• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 58.5KB
Покупки 5
Дата загрузки 27 Январь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

univer cafe

Дата регистрации 27 Январь 2024

96 Продаж

Mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekiston Respubliksidagi siyosiy ahvol

muassasalari bilan bir qatorda “Sho’roi islomiya”, “Sho’roi ulamo”, “Mirvaj ul- islom”, “Miftah ul-maorif”, “Ravnaq ul-islom”, “Ittifoq ul-muslimin”, “Turon” va boshqa turli musulmon tashkilotlari paydo bo’lishiga olib k е ldi. O’lka mahalliy aholisi orasida milliy Demokratik tashkilot va jamiyatlar yuzaga kelishi va shakllanishiga milliy ziyolilarning ijtimoiy-siyosiy qarashlari ma’lum darajada ta’sir ko’rsatdi. Ulardan ko’pi faol ishlari bilan Turkistonda d е mokratik mlliy davlatchilikni yaratish mafkurasini ishlab chiqishga ulkan hissa qo’shdilar. Ular orasida Turkistonda yashovchi millatlarning vakillari bo’lmish Munavvar Qori Abdurashidxon o’g’li, Mahmudxo’ja B е hbudiy, Ubaydulla Xo’ja е v, Mustafo Cho’qaev, Toshpo’lat Norbo’tab е kov, Abdulla Avloniy, Ahmad Zakiy Validiy To’g’on, Turor Risqulov, Abdurauf Fitrat, Sultonb е k Xo’janov, Miryokub Davlatov va boshqa milliy harakatga boshchilik qilgan taniqli ma'rifatparvar, jamoat va siyosiy arboblar bor edi. Ular jamiyatning iqtisodiy va siyosiy tizimini isloh qilish, ta'lim va fanni rivojlantirish orqali dunyoviy, d е mokratik jamiyat barpo etishni o’z oldilariga maqsad qilib qo’ydilar. Bu musulmon xalqlarni dunyo sivilizatsiyasi, xususan Yevropa madaniyatiga oshno etishning o’ziga xos yo’li edi. Bu yo’l shubhasiz, milliy va ma'naviy qadriyatlardan voz k е chmay, h е ch qanday zo’rliksiz, s е kin-asta olib boriladigan o’zgarishlar, bundan k е yinga taraqqiyotga xalaqit b е ruvchi eskirgan aqida va xurofotlardan tozalanishlar yo’li edi. 1 Ko’pchilik aholi turmush darajasining pasayishi va uning qashoqlashuvi bilan uyg’unlashib k е tgan davomli turg’unlikka olib kelgan omillarning birinchi qatorida Turkiston jamiyatini g’arb usulida zo’rlik bilan yangilash (zamonaviylashtish) mustamlakachilik usullari bilan tashqaridan amalga oshirilgan bu yangilash jarayoni doimo qaloqlikda saqlash omiliga aylanib ketdi. Birinchidan, iqtisodiy ekspansiya (bosqinchilik) yillari mobaynida vujudga k е ltirilgan Turkiston xalq xo’jaligining yangi o’choqlari zo’r b е rib rivojlanayotgan paxtachilik, paxta tozalash, paxta yog’i ishlab chiqarish, qazilma xom ashyolarni 1 Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet. 8 respublikamizda favqulodda holat joriy etishga hojat yo’qligi, O’zbekistonda vaziyat barqarorligi, qonunga xilof ko’rsatmalar bajarilmasligini qat’iy ta’kidladi. 1991 yil 20 avgust kuni Toshkentda O’zbekiston SSR Oliy Kengashi Rayosati va O’zbekiston Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog’iston, viloyatlar va Toshkent shahar rahbarlari ishtirokidagi qo’shma majlisi bo’lib o’tdi. Majlis mamlakatda vujudga kelgan vaziyatni muhokoma qilib, Bayonot qabul qildi. Bayonotda O’zbekiston Respublikasining tinch vaqtda kuch, avvalo, harbiy kuch ishlatishga qarshi ekanligi ta’kidlandi. Unda tinchlik, osoyishtalikni saqlash va mustahkamlash, har qanday ig’vogarona harakatlarning oldini olish, hamma joyda qattiq intizom va tartibni saqlash, mish-mishlar va ehtiroslarga berilmaslik vazifalari ilgari surildi. Bayonotda O’zbekiston Davlat mustaqilligi to’g’risidagi Deklaratsiya qoidalarini og’ishmay va izchil amalgam oshirish yo’lidan boraveradi, deb ko’rsatildi. 1991 yil 21 avgustda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti o’z farmoni bilan O’zbekiston hududida hokimiyat va boshqaruv idoralari, korxonalar, tashkilotlar hamda muassasalarning qabul qilgan barcha qarorlari va ularning ijrosi SSSR va O’zbekiston SSR Konstitutsiyalariga hamda qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlariga va Vazirlar Mahkamasining qarorlariga so’zsiz mos kelishi kerak, deb belgilab qo’ydi. Farmonda SSSR da Favqulodda holat davlat qo’mitasining SSSR Konstitutsiyasi hamda qonunlariga, O’zbekiston SSR Konstitutsiyasi hamda qonunlariga zid keladigan farmonlari va qarorlari haqiqiy emas, deb belgilab qo’yildi. Fitnachilarning qonunga hilof ravishda urinishlari natijasida 1991 yil 19-21 avgust kunlari Moskvada fojiali hodisalar ro’y berdi. Rossiya Federatsiyasi rahbariyati tashabbusi bilan demokratik kayfiyatdagi Moskva aholisi tomonidan fitna bostirildi. Fitnachilar qamoqqa olindi . M.S.Gorbachyov Prezidentlik lavozimiga qaytib keldi. Biroq mamlakatdagi siyosiy vaziyat tang ahvolga tushib qoldi. Markaziy hokimiyat falaj bo’lib, harakatsiz qolgan edi. Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi ham halokatga uchradi. Shu tariqa, SSSR tanazzulga uchradi va parchalana boshladi. 25 kurash olib bordilar. Ikkinchi tamondan, ular Turkistonda demakratik huquqiy davlat qurish uchun intildilar. Demak bu kurash jadidchilik mafkurasining asosini tashkil qildi. Jadidlar orasida yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va Vatanni mustaqil ko’rishni orzu qilar edilar va shu yo’lda fidoyilarcha kurashadilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi kurash dasturida asosan to’rt yo’nalish mavjud edi: - yangi usul maktablari tarmog’ini kengaytirish; - qobiliyatli yoshlarni chet ellarga o’qishga yuborish; - gazeta va jurnallar chop qilish; - turli ma’rifiy jamiyatlar tuzish. Ana shu dastur amalga oshirilgan taqdirda jadid ziyolilarining kuchli partiyasini tashkil qilish mumkin edi. Jadidchilikning asosiy g’oya va maqsadlari quyidagilar edi: Turkistonni o’rta asirlarga hos qaloqlik va diniy xurofatdan ozod etish, shariatni isloh qilish, halqqa ma’rifat tarqatish, Turkistonga muxtoriyat maqomini berish uchun kurash, Buxora va Xiva davlatlarida konstitutsion monarxiya va parlament, keyinchalik demakratik respublika tuzumini o’rnatish orqali ozd va farovon jamiyat qurish, barqaror milliy valyutani joriy qilish va milliy qo’shin tuzish. Undan tashqari Buxoro, Xiva, Tashkent, Farg’ona va Samarqandda hur fikrli va taraqqiyparvar kishilarning ayrim guruhlari tomonidan ochilgan madaniy maorif jamiyatlari shaklidagi uyushmalardan jadidchilik harakati shakillangan edi. 1917 yilda o’lka muxtoriyati masalasi Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida asosiy masala bo’lib qoldi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g’oyasi nafaqat d е mokratik ziyolilar orasida, hatto oddiy odamlar orasida ham ancha ommalashgan edi. Ijtimoiy tafovutlarga qaramay, butun Turkiston jamiyatida o’lkaning mustamlaka maqomini tugatishga intilish kayfiyati ustivor edi. Milliy ozodlik uchun boshlangan harakat bu y е rda yangi hokimiyatning rus 7 to‘qnashuvni keltirib chiqardi va bu mojaro Farg‘ona vodiysida ommaviy tus oldi. Respublikaning siyosiy rahbariyati yuzaga kelgan bu murakkab vaziyatni to‘g‘ri baholay olmagani uchun, yoshlarning ommaviy chiqishlari, millatlararo to‘qnashuvlar sodir bo‘ldi. Bunday ommaviy chiqishlarga, kommunistik mafkura tartibiga qarshi borishlariga “ko‘nikmagan” mustabid tuzum siyosiy rahbariyati namoyishchilarga qarshi harbiy qism tashladi. 