Napoleon Banopart va Rossiya munosabatlari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	86.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

111 Продаж

Napoleon Banopart va Rossiya munosabatlari

Купить

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………...………………......4-5
I. BOB. NAPOLEON BANOPART HOKIMYATGA KELISHI................6-13
II. BOB. 1799-1815-YILLARDA FRANSIYA VA ROSSIYA
MUNOSABATLARI…………………………………………………………14-33
XULOSA ………………………………………………………………..……34-35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLA R RO YXATI………………………..36ʻ

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Napoleon Bonapart butun Yevropaga ta sirʻ
ko rsatgan va Fransiya inqilobiy urushlari paytida Fransiyani boshqargan
ʻ
qo mondondir. U urush va to qnashuvlarning aksariyatida g alaba qozongan, 1815
ʻ ʻ ʻ
- yilda yakuniy mag lubiyatga uchraguniga qadar tezda Yevropa qit asi ustidan
ʻ ʻ
nazoratni qo lga kiritdi. Tarixdagi eng muhim qo mondonlardan biri bo lgan
ʻ ʻ ʻ
Napoleonning urushlari butun dunyo harbiy maktablarida o qitiladi va u Yevropa
ʻ
tarixidagi eng mashhur va bahsli siyosiy arboblardan biridir.
Napoleon Bonapart yoshligidayoq toblanib, hayotning ko`p sinovlarini
boshdan kechirib, kichik zobitlik darajasidan mamlakat hukmdori, Fransiyaning
Birinchi Konsuli va imperatorligiga ko ʻ tarildi. Uning yoshligi Fransiyada o n
ʻ
yildan ko proq davom etgan
ʻ Buyuk fransuz inqilobi (1789-1799) davri bilan
uzviy Bu inqilobda minglab fransuz va yevropaliklar halok bo ldi, ana shu
ʻ
qurbonliklar evaziga Fransiya va, umuman, Yevropa davlatlarida siyosiy tizimlar
butunlay o zgarib ketdi. Inqilobiy to ntarishlar tufayli Fransiya o rta asrlar
ʻ ʻ ʻ
sharoitidan sanoatlashgan jamiyat sari qadam qo ydi, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy,
ʻ
madaniy nuqtayi nazardan tom ma nodagi markazlashgan davlatga aylandi. Parijda
ʻ
«Ma ’ rifatparvarlik» deb nom olgan va butun Yevropaga yoyilgan jarayon ham
aynan Fransiyada boshlangandi. Napoleon Bonapart hokimiyat tepasiga kelgach,
Buyuk fransuz inqilobi g oyalarini dastlab G arb mamlakatlariga, keyinchalik
ʻ ʻ
dunyoning boshqa hududlariga yoydi. Shu o ʻ rinda: xo ʻ sh, uning tarixiy xizmatlari
nimalardan iborat edi, degan savol tug ʻ iladi. Avvalo, u o n yildan ko proq davom
ʻ ʻ
etgan inqilob bilan bogliq boshboshdoqlikka chek qo ydi, kuchli ijro hokimiyatiga
ʻ
asoslangan davlat tizimini shakllantirdi. Ikkinchidan, Buyuk fransuz inqilobi
tufayli yuzaga kelgan taraqqiyparvar g oyalarning butun Yevropaga yoyilishiga
ʻ
sababchi bo ldi. Uchinchidan, Napoleon olib borgan ichki va tashqi siyosat tufayli
ʻ
fransuz xalqida milliy ong yuksaldi, milliy g oya va milliy anglash tuyg usi
ʻ ʻ
shakllandi. Uning o ʻ z so ʻ zi bilan aytganda, fransuzlar «Buyuk millat»ga aylandi.

Kurs ishining maqsad va vazifalari: Ushbu tadqiqotda asosiy maqsad
Napoleon Bonapartning shaxsini, uning jahon tarixiga ta sirini, shuningdek,ʻ
Fransiyaning siyosiy arbobi sifatidagi rolini ochib berishdir
Kurs ishining amaliy ahamiyati: jahon tarixini o rganishda umumta lim
ʻ ʻ
maktablari, kollejlar, akademik litseylar va oliy o quv yurtlarida o qitish uchun
ʻ ʻ
ushbu kurs ishining materiallaridan foydalanish imkoniyati bilan belgilanadi.
Bundan tashqari, ushbu tadqiqot 18-asr oxiri-19-asr boshlarida Fransiya tarixiga
bag ishlangan tarixiy tarafkashlik, maxsus kurslar va seminarlar bilan oliy o quv
ʻ ʻ
yurtlarida o qitish jarayonida qo llanilishi mumkin.
ʻ ʻ
Tadqiqotda qo ʻ llaniladigan metodikaning tavsifi: t arixni o rganishning
ʻ
umume tirof etilgan ilmiy tamoyillari, ob ektivlik, tarixiylik, ilmiy tamoyillarga
ʻ ʻ
rioya qilishdir. Umumiy ilmiy va maxsus usullar tahlil va sintez, mavhum
tushuntirish talqini, guruhlash va taqqoslash usullari va ularning turli xil
kombinatsiyalarida mantiqiy usul kabi asosiy tadqiqot usullari mavjud.
Kurs ishining o ʻ rganilganlik darajasi: 19-asrning oxiridan boshlab
Napoleon I Bonapartning hukmronligi tarixi va tarjimai holini o ʻ rganish tarix
fanining dolzarb mavzularidan biri edi. Shu munosabat bilan, hozirgi paytda ushbu
mavzuga bag ishlangan ko plab ilmiy adabiyotlar to plangan.
ʻ ʻ ʻ
Akademik E. V. Tarlening «Napoleon» kitobi ko plab manbalar orasida
ʻ
munosib e tirofga sazovor bo lib, u ko p marta qayta nashr etilgan va bir nechta
ʻ ʻ ʻ
chet tillariga tarjima qilingan. Ushbu asarga qo shimcha ravishda A. Z.
ʻ
Manfredning «Napoleon Bonapart» kitobini, shuningdek Horace Vernetning
«Napoleon tarixi» asarini V. Semenepko-Kramareoski va A. Krasovskiy
tomonidan 1842 yilda nashr etilgan. Britaniyalik tarixchi Endryu Robertsning
Napoleonning hayoti va o limini batafsil bayon etgan «Buyuk Napoleon» asari
ʻ
alohida e tiborga loyiqdir.
ʻ
Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, to rtta paragraf,
ʻ
xulosa, shuningdek foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

I BOB. NAPOLEON BANOPART HOKIMYATGA KELISHI
Napoleon Bonapart 1769-yilning 15-avgustida Korsika orolida dvoryanlarga
mansub bir oilada dunyoga keldi. Bonapartlar oilasida to ng ich farzand Jozefʻ ʻ
dunyoga kelgan 1768-yilda Korsika oroli fransuzlar tomonidan egallangan edi.
Napoleon tug ilgan orolga 1769 - yilda fransuz qo shinlari kiritildi. Aynan
ʻ ʻ
Napoleon tug ilgan 15-avgustda Fransiyaga qarshi qo zg olon ko targan aholi
ʻ ʻ ʻ ʻ
yengilganliklarini tan olish haqida bayonnomaga imzo chekdilar.
Bonapartlar oilasi sakkiz farzand besh o g il va uch qiz: Jozef, Napoleon,
ʻ ʻ
Lusyen, Eliza, Lui, Polina, Karolina va Jerom dan iborat edi. Napoleon bolaligidan
Korsika mustaqilligi uchun kurash ruhida tarbiya topdi. Uning otasi yosh Karlo
qo zg olonchilarning vatanparvar, afsonaviy yo lboshchisi general Paskuale Paoli
ʻ ʻ ʻ
adyutanti bo lib, barcha korsikaliklar kabi ko p farzandli bo lishni orzu qilar edi.
ʻ ʻ ʻ
Korsikaliklar ko proq janublik, tog li aholi sifatida mag rur xalq bo lib, har bir
ʻ ʻ ʻ ʻ
haqorat, kamsitish uchun o sha joyning o zidayoq o ch olishar, qo llariga xanjar
ʻ ʻ ʻ ʻ
olib dushmanning ko ksiga sanchishardi. O ch olish avloddan avlodga, O rta asrlar
ʻ ʻ ʻ
bo yi davom etardi. Shu sababli avlodni davom ettirish uchun serfarzand bo lish
ʻ ʻ
lozim edi. Jozefdan oldin tug ilgan ikki farzand bolaligidayoq olamdan ko z
ʻ ʻ
yumgandi.
Napoleonning otasi Karlo Bonaparte uzun bo yli, qaddi qomati kelishgan, istarasi
ʻ
issiq yigit bo lgan. U Italiyaning Rim va Piza shaharlarida ta lim olib,
ʻ ʻ
yurisprudensiyani chuqur o rgangan. Zamondoshlarining aytishicha, u o ta aql-
ʻ ʻ
zakovatli, jismonan baquvvat, tinib-tinchimas, uzoqni ko ra oladigan yetuk inson
ʻ
bo lgan, notiqlikda ham nom qozongan. Yigirma yoshli Karlo Korsika taqdiri
ʻ
to g risida gap ketganda, orol qurultoyida so zlagan mazmunli va ehtirosli nutqida
ʻ ʻ ʻ
Korsikaning Fransiyaga qo shilishi g oyasini yoqlab chiqqan. Keyinchalik
ʻ ʻ
ko pchilik korsikaliklar uning nomzodini orolning Fransiyadagi deputatligiga
ʻ
saylanishini qo llab-quvvatlashgan.
ʻ 1
1
Граф Лас-Каз. Мемориал Святой Елены. Книга 1. - М ., 2014. С .78.

