.И Живопись Афросиаба. Т,1975 рангли жадвал
7. Альбаум Л.И. Балалыктепе.Т, 1960 172-с
8. Бартольд.В.В Кеш, Соч Т.III М.1965 460-с
9. Беленицкий А.М, Бентович.И.Б.,Бальшаков О.Г Средневековый город
Средней Азии. 1973.188-189 с
10. Белецкий А.М Раскопки на городеще древнего Пенджикента в 1955.г
Душанбе. 1964.Т.13 50-с
11. Бетгер Е.К. Извлечение из книги “Пути и страны” Абул Касыма ибн
Хаукаля // Тр САГУ. Археология Средней Азии. вып. IV
12. Бичурин.Н.Я Собрания сведений о народах,обитавших в Средней Азии
в древние времена.М-Л.,1950 316-с
13. Ворорина В.Л Архитектурные памятники Древнего
Пенджикента.//Труды ТАЭ,т.3,М.-Л.,1953.130-с
14. Дресвянская Г.Я К истории культов дренего населения Кашкадарьи.
Материалы по истории, историографии и археологии. N533.T.1977 23-с
15. Эшов Б.Ж. История и культура Согдианы VII-IVвв Т.,1999, 10-с.
16. Eshov.B.O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi T.2012 67-69
b.
65

17. Кабанов С. К Археологические разведки в Шахрисабзком оазисе 109-с.
18. Кабанов С.К Нахшеб на рубеже древности и Средневеквая (III-VIII)
Т.1977.120-с
19. Кабанов С.К. В оазисах и степях Кеша и Нахшаба Т., “Узбекистон” ,
1988, 37-с.
20. Кабанов.С.К. Керамический комплекс из наслоений древнего городиша
в Китабе// ИМКУ.Т. 1962 42-53с.
21. Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar//Ma’sul muxarir:
A.S.Sagdullayev.T.”Sharq” 1998. 10-b.
22. Qarshi albom T., Manaviyat, 2006. 16-17 b.
23. Крашенинникова Н.И. Изучения цитадели Кеша//АО1977.М.1978 527-с
24. Крашенинникова Н.И. Прошлое Китабе. // Вехи времен. Т., 1989.30-с.
25. Крашенинникова Н.И. Разрез крепостной стены древнего Кеша.
ОНУ,1968 60-с
26. Крашенинникова Н.И. Раскопи в Китабском районе//АО 1983. М. 1985,
533-534 с.
27. Крашенинникова.Н.И Два комплекса керамики. 90-91 с рис.26
28. Крашенинникова.Н.И. Работы в Китабе // АО 1982-М. 1984 474-с
29. Лунина.С.Б Статуэка лютнистики из Кашкадарьинского оазиса //
ОНУ,1983 N.9 42-с
30. Лушпенко О.Н. К истории изучения поселений раннежелезного века
долины Кашкадарьи // Древная и средневековая археология Средней
Азии Т., Фан 1990. 27-с.
31. Массон М.Е Работы Кешской археолого-топографической экспедиция
ТАШГУ(КАТЭ) по изучение восточной половины Кашкадарьинской
области// Т.1977.31-с
32. Массон.М.Е Столицье города в области низовьев Кашкадарьи с
древнейших времен Т.Фан 1973.36-с.
33. Массон.М.Е, Пугаченкова Г.А.Шахрисабз при Тимуре и
Улугбеке//Археалогия Средней Азии. II Труды САГУ. Т .1953 18-с.
66

34. Омельченко А. Районирование типология и внутренная структура
поселений античного времени восточной части южного Согда//. Т.2002
88-90с
35. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Выдающиеся памятники
зобразительного искусства Узбекистана. Т,1959.166-с
36. Ravshanov P. Qarshi tarixi. T., Yangi avlod, 2006, 105-b
37. Ravshanov P. Shahrisabz tarixi T., Yangi avlod, 2011
38. Ravshanov P. Oqsaroy T., Yangi avlod, 2016
39. Ртвеладзе Э.В. Буряков. Ю.Ф, Сулаймонов. Р.Х. Қарши Т.
40. Ртвеладзе Э.В. Монеты Кеша// история и культура южных районов
средней Азии в древности и средневековы Т 1989.38-44с
41. Ртвеладзе.Э.В Этюд по исторической географии Бактрии и Согдианы
во время похода Александра Македонского/ ВДИ 2000.104-112с
42. Ртвеладзе.Э.В, Сагдуллаев.А.С Памятники минувшех веков Т
У збекистан 1986 56-с Cагдуллаев .А.С Древние пути на юге
Узбекистана// ОНУ 1981 33-38 с.
43. Cагдуллаев А.С. Лушпенко О.Н. Новые данные к изученею древней
Согдиских поселений // 1989 41-с.
44. Сагдуллаев А.СК вопросу о второй столице Согдианы. // СА 1988 223-
230 с.
45. Сагдуллаев А.С. Раскопки и разведки в долине Кашкадарьи // АО 1979.
М., 1980 504-с.
46. Сагдуллаев.А.С Памятники материальной культуры Южного Согда
эпохи ранней железа. Культура юга Узбекистана в древности и
средневековье. Сборник научных трудов ТашГУ.Т 1987 12-с
47. Сагудуллаев А.С Древние поселения Кашкадары СаУ.N 7. 1979 30-с
48. Ставиский.Б.Я Судьбы буддизма в Средней Азии. М.,1998. 143-144 с
49. Усмонова.З.И К вопросу о ранней античной крамики древней области
Кеш// ИМКУ 1973 53-55с
67

50. Хасанов.М., и Мехендали.С. Раскопки на Сангиртепе в Кашкадары //
Археологические исселедования в Узбекистана. 2003 Т “Узб миллий
энсклопедияси” 2004 183-б
51. A. Sagdullayev va boshqalar. Shahrisabz –Kesh tarixidan lavhalar. T.,1996.
52. Shahrisabz 2700. Ming yillar merosi. Albom, Toshkent, Sharq, 2002, 21-b
53. Якубовский. А.Ю. ГАИМК-ИИМК и археологическое изучение
Средней Азии за 20-лет. // М.1940 16-с.
54. Hakimov N.Jo‘raqulov O. Shahrisabz tarixi. T.. 2002.
68

Oqsaroy qasri devor bezaklari parchasi. XIV asr oxiri
Oqsaroy qasri devor bezaklari parchasi. Suls xatidagi bitik va geometrik shakli.
XIV asr oxiri.
71

Oqsaroy qasri. Devor bezaklari parchasi. XIV asr oxiri.
72

Mustaqillik yillarida Shahrisabz shahri 2700 yillik yubileyi nishonlanishining tarixiy asoslari

Купить