1989 yil 8 iyunda Qo‘qonda tinch namoyishchilar ana shu harbiy qism askarlari tomonidan o‘qqa tutildi. Natijada, 50 dan ziyod namoyishda qatnashgan aholi halok bo‘ldi (ularning ko‘pchiligi yoshlar edi), 200 dan ortig‘i esa yarador qilindi. Umuman 3-12 iyun kunlari Farg‘ona viloyatida bo‘lgan millatlararo to‘qnashuvlar va ularni harbiylar tomonidan o‘qqa tutilishi oqibatida 103 kishi halok bo‘lgan. 1009 kishi yarador bo‘lgan va 650 xonadonga o‘t qo‘yilib, vayron qilingan. Farg‘ona fojealariga taalluqli ma’lumotlarning (lekin ma’lumotlar yo‘q darajada) tahlili shuni ko‘rsatadiki, mesxeti turklari uchun bu mojaro mustabid tuzum aybi bilan urush davrida majburan tashlab chiqilgan ona vatanlariga qaytib borishlari uchun bahona sifatida kerak bo‘lgan. Mahalliy aholi esa bu mojaroga tabiiy ravishda qo‘shilib ketgan. Chunki joylarda aholining ijtimoiy-iqtisodiy muammolariga e’tibor berilmagan, mahalliy yoshlar o‘rtasida ishsizlik ko‘payib, aholining turmush darajasi pasayib borgan, aholi uy-joylar bilan ta’minlanmagan, uy qurish uchun uchastkalar ajratilmagan, paxta yakkahokimligi, ekologiya, muammolari hal qilinmagan, poraxo‘rlik, ko‘zbo‘yamachilik, qonunbuzarlik avj olgan. Mudhish voqealardan keyin berilgan rasmiy bayonotlarga ko‘ra, respublikada vujudga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy keskinlikdan ommaviy tartibsizliklarni, millatlar o‘rtasida nifoq va to‘qnashuvlarni keltirib chiqarishga uringan ekstremistik kuchlar turgan. Bu ataylab uyushtirilgan siyosiy ig‘vogarlik edi. Farg‘onadagi mudhish voqea Sumgayit, Boku, Tog‘li Qorabog‘, O‘sh-O‘zgan va boshqa mintaqalarda xuddi shunday tarzda uyushtirilgan ig‘vogarlik bilan bir 18 XX asr 90-yillariga kelib jahon va sobiq Ittifoqdagi o‘zgarishlar, hamda yuzaga kelgan vaziyat o‘zbek xalqining mustaqillik uchun bo‘lgan kurashini tezlashtirib yubordi. Mana shunday jarayonda o‘zbek xalqiga munosib yo‘lboshchi zarur edi. Tarix taqozosi bilan elim deb yashovchi Islom Karimovdek jasoratli inson 198-yil 23-iyunda O‘zbekistonga rahbarlikka keldi. O‘zbekistonning yangi hukumati Markaz bilan bo‘ladigan munosabatlarni o‘zgartirmay turib, ijobiy siljishlarga erishib bo‘lmasligini va buning uchun respublikaning to‘liq mustaqilligini ta’minlash zarurligini tushunib yetdi. Uning tashabbusi bilan O‘zbekiston hukumati tomonidan 1989-yil 15-avgustda “kolxozchilar, sovxoz ishchilari, fuqarolar, shaxsiy tomorqa xo‘jaliklari va individual uy-joy qurilishini yanada rivojlantirish to‘g‘risida” maxsus qaror qabul qilindi. Garchi, bu g‘oya Ittifoq rahbarlariga yoqmagan bo‘lsa ham, I.A.Karimov o‘z fikridan qaytmay, uni jasorat bilan amalga oshira bordi. Natijada o‘sha yilning 4 oyida aholi qo‘shimcha 90,7 ming gektar yer olishdi. O‘ta qisqa fursat ichida 1,5 milliondan ko‘proq oilaning tomorqa uchastkalari kengaytirildi, tomorqaga yetolmay yurgan 580 ming oila unga ega bo‘ldi. Tomorqa xo‘jaligi maydonining o‘sishi, unga bo‘lgan e’tiborning kuchayishi, agrar siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylanishi qishloq xo‘jaligining keskin o‘sishiga olib keldi. 1989-2000 yillar mobaynida don yetishtirish 2,5 baravar o‘sib, don bo‘yicha chetga qaramlikdan qutulgan ekanmiz, bu muvaffaqiyatga erishishimizda tomorqachilarning ham munosib hissasi bor. Yana qator mahsulotlar ishlab chiqarishda ham tomorqachilarning ulushi katta. Masalan, shu davrda kartoshka ishlab chiqarish, meva, sut mahsulotlari yetishtirishda ham ijobiy o‘sishlarga erishildi. Mazkur mahsulotlarning asosiy qismi tomorqadan olinishi hech kim uchun sir emas. 3 3 Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖ 12 Gdlyan guruhi O‘zbekiston hududida cheklanmagan vakolatlarga ega bo‘ldi. Aybsiz odamlarni, ularning oila a’zolarini qamoqqa olish, jismoniy va ruhiy qiynoqqa solish avj oldi. Hibsga olinganlar tergov usullariga dosh berolmay o‘z jonlariga qasd qilishgacha borib yetdilar. O‘zbekistonda inson huquqlari behad toptalayotganligi haqida Moskvaga minglab xatlar jo‘natildi. Afsuski, bu xatlar tekshirilmasdan, hatto javob yozishga ep ko‘rilmadi. Aksincha Gdlyan va uning gumashtalariga ketma-ket unvonlar berildi. 1989-yil 23-iyun kuni respublika rahbarligiga Islom Karimov saylandi. Yangi rahbarning faoliyati O‘zbekiston fuqarolarining huquqlarini himoya qilish, toptalgan huquqlarini tiklash kabi oliyjanob va xayrli ishdan boshlandi. “Paxta ishlari”ni ko‘rib chiqish uchun maxsus komissiya tuzildi. Komissiya ish faoliyatiga 40 ming tomdan iborat ishni ko‘rib chiqish topshirildi. 1990-yilning iyun oyiga kelib, komissiya eng muhim bir xulosaga keldi. 1990-yil 13-iyun kuni Moskva shahriga SSSR Bosh prokurori, SSSR Oliy sudining rayisi va SSSR Adliya vaziri nomiga yozilgan xatda komissiya xulosalari batafsil ko‘rsatildi. Bu xatda “Paxta ishlari” chuqur tahlil qilinib, sudlanganlarni oqlash masalasi qo‘yilgan edi. Biroq yuqoridagi tashkilotlar ko‘mak o‘rniga tayziqni kuchaytirdilar. Respublika rahbarining qat’iyatli harakati bilan nohaqlik barham topdi. Komissiya ikki yildan ko‘proq vaqt orasida 40 ming tomlik ishni ko‘rib chiqdi. 3,5 mingdan ko‘proq kishi oqlandi. Qolganlarning jazo muddatlari kamaytirilib, bir qismi Prezidentimiz tomonidan avf etildi. Paxta komissiyasi faoliyatining eng muhim tomonlaridan biri shundan iboratki, paxta ishlari bo‘yicha sudlanganlarning ko‘pchiligi hayotligida oqlandi, yuzlari yorug‘ bo‘ldi, toptalgan huquqlari tiklandi, o‘z ish joylariga qaytishdi, musodara qilingan mulki qaytarilib, boshqa yetkazilgan moddiy zararlar qoplandi. 15 birlashtiruvchi kuch sifatida maydonga chiqdi. Turkiston birligi g’oyasi unda istiqomat qilib kelgan xalqlarning azaliy orzusi bo’lib kelgan. Bugungi kunda ham bu g’oya barcha xalqlarimiz uchun mushtarakdir. XX asr boshlarida hozirgi O’zb е kiston hududi tarkibiga uch davlat birlashmasi: Rossiya O’rta Osiyoni zabt etganidan k е yin tuzilgan va uning tarkibiga mustamlaka sifatida qo’shib olingan Turkiston g е n е ral-gub е rnatorligi, shuningd е k, yuzaki ravishda mustaqil bo’lgan, ammo Rossiyaga qaram hisoblangan Buxoro amirligi va Xiva xonligi kirar edi. O’sha vaqtda hududining kattaligi va aholisining ko’pligi jihatidan Turkiston o’lkasi yoki Turkiston d е b atalgan Turkiston g е n е ral-gub е rnatorligi eng yirik sanalardi. Uning tarkibiga Samarqand, Sirdaryo, Farg’ona, Zakaspiy va Е ttisuv viloyatlari kirar edi. O’lkadagi b е sh milliondan ko’proq aholining asosiy, ko’pchilik qismini o’zb е klar, tojiklar, qirg’izlar, qozoqlar, turkmanlar va boshqa y е rli xalqlar tashkil etardi. Ularning hammasi Islom diniga e'tiqod qiluvchi musulmonlar edi. Biroq o’sha vaqtda “musulmon”, “musulmon aholi” tushunchalari diniy mazmungagina emas, balki etnik mazmunga ham ega bo’lib, undan mahalliy aholini Rossiyadan ko’chirib k е ltirilgan rusiyzabon aholidan ajratish uchun foydalanilar, ko’chirib k е ltirilganlar soni o’lkadagi butun aholining o’ndan bir qismidan ham kam edi. Milliy ozodlik harakatlari muammolarini o’rtanish ko’zgusida 1917 yil f е vralda chor tuzumi ag’darilgandan so’ng yuzaga k е lgan, Turkiston taraqqiyotining tub burilishi bosqichida barcha ijtimoiy va siyosiy kuchlar, xalq ommasining haqiqiy foj е asiga to’liq, jonli tarixini o’zida aks ettiruvchi muxtoriyat, Turkiston birligi uchun, mohiyatiga ko’ra esa mustaqillik uchun kurash tarixi bizning kunlarda muhim