Napoleonning onasi Letitsiya Ramolino Korsikada tengi yo q sohibjamolʻ
ayol bo lgan. Aqli raso, qat iyatli, kuchli xotiraga ega bo lgan bu ayol oilaga
ʻ ʻ ʻ
sadoqatli, pul sarflashda o ta ehtiyotkor, bolajon bo lgan. 16 yoshida ilk farzandini
ʻ ʻ
dunyoga keltirgan Letitsiya 34 yoshida, besh o g il va uch qizning onasi bo lish
ʻ ʻ ʻ
sharafiga muyassar bo ldi. Aslida, bu bolalaridan tashqari yana besh farzandi
ʻ
bolaligidayoq hayotdan ko z yumishgan edi. Napoleon otasidan boy tasavvur va
ʻ
topqirlikni, onasidan mag rurlik, jasorat va ishda aniqlikni, har ikkalasidan oilaga
ʻ
sadoqatni meros qilib olgan edi. 2
Yuqorida aytganimizdek, Napoleon tug ilgan maskan - O rta yer dengizida
ʻ ʻ
joylashgan Korsika oroli. Orol tog lardan iborat bo lib, ular o rmonlar bilan
ʻ ʻ ʻ
qoplangan. Tog lar etagidagi vodiylarda dastro molchalardek tekis yer parchalari
ʻ ʻ
mavjud. Bu kichik-kichik yerlarni poliz ekinlaridan tashqari, zaytun va eman
daraxtlari egallagan. Korsikaning tabiati go zal, biroq orol meva-chevalar,
ʻ
sabzavot va don-dunlarga unchalik boy emas. Shu sababli bu yerda hamma narsa
hisob-kitobli, odamlari tejamkor. Shunga qaramasdan korsikaliklar fe li keng,
ʻ
sodda, mehmondo st xalq. Ular yoshligidan mag rur, qat iyatli, hayotdan nolishni
ʻ ʻ ʻ
yoqtirmaydilar. Korsikaliklar dushmanga nafrat, ishq-u muhabbatda barqarorliklari
bilan ajralib turadilar. Tog etaklarida va janubda istiqomat qilganliklari uchun
ʻ
biroz qiziqqon, ammo adolatsizlik, haqorat va kamsitishlarga chiday olmaydilar,
o sha zahotiyoq ular dushmandan o ch oladilar. 1769-yil 15-avgustda Letitsiyaning
ʻ ʻ
ko zi yoridi, bolaga Napoleon deb ism qo yishdi. Bundan bir yilcha oldin
ʻ ʻ
Karloning amakilaridan biri Korte yaqinida Korsika istiqloli uchun bo lgan jangda
ʻ
mardlarcha halok bo lgan edi. O sha amakisini xotirlab, uning nomini yangi
ʻ ʻ
tug ilgan chaqaloqqa qo yishdi. Fransuzlardan farqli o laroq, korsikaliklar
ʻ ʻ ʻ
spartancha hayot kechirar edilar, fransuz zodagonlari kabi ular bolalarni
erkalatmas, aksincha, hayot sinovlariga chiniqtirib kun kechirardi. «Men, deb
eslagan edi keyinchalik Napoleon o z bolaligi to g risida, bola bo lganman».
ʻ ʻ ʻ ʻ
Napoleonning bolaligi endi barham topgan paytga to g ri keldi. Korsikaliklar hali
ʻ ʻ
mustamlakachilikning oqibatlarini hazm qilishga ulgurmagan edilar. Napoleonning
2
Sh.Ergashev. Uch buyuk fransuz. - T., 2014. – В .14.

otasi Karlo fransuzlarga «qo shilish partiyasi» tarafdori bo lsa, bolakay Napoleonʻ ʻ
Vatan himoyachisi Paskuale Paolining Korsikadan haydab yuborgan fransuzlarga
nafrat ko zi bilan qarardi. Napoleon bolaligidan tinib-tinchimas, jangari, sho x bola
ʻ ʻ
bo lib o sdi. «Men atrofimdagi bolakaylarni nazar-pisand qilmas edim. Ular bilan
ʻ ʻ
tortishish, mushtlashishni xush ko rar edim. Birini do pposlasam, ikkinchisini urib
ʻ ʻ
og iz-burnini qonatar edim. Shu sababli hamma mendan qo rqardi. Bu
ʻ ʻ
do pposlashlardan ko proq akam Jozef aziyat chekardi. Men uni ham urar edim.
ʻ ʻ
Shunga qaramasdan u ko proq onamdan va boshqalardan tanbeh eshitar edi, chunki
ʻ
u to o ziga kelguncha men uning ustidan onamga arz qilib ulgurardim. Mening
ʻ
hiyla-yu nayranglarim menga juda qo l kelardi. Shunday qilmaganimda onam
ʻ
Letitsiya meni jazolashi turgan gap edi». Bir guruh faylasuflarning mulohazalariga
ko ra, inson o z fe l-atvorini ko proq onasidan meros qilib oladi. Bolaning
ʻ ʻ ʻ ʻ
xarakteri ikki yasharligidan boshlab shakllanadi, to rt yoki besh yoshga to lganida
ʻ ʻ
uzil-kesil bu jarayon o z nihoyasiga yetadi. Nima bo lganda ham Napoleon
ʻ ʻ
shaxsida birinchi galda onasining, keyin otasining eng yaxshi fazilatlari
mujassamlashdi. Napoleonning onasi Letitsiya xonimning aql-u zakovati, irodasi,
qat iyatliligi, uning chiroyi sohibjamolligidan kam emas edi. Bu ayol doimo oilasi:
ʻ
turmush o rtog i va yosh farzandlari to g risida g amxo rlik qilar, turmush
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
achchiq-chuchuklarini yengib hech qachon umidsizlikka tushmas edi.
Napoleonning onasi Letitsiya Plutarxning qahramon ayollariga o xshab ketar
ʻ
edi. Aynan shu jihatdan, deb takidlaydi Stendal, Letitsiyadagi italyancha fe l-atvor
ʻ
Napoleonga me ros bo lib o tgan edi. Bolalikdan Napoleonga oilada e tibor katta
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lgan. O zbeklarda shunday maqol bor: bo ladigan bola boshdan ma lum
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ladi. Bolakay Napoleon qalbida g urur, iftixor hissi kuchayib bordi. U har
ʻ ʻ
narsada o zini boshqa tengqurlaridan ustun deb hisoblar edi. Stendal, bizning
ʻ
nazarimizda, boshqa tadqiqotchilar va Napoleonning zamondoshlaridan farqli
ravishda, Napoleonning bolaligi haqida muhim bir qimmatli ma lumotni yozib
ʻ
qoldirgan. Bonapartlar oilasi Korsikada bolakayning ta lim va tarbiya olishiga
ʻ
jiddiy e tibor berishgan. Holbuki, Napoleondan bir yosh katta bo lgan akasi
ʻ ʻ
Jozefga bu darajada e tibor berilmagan. Unchalik boy bo lmagan Bonapartlar
ʻ ʻ

oilasi o zlarining ko chmas mulklari, ya ni yerlarini sotib, bu mablag ni bolakayʻ ʻ ʻ ʻ
Napoleonning ta lim olishiga sarflashgan. Buni kuzatgan Napoleonning akasi
ʻ
Jozefning rashki kelib, ukasiga hasad ko zi bilan qaragan. Demak, Napoleon to 9-
ʻ
10 yoshga to lguncha Fransiyaga o qishga jo nab ketishdan oldin o qish-yozishni
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rgangan, uning har tomonlama o qimishli bo lishi uchun oilasi undan mablag ni
ʻ ʻ ʻ ʻ
ayamagan. Bolaning zehni, har qanday vaziyatdan yo l topib chiqib keta bilishi,
ʻ
boshqa bolalardan aqlli va zukkoligi bilan ajralib turishi, uning ota-onasida o z
ʻ
farzandlari uchun faxrlanish hissini tug dirgan.
ʻ
Fransuzlar Napoleonning otasi Karloning kelib chikishi zodagonlardan
ekanini tan oldilar va qirol o n yil davomida toju taxtga qarshi hech qanday xatti-
ʻ
xarakat sodir etmagan bu zodagonga ikki ming frank pul berishni, uning ikki o g li
ʻ ʻ
hamda qizlariga aslzodalarning o quv muassasalaridan bepul o rinlar ajratishni
ʻ ʻ
buyurdi.
Napoleon Sten kollejida ozgina vaqt o qiganidan so ng, 1779-yilning may
ʻ ʻ
oyida Briyennga keladi va bu yerdagi Briyenn-le-Shato qirollik harbiy bilim
yurtida o qishni davom ettiradi. Napoleon bu yerda 1779-yil 15-maydan 1784-yil
ʻ
30-oktyabrgacha o qiydi.
ʻ 3
O qish davrida uning doimiy kambag allik va atrofdagilarning munosabati
ʻ ʻ
tufayli xo rlangan tuyg ulari va umidli nigohi doimo qadrdon oroliga tomon
ʻ ʻ
qaratilgan edi. Napoleon otasini o z taqdirini Fransuzlar bilan bog laganlikda
ʻ ʻ
ayblaydi. Bolakay taqdir unga o z qadrdon oroliga ozodlik keltirish baxtini
ʻ
yuklaganini yurakdan xis qilardi. 4
Biroq hozircha unda hokimiyat ham, pul xam
yo q. O n to rt yoshli o smir unga orol tarixi bo yicha kitoblar va arxiv hujjatlari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
jo natishlarini so raydi: agar tarixni olg a yuritmoqchi bo lsang, avval uni
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rganmoq lozim.
ʻ
Bu odamovi, o ch olish rejasini qalbiga tugib yurgan, hamma narsani
ʻ
o zgartirishni orzu qiladigan, atrofdagilarga ishonchsizlik bilan qaraydigan
ʻ
yigitcha kelajakda kim bo lar ekan?
ʻ
3
Dushenko K.V. Vsemirnaya istoriya v izrecheniyax i sita-tax. - M.: Eksmo, INION RAN, 2008.
4
Emil Lyudvig. Napoleon.C. 319. M.,1998. - S. 74.

O zining ustunligiga ishonch tuyg usi jo sh urgan bu yigit insonlar qalbi vaʻ ʻ ʻ
shaxsining erta ulg ayib qolgan bilimdoni bo ladi.
ʻ ʻ
Uning akasi Jozef ruhoniylik kiyimini ofitserlik mundiriga almashtirmoqchi
bo lganida Napoleon u haqida shunday deb yozadi:
ʻ
1. Jang qilish uchun unda jasorat yetishmaydi... U yaxshigina garnizon
ofitseri bo lishi mumkin: bo yi baland, yengil tabiatli, erkin suxbatlashishga moyil
ʻ ʻ
bularning barchasi uning jamoa tomonidan yaxshi qabul qilinishini ta minlaydi.
ʼ
Jangda-chi?
2. Endi kasbini o zgartirishga kech bo ldi, u bemalol boy qavmga ega
ʻ ʻ
bo lishi mumkin. Bu esa xozir oilamizga juda ham kerak!
ʻ
3. U qo shinning qaysi turiga borishi mumkin? Harbiy-dengiz flotigami?
ʻ
a) matematikadan bilimi yo q;
ʻ
6) flotda zarur bo ladigan chidami yo q. Artilleriyada uzoq vaqt xizmat
ʻ ʻ
qilishga ham uning yengil fe l-atvori to g ri kelmaydi».
ʼ ʻ ʻ 5
Bularning barchasi
akasida bo lmagan ana shu fazilatlar aynan uning o zida bor deb xisoblovchi o n
ʻ ʻ ʻ
besh yoshli inson qalbi bilimdonining fikrlari edi. Ayni vaqtda bu otasiga juda
o xshash bo lgan akasiga berilgan eng anik tavsif ham edi. Napoleonning o zi esa
ʻ ʻ ʻ
otasidan boy tasavvur va topqirlikni, onasidan mag rurlik, jasorat va ishda
ʻ
aniqlikni, har ikkalasidan oilaga sadoqatni olgandi.
O qish yillarini Napoleon ko proq o z xayollari og ushida o tkazdi: u
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sinfdoshlarining o yinlarida ishtirok etmadi, ular bilan ko ngil yorib suxbatlar ham
ʻ ʻ
qurmadi. Xayolparast, odamovi Napoleon yurish-turishda, hatto nutqida ham
qadimgi davrning buyuk kishilariga taqlid qilishni yaxshi ko rardi. Uning
ʻ
sarkardalik iqtidori ham shu yerda, talabalik davrida namoyon bo lganligi
ʻ
to g risida keyinchalik kursdoshlari, xususan Buryen tomonidan yozilgan
ʻ ʻ
esdaliklarni tadqiqotchilar bir ingliz risolasidan ko chirilgan uydirma deb
ʻ
hisoblashadi.
1784-yil sentabr oyida Napoleon maktab nozirining o rinbosari Reyno de
ʻ
Monom suhbatidan o tib, Parij harbiy maktabiga yo llanma oladi. Oktyabrning
ʻ ʻ
5
Emil Lyudvig. Napoleon M., 1998. - S. 74.

o rtalarida u Parijga keladi. Bu davrda Napoleon past bo yli, qorachadan kelgan,ʻ ʻ
g amgin, badqovoq va darg azab, ayni paytda, ba zan safsataboz va sergap
ʻ ʻ ʼ
yigitcha. Uning Parijdagi hayoti to g risida ko plab latifalar tarqalgan, ammo
ʻ ʻ ʻ
ularning ko pchiligi haqiqatdan ancha uzoq, ishonarsiz. 1785-yil 28-sentyabrda
ʻ
Napoleon Valansa, la Fera artilleriya polkiga yo llanma oladi. U fanlarni
ʻ
o zlashtirish bo yicha 58 ta talabaning ichida 42-o rinda: bo lg usi general uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
juda past ko rsatkich. Ammo uning harbiy maktabda juda qisqa vaqt bo lganligi,
ʻ ʻ
shuningdek, yolg izligi va 1785-yil 24-fevralda otasi vafot etganidan keyingi ruhiy
ʻ
holatini ham inobatga olish lozim.
Xullas, imtihonlarni zo rg a topshirgan Bonapartga quyidagi mazmunda
ʻ ʻ
tavsifnoma beriladi: <<Odamovi va o qishda tartibli, har qanday ermaklardan
ʻ
mashg ulotlarni ma qul ko radi va yaxshi mualliflarning kitoblarini o qishga
ʻ ʼ ʻ ʻ
qiziqadi. Ko p gapirmaydi, yolg izlikni xush ko radi, jizzaki, kibrli va o ta xudbin.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Doimo topqir va javoblari keskin. O zini juda yaxshi ko radi, izzattalabligining
ʻ ʻ
chegarasi yo q».
ʻ
Garnizonda yosh zobitlarning hayoti asosan qog ozbozlik, harbiy mashqlar,
ʻ
ziyofatlar va ishqiy mojarolardan iborat edi. Napoleon bu bir maromdagi zerikarli
hayot tarzidan qutulish uchun kitob o qish va yozishga beriladi.
ʻ
O n olti yoshida kichik zobit bo lgan Napoleon butun umr harbiy kiyimda
ʻ ʻ
yurdi, faqat kamdan- kam xollardagina uni fuqarolik kiyimiga almashtiradi.
Napoleon boylik va dabdabali hayot harbiy kishiga yarashmaydi deb hisoblardi. U
qarzga botishni ham istamaydi, chunki uyida hamon kambag allik hukm surardi,
ʻ
buning ustiga otasi vafot etganidan keyin bu italiyalikning tuyg ulari to laligicha
ʻ ʻ
oilasiga qaratiladi. Endi yigitcha onasi uchun pul yig a boshlaydi.
ʻ
Rangpar, yolgiz, issiqdan qiynalayotgan Napoleon xizmatdoshlari tabiat
bag rida dam olayotgan, qimorxonalarda vaqt o tkazayotgan yoki xonimlar ortidan
ʻ ʻ
ergashib yurgan bir damda, keyinrok unga kerak bo ladigan narsalarni: artilleriya
ʻ
asoslari va uning tarixini, shaharlarni qamal qilish tarixini, Platonning davlat
tuzilishi haqidagi ta limotini, qadimgi forslar, afinaliklar va spartaliklarning
ʼ
qonunlarini o rganardi. Angliya tarixi, Buyuk Fridrix yurishlarini, Misr va
ʻ

Karfagen tarixini, Hindiston tasviri, zamonaviy Fransiyada axloq haqidagi
inglizlarning xa- barlarini, Mirabo, Byuffon va Makiavellilarning asarlarini,
Shvetsiya, Xitoy, Hindiston, qadimgi inklarning qonunlari va tarixini, astronomiya,
geografiya, meteorologiyani o rganardi.ʻ
Bonapart o qigan kitoblarini shunchaki qarab chiqmasdan, ularni chuqur
ʻ
o rganardi. O qish qiyin bo lgan xunukroq xati bilan u to liq sahifalarni so zma-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
so z kuchirib olardi: bu daftarlar keyinchalik nashr qilinganida ular 400 betdan
ʻ
iborat bo lgandi.
ʻ
Ayni paytda Bonapartning o zi ham yoza boshladi. tuplarning o rnatilishi
ʻ ʻ
haqida, o z joniga qasd qilishlar haqida, odamlarning tengsizligi haqida, biroq
ʻ
barchasidan ko proq ona vatani Korsika haqida.
ʻ
Napoleon Korsika haqida roman va Fransiyaga nafrat bilan yo g rilgan bir
ʻ ʻ
necha novellalar boshlaydi.
Ikki yillik Parij harbiy maktabini otasining o limi va iqtisodiy muommolar
ʻ
tufayli katta kuch sarflab bir yilda bitirgan Napoleon, 1985-yilning o zida
ʻ
Valensiyadagi artileriya polkining leytinanti etib tayinlanadi. Sentabr oyida u
Korsikaga ta tilga borgan. Korsikada harbiy va siyosiy jihatlarda faol rol o ynagan
ʻ ʻ
Napoleon o zini yakobinlar guruhida ko rsatdi. Lekin ta til muddati tugaganiga
ʻ ʻ ʻ
qaramay, o z bo limiga qaytmagan. Shuning uchun dezertir hisoblangan Napoleon
ʻ ʻ
1792-yil aprel oyida boshlangan Avstriya urushidan keyin kechirilib, kapitan
unvoni bilan urushga chaqiriladi. Fransiyaga qarshi mustaqillik uchun kurash
boshlagan Korsika millatchilariga qarshi Yakobin tashkilotida faoliyatini davom
ettirgan Napoleon keyinchalik oilasi bilan Fransiyaga qochishga majbur bo ldi.
ʻ
Parijga qaytgach, Konvensiyaga qarshi harakatni bostirish uchun Pol Fransua
Barras va Lazar Karno kuchlariga qo shilgan Napoleonda yangi konstitutsiya va
ʻ
direksiya tug ildi. 1793 yil dekabrda u Tulonda artilleriya qo mondoni sifatida
ʻ ʻ
qirollik tarafdorlari va Britaniya ittifoqchi kuchlariga qarshi muvaffaqiyatli
kurashganini ta kidlab, brigadirlik unvoniga ko tarildi. 1794-yilda Italiyada
ʻ ʻ
artilleriya bo linmalari qo mondoni etib tayinlanganidan so ng, 1795-yil 5-
ʻ ʻ ʻ

oktabrda Ichki xavfsizlik kuchlari qo mondoni etib tayinlangan Napoleon qisqaʻ
vaqt ichida mamlakatning eng obro li harbiy hokimiyatlaridan biriga aylandi.
ʻ 6
6
https://www.biyografi.info/kisi/napolyon-bonapart

II BOB. 1799-1815-YILLARDA FRANSIYA VA ROSSIYA
MUNOSABATLARI
Inqilob boshlanganda Napoleon Bonapart 20 yoshda, vatanparvar,
respublikachi, yakobinchilarning va Konventning tarafdori edi. Tulon yonidagi
muvaffaqiyat uni mashhur qildi va tezda brigada generali bo ldi. Termidor uningʼ
hayotini keskin o zgartirib yubordi. Harbiy lavozimi ham xavf ostida qoldi, uni
ʻ
vazifasidan ozod qildilar va yakobinchilar bilan aloqasi uchun qamoqqa oldilar
(to g ri, 15 kundan keyin ozod qilindi va unvoni qayta tiklandi). Bir qancha vaqt
ʻ ʻ
Bonapart omadi chopmay yurdi, lekin 1795 yilda Konventning topshirig i bilan
ʻ
poytaxtdagi royalistlar qo zg olonini bostirdi va general hamda armiyaning
ʻ ʻ
qo mondoni bo ldi. Аvstriya qo shinlari egallab turgan Shimoliy Italiyaga yurish
ʻ ʻ ʻ
qilish uchun qo mondon lavozimiga nomzod kerak bo lganda, Direktoriya o z
ʼ ʼ ʻ
nigohini yana Bonapartga qaratdi. O z armiyasi bilan uchrashar ekan, Napoleon
ʻ
tartibga tushirishi lozim bo lgan bir gala juldirvoqilarni ko rdi. Buning ustiga ar-
ʻ ʻ
miyada hammasi bo lib 30 ming odam va 30 ta to p bo lib, bu dushmannikidan 7
ʼ ʻ ʻ
marta kam edi. Аrmiya inqilob yillarida tuzilgan bo lsa ham, unda demokratik
ʻ
tartiblar yildan-yilga kamayib borayotgandi. Аllaqachon ofitserlarni, harbiy
sudlarni saylash bekor qilingandi. Аskarlarning inqilobiy kayfiyati ham so nib
ʼ
borardi. 26 yoshdagi general ana shu armiyani jangovar, qobiliyatli qilishi kerak
edi. Napoleon bu vazifaning uddasidan chiqdi. Napoleon avliyo emasdi, u
askarlarning o lja olish ishtiyoqidan ham unumli foydalandi. Direktoriya zamonida
ʻ
boyib qolish ishtiyoqi hammani, shu jumladan, askarlarni ham qamrab olgandi.
Shimoliy Italiyaga yurish oldidan Napoleon qo shinga shunday deb murojaat qildi:
ʻ
«Аskarlar, sizlar yalang ochsizlar va qorningiz ham to q emas. Men sizni
ʻ ʻ
dunyoning eng hosildor tekisliklariga olib boraman. Boy viloyatlar va katta
shaharlar sizning hukmingizda bo ladi, siz u yerlarda hurmat, shon-sharaf va
ʻ
boylik topasiz». U urushda armiya o zini o zi boqishi kerak, deb hisoblardi. Lekin
ʻ ʻ
boyib ketish ishtiyoqidan ham ko ra ko proq barchani – bosh qo mondon va
ʻ ʻ ʻ
generallardan tortib to eng so nggi nog ora chaluvchi bolaga qadar inqilobiy
ʻ ʻ