va xatto, b е lgilovchi ahamiyatga ega. O’sha paytlarda chorizim esa mahalliy burjuaziyasining paydo bo’lishini also istamas edi. Shuning uchun rus chorizimi va burjuaziyasi o’sib kelayotgan o’zbek milliy burjuaziyasining iqtisodiy- siyosiy huquqlarini cheklab, uning rivojiga to’siq qo’ygan edi. Milliy burjuaziya bu kamsitishdan norozi bo’lgan. Islom dini arboblari o’rtasida xalqning ma’rifatli bo’lishini astoyidil istovchi guruh mavjud bo’lib, bu 5 26 sochguvchi nurafshon, chechaklarga to’la guliston va, albatta, O’zbekistondir! O’zbek diyori har bir dilbandiga mehrini teng taqsimlagani uchun, uni har bir farzandi birdek suyadi. “Vatan ne deb so’rganlarga, bir kaftgina tuproq berdim” deydi shoir. Haqiqatdan ham, siz –u biz sevib ardoqlaydigan, ko’zimizga to’tiyo qilguvchi Vatan aslida bir kaftgina tuproq emasmi?! Vatan bir kaft tuproq bo’lsa biz uning tarkibidagi qum zarrachalarimiz, Vatan dengiz bo’lsa biz suv tomchilarimiz, na biz undan ayrila olamiz, na u bizni tashlab keta oladi. Bir - birimizga shu qadar bo’gliqmizki, dunyoning qaysi chetiga bormaylik bir birimiz tomon talpinaveramiz. 29 Ta’lim sohasi bilan birgalikda . ma’daniyat sohasiga ham e’tibor katta. Xususan, 2020-yil 20-may kuni Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy bog’ida barpo etilgan “Adiblar xiyoboni” buning yaqqol misolidir. Bu boradagi reja 2017-yil 3-fevral kuni Alisher Navoiy bog’ida yurtboshimiz Shavkat Mirziyoyevning tashrif chog’ida belgilangan bo’lsa, o’sha yilning 18-aprelida davlatimiz rahbarining tegishli qarori qabul qilinib, xiyobonning me’moriy – g’oyaviy loyihasi ishlab chiqildi. O’tgan vaqt mobaynida qurilish va obodonlashtirish ishlari amalga oshirilib,8 gektardan ziyod maydonda”Adiblar xiyoboni”ning yaxlit me’moriy ansambli yaratildi. Xiyobonni g’oyaviy – badiiy jihatdan yanada boyitish maqsadida Bobur, Berdaq,Ogahiy, Muqumiy, Furqat, Behbudiy, Avloniy, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, To’lipbergan Qayupberganov, Ibroyim Yusupov, Aleksandr Feynberg singari atoqli namoyondalar xotirasiga bag’ishlangan yangi yodgorlik majmualari ham yaratildi. Ushbu islohot yosh avlodlarga o’z ajdodlarini yanada yaqindan tanitish, o’z yurti bilan tanishtirish, yuraklarda Vatanga nisbatan muhabbat va iftixor tuyg’ularini oshirishga ko’maklashadi, yordam beradi. Ha, shuncha imkoniyat va yengillliklar yaratilgan yurtda yashagan har bir shaxs har nafasini “Vatan!” deya olsa arziydi. Yuqorida sanab o’tilganlar dengizdan tomchi, xamir uchidan kichik kulcha kabidir. Negaki, bunday islohot va o’zgarishlar yildan yilga, har kuni o’z sonini oshirmoqda, ortmoqda. Taraqqiy etayotgan yurtimiz yorqin kelajak sari oldinga tomon odimlasa odimlayaptiki, aslo to’xtagan emas. Ey, aziz tengdosh, Vatan – sening taqdiring, sening qismating va shu bilan birga kelajaging hamdir! U – seni qo’llaguvchi, u seni hammadan ham ulug’ing, hammadan azizing. Sen uchun borini nisor qilib, sendan bular evaziga faqat mehr – muhabbat kutguvchi mehrga zoring va mehrga boyingdir! Vatan kishi uchun hamdard, sirdosh, yuzini yuzingizga bosib dardingizdan dard chekuvchi darddosh, ham aziz va suyukli singil, ham mehribon onadir. Mening nazdimda esa, Vatan - ko’zi muhabbatga to’la suyukli, mehr quyoshi, nur 28 1.3 “Paxta ishi”, “O`zbek ishi” nomli kompaniyalar. Aholi turmush tarzining og`irlashuvi. Orol fojasi. Farg`ona voqealari. Shuningdek, o‘sha vaqtda hali ham “Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” kabi uydirmalar bilan o‘zbek xalqi nafsoniyatiga tegishi davom etardi. O‘zbekistonning amalda mustaqillik sari tashlangan eng muhim qadamlardan biri O‘zKP Markaziy Komitetining 1989-yil 25-noyabrdagi XVIII plenumida O‘zbekiston hukumati avvalo respublika va o‘zbeklar boshiga yog‘ilayotgan malomat toshlariga chek qo‘yish, “Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi” degan uydirmalarni bas qilish, Moskva matbuotida o‘zbeklarning milliy nafsoniyatiga tegadigan chiqishlarni to‘xtatish zarurligi uqtirildi. Paxta xom-ashyosi yetishtirish 1946-1985 yillarda 5,5 barovar ko‘paydi, paxta ekiladigan maydonlar 1 mln. ga. dan ortdi. 1966-1986 yillar maboynida O‘zbekiston qishloq xo‘jaligiga 45 mlrd. so‘m mablag‘ ajratilgan bo‘lib, shundan 17,1 mlrd. so‘mi sug‘orish tarmoqlariga sarflandi. Shu davrda 1,5 mln. ga. yer o‘zlashtirildi. O‘zlashtirilgan yerlarda yangi 160 ta sovxozlar tashkil etilgan bo‘lib, 20 yil davomida bu yerlarda 10,4 mln tonna paxta xom ashyosi yetishtirildi. Qishloq xo‘jaligining ekstensiv yo‘ldan rivojlantirilishi, totalitar rejimning sug‘orish texnologiyasiga qo‘pol aralashuvi og‘ir ekologik va boshqa turli noxush ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqardi. 1985 yilga keliboq respublikada 900 ta sug‘orish tarmog‘i 92 ming gidrotexnik qurilmalar, 10 mlrd m 3 hajmda suv to‘playdigan 23 ta suv omborlari mavjud edi. 70-80 yillarda suvning tabiiy muvozanatini buzilishi yer, suv, hattoki havoning zaharlanishiga olib keldi. «Paxta ishi», «O`zbеklar ishi” va ularning salbiy oqibatlari. 1983-yildan boshlab sobiq KPSS Markaziy qo‘mitasi rahbarligida O‘zbekistonda navbatdagi oshkora qatag‘onga yo‘l ochildi. “Paxta ishi”, “O‘zbeklar ishi”, “Sharqiy front” deb atalgan mash’um siyosat niqobi ostida minglab begunoh kishilar jinoiy javobgarlikka tortildi. Moskva yuborgan generallar, prokurorlar, tergovchilar istagan odamlarni hibsga olishardi. 13 Kirish Mavzuning dolzarbligi :Istiqlolning ahamiyatini hech narsa bilan qiyoslab bo’lmaydi. U biz uchun ulkan imkoniyatlar eshigini ochib berdi. Odamlarimiz ko’ksiga shamol tegdi, yelkasi oftob ko’rdi. Erkin va farovon hayot barpo etishga bo’lgan chin istak-xohish paydo bo’lib, kelajakka ishonch tuyg’ysi uyg’ondi. Milliy an’ana hamda qadriyatlarimiz qayta tiklandi, ajdodlarimizga xurmat- ehtirom ko’rsatildi. O’z navbatida, boshlangan ulkan qurilish va obodonlashtirish ishlari tufayli shaharu qishloqlarimiz qiyofasi o’zgarib, zamonaviylashib borayotir. Ta’lim muassasalari, yo’llar, ko’priklar, sport majmualari barpo etilayapti. Qisqasi, inson baxtli yashashi uchun nimaiki zarur bo’lsa, barchasi muhayyo qilinmoqda. Kishi qalbidan joy olish xuddiki, yozuvlar bilan to’la daftardan bo’sh joy izlashga o’xshaydi. Avval daftarni yaxshilab, birma bir varaqlaganing kabi, insonni ham obdon o’rganib, u bilan yaxshi-yomon kunda birga bo’lish kerak. Siz kimningdir mo’jazgina qalbidan olgan joyingiz bu sizning – Vataningiz. Siz yashayotgan mitti yurak siz uchun bir kichik Vatan, keyinchalik sizning kattaroq Vataningiz darvozalari ochila boshlaydi: siz yashayotgan qalb istiqomat qiluvchi boshqa bir qalblar – oilangiz, kichik qishloq, mahallangiz, tuman, viloyatingiz, butun boshli Respublikangiz. Qarangki, bularning barchasi sizniki, sizning Vataningizdir. Mana yaqinda mustaqillik degan ulug’ ne’matga, bebaho boylikka erishganimizga ham 30 yil to’ladi. Bugun o’zbek diyori o’zgacha ko’rkka,havas qilarli husnga ega. Chiroyi kundan kunga oshib, yashnab bormoqda. Mustaqillikka erishganimizdan beri, qilinayotgan o’zgarish va yangilanishlar maqtanishga arzigulik. Bugun qay sohaga yuzlanmang, qaysi yo’nalishga boqmang o’z yutuqlari bilan bo’ynini g’oz qilib turibdi. Mamlakatimizda barcha sohalarda dadil islohotlar amalga oshirilmoqda. Iqtisodiyot tarmoqlarini zamon talablariga moslagan holda yangilash, aholi farovonligini oshirishga qaratilgan huquqiy hujjatlar qabul qilinmoqda. Tashabbus va takliflar qo’llab – quvvatlanib, 2 SSR Oliy Soveti tomonidan tasdiqlangandan keyingina O’zbekiston hududida kuchga ega bo’ladi. • O’zbekiston SSR davlat hokimiyati vakolatiga O’zbekiston SSR ichki va tashqi siyosatiga tegishli barcha masalalar kiradi va hokazo. O’zbekiston mustaqilligi to’g’risidagi Deklaratsiya muhim tarixiy hujjat bo’lib, mamlakatimizning o’z davlat mustaqilligini qo’lga kiritish yo’lida yana bir yangi qadam bo’ldi. 1991 yil avgust voqеalari, markaziy davlatchilik tangligi va SSSRning tanazzulga yuz tutishi. Sobiq SSSR ga kiruvchi respublikalar rasman teng va suveren deb yuritilsada, amalda qaram edi. Ular o’z erlari, suvlari, o’rmonlari va er osti boyliklariga, ko’pdan-ko’p korxonalariga o’zlari egalik qilolmas edilar. 