tuyg ular qamrab olgandi. Аyni shu paytda Аvstriya va Palermont qo shinlariningʻ ʻ
ruhiy ahvoli past edi, askarlar urishishni xohlamas, mahalliy aholi ularni yomon
ko rardi. Butun Shimoliy Italiyani inqilob ruhi qamrab olgan, Napoleon esa
ʻ
«xaloskor» deb nom chiqargandi. Buning ustiga u italiyaliklarga shunday murojaat
qiladi: «Italiya xalqlari! Fransuz armiyasi, sizning zanjirlaringizni uzgani keldi.
Fransuz xalqi barcha xalqlarning do sti!
ʻ
Unga peshvoz chiqinglar. Sizning mulkingiz, sizning odatlaringiz va sizning
diningiz daxlsiz bo lib qolaveradi. Biz oliyjanoblik bilan va faqat sizlarni qullikda
ʻ
ushlab turgan zolimlarga qarshi jang qilamiz». Birinchi to qnashuvlarning o ziyoq
ʻ ʻ
fransuz qo shinlariga ajoyib g alabalar keltirdi, askarlarning ruhini ko tardi va
ʻ ʻ ʻ
Bonapartning obro yini oshirdi. Ofitserlar va generallar uning ustunligini tan
ʻ
olishar, avvallari yoshligi uchun bosh qo mondonlariga uncha ishonqiramagan
ʻ
askarlar, endi uni tantanavor olqishlar edi. 1796-yil 10-mayda Lodi yaqinidagi
jangda Аvstriya armiyasi ustidan qozonilgan yirik g alabadan keyin eng jasur
ʻ
askarlar kengashi Napoleon Bonapartga kapral unvonini berdi (uning askarlar
orasida uzoq vaqt saqlanib qolgan laqabi «kichkina kapral» ana shundan edi) va
har bir yangi g alabadan keyin askarlar unga navbatdagi unvonni berib bordi.
ʻ
Napoleon 1796 yil 28 aprelda Palermontni egallab, Milanga qarab yurish boshladi.
Bir qator gersogliklar Bonapartga bo ysunishlarini izhor qildilar. To rtta armiya
ʻ ʻ
tor-mor qilindi va 1797 yil 17 oktyabrda Bonapart Kampo-Formio degan joyda
Аvstriyani Fransiyaning g alabasini tan olishga va sulh tuzishga majbur qildi.
ʻ
Keyinchalik Italiya hududida Fransiyaga qaram bo lgan bir nechta respublikalar
ʼ
tashkil qilindi. Shveytsariyaga ham xuddi shunday taqdir nasib etdi. Rus sarkardasi
А.V. Suvorov bu Italiya yurishining ta siri ostida dunyoning uchta eng buyuk
ʻ
qo mondonlari deb Sezarni, Gannibalni va Napoleonni atadi. «O, bu yoshgina
ʼ
Bonapartning qadam tashlashini ko ring! U qahramon, u mo jizaviy bahodir, u
ʻ ʻ
afsungar!», – deya qoyil qolgandi unga Suvorov. Bonapartning jasurligi afsonaviy
edi. Italiya uchun janglarda u mingan 19 ta ot o ldirildi, Аrkol yonidagi jangda esa,
ʻ
qo lida bayroq bilan avstriyaliklar o qi ostida askarlari oldiga tushib Аrkol ko prigi
ʻ ʻ ʻ
tomon tashlangandi. Bosib olingan yerlarda Napoleon feodal qaramlikni yo q qildi,
ʼ

cherkov va ibodatxonalarni ba zi bir yig imlardan mahrum etdi, qaysidir darajadaʻ ʼ
inson huquqlarini mustahkamlaydigan yangi qonunlar kiritdi. Shimoliy Italiyadan
bosqinchilarcha kontributsiya olar ekan, uning butun og irligi boylarga tushishini
ʻ
talab qildi. Shu yo l bilan kontributsiya hisobiga va undan oshirib ham u
ʻ
banklarning, muzeylar, saroy va cherkovlarning qimmatbaho buyumlarini olar va
«Fransiya xalqi va hukumatiga» sovg alar sifatida aravalar bilan Parijga jo natardi.
ʻ ʻ
Shu bilan birga Bonapart va uning generallari o z manfaatlarini ham unutmasdi.
ʻ
Uning bir yarim yil Italiyada bo lishi Napoleon Bonapartni tirik afsonaga
ʼ
aylantirdi. 1797 - yil 7 - dekabrda Bonapart Italiyadan Parijga triumfator sifatida
kirib keldi. Direktoriya uni Lyuksemburg saroyida kutib oldi, saroy atrofida esa
qayoqqa nazar tashlama, oxiri yo q olomon yetib kelayotgandi. Napoleonning
ʻ
g alabalari endi ko pchilik ichki siyosiy masalalarni hal qilish qobiliyatiga ega
ʻ ʻ
bo lgan kuch sifatida qarayotgan armiyaning obro sini oshirdi. O zining aytgan
ʻ ʻ ʻ
so zlariga qaraganda, aynan Italiyada u o zini shunchaki general deb emas,
ʻ ʻ
xalqning taqdiriga ta sir o tkazishga qodir odam deb his qilgan. Keyin Misrga
ʼ ʻ
qilingan fantastik yurishning navbati keldi. Hali 1797 - yilning yozida Bonapart
Italiyadan Direktoriyaga yozgan xatidayoq: «Biz Аngliyani yengish uchun Misrga
ega bo lishimiz kerakligini tushunadigan vaqtimiz uzoq emas», – deb aytgandi.
ʻ
Endi u yurishning rejasini taqdim qildi va hukumat uni tasdiqladi. Yurish katta
hafsala bilan tayyorlandi. Bonapart Sharqni o rganish uchun o zi bilan birga yuzta
ʻ ʻ
olimni olib ketishni ham mo ljalladi. 1798 yil 19 mayda Napoleonning 38 minglik
ʻ
qo shini 350 kema va barkalarda (yuk tashiydigan yassi daryo kemasi) Tulondan
ʻ
Misrga qarab suzdi. Misr rasmiy ravishda Turkiyaning mulki edi, ammo amalda
uni mahalliy harbiy-feodal mulkdorlar boshqarar edi. Fransiya armiyasi
Аleksandriya yaqinida qirg oqqa tushdi va bu boy shaharni egalladi. Keyin
ʻ
Fransuz armiyasi Nil bo ylab yuqoriga, Qohiraga qarab yurish boshladi. Ehromlar
ʻ
oldida Napoleon o zining mashhur so zlarini aytdi: «Аskarlar! Sizlarga bugun bu
ʻ ʼ
ehromlar yuksakligidan qirq asr qarab turibdi!». Keyin Bonopartning armiyasi
Qohirani egalladi. Napoleon g alabani tantana qilayotgan bir paytda ingliz floti
ʻ
qo mondoni admiral Nel’son Bonapartning flotiliyasini Аbukir qo ltig ida yo q
ʻ ʻ ʻ ʻ

qildi. Napoleon va uning armiyasi Fransiyadan ajralib qoldi. Lekin bu vaqtdan ham
mamlakatni boshqarishning ilg or tizimini tashkil qilish uchun foydalanildi,ʻ
olimlar esa Misrning 24 tomlik tavsifini tuzishdi. O zining Misrdagi hokimiyatini
ʻ
mustahkam deb hisoblab, Napoleon yana Sharqqa qarab, Suriyaga yo l oldi. Yaffa
ʻ
va Xayfa yonida turklar fransuzlarni to xtatishga urinib ko rdilar, lekin qal alar
ʻ ʻ ʼ
jang bilan olindi. 10 minglik qo shin bilan Napoleon Аkko qo rg oniga – Suriya
ʻ ʻ ʻ
podshosi poytaxtiga yaqinlashdi. Fransuzlar kun sayin hujumini kuchaytirishga
qaramasdan hali salbchilar tomonidan qurilgan qal’ani osonlikcha egallay
olmadilar. Buning ustiga qal adagilar dengiz tomondan inglizlar yordamini olib
ʼ
turardi. Napoleon qo shinini yana Qohiraga olib ketdi. Keyin g aroyib bir tarzda
ʻ ʻ
Аbukir olindi. Shunday qilib, butun Misr egallandi va Napoleon shon-shuhratga
burkandi. Shunday bir paytda Napoleon to satdan Fransiyaga qaytishga qaror
ʻ
qiladi. Buning sababi Fransiyaga qarshi yangi ittifoq tu18-bryumer davlat
to ntarishi (1799 yil 9 noyabr). Аytib o tilgandek, Direktoriya hokimiyati xalq
ʼ ʻ
orasida obro ga ega emasdi, «yangi boylar» ham Direktoriyani yoqtirishmas edi.
ʻ
Gazetalar «Kuchli hokimiyat o rnatish!» talabini birinchi sahifalaridi yorita
ʼ
boshladi. Shunday sharoitda hokimiyatga qarshi fitna pishib yetildi. Fitnachilar
Misrdan qaytgan Napoleondan asosiy kuch sifatida foydalanishga qaror qildilar,
Bonapart ham bunga rozilik bildirdi. 18 bryumerda (9 noyabr) harbiylar tazyiqi
ostida hukumat boshlig i iste foga chiqdi. Ertasi kuni, 19 bryumerda Parij
ʻ ʼ
yaqinidagi Sen-Klu degan joyda yig ilish o tkazayotgan Oqsoqollar kengashi va
ʻ ʻ
Beshyuzlar kengashi 4 –5 ming qo shin tomonidan o rab olindi. Qo rqib ketgan
ʻ ʻ ʻ
Oqsoqollar kengashi taklif qilingan idora usuli – Konsullikni darhol tasdiqlashdi.
Beshyuzlar kengashidan zalda qolgan 25 –30 deputat ham (qolganlarini
grenadyorlar quvib chiqargan edi) bu qarorni tasdiqladi. Konsullik uch kishidan
iborat ijroiya hokimiyati bo lib, ulardan har biri «Fransuz respublikasining
ʻ
konsuli» unvoniga ega bo ldilar. Saylangan uch konsuldan biri Napoleon
ʻ
Bonapart edi. 7
7
Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Yangi davr I-qism.-T.,2013.-B. 211.

Napoleon 1799-yil 9-noyabrda hokimiyat tepasiga kelishi bilan siyosiy
elitani, to g rirog i keksa, tajribali direktorlarni, shu jumladan, Sieyesni hayratgaʻ ʻ ʻ
soldi. Axir Sieyes Napoleonni yosh, g o r deb hisoblar va o zini davlatda birinchi
ʻ ʻ ʻ
rolni o ynayman deb o ylagandi. Napoleon Sieyesga Konstitutsiya loyihasini
ʻ ʻ
tuzishni topshirdi, biroq u tuzgan Konstitutsiya loyihasidagi bir qancha <<
xatolarni>> topdi, tuzatdi. Sieyes zudlik bilan plebitsit o tkazib, Konstitutsiyani
ʻ
joriy etish kerak degan maslahatiga qarata: <<Bu gaplarni qo yib turing, vaqt ziq,
ʻ
Konstitutsiyani hozirdan joriy etamiz», - dedi. 30 yoshli Napoleon hokimiyat
jilovini o z qo liga oldi va birinchi konsullik lavozimini egalladi. U boshqaruvda
ʻ ʻ
tajribasi hali oz bo lsada, «og zi qiyshiq bo lsada, boyning o g li so ylasin!»
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qabilida ish tutdi. Biroz vaqt o tar-o tmas, hamma uning og ziga qaraydigan
ʻ ʻ ʻ
hamda Napoleonning inon-ixtiyori bilan ish qiladigan bo lishdi. Napoleon o z
ʻ ʻ
orzusiga yetdi. «Hokimiyat - bu mening muhabbatim», - der edi Napoleon. Buyuk
nemis shoiri va mutafakkiri Iogann Gyote Napoleon uchun hokimiyat xuddi buyuk
artist qo lidagi musiqa asbobini eslatadi, degan edi. Darhaqiqat, Napoleon bu
ʻ
asbobni mamlakat barqarorligini tiklash, uzoq davom etgan revolyutsiya, fuqarolar
urushini to xtatish va bunyodkorlik yumushlarini amalga oshirishga sarfladi.
ʻ
Fransiyadagi qirollik, davlatchilik Xlodvig davridan boshlab deyarli 1,5 ming yil
davom etgan bo lsa, Buyuk fransuz inqilobi, fuqarolar urushi davlatchilikni deyarli
ʻ
yo q qildi. Mamlakatda o g rilik, qa- roqchilik, zo ravonlik avjiga chiqqan edi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Din-u diyonat oradan ketgan, cherkovlar, muqaddas qadamjolar buzib tashlangan,
o zlarini qirol tarafdorlari deb atagan qaroqchi, buzg unchi, yo lto sarlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
Direktoriya (1795-1799) davrida jazolanmasligi tufayli hadlaridan oshgan edilar.
Politsiya, sud mahkamalari, davlat apparati poraxo rlik, tovlamachilikning
ʻ
makoniga aylanib bo lgan edi.
ʻ
Qisqa vaqt ichida Napoleon qat’iy qonunlar qabul qildi, o g rilar, banditlar,
ʻ ʻ
jinoyatchilar qo lga olinib qamatildi, otib tashlandi. Shu bilan birga jinoyatchilar
ʻ
bilan til biriktirgan sudyalar, politsiyachilar ham eng oliy jazoga hukm qilindi. Shu
asnoda Napoleonning topshirig iga binoan jinoyatchilarni asirga olish yoki
ʻ
garovda ushlab turish qatiyan man etilgan edi. Bu ishda ham Napoleonning yana

bir hukmdorlarga xos xislati namoyon bo ldi. U jinoyatchilarga nisbatan o taʻ ʻ
qattiqqo l edi, uning o z so zlari bilan aytganda, hukmdorning yuragi kallasida
ʻ ʻ ʻ
bo lishi kerak, jinoyatchilarga nisbatan hech qanday rahmdillik bo lmasligi lozim.
ʻ ʻ
Qisqa vaqt ichida Fransiya jinoyatchilardan tozalandi. Shundan so ng Napoleon
ʻ
o z diqqatini Vandeyadagi shuanlarga qaratdi. Shuanlar Normandiya mavzesining
ʻ
janubiy qismida joylashgan dvoryanlar va ruhoniylar rahnamoligida bir guruh
dehqonlarni o zlari bilan ergashtirib, Vandeyada tez- tez isyon uyushtirib turar
ʻ
edilar. «Shuan» so zi ukki ma’nosini anglatib, shuanlar o rmonzor va
ʻ ʻ
botqoqliklarda yashirin tarzda bir-birlari bilan ukkisimon ovoz orqali aloqa bog lar
ʻ
edilar. Ular inglizlar yordamida partizanlik urushlarini olib borar va Napoleon
hokimiyat tepasiga kelgunga qadar respublikachilar ustidan bir qancha
g alabalarga erishgandi. Napoleon shuanlarga nisbatan butunlay boshqacha yo l
ʻ ʻ
tutdi. Bir tomondan shuanlarga qarshi armiyani kuchaytirgan bo lsa, ikkinchi
ʻ
tomondan kimki qurol tashlab qarshilik qilishni to xtatsa, ularga amnistiya e’lon
ʻ
qilinishini va shuanlarning afsonaviy qo mondoni Jorj Kadudalga shaxsiy
ʻ
uchrashuvni taklif qildi. Muloqot qanday tugashidan qat’iy nazar, Napoleon uning
joni omon qolishiga kafolat berdi. Bir tomondan uzun bo yli mushaklari bo rtib
ʻ ʻ
chiqqan breton dehqoni Jorj Kadudal, ikkinchi tomondan past bo ylik, ozg in
ʻ ʻ
Napoleon uchrashdilar. Napoleon yordamchilari qo shni xonada jonlarini
ʻ
hovuchlab o tirar edi. Chunki Kadudaldan har narsa kutish mumkin edi. Bir necha
ʻ
soat davom etgan bu muloqot natijasiz tugadi. Holbuki, Napoleon Jorj Kadudalga
generallik unvonini taklif qilgandi. Jorj Kadudal Napoleonni o ldirmadi, chunki
ʻ
Napoleon shaxsida u Fransiya Monkini tasavvur qilgan. Monk Angliya generali
bo lib, XVII asrda Angliya revolyutsiyasidan keyin qirol hokimiyatini tiklash yoki
ʻ
restavratsiya qilishga xizmat qilardi. Ikkinchi tarafdan Jorj Kadudal o ylaganidek,
ʻ
Napoleon ikkinchi darajali shaxs emas, balki hamisha birinchilarning birinchisi
edi. Nima bo lganda ham shu paytdan boshlab shuanlar isyonining olovi so na
ʻ ʻ
boshladi.
Napoleon savdo, tijorat xodimlari, davlat mol-mulkini talon-toroj
qiluvchilarning ham tanobini tortdi. Mamlakatning turli qatlamlariga mansub

kishilar Napoleonning qattiqqo lligi, uni hisob-kitobni juda yaxshi bilishiniʻ
tushunib yetdi. Mamlakatda hayot o z iziga tushdi.
ʻ 8
Napoleon boshqaruv tizimini jilovlash va joylardagi hokimiyat vakillarining
obro - nufuzlarini ta’minlash ishlari bilan jiddiy shug ullandi. Ma’lumki, Fransiya
ʻ ʻ
departamentlarga bo lingan bo lib, departament prefektlari markaziy hokimiyatga
ʻ ʻ
bo ysunar edi. Napoleonning fikricha, prefektlar birinchi konsulning
ʻ
departamentlaridagi kichik nusxasidan iborat edi. 9
“Hokimiyat tepasiga kelgach,
vaziyat menga kuchli hokimiyat o rnatishni taqazo etgandi dedi Napoleon.
ʻ
Aksincha mening siyosatim tizimim hech qanaqa samara bermaydi.” 10
Umuman
1802-1804 yillari Konsullik Fransiyasining ichki holatini uchta so z bilan ifodalash
ʻ
mumkin: Bonapartning shaxsiy boshqaruvi.
1804 yilning boshlarida Konsulning qabuliga Senatning komitetlaridan biri
Oliy davlat sudini va shu bilan bir paytda monarxiyani joriy qilish haqidagi
qiziqarli taklif bilan keladi. Bundan ham oddiyroq va mantiqliroq taklif bo`lishi
mumkinmi? Qo rquvdan kutulish va davlat boshlig ining hayotini xavfsizroq qilish
ʻ ʻ
uchun Oliy davlat sudi va albatta merosxo r kerak.
ʻ
Napoleonning hayotidagi barcha muhim qarorlar singari imperatorlik
hokimiyati haqidagi qaror ham vaziyat ta siri ostida paydo bo ldi. Unda voqelikka
ʻ ʻ
aylanishi mumkin bo lgan shunday aniq reja hech qachon bo lmagan.
ʻ ʻ
Lekin u shunchalik ishtiyoq bilan intilayotgan taxt nima o zi? Uning
ʻ
fikricha, «taxt bor-yo g i bir parcha baxmal bilan qoplangan yog och bo lagi;
ʻ ʻ ʻ ʻ
hammasi unda kim o`tirganiga bog liq. Mening Fransiyaga muhtojligimdan ko ra,
ʻ ʻ
Fransiya menga ko proq muhtoj
ʻ ⟫ 11
deya takrorlardi u imperator bo lganidan so ng ʻ ʻ
Xullas, referendum o tkazilib, uning natijalariga ko ra Napoleon Bonapart 1804 yil
ʻ ʻ
18 may kunidan boshlab Fransiya imperatori bo ldi. Shu yili 2 dekabrda esa uning
ʻ
taxtga o tirish toj kiyish marosimi o tkazildi.
ʻ ʻ
8
Rahmon Farmonov, Muzayamxon Farmonov. Napoleon Bonapart/ (monagrafiya) T,. “ Ta ʻ lim Media ”,2020.- B .98-
99.
9
Граф Лас-Каз. Мемориал Святой Елены. Книга 2. M ., 2014. C .667.
10
Граф Лас-Каз. Мемориал Святой Елены. Книга 2.M., 2014. C.668.
11
Dushenko K.V. Vsemirnaya istoriya v izrecheniyax i sita- tax, - M.: Eskimo, INION RAN, - S. 330.

Napoleon taxtga o`tirishidan bir yil oldin yana Angliya bilan urush
boshlandi. Napoleon hokimiyatdan ketmasa, bu urush ham tugamaydi. Bu harbiy
harakatlar emas, doimiy urush holati edi va aynan shuning uchun qo mondon buʻ
urushda yengib ham chiqa olmaydi, uni yakunlay ham olmaydi. Angliyaning
Fransiyadan ikkita ustunlik tomoni bor edi: u orolda joylashgan va barcha davlatlar
bilan tinch totuvlikda ish tutmoqda.
Mamlakatning shimolida bahordan buyon Angliyaga tashlanishga tayyor
qo shin turardi. Kuzda Avstriyaning yangi hujum boshlashi aniq bo lib qolganidan
ʻ ʻ
so ng u butun qo`shinini sharqqa tomon buradi. Bu qaror 2 kunda qabul qilinadi va
ʻ
2 haftada amalga oshiriladi. Dushman harakat boshlanganidan xabar topgunicha,
qo shin Reynning o ng tarafiga o tib oldi. Napoleon yo lga chiqar ekan,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Avstriyaga qarshi operasiyaning to liq rejasini kotibasiga yozdirdi: «tartib va
ʻ
intizom, qo shin bo linmalarining uchrashuv joyi, dushmanning hujumlari,
ʻ ʻ
nayranglari va xatolari». Bularning barchasini u ikki oy avval va 200 mil uzoqlikda
belgilab qo yigan edi.
ʻ
Hujum qilish uchun Avstriyada sabablar yetarli edi. Italiyaning yangi qiroli
hassasining tutqichida Venetsiya sheri tasvirlangan. Bu holat, shuningdek,
Genuyaning tortib olinganligi Avstriya uchun dahshatli haqorat bo ldi. Ammo
ʻ
avstriyaliklar Alp tog lari orqali qo shin jo natishga jur’at etmadilar. Ularning
ʻ ʻ ʻ
umidi faqat Angliya va Rossiyaning yordamida edi. Angliya pulni ayamaydi,
Rossiya ham ularning ittifoqchisiga aylangan. Chamasi, yangi Rus podshosi
Yevropaning Rossiyaga qarshi eski dushmanona fikrlarini o zgartirishga qaror
ʻ
qilgan va o`z qilichini g arb mamlakatlarining zulmkori bo lgan Napoleonga qarshi
ʻ ʻ
qaratgandi. Endi ularning barchasiga harbiy harakatlar olib boorishning
Napoleoncha taktikasi ma’lum edi: bu safar uni o zining usuli bilan jazolamoqchi
ʻ
edilar.
Biroq harbiy daho shuning uchun ham dahoki, u doimo biror yangilik topa
oladi. Napoleon tezkor yurish bilan avstriyaliklarning qo shinlarini, ular hudud
ʻ
bilan tanishib ulgurmaslaridanoq, aylanib o tdi. Ulma yonida esa uni temir
ʻ
xalqadek qurshab oldi va butun bir armiyani bitta ham o`q otmasdan taslim qildi.

«Men o`z maqsadimga erishdim: Avstriya armiyasi tezkor harakatlarning oddiy
ko lami natijasida tor-mor qilindi. Endi men nazarimni ruslarga qarataman.ʻ
Ularning kuni bitdi». 12
Haqiqatdan ham u tez orada har ikkala armiyani to liq tor-mor qildi va shu
ʻ
paytgacha hech kimga ma’lum bo`lmagan Austerlis tekisligini butun dunyoga
mashhur qildi. 1805 yil 26 dekabrda imzolangan Pressburg shartnomasida Avstriya
fransuzlar qo ygan barcha talablarni qabul qilishga majbur bo ldi. Endi Avstriya
ʻ ʻ
Napoleonga Italiya va Germaniyada erkin harakat qilish imkoniyatini berdi,
Venetsiyaning olib qo yilganligini tan oldi. Napoleon Muqaddas Rim
ʻ
imperiyasining yo q qilinganligini e’lon qildi. Fransiyaga qarshi uchinchi
ʻ
ittifoqchilik shu tariqa barham topdi.
Fridrix II ning XVIII asrdagi g alabalaridan beri Prussiya armiyasi
ʻ
Yevropada kuchli hisoblanar edi. Angliya va Rossiya tomonidan qo llab-
ʻ
quvvatlangan Prussiya ular bilan birga Napoleonga qarshi uchinchi koalisiyaga
qo shildi. Angliya odatdagidek pul subsidiyasini taklif qildi. 1806 yil 14 oktyabrda
ʻ
Yena yonida bo lgan jangda Napoleonning o zi qo mondonlik qilgan fransuz
ʻ ʻ ʻ
armiyasi prussiyaliklarni tormor qildi. Angliya va Rossiya bilan ittifoqda
Fransiyaga qarshi urushga kirishgan Prussiya armiyasi Fridrix II davridagidan
ancha kuchsiz, unda faqat tashqi ko`rinish qolgan edi, xolos. Bu «hashamat»ni
vayron qilish uchun Napoleonga bir kun etarli bo`ldi. «Napoleon «puf» degandi,
Prussiya yo q bo lib ketdi», deb yozgandi Genrix Gey- ne. Yena jangi Prussiya
ʻ ʻ
harbiy tarixidagi eng sharmandali voqea bo`ldi. 13
Austerlis va Yena kampaniyalari so zsiz Napoleonning juda katta harbiy
ʻ
iste dodidan dalolat beradi va E.V.Tarlening fikricha, uning «jahon tarixidagi eng
ʻ
buyuk harbiy daholardan» ekanini isbotlaydi.
Yena yonida va Auershtedtda 1806 yil 14 oktyabrida bo lib o tgan janglarda
ʻ ʻ
fransuz marshallari Ney va Ojero korpuslari va Myurat kavaleriyasi tomonidan
pruss armiyasi yo q qilindi. Prussiya fransuz qo shinlari tomonidan ishg ol qilindi.
ʻ ʻ ʻ
12
Qarang: Vaselka K. Istoriya Avstrii. с. 158.М., 2007.
13
Qarang: Istoriya Fransii v tryox tomax. — M., 1971. T. 2. - S. 130.

Oradan 13 kun o tib Napoleon Prussiyaning poytaxti Berlin shahriga g olibonaʻ ʻ
kirib keldi va burgomistrdan shahar kalitini tantanali qabul qilib oldi. Bu shaharda
u 1806 yil 21-noyabr kuni Fransiyaga tobe bo lgan barcha davlatlarga Angliya
ʻ
bilan savdo qilishni taqiqlovchi, qit’a qamali deb atalmish siyosatini e’lon qildi. Bu
hujjat Fransiyani aslida amalga oshirishga qurbi yetmaydigan ishga yevropa va
jahonda hukmronlik uchun kurash domiga tashladi. Busiz boshqa davlatlarni
Angliya bilan savdoni to xtatishga majbur qilishning iloji yo q edi. Hatto fransuz
ʻ ʻ
hukumatining o zi ham ingliz matosini yashirincha sotib olar edi. 1807-yilning
ʻ
fevralida Napoleon Preysish-Eylau yonidagi jangda rus qo shinlarini ham yo q
ʻ ʻ
qilmoqchi edi, ammo buning uddasidan chiqolmadi. Shunga qaramasdan, Eylau
jangida 30 ming rus askarlari o ldirildi, fransiyaliklar esa 10 ming kishidan ajraldi.
ʻ
Hal qiluvchi jang 1807-yil 14-iyunda Sharqiy Prussiyadagi Fridland qasri
atrofida yuz berdi. Jangda ruslar 25 ming kishidan va 80 ta artilleriya qurollaridan
ajraldi. Fransuzlar Kyonigsberg (xozirgi Kaliningrad) shahriga kirib keldilar. Tilzit
shahrining (hozirgi Kaliningrad viloyatidagi Sovetsk shahri) ro parasida, Memel
ʻ
daryosining o rtasida katta sol turibdi. Soldagi xodalar va ustunlar gilam bilan
ʻ
bezatilgan, solning o`rtasida iyun quyoshi ostida chiroyli chodir o rnatilgan va
ʻ
uning ustida Fransiya va Rossiya bayroqlari hilpiraydi. Daryoning har ikkala
qirg oqlarida G arb va Sharqning gvardiyachilari to da- to da bo lib turardilar. 10
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kun avval bir-birlariga o t ochishgan gvardiyachilar endi yonma-yon turib <<Ura!
ʻ
>> deya qichqiradilar. Shunday quvonch va hayqiriqlar ostida imperator Napoleon
va Rus podshosi Aleksandr I yarash bitimi tuzdilar.
Tilzit sulhi (1807 yil 7 iyul) natijasida to rtinchi ittifoq ham barham topdi.
ʻ
Angliya koalisiyaga Fransiyaga qarshi navbatdagi qurol sifatidagina qaragan edi.
Aleksandr I (1777-1825) Angliyaning bu pisandsizligini kechirmadi. Endi
Napoleon I bilan Aleksandr I ni Angliyaga qarshi umumiy dushmanlik birlashtirib
turardi. Ular birinchi marta 25 iyun kuni uchrashdilar. Keyin esa Tilzitda tez-tez
uchrashib, Yevropani o zaro bo lib olish rejasini tuzdilar. Napaleon Shvetsiyaga
ʻ ʻ
qarashli Finlyandiya yerlarini va Turkiyaga qarashli Moldova va Valaxiya
knyazliklarini Rossiyaga qo shib berishni va’da qildi. Rossiya imperatori, o z
ʻ ʻ