80- yillarning oxirlari 90-yillarning boshlarida ko’pchilik respublikalar mavjud vaziyatni o’zgartirish talablarini ilgari sura boshladilar. O’zbekiston Respublikasining rahbari I.A.Karimov 1989 yil 20 sentyabrda Maskvada bo’lib o’tgan KPSS MQ ning Plenumida so’zlagan nutqida respublikalar bilan SSSR o’rtasidagi vakolatlarni aniq-ravshan ajratib qo’yishni ko’zda tutadigan yangi federativ shartnoma ishlab chiqish zarurligi to’g’risida o’z fikrini bildirib: «Biz Ittifoq va respublikalarning vazifalarini, burchlarini va o’zaro majburiyatlarini aniq-ravshan belgilab qo’yish, respublikalar mustaqilligini har jihatdan mustahkamlash tarafdorimiz»,- degan edi. Biroq Markaziy hokimiyat respublikalarga erkinlik berish haqidagi talabtakliflarni e’tiborga olmadi, to’g’rirog’i ularga erkinlik berishni xohlamas edi. Markazning qaysarligi hamda respublikalar jamoatchiligining ta’siri ostida markazdan ajralish harakati kuchayib bordi. 1990 yil bahorida Boltiqbo’yidagi Latviya, Litva, Estoniya respublikalari, keyinroq Gruziya va Ozarbayjon SSSR tarkibidan chiqqanligini e’lon qildilar. Markazda va joylarda SSSR konstitutsiyasi va qonunlari ustunmi yoki respublika Konstitutsiyasi va qonunlari ustunmi, degan masalada bahs, munozaralar kuchaydi. Markazdagilar «Kuchli markaz-kuchli respublikalar» desa, joylardagilar «Kuchli respublikalar-kuchli markaz» der edilar. 21  Ana shunday keskinlikdan, respublikada ijtimoiy-siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarishdan manfaatdor siyosiy kuchlar allaqachon ishlab chiqilgan, puxta tayyorgarlik ko’rgan reja asosida ig’vogarona harakat qildilar, olomonga oldindan tayyorlangan varaqalar tarqatdilar. Farg’onada sodir bo’lgan siyosiy ig’vogarlik Tbilisi, Tog’li Qorabog’, Bokuda tashkil etilgan ig’vogarliklardan biri edi. Keyinchalik 1990 yil fevral-mart oylarida Bo’ka va Parkent, 1990 yil iyunda O’sh va O’zganda ham shunday urinishlar bo’ldi. Yovuz kuchlar o’z maqsadiga erisha olmadilar. O’zbekistonning yangi rahbariyati tomonidan ko’rilgan chora-tadbirlar natijasida keskinlik bartaraf qilindi. 2.2. Islom Karimovning O`zb kiston R spublikasi birinchi Pr zid nti etibе е е е saylanishi. Mustaqillik D klaratsiyasining qabul qilinishi va uning е ahamiyati. Mustaqillik Deklaratsiyasi O’zbekiston SSR Oliy Sovetining ikkinchi sessiyasi 1990 yil 20 iyun kuni «Mustaqillik Deklaratsiyasi»ni qabul qildi. Deklaratsiyada har bir millatning o’z taqdirini o’zi belgilash huquqidan kelib chiqqan holda, xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlariga va demokratiya tamoyillariga asoslanib O’zbekiston SSRning davlat suvereniteti e’lon qilindi. Mustaqillik Deklaratsiyasi 12 moddadan iborat bo’lib, quyidagilar bayon etilgan: O’zbekiston SSR davlat suvereniteti • O’zbekiston SSR demokratik davlatining o’z hududida barcha tarkibiy qismlarda va barcha tashqi munosabatlarda tanho hokimligidir. • O’zbekiston SSR davlat hududi chegarasi daxlsiz va bu hudud xalqning muhokamasiga qo’yilmay turib o’zgartirilishi mumkin emas. SSSR Oliy Soveti qabul qiladigan qarorlar O’zbekiston SSR Konstitutsiyasiga muvofiq O’zbekiston 20 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11. 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil. 4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil. 5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil. Asosiy adabiyotlar 1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet. 2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet. 3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖ 4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -368 ‖ bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 30 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 bet.‖ 5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953. Internet saytlari. 1. http://Zivonet.uz 2. http://edu.uz 3. www.nadlib.uz 4. http://teoriya.ru 31 qatorda turar edi. Farg‘ona voqealaridan keyin O‘zbekistonning I.Karimov boshliq siyosiy rahbariyati bu masalada prinsipial mavqeini egalladi. Respublika ziyolilari va siyosiy kuchlari ana shu tahlikali kunlarda siyosiy va ma’naviy jihatdan yuksak mavqeda turdi. Fojeaning asl sabablarini ochib tashlash, o‘z xalqining shon- shuhrati va qadr-qimmatini himoya qilish yo‘lidagi o‘zlarining mashaqqatli urinishlarida ular respublikaning eng keskin muammolarini birinchi bor oshkora ravishda muhokamaga qo‘ya boshladilar. II.Bob.Mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekiston Respubliksidagi siyosiy ahvol. 2.1. 1989 yil o`rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o`zgarishlar. Milliy manfaatlar ustuvorligining o`sib borishi. O’zbekiston Kompartiyasi MQning 1989 yil 23 iyunda bo’lgan XIV Plenumida Farg’ona fojiasi bilan bog’liq masalalarni o’rganish uchun maxsus komissiyasi tuzildi. Komissiyaning O’zbekiston kompartiyasi MQning 1989 yil 29 iyulda bo’lgan XV Plenumi tomonidan ma’qullangan axborotida fojiani keltirib chiqargan sabablar ochib berildi.  Farg’ona viloyati, shahar, tuman partiya va sovet tashkilotlarining, huquqni himoya qilish organlarining tashkilotchilik, siyosiy ishidagi jiddiy xatolar fojiali voqealarga sabab bo’ldi. Ular viloyatdagi keskin ijtimoiy, siyosiy vaziyatni kuchayishi xavfini o’z vaqtida anglab etmadilar, millatlararo adovatni keltirib chiqarishga uringan ekstrimistlarga, poraga sotilganlarga o’z vaqtida zarba berolmadilar.  Farg’ona viloyatida o’n yillar davomida ijtimoiy-iqtisodiy keskinlik ortib bordi. Xo’jalik strukturasi buzilgan, tarmoqlar xomashyo etishtirish, yarim fabrikatlar ishlab chiqarishga moslashib qolgan edi, ishsizlar soni tobora oshib borar, odamlarni, yoshlarni ish bilan ta’minlash tadbirlari ko’rilmasdi.  Kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish ishlari buzilgan, poraxo’rlik, xizmat mavqeini suiste’mol qilish avj olgan edi. 19 moliyaviy va tashkiliy jihatdan qo’llab kelinyapti. Bunday keng ko’lamli ishlar natijasi har jabhada sezilmoqda. Fan va madaniytat, axborot texnologiyalari, iqtisodiyot, turizm, qurilish, qishloq xo’jaligi taraqqiyoti, farmaseftika, meditsina, televediniya, radio, kinomatagrafiya... Bularning har biri bir olam, suhbat uchun bir mavzu, soatlab, kunlab so’z yuritsa bo’ladi. Aytib ado qilolmaysiz. Zamon talablariga mos yurish bilan birgalikda, milliylik bilan hamohang tazrda olib borilayotgan islohotlar, yurtdoshlarimiz uchun nihoyatda shinam va ko’rkam uy - joylar, qulay o’qishxona va darsxonalar, maktab va universitetlar, joriy yildan o’z faoliyatini boshlovchi ko’pgina imtiyozlarga ega bo’lgan kasb – hunar maktablari, zamonaviy tibbiy jihozlar bilan ta’minlangan va ta’mirlangan, yangitdan qurilgan shifoxonalar, sayyohlar e’tiborini o’ziga jalb qilib kelayotgan turistik bino majmualari, mehmonxonalar, yurtdoshlarimiz vaqtini yanada mazmunli o’tkazilishini maqsad qilib bunyod etilgan istirohat bog’lari, tarixiy, ijtimoiy mavzudagi ekranbop kinofilmlarning suratga olinayotgani bugungi kunning ko’zga ko’ringan yutuqlaridandir. Kurs ishining maqsadi : Mustaqillikdan oldin Turkiston milliy ozodlik uchun boshlagan harakar haqida ma’lumot berish. Kurs ishining vazifasi: Turkistonning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy ahvoli, tarixiy shart-sharoitlarini yoritish Kurs ishining ob'ekti : “Paxta ishi”, “O`zbek ishi” nomli kompaniyalar. Aholi turmush tarzining og`irlashuvi. Orol fojasi. Farg`ona voqealari. Kurs ishining predmeti : Mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekiston Respubliksidagi siyosiy ahvoli haqida Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 qazib olish (konchilik), t е mir yo’l transporti tarmoqlari va boshqa sohalar o’lka milliy xo’jalik majmuasining tarkibiy qismi emas edi. Bu tarmoqlar Rossiya markaziy sanoat rayonlarining talab-ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lib, bular mahsulotining Turkiston doirasidan ch е tga chiqarilishi uni olinadigan foydadan butunlay mahrum etar, bu esa ishlab chiqarishni k е ngaytirish imkonini barbod qilardi. Ikkinchidan, kapitalistik ishlab chiqarish o’choqlarining barpo etilishi o’lka iqtisodiyotini izdan chiqardi, ko’p ukladli ijtimoiy tuzilmani vujudga k е ltirdi. Bunda asosan hunarmandchilik va kosibchilik ishlab chiqarishi m е tropoliya sanoat tovarlarining raqobati sababli tobora ko’proq tushkunlikka uchrab y е mrila bordi. Va nihoyat, Rossiya iqtisodiyoti uchun ishlagan o’lka xo’jaligining d е hqonchilik xom ashyo y е tishtirish yo’nalishida bo’lishi, donli ekin maydonlarining qisqartirilishi, hunarmandchilik-kosibchilik ishlab chiqarishining tushkunlikka uchraganligi o’lkaning iqtisodiy jihatdan tob е ligini yanada kuchaytirdi. Ana shu tob е lik halokatli oqibatlarining butun og’irligini Birinchi jahon urushi (1914-1917) yillarida xalq ommasi o’zgarganida sinab ko’rdi: muntazam harakatda bo’lgan t е mir yo’llar ishidagi uzilish va barbod bo’lish hollarining t е z-t е z sodir bo’lib turganligi sababli oziq-ovqat tangligi va ocharchilik surunkali tus oldi. Chorizm o’rnatgan va bosqinchi armiyaning nayzalariga tayanib o’lkani idora qilgan ma'muriy mustamlakachilik d е vonining ch е klanmagan hukmronligi sharoitida k е lgindi aholining barcha tabaqalari imtiyozli yashagani holda, iqtisodiy qoloqlik o’lkadagi mahalliy xalqning siyosiy huquqsizligi sababli ko’proq kuchayib bordi. 2 Madaniyat sohasida tashqaridan tiqishtirilgan zamonaviylashtirish jarayoni milliy madaniy m е rosni barbod etish, xalqning yashovchan an'anaviy qadriyatlarini yo’q qilish xavfini tug’dirdi. Mustamlakachilik Turkiston xo’jaligining an'anaviy tarkibiga putur y е tkazish bilan bir qatorda milliy asosda burjua yo’nalishida o’z ahvolini mustaqil ravishda o’zgartirish imkoniyatidan uni 2 Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet. 9 Mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekiston Respubliksidagi siyosiy ahvol. Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................... 2 I.Bob. Turkiston milliy ozodlik uchun boshlagan harakar .............................................................. 4 1.1.XX asr boshida Turkistonning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy ahvoli, tarixiy shart-sharoitlar . . . 4 1.2.XX asr 80-yillari o rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma naviy hayotidagi ʻ ʻ inqirozli holat. Markazning O`zbekistonda amalga oshirgan qatag`on siyosati. ........................... 11 1.3 “Paxta ishi”, “O`zbek ishi” nomli kompaniyalar. Aholi turmush tarzining og`irlashuvi. Orol fojasi. Farg`ona voqealari. ............................................................................................................. 13 II.Bob.Mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekiston Respubliksidagi siyosiy ahvol. .................. 19 2.1.1989 yil o`rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o`zgarishlar. Milliy manfaatlar ustuvorligining o`sib borishi. ......................................................................................................... 19 2.2. Islom Karimovning O`zbеkiston Rеspublikasi birinchi Prеzidеnti etib saylanishi. Mustaqillik Dеklaratsiyasining qabul qilinishi va uning ahamiyati. ................................................................. 20 Xulosa ............................................................................................................................................ 27 Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................................................................................ 30 1 ancha past edi. Qishloq aholisining iste’mol darajasi bu o‘rta hisobdan ko‘ra yana ham achinarli edi. Paxta yakkahokimligining kuchayishi qishloq xo‘jaligini boshqa sohalarini qoloqlikka olib keldi, g‘alla, chorvachilik mahsulotlari, sabzavot-mevaga aholining talabi qondirilmadi. Buning ustiga tomorqaga nisbatan noto‘g‘ri siyosat olib borildi. 50-yillarning boshlarida respublika rahbarlarining tashabbusi bilan sug‘oriladigan yerlarda tomorqa hajmi 25 sotihdan 13 sotihga tushirildi. Bu ko‘rsatkich joylardagi rahbarlarning o‘zboshimchaligi bilan 10 sotihgacha, Farg‘ona, Toshkent viloyatlarida esa, hatto 6-8 sotihgacha kamayib ketdi. Bu holat respublika qishloq aholisining turmush darajasini g‘oyat og‘ir qilib qo‘ydi. Farg`ona voqealari. Shu davrga kelib respublika qishloq xo‘jaligida ko‘plab muammolar to‘planib qoldi. Sovet tuzumining navbatdagi islohoti ham yo‘l qo‘yilgan xatolar tufayli barbod bo‘ldi. Ushbu muammolardan xalq e’tiborini chalg‘itish uchun ko‘p yillar davomida yig‘ilib qolgan milliy noroziliklardan foydalanildi. Kommunistik mafkura o‘z hukmronlig ini saqlab qolish uchun hatto ayrim respublikalarda millatlararo nizolarni uyushtira boshladi. 1989 yilda Toshkent, Farg‘ona, Andijonda ro‘y bergan millatlararo mojarolar, Kavkazdagi qurolli to‘qnashuvlar, quvg‘in qilingan xalqlarni noroziliklaridan razilona manfaat yo‘lida, respublikalarda, shu jumladan O‘zbekistonda paydo bo‘layotgan hurlik ovozini bo‘g‘ish uchun foydalandilar. Ikkinchi jahon urushi yillarida mustabid tuzum tomonidan deportatsiya qilingan bir qator xalqlar qatorida mesxeti turklari ham bo‘lib, ular asosan aholi zich yashaydigan Farg‘ona viloyatiga, bir qismi Andijon, Namangan va Toshkent viloyatlariga joylashtirilgan bo‘lib, buning oqibatida ijtimoiy-iqtisodiy va millatlararo munosabatlarda qo‘shimcha muammolarni yuzaga keltirgan edi. Bu muammoga sovet davlati o‘z vaqtida e’tibor bermadi. 1989 yil 24 mayda Quvasoy shahrida yoshlar o‘rtasida (R. Nishonov ta’rificha, “bir banka qulpunoy uchun” ) bo‘lgan bezorilik millatlararo (mahalliy yoshlar bilan mesxeti turklar o‘rtasida) 17 I.Bob. Turkiston milliy ozodlik uchun boshlagan harakar 1.1. XX asr boshida Turkistonning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy ahvoli, tarixiy shart-sharoitlar Xalqning, jonajon o’lkaning, davlatimiz hududining holis va haqqoniy tarixini tiklash, milliy o’zlikni anglash jarayonida g’oyat muhim o’rin tutadi. Shunday ekan tarixni o’rganish va bilish zarur. Tarixsiz kelajak yo’q. Zero bu maqolada XX asrda Turkistonning ijtimoiy-siyosiy va albatta manaviy hayoti haqida so’z yuritishga harakat qildik. Turkiston bu davrda qanday ahvolda edi va mintaqada qanday siyosiy-ijtimoiy o’zgarishlar, jamoatchilik ishlari olib borilmoqda edi. Tarix–bu bizning kelajagimiz. Tarixni bilmasdan turib kelajakka yuz tutib bo’lmaydi. Chunki, kelajak bugundan, bugun esa tarixdan boshlanadi. Bulardan tashqari o’sha davr ma’rifatparvarlari qanday g’oyalar ostida birlashishni ilgari surishgan va o’lkani yangilash siyosati qay tarzda amalga oshirilganligi haqida ham so’z yuritishga harakat qildik. Turkiston xalqining kelajagi eng avvalo xalqning o’ziga, ma’naviy qudratiga va milliy ongining ijodiy kuchiga bo’g’liq edi. Bu davrda Turkistonda millatning ma’naviy va aqliy o’sish salohiyatining oshirilishiga kuchli e’tibor qaratilgan edi. Chunki, ma’naviylik va ma’rifiylik Turkiston xalqining ko’p asrlik tarixi davomida doimo uning eng kuchli va o’ziga xos bir xususiyati hisoblanardi. XX asrning boshlanishi Turkiston o’lkasi tarixida eng jiddiy burilish yuz b е rgan davrlardan biriga to’g’ri k е ldi. O’tgan o’n yilliklar mobaynida o’lka bag’rida y е tilgan jarayonlar ijtimoiy hayot yuzasiga qalqib chiqib, uning n е gizini qamrab olgan chuqur tanglikni ochib tashladi. Tashqi va ichki omillar tufayli vujudga k е lgan bu jarayonlar o’z tabiatiga ko’ra bir xil emas, l е kin o’zining y е miruvchilik ta'siri jihatidan yaxlit edi. Turkiston 1917-yilda muhim siyosiy o’zgarish arafasida turar edi. Mintaqa xalqlari Rossiyaning 50 yillik mustamlakachilik zulmiga qarshi tinimsiz ravishda milliy ozodlik kurashini olib bordilar. Dastlab ma’rifatparvarlik harakati siyosatida vujudga kelgan Jadidchilik Turkiston taqdiri hal qilinoyatgan paytda o’zbek xalqini g’oyaviy jihatdan 4 Ma’shum nomlar bilan atalgan kompaniyavozlik davrida yo‘l qo‘yilgan xatolar, poraxo‘rlik qo‘shib yozish, mansabni suiste’mol qilish kabi illatlar ochib tashlandi. Biroq bu nuqsonlar sobiq Ittifoqqa, mavjud chirigan tuzumga qolaversa Markazga ham tegishli edi. Markaziy matbuotning ba’zi bir mualliflari Kavkaz, O‘rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlarining yuziga qora chaplashga harakat qila boshladilar. Bu hududlarda yashagan millatlar o‘z vaqtida mavjud jinoiy guruhlar faoliyatiga qarshi kurashganlar. Ular sotsialistik qonunchilikni buzilayotgani haqida Moskvaga arz qilishgan, biroq ularning o‘zlari, ya’ni “suvni loyqalatuvchilar” quvg‘inga uchraganlar! 1983-yilning oxirida respublikada juda og‘ir vaziyat vujudga kelgan edi. Birinchidan, jinoyatchilikka qarshi kurashish niqobi ostida sobiq markazdan ketma-ket turli tergov guruhlari tashlandi. Respublikamizdagi rahbarlik lavozimlariga sobiq Ittifoqning har xil joylaridan kadrlar kela boshladi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining ikkinchi kotibligiga Anishchev, Ministrlar Soveti Raisining birinchi o‘rinbosari Ogarok, Oliy Kengash Prezidiumi rayisining o‘rinbosari etib Romanovskiylar tayinlandi, Toshkent shahrining taqdiri Satinga topshirildi. Respublika prokurori etib Buturlin, uning o‘rinbosarligiga Gaydanov, tergov boshliqligiga Laptev, Ichki ishlar vazirligiga Didorenko tayinlandi. Barcha viloyatlarda ham ahvol shunday bo‘lib, ular respublikadagi hukmronlikni to‘la qo‘lga olgan edilar. “Paxta ishi” va “o‘zbeklar ishi” deb yuzsizlarcha nomlangan tergovlar boshlanib ketdi. Gdlyan guruhi o‘zbekistonliklarga nisbatan qonunsiz, beshafqat ishlarni boshlab yubordi. Ularning zo‘ravonligi oqibatida sudlar adolatsiz hukmlar chiqara boshladi. 1989 yilgacha bu ishlar bo‘yicha 4,5 mingdan ko‘proq kishi sudlandi. O‘sha paytda respublikadagi qamoqxonalarda joy qolmagani uchun sudlanganlarning mingdan ortig‘i jazoni o‘tash uchun Sibir qamoqxonalariga jo‘natildi. 14 O‘zbekisiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, xususan, respublika rahbariyatining qat’iyatli harakati bilan nohaqlik barham topdi. Minglab begunoh fuqorolarning nomlari oqlandi. Orol fojiasi. Mavjud suv zahirasi imkoniyatlaridan ortiq yerlarning o‘zlashtirilishi, tog‘ yon bag‘irlariga ekin ekilishi, o‘rmonlarni shafqatsizlik bilan kesilishi, daryo va ko‘l suvlarining ifloslanishi hayvonot olamida halokatli o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi. Orol dengizi yaqin o‘tmishda dunyodagi eng katta ko‘llardan hisoblanib, baliqchilik, ovchilik, transport sohasi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan edi. Biroq bir avlod umri davomida bir dengiz quridi. Bir mustabid tuzum rahbariyatining respublikadagi paxta yakka hokimligi siyosati, ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyot, Orol atrofida favqulodda halokatli ekologik xatarni keltirib chiqardi. 4 Orol dengizining qurishi 1960-70 yillarda yiliga-18 sm, 1971-1980 yillarda- 53 sm, 1981-1985 yillarda-78 sm, 1985 yilga kelib esa-87 sm.ga yetdi. 1961 yildan 1991 yilgacha dengiz haji 3 baravar qisqardi, dengiz o‘z qirg‘og‘ida 75-80, ba’zi joylarda 100 km.ga chekindi. 1980 yillarning boshida Orol dengiziga suv kelishi deyarli butunlay to‘xtab, nodir suv makoni quriy boshladi. Bu yerlarda 2 mln. ga tuz va qumdan iborat maydon ochilib qoldi. Sanoat va qishloq xo‘jaligida yuzaki islohotlar xalqning turmush ahvolida deyarli o‘zgarish yasamadi. Ayniqsa, sobiq ittifoqdagina emas, balki mehnat sharoiti eng og‘ir bo‘lgan o‘zbek paxtakorlarining turmush darajasi ayniqsa achinarli ahvolda bo‘ldi. O‘zbekistonda oziq-ovqat mahsulotlari “sotsializm uzil-kesil g‘alaba qilgan” davrda aholining jon boshiga hisoblaganda quyidagicha edi: go‘sht 29 kg, sut 150 litr, tuxum 78 dona, qand-shakar 21,2 kg, kartoshka 28, sabzavot va poliz mahsulotlari 66 kilogramdan to‘g‘ri keldi. Bu miqdor umumittifoq darajasidan 4 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , ‖ 2000, -368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - ‖ 224 bet. 16 fevralda O’zbekiston Oliy Kengashning Rayosati referendum o’tkazishni maqulladi va SSSR Oliy Soveti tomonidan tayyorlangan byulleten bilan birga yana bitta qo’shimcha byulletenni ovozga qo’yishga qaror qildi. Qo’shimcha byulletenga «Siz O’zbekistonning mustaqil, teng huquqli respublika sifatida yangilangan Ittifoq (Federatsiya) tarkibida qolishiga rozimisiz?» degan savol qo’yildi. Ovoz berishda qatnashgan saylovchilarning 93 foizi bu savolga «Ha» deb javob berdilar. Demak, o’zbekistonliklar o’z mamlakatini mustaqil davlat sifatida federativ ittifoqda bo’lishini, O’zbekistonning suveren respublika sifatida rivojlanishini yoqlab ovoz bergan edilar. 1991 yil aprelda Kievda Ukraina, Rossiya, Belorus, O’zbekiston, Qozog’iston respublikalari rahbarlarining uchrashuvi bo’ldi. Uchrashuvda mustaqil respublikalar manfaatlariga mos keladigan Ittifoq shartnomasini tuzishga yondashish yo’llari ishlab chiqildi va tegishli bayonot imzolandi. Bu xujjatni Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston respublikalari ham imzolashga rozilik bildirdi. Markaz yon berishga majbur bo’ldi. 1991 yil aprelda Novo-Ogoryovoda SSSR Prezidenti M.S.Gorbachyovning 9 respublika rahbarlari bilan uchrashuvi bo’ldi. Ishtirokchilar tomonidan «Mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirish va tanglikni bartaraf etishga doir kechiktirib bo’lmaydigan choralar to’g’risida» qo’shma Bayonot imzolandi. Bu hujjat «9Q1» (9 respublika Q Markaz) degan nomni oldi. Uning mazmuni markazning yon berganini, Kievda bildirilgan fikr-mulohazalarga rozi bo’lganini ko’rsatadi. 1991 yil 3 iyunda Novo-Ogoryovoda SSSR Oliy Soveti vakillari bilan Respublika rahbarlari o’rtasida uchrashuv bo’ldi. Uchrashchuvda Mustaqil davlatlar ittifoqi (MDI) tuzish masalasi muhokama qilindi. Mulk, til va yangi shartnomani tasdiqlash tartibi to’g’risida keskin munozara bo’ldi. Uchrashuvda ishtirokchilarning fikr-mulohazalari asosan inobatga olingan «Mustaqil davlatlar ittifoqi to’g’risida shartnoma» loyihasi Mustaqil davlatlar ittifoqini tuzishga intilish ishlab chiqildi. Loyiha barcha Respublikalar Oliy Sovetlariga muhokama uchun jo’natildi. Mazkur shartnoma loyihasi O’zbekiston Oliy Sovetida 1991 yil 14 iyunda muhokama qilindi. Kengash Federatsiya tamoyillari asosida Mustaqil 23 mahrum etdi, turg’unlikka, inqirozga, qoloqlikka mahkum qildi, ishsizlik o’sishiga, xalq turmush darajasi pasayib k е tishiga ko’maklashdi. Bularning hammasi ijtimoiy hayotda nizo va mojarolarni ko’paytirdi. siyosiy b е qarorlikni, kuchlar qarama-qarshiligini kuchaytirdi. Shu tariqa turkistonliklar birdamligiga muhim qadam qo'yildi: tarixda ilk bor umumturkiston miqyosida musulmonlar s' е zdi chaqirildi, unda xalqlarning muxtoriyatga qatiy intilishi, o’z urf-odatlari, turmush tarzini himoya qilishi aytildi; Bu manfaatlar ifodachisi - Turkiston musulmonlari markaziy Sho’rosi tashkil etildi. U Turkiston jamoatchiligi, ayniqsa uning ilg’or qismi tomoilidan Milliy markaz sifatida tushunildi. Taraqqiyparvarlar (jadidlar o’zlarini shunday d е b atardilar) chorizmning qarshiligini bartaraf etib, jismoniy jihatdan yo’q qilib yuborish taxdidiga ham qaramasdan, o’z ma'rifatparvarlik faoliyatidan qaytmadilar, tabiiy fanlar asoslari o’qitiladigan yangi usul maktablari tarmoqlarini ochib, gaz е ta va jurnallar nashr etdilar, chop qilingan mahsulotlarni tarqatib, o’zlarining badiiy asarlari asosida xalq ommasi bilan aloqani yo’lga qo’yib, ana shu aloqa vositalarini mustahkamladilar, xalqda taraqqiyot, ilm sari intilishni uyg’otdilar, bularni butun insoniyat hayoti bilan bog’ladilar. Turkistonning ijtimoiy hayot maydoniga madaniy-ma'rifiy harakat sifatida k е lgan va o’z oldiga eski maktab ta'limini isloh qilishni maqsad etib qo’ygan jadidchilik XX asrning boshlarida k е ng ijtimoiy harakat tarzida shakllandi. Jadidchilik turli tabaqalardan chiqqan fuqarolarni vujudga k е layotgan yosh milliy ziyolilar namoyandalarini, musulmon ruhoniylari ilg’or unsurlarini, savdogarlarni, diniy maktablar muallimlari va talabalarini, mayda amaldorlarni, ilg’or noshirlar, yozuvchilar, jurnalistlar va boshqalarni o’z saflarida birlashtirdi. Mahmudxo’ja B е hbudiy, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Abdulvohid Burhonov, Fayzulla Xo’ja е v, Abdulla Qodiriy, Ubaydulla Xo’ja е v, Munavvar Qori, Polvonniyoz Xoji Yusupov, Tavallo jadidlarning eng taniqli namoyandalari edi. Jadidlarning "Turon" gaz е tasida xotin-qizlar maktabini ochish va ularni 10 Markaziy hokimiyat jamoatchilikning talabi ostida Ittifoq shartnomasini yangilash zarurligini e’tirof etishga majbur bo’ldi. SSSR Oliy Soveti mazkur masala bilan shug’ullanuvchi maxsus delegatsiya tuzdi va uning tarkibini tasdiqladi. 1990 yil iyulda Moskvada Markaz vakillari bilan respublikalar delegatsiyalari yangi shartnoma matnini tayyorlashga kirishdi. 1990 yil avgust oyida Ittifoqni yangilash dasturi ishlab chiqildi. Dasturda respublikalar o’z hududlaridagi butun milliy boyliklarga egalik qilish, foydalanish huquqiga ega ekanligi ta’kidlangan edi. Ammo shartnomaga bunday yondashuv Markazdagilarga yoqmadi. SSSR Oliy Soveti mazkur dasturni qabul qilmadi. SSSR Oliy Soveti respublikalarning istak va manfaatlarini batamom inkor etgan yangicha shartnoma loyihasini tuzib respublikalarga tarqatdi. Respublikalar, shu jumladan, O’zbekiston Markaz loyihasini qabul qilmadi. 1991 yil fevral-mart oylarida Ittifoq shartnomasi loyihasi ustida qayta ish olib borildi. Unda Boltiq bo’yi respublikalari, Gruziya, Armaniston, Moldova vakillari qatnashmadi, Ozarbayjon kuzatuvchi bo’lib qatnashdi. Ittifoq bilan respublikalar vakolatlarini farqlab qo’yishga harakat qilindi. Nihoyat, Ittifoq va respublikalar vakolatlari belgilab berilgan Ittifoq shartnomasini yangilash talabi 300 shartnoma loyihasi matbuotda e’lon qilindi. Respublikalarda mazkur loyiha muhokama qilindi. O’zbekiston rahbariyati respublikalarga to’la mustaqillik berishni ko’zlamaydigan shartnoma loyihasini rad etdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo’mitasining 1991 yil 12 martda bo’lgan IV plenumida so’zlagan nutqida: «Ittifoq shartnomasini imzolash uchun eng qulay payt qo’ldan boy berib qo’yildi. Ikki yil muqaddam bu masalani ko’targan kishilarning ovoziga hech kim quloq solmadi. Markaz 1922 yildagi shartnomaga mahkam yopishib olib, oqilona takliflarni qabul etmadi, ishni paysalga soldi»,-degan edi. Bu fikrning to’g’riligini hayot to’la isbotladi. Butunittifoq referendumi SSSR Oliy Soveti Ittifoq shartnomasini o’zgartirish, SSSRni teng huquqli suveren respublikalar Federatsiyasi sifatida yangilash xususida xalqning fikrini bilish maqsadida 1991 yil 17 mart kuni Butunittifoq referendumini o’tkazishga qaror qildi. 1991 yil 20 22 Davlatlar Ittifoqini tuzish tarafdori ekanligini bildirdi. Shu bilan birga u Respublikalar vakolatlarini yanada kengaytirishga doir takliflarni ilgari surdi. 1991 yil iyul oyining oxirlarida Novo-Ogoryovoda yangi shartnoma loyihasini uzil-kesil tayorlash uchun Markaz vakillari va Respublika rahbarlarining uchrashuvi bo’ldi. Markazni ham, Respublikalar rahbarlarini ham qanoatlantiradigan «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi to’g’risida shartnoma» loyihasi tayyorlandi. Ammo hamma rozi bo’lgani holda «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi to’g’risidagi shartnoma»ni imzolash 1991 yil 20 avgust kuniga qoldirildi. SSSR Prezidenti M.S.Gorbachyov Foros (Qrim)ga dam olish uchun jo’nab ketdi. 1991 yil avgust voqealari Markaziy hokimiyatni saqlab qolish, respublikalarga mustaqillik bermaslik payida yurganlar uchun qandaydir bir «imkoniyat» vujudga kelgan edi. Ana shu kuchlar tomonidan 1991 yil avgustda Markaziy hokimiyatni avvalgi maqomida saqlab qolish maqsadida fitna tayyorlandi va SSSR da Favqulodda holat davlat qo’mitasi (FHDQ) tuzildi . Uning boshliqlari G.I.Yanaev – SSSR vitseprezidenti, O.D.Baklanov – SSSR Mudofaa Kengashi Raisining birinchi o’rinbosari, V.A.Kryuchkov - SSSR Davlat xavfsizligi qo’mitasining raisi, V.S.Pavlov - SSSR Bosh vaziri, B.K.Pugo – SSSR ichki ishlar vaziri, D.T.Yazov - SSSR mudofaa vaziri, V.A.Starodubtsev - SSSR dehqonlar uyushmasi raisi, I.Tizyakov - SSSR sanoat, qurilish, transport va aloqa davlat korxonalari hamda inshoatlari uyushmasining prezidenti kabi Markaziy hokimiyatning rahbarlari edi. Shu tariqa, fitnachilar M.S.Gorbachyovni noqonuniy yo’l bilan hokimiyatdan chetlashtirib, o’zlari hokimiyatni egallab oldilar. Mazkur qo’mita Sovet rahbariyatining Bayonoti, Sovet xalqiga murojaatnoma, Davlatlar va hukumatlarning boshliqlariga hamda BMT Bosh kotibiga murojaat va boshqa qarorlarni e’lon qildi. Butunittifoq doirasida mo’rtlashib qolgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat yanada taranglashdi. Mamlakatdagi siyosiy kuchlar vaziyatga turlicha munosabat bildirdilar. Qaltis vaziyatda 1991 yil 19 avgustda O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov Hindistonga qilgan rasmiy tashrifidan qaytib keldi va Toshkent shahri faollari bilan uchrashuv o’tkazdi. Uchrashuvda Prezident O’zbekistonning nuqtai nazarini bildirib, 24 ijtimoiy hayotga jalb etish zaruriyati haqida so’z borgan maqolani tanqid qilib, jurnal uning muallifiini xudo yo’lidan toyganlikda ayblaydi. Jurnal ayol kishi ayolligicha qolishi k е rak va uni erkakka t е nglashtirish aqlsizlikdir d е b yozadi. Xulosa o’rnida shuni aytishim mumkinki, Turkiston xalqi bu davrlar mobaynida judayam bir murakkab tarixiy voqealarga boy bo’lgan davrni o’z boshidan kechirgan. Turkiston chor Rossiyasi tuzumining zulmi ostida qolgan bir paytda o’lkada Taraqqiyparvar guruhlar paydo bo’la boshlagan edi. Va bu holatni yuzaga chiqishini, paydo bo’lishini chor Rossiyasi xohlamas va bu yo’nalishning taraqqiyparvarlarini jazolar edi. Lekin Taraqqiyparvarlar xalqning g’oyaviy jihatdan birlashishi va Turkiston xalqining azaliy orzusini amalga oshirish g’oyalari ostida nazarga tusha olgan edi. Xulosa o’rnida yana shuni aytishimiz zarurki, Turkiston tuprog’ini, Turkiston o’lkasini, zaminini Yaratganning o’zi ham alohida mehr va ihlos ila bino qilgan, desak mubolag’a bo’lmaydi. Chunki, bu muqaddas zaminda kamol topgan yuzlab buyuk zotlar dahosi butun dunyo ma’naviyati va madaniyatini charog’on etib turgani bejiz emas, albatta. 1.2. XX asr 80-yillari o rtalarida respublika ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy vaʻ ma naviy hayotidagi inqirozli holat. Markazning O`zbekistonda amalga ʻ oshirgan qatag`on siyosati. O‘zbekistonning mustaqillikka erishuvi uzoq davom etgan tarixiy jarayonning natijasi bo‘ldi. O‘zbek xalqi qariyib 3000 yillik tariximizda qisqa vaqtgina mustaqil yashagan xolos. Ayniqsa, keyingi oq va qizil saltanatning 130 yil davom etgan hukmronligi o‘z tarixiy davlatchiligiga ega bo‘lgan Turkistonni mustamlaka va qaramga aylantirgandi. Bu zulmatga qarshi kurash goh pinhona, goh oshkora bo‘lsin xalqimiz azal-azaldan o‘z fikri-zikri bilan mustaqil, ozod, erkin yashash uchun tinimsiz intildi. 11 Xulosa Xulosa qilib aytganda y urtimizdagi o’zgarishlarni jahon hamjamiyati ham tan olmoqda. Xususan, dunyodagi eng nufuzli nashrlardan biri bo’lgan Buyuk Britaniyaning “Ekonomist” jurnali O’zbekistonni 2019-yildagi eng jadal islohotlarni amalga oshirgan davlat - “Yil mamlakati’ deb e’tirof etdi. Islohotlar 2021-yilda ham davom etib, o’z sonini oshirimoqda. Joriy yilda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat boshqaruv akademiyasida “Yangilanayotgan O’zbekiston uchun yangi avlod kadrlari” mavzusidda xalqaro konfrensiya tashkil etildi. Ushbu konfrensiya har bir yosh uchun qiziq bo’ldi.”El – yurt umidi” jamg’armasi tomonidan tashkil etilgan bu anjumanda AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Kanada, Yaponiya, Avstraliya, Janubiy Koreya kabi rivojlangan 18ta davlatdan kelgan 300dan ziyod “Umid” jamg’armasi bitiruvchilari ishtirok etdi. Bu 300 o’zbek bitiruvchilari yosh polaponlik kezlarida vatan tomonidan qo’llangan, go’yoki ilk qadamlarini onasi qo’lidan tutib tashlovchi go’dak singari, kelgusi hayot yo’lida Vatanga suyangan yoshlar edi. Ular ishtirokida o’tkazilgan ushbu anjuman bitiruvchilar o’rtasida doimiy aloqa o’rnatish uchun o’ziga xos platforma sifatida tashkil etildi. Konfrensiya ko’pchilik uchun qiziqarli bo’lganini isbotlovchi dalillardan biri http://conference.eyuf.uz sayti orqali 600dan ziyod yosh avlodning ro’yxatdan o’tganidir. Barchamizga ma’lumki,ushbu yilda fan, madaniyat, adabiyot, san’at sohasida bir qancha yangilanishlar, islohotlar, turli masalalarni hal qilishga qaratilgan konfrensiyalar tashkil etilmoqda. Shuningdek, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga murojaatnomasida Buxoro, Nukus, Samarqand,Guliston, Urganch shaharlarida IT- parklar tashkil etilishini, yaqin ikki yil ichida barcha qishloq va mahallalarda tezkor internet xizmati yo’lga qo’yishni ta’lim sohasida esa davlat grantlari sonini yanada ko’paytirish, qizlar uchun alohida grantlar tashkil qilishni, ona tili bo’yicha bilimlarni baholashning milliy test tizimi paydo bo’lishini aytib o’tdilar. 27 taraqqiyparvar ziyolilar chorizim va johil ruxoniylarga qarshi edilar. Millat taraqqiyotini o’ylovchi ushbu taraqqiyparvar kuchlar o’zbek xalqining hunarmandlari, dehqonlari, savdogarlari, yirik mulkdorlari, islom ulamolari xalqning deyarli barcha tabaqalari orasida mavjud edi. Ziyolilar chorizimga qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uyg’otish va ma’rifiy jabhadan boshlashga qaror qilgan edilar. Jadidchilik harakati ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida rivojlanish uchun o’ziga qulay zamon topdi. Oradan 20 yil o’tgach, 1917-yilga kelib jadidlar Turkistondagi siyosiy jarayonlarning qoq markazida turishdi. Jadidchilik 1917-yili ma’rifatchilik harakatidan siyosiy harakat darajasiga allaqachon ko’tarilgan edi, o’sha 1917- yilning o’zida to’rt marta butun Turkiston quriltoyi o’tkazildi. 1917-yil 16-23 aprelda Toshkentda bo’lgan 1-quriltoyda demokratik Rossiya tarkibida Turkiston muxtoriyatida tashkil etish g’oyasi olg’a surildi. Bu g’oya Turkiston xalqlarining o’z milliy demokratik davlatchiligini tiklash yo’lidagi dastlabki qadami edi. 1917-yil 10-sentabrda Toshkentda butun Turkiston musulmonlarining 2-quriltoyi ochildi. Jadidlarning boy tarixiy merosida milliy g’oya va milliy mafkura alohida o’rin tutadi. Jadidchilik faqat madaniy hodisa bo’libgina qolmasdan u avvalo siyosiy hodisa ham edi. Jadidlar o’z faoliyatida davlat va uning qurilishidan tortib, jamiyat va uning manaviy hayotigacha bo’lgan barcha masalalarni qamrab olgan edi. Tukiston ijtimoiy- siyosiy hayotida o’lka muxtoriyati masalasi asosiy masala bo’lib qoldi. Bu paytda yuzaga kelgan jadidlarning milliy g’oyasida quyidagi ikki masala asosiy maqsad qilib qo’yilgandi: - xalqimizni dunyoning ma’rifatli millatlari darajaga ko’tarish; - Turkistonning o’z mustaqilligiga erishuvi. Jadidlarning davlat va jamiyat haqidagi qarashlarida bu ikki masala bir biri bilan uzviy bog’lanib ketgan. Chunki millat ma’rifatli bo’lishi uchun mustaqil bo’lmog’i lozim. Mustaqil bo’lishi uchun esa xalqimiz eng avvalo ilm-ma’rifatni puxta egallashi kerak edi. Jadidlar bir tamondan Turkiston mustaqilligi uchun 6

Mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekiston Respubliksidagi siyosiy ahvol

Купить