navbatida, Fransiya Yevropada bosib olgan hamma yerlarni va Napaleon tuzgan
barcha qirolliklarni tan oldi. Shartnomaning maxfiy bandiga binoan Rossiya
Angliyaga qarshi qamal shartlarini qat’iy bajarish, o ziga qarashli bandargohlarniʻ
ingliz kemalari uchun batamom yopishni ham o`z zimmasiga oldi. Shu tariqa
Aleksandr I o zining kechagi ittiqfoqchisi bo`lmish Angliyadan voz kechdi.
ʻ
Prussiyani Napoleon dahshatli tarzda jazoladi. Undan Polsha yerlari tortib
olinib, Varshava buyuk gersogligi tashkil qilindi, G arbiy Prussiya va bir qator
ʻ
nemis knyazliklari qo shilib, Vestfal vassal qirolligi tashkil qilindi va
ʻ
Napoleonning ukasi Jerom Bonapart (1784-1860) qirol qilib tayinlandi. Prussiya
Fransiyaga 100 million frank kontribusiya ham to laydigan bo ldi.
ʻ ʻ
Shunday qilib Italiya, Germaniya, Avstriya, Prussiya va Polsha butunlay
Napoleon hukmronligi ostida qoldi. U rus imperatori bilan birga dunyo ustidan
hukmronlikni bo lishib olmoqchi edi. Ammo tez orada Napaleon yakka
ʻ
hukmronlikni istab qoldi.
Tilzit uchrashuvidan keyin Napaleon sharoitni xolis baholashdan tobora
uzoqlashib bordi. Fransuz tarixchilarining yozishicha, Tilzit uchrashuvi
Napaleonni ilojsiz narsaga ishontirdi, uni amalga oshirishga chorladi va shu bilan
uning halokatini boshlab berdi. 14
Endi u o z rejasini amalga oshira boshlaydi. Bu rejaga ko`ra Yevropani bitta
ʻ
imperator boshqarshi, qirollar esa uning vassallari bo lishi kerak. O z
ʻ ʻ
yo lboshchisini ulkan tantanalar bilan kutib olgan Parij qit’aning poytaxtiga
ʻ
aylanadi.
Parijda o tgan bir necha oy ichida u bir qancha qirolliklarni yaratdi: ukasi
ʻ
Jozef qirol bo ldi, Bavariya va Vyurtemberg kurfyurstlari qirollarga aylandilar,
ʻ
Baden kurfyursti buyuk gersogga aylandi. Bavariya qirolining qizlaridan biri ukasi
Ejenga turmushga chiqdi, Badenning valiahd shahzodasi Napaleonning
singillaridan biriga uylandi, Vyutemberg knyazining qizlaridan biri imperatorning
kichik ukasi uchun atab qo yildi, Janubiy va G arbiy Germaniyaning o n oltita
ʻ ʻ ʻ
davlati imperator vassallarining Reyn ittifoqiga birlashdilar. Ular Bonapartga
14
Qarang: Istoriya XX veka. Pod red. Lavissa i Ram 60. - М., 1938. T.1. - S. 144.

o lpon to lab turardi va kerak bo lganda qo shin yigib berardilar, o ntacha kichikʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
knyazliklar tugatildi.
Napoleon o z rejalari bilan band bo lgan bir paytda choparlar unga
ʻ ʻ
arzimasdek ko ringan bir xabarni olib keldilar: singlisi Karolina u bilan
ʻ
tanishtirgan Eleonora ismli go zal ayol farzand tug ibdi. Nihoyat! Demak, uning
ʻ ʻ
bepushtligi haqidagi gaplar yolg on bo lib chiqdi. Unga taqdir buyuk hadya ato
ʻ ʻ
etdi: u o g illik bo ldi! Va yaqinlaridan biriga murojaat qilar ekan, imperator
ʻ ʻ ʻ
bolalarcha quvonch bilan: <<Dyurok, mening o g lim bor!>> deya xitob qiladi.
ʻ ʻ
O g liga Leon deya ism qo yadilar.
ʻ ʻ ʻ
Shu kuni Jozefinaning taqdiri ham hal qilindi. Napaleon qayta uylanishga
qaror qildi.
Napoleon Polshaga kelganda uni Mariya Valevskaya ismli go zal ayol bilan
ʻ
ham tanishtiradilar. Valevskaya 80 yoshdan oshgan graf Valevskiyning rafiqasi
edi. Napaleon bilan tanishganidan so ng u ham o g illi bo ladi. Unga Aleksandr
ʻ ʻ ʻ ʻ
Napaleon deya ism qo yadilar.
ʻ
1809 - yilning boshlarida Napaleonga Rim uni hurmat qilmaganligi haqida
fikr kelib qoldi: «O tgan yili boshqa davlat boshliqlariga yuborilgan muqaddas
ʻ
shamlardan bizga yubormaslikka Rimning jur’ati yetdi. Rimga yozib
yuboringlarki, bizga xam, bizning qardoshlarimiz bo lgan uchta qirolga ham
ʻ
ularning shamlari kerak emas. Undan sham olishni istamayman va mening
yaqinlarim bo lgan barcha shahzodalar ham shamlardan voz kechishlari lozim>>.
ʻ
Endi u Papani knyazlik huquqidan mahrum qiladi, uning mulklarini cheklab
qo yadi.
ʻ
Uning yaqinlaridan ba’zi birlari vahimaga tushib qoldilar: u qudratli katolik
diniga qarshi chiqmayaptimi? Axir shakkoklik uchun jazo muqarrar-ku! Tasodifni
qarangki, oradan besh kun o tga nidan keyin, Muqaddas Uchlik kunida Napaleon
ʻ
hayotida birinchi marta mag`lubiyatga uchradi.
Buning ustiga Rimdan ham noxush bir xabar keladi: Papa Napoleonni
cherkovdan ajratdi. Imperator miyig ida kulib qo ydi, xolos.
ʻ ʻ

Oktyabrda Napaleon Shenbrunnda qo shinlarning katta namoyishini qabulʻ
qiladi. Kutilmaganda uning yoniga bir o smir yaqinlashmoqchi bo ladi, uning
ʻ ʻ
harakatlari shubha uyg otadi va uni qo lga oladilar: uning yonidan kattakon
ʻ ʻ
oshxona pichog i va yosh qizning suratini topadilar. U boshqalarning savollariga
ʻ
javob berishdan bosh tortadi: faqat imperatorning o zigagina javob berishini
ʻ
aytadi. Tezda o n sakkiz yoshlardagi jiddiy, sariq sochli yigitcha imperator oldida
ʻ
erkin, qo`rqmasdan va xotirjam turardi. Uning ismi-sharifi Fridrix Shtaps bo lib,
ʻ
protestant ruhoniysining o g li ekan. Imperator savolni fransuz tilida beradi. Rapp
ʻ ʻ
tarjima qiladi:
O sha tongdayoq yigitchani otib tashladilar. Napaleon Shenbrunndan qaytib
ʻ
kelishi bilanoq Jozefinaga unga o g il kerakligini, o g il bo lganda ham qirollar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
naslidan bo lgan o g il kerakligini aytib, u bilan ajrashadi va oradan ko p
ʻ ʻ ʻ ʻ
o tmasdan Avstriya imperatorining qizi Mariya Luizaga uylanadi. Bir yil o tar-
ʻ ʻ
o tmas ular o g illik bo ladilar...
ʻ ʻ ʻ ʻ
1812 - yilning boshlarida Napaleon Bonapart endi unga hech kim, ayniqsa, u
ishonadigan va suyanadigan dexqonlar ham ishonmay qo yganlarini his qiladi. U
ʻ
mamlakat ichkarisida tobora kuchayib borayotgan norozilikni sezib turar va buning
oqibati yaxshilik bilan tugamasligini anglardi. Ammo imperator to laligicha o z
ʻ ʻ
qudratining asiriga aylangan, oldinda faqat o z hayotining asosiy maqsadinigina
ʻ
ko rardi. Kapuadan Tilzitgacha butun Yevropa unga askar yetkazib berib turgan
ʻ
bo lsa ham, uning xukmronligi Finisterrdan Bukovinagacha tarqalgan Rossiyaga
ʻ
bo lsa ham, u o zining navbatdagi rejasi yurish qilishning oqibati yaxshi
ʻ ʻ
bo lmasligini his qilardi. Ammo yurgizilgan mashina endi o z-o zidan olga intilar,
ʻ ʻ ʻ
uni hech kim to xtata olmasdi.
ʻ
Napoleonning Aleksandr I bilan Tilzitda tuzilgan shartnomasidan keyin
Erfurtdagi uchrashuvda mustahkamlangan ittifoqi uzoqqa bormadi va ikkala
imperator o rtasida keskin ajralish bilan yakunlandi. Bu ajralishning bosh sabablari
ʻ
quyidagilar edi: birinchisi, 1809 yili Fransiya bilan Avstriya o rtasidagi urushda
ʻ
Rossiyaning o z ittifoqchilik majburiyatlarini to liq bajarmaganligi va Napaleonga
ʻ ʻ
yetarlicha yordam ko rsatmaganligi; Ikkinchisi Napaleonning rus buyuk knyaz
ʻ

xonimlaridan biri Annaga uylanish rejasining amalga oshmay qolganligi bo ldi. Buʻ
ishda Aleksandrning roziligiga qaramasdan, imperatorning onasi Mariya
Fedorovna va Fransiya tashqi ishlar vaziri Sharl Moris Taleyran (1754-1838)
zimdan qarshilik qilishgandi; uchinchi sabab qit’a qamalining Rossiya uchun
salbiy oqibatlari, ya’ni Buyuk Britaniya bilan savdo aloqalarining uzilganligidan
Rossiya katta zarar ko rayotgan va qiyin ahvolga tushib qolgan edi. Buning ustiga
ʻ
Buyuk Britaniya bilan savdo aloqalarini tiklash tarafdorlari bo lgan doiralarning
ʻ
imperator Aleksandr I ga ta’siri ham kuchli edi; to rtinchidan, Napoleon
ʻ
imperiyasining muttasil kengayib borayotganligi Aleksandrni tashvishga sola
boshlagan edi; beshinchidan 1810 - yilda Gollandiya qirolligining, Vallisning,
1811 - yilda Oldenburg gersogligining, Salm va Orenburg knyazliklarining, Berg
buyuk gersogligining va Gannoverning bir qismi Fransiyaga qo shib olindi deb
ʻ
e’lon qilinishi rus imperatorining qattik noroziligini keltirib chiqardi; oltinchidan,
ikkala imperiya o rtasida janjal chiqishi uchun eng muxim sabab Polsha masalasi
ʻ
edi. Napoleon tomonidan tiklangan Varshava gersogligi aslida Polshaning barcha
hududini egallagan va Rossiya chegaralari bilan tutashib turgan edi. Ana shu va
boshqa bir qator mayda sabablarning mavjudligi Fransiya bilan Rossiya o rtasida
ʻ
urushning kelib chiqishini muqarrar qilib qo ydi.
ʻ
Shu sabablarga ko ra Kenigsberg bilan Lombergning o rtasida yarim
ʻ ʻ
millionli armiya to plandi va uning bosh qo mondoni «Ikkinchi Polsha urushi»
ʻ ʻ
boshlanganligini e’lon qildi, chunki u rus podshosidan faqat Polshani to g ri, biroz
ʻ ʻ
kengaytirilgan hajmda, ya’ni Smolenskkacha tortib olmoqchi edi.
Urush boshlashdan oldin Napoleon Prussiya va Avstriya bilan, Aleksandr
esa Shvesiya, Angliya va Turkiya bilan hamkorlik to g risida kelishib, bitim
ʻ ʻ
imzoladilar.
1812 - yil 9 - may kuni Napoleon rafiqasi bilan Parijdan chiqib, 17 - may
kuni Drezdenga keladi. Bu yerda uni Buyuk Karlning vorisi sifatida katta tantana
bilan kutib olishadi. Napoleon so nggi bor butun mahobati bilan namoyon bo ldi.
ʻ ʻ
30 - may kuni Napoleon Polshaga kelib, u erda Rossiyaga yurish boshlashdan
oldin o z armiyasini ko zdan kechirdi. Armiya juda qudratli edi: unda
ʻ ʻ

fransuzlardan tashqari nemislar, italiyaliklar, ispanlar, polyaklar va boshqa
xalqlardan iborat jami 11 ta korpus, imperator gvardiyasi va zaxiradagi kavaleriya
korpusi mavjud bo lib, 1812-yil 1- iyunda Germaniya va Polshada joylashgan,ʻ
Rossiyaga yurish uchun tayyor turgan kuchlar 678 ming kishidan iborat edi.
Bulardan tashqari Napaleon G arbiy Yevropada ham kattagina qo shinga ega
ʻ ʻ
bo lib, armiyasining umumiy soni 1 mln. 178 ming kishini tashkil qilardi.
ʻ
1812 - yil 23 - iyun kuni Buyuk qo`shin Rossiyaning o`sha paytdagi
chegarasi bo`lgan Neman daryosidan o`tdi. Napoleon 400 mingdan oshiq qo shin
ʻ
bilan Rossiyaga yurishni boshlaydi. Unga qarshi turgan rus qo shinlarining soni
ʻ
267 ming kishidan iborat edi.
1812 - yil 23 - iyul kuni Mogilev (Belarussiya) ostonalarida janglar
boshlanib, ruslarning chekinishi Moskvagacha davom etadi. Urushning eng katta
janglari Smolensk ostonalaridagi (17-18 avgust) va Borodino janglari bo ldi (7
ʻ
sentyabr). Borodinoda fransuzlar 40 ming, ruslar esa 45 mingga yaqin askarlaridan
ajraldi. Halok bo lganlar orasida rus qo mondoni Bagration ham bor edi.
ʻ ʻ
Borodino jangi haqida Napoleon: «Mening barcha janglarim ichida eng
dahshatlisi Moskva ostonasidagisi bo ldi. Bu jangda fransuzlar g olib bo lishga
ʻ ʻ ʻ
loyiq ekanliklarini ko rsatdilar, ruslar esa mag lub bo lmaslikka haqli ekanliklarini
ʻ ʻ ʻ
namoyish etdilar», deb yozgan edi.
Shu jangdan keyin rus armiyasining qo mondoni Kutuzov chekinishni
ʻ
davom ettirib, 13 - sentyabr kuni Moskvani ham jangsiz tashlab chiqdi. 14 -
sentyabr kuni Napoleon Moskvaga kirib keldi. Rus podsholarining poytaxti
bo lgan Moskva faqat Kreml va uning atrofini hisobga olmaganda asosan yog och
ʻ ʻ
uylardan iborat edi. Napoleon bosqini arafasida bu shaharda 250 mingdan oshiqroq
aholi yashardi. Yog ochdan qurilgan imoratlar 16-19 - sentyabr kunlari bo lgan
ʻ ʻ
yong inda deyarli to liq yonib ketdi. Bu yong inda ko plab odamlar, jumladan,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Borodino jangida yarador bo lgan va gospitallarda davolanayotgan 15 ming rus
ʻ
soldatlari ham yonib ketdi. Shundan so ng Napaleon armiyasida ham tartib
ʻ
yo qolib, soldatlar talonchilik bilan yoppasiga shug ullana boshladi. Armiyada
ʻ ʻ
jangovar ruh yo qoldi. Endi katta g alabasiz Moskvani tashlab ketish
ʻ ʻ

Napaleonning siyosiy obro siga ham putur yetkazardi. Shunga qaramasdan,ʻ
axvolining yomonlashayotganligini sezgan Napaleon 19 - oktyabr kuni Moskvani
tark etdi. Buyuk armiyaning chekinishi Rossiyaga kirib kelishiga qaraganda ancha
murakkab kechdi. Har qadamda rus armiyasi poylab turar, kazaklar va partizanlar
holdan toygan, sovuqdan qirilayotgan fransuz qo shinlariga dahshat solib, ularning
ʻ
jangovar ruxini so ndirardi. Bir qancha janglar va tabiiy qiyinchiliklar tufayli katta
ʻ
talafot ko rgan Napaleon armiyasi 1812- yil dekabr oyida Neman daryosidan
ʻ
g arbga qarab o tdi. Ammo yo qotish shunchalar katta ediki, Buyuk armiyadan
ʻ ʻ ʻ
asar ham qolmagandi. 1812 - yil iyunida Rossiya chegaralariga 420 ming kishi
o tgan va keyin yana 150 mingga yaqin askar Rossiya xududida ularni quvib etgan
ʻ
bo lib, qo`shinning umumiy soni 570 mingga yaqin kishi edi. 1812 yil dekabrda
ʻ
bor yo g i 18 ming kishi Nemandan ortga qaytib o tdi. Faqat o lganlar soni 250
ʻ ʻ ʻ ʻ
ming kishidan oshiq edi. Buyuk armiya bunday yo qotishdan so ng boshqa o zini
ʻ ʻ ʻ
o nglay olmadi. Kechagina Yevropaning barcha tillarida «Yashasin imperator!»,
ʻ
deb qichqirishni o rgangan, imperator uchun jonini tikkan yuz minglab
ʻ
odamlarning jasadlari rus tekisliklarida qolib ketdi. Yevropada Napoleonning
obro si ham shunchalar tushib ketdiki, endi Aleksandr Napaleonni xaloskor deb
ʻ
olqishlagan ko plab xalqlarni birin-ketin unga qarshi urushga boshladi. Bu oxir-
ʻ
oqibatda imperiyaning halokatiga olib keldi. Neman qirg oqlarida qo shinni
ʻ ʻ
qoldirgan Napoleon Parijga kelishi bilan yangi qo shin tuzishga kirishib ketdi.
ʻ
Sharqda esa Buyuk armiyaning qoldiqlari chekinishni davom ettirardi. Endi
Fransiyaga qarshi Rossiya, Angliya, Prussiya, Avstriya, Shvesiya, Ispaniya va
Portugaliyadan iborat kuchli harbiy koalitsiya vujudga kelgandi. Napoleon
yulduzining so nayotganligini ko rgan nemis knyazliklari va boshqa mayda
ʻ ʻ
davlatlarda ham endi kayfiyat yaxshi emasdi. Hatto Fransiyaning o zida ham
ʻ
to xtovsiz harbiy chaqiriqlar, doimiy urushlardan aholi charchagandi. Buyuk
ʻ
armiyaning Rossiyadagi xalokatidan so ng Germaniya, Prussiya kabi
ʻ
mamlakatlarda Napaleonga qarshi ozodlik harakatlari boshlanib ketdi.
1813 - yil harbiy chaqiriq bo yicha Napaleon jami 500 ming qo shin
ʻ ʻ
to plashga muvaffaq bo ldi. Ammo yangi armiyaning ko pchiligi juda yosh,
ʻ ʻ ʻ

tajribasiz jangchilar edi. Lashkarni qurollantirishga jamoa yerlarini sotishdan
olingan 300 million frankdan tashqari Napaleon o zining shaxsiy jamg armasi 160ʻ ʻ
million frankni ham sarfladi. U o ziga xos jasorat va samimiylik bilan qo shinni
ʻ ʻ
aylanar ekan, hammaning qalbini larzaga keltiradigan nutqlar so zlardi. Hali
ʻ
zo rg a miltiq ko tara oladigan o smirlar esa «Yashasin imperator!» qichqirishar,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Fransiya va imperator uchun jonlarini tikishar edi. Aytish lozimki, Rossiyadagi
katta talafot, Evropadagi umumiy dushmanlik kayfiyatiga qaramasdan, Napaleon
jangovar ruhga va qaxramonlik xususiyatlariga ega bo lgan yangi armiyani tuza
ʻ
oldi. Ammo baribir bu janglarda toblangan Buyuk armiya emasdi. Shunga
qaramasdan, Napaleon uning bitta buyrug i bilan yuz minglab odamlarning jangga
ʻ
otlanganidan ruhlanib, o zini yana yengilmas his etdi. Aslida 1813 - yilda hali sulh
ʻ
tuzish, urushni to xtatish imkoniyati bor edi. Ittifoqchilar qo ygan talabga binoan
ʻ ʻ
Napaleon butun Fransiyani Reyngacha va Italiyani o zida saqlab qolardi.
ʻ
Rossiyada ham urush Visla qirg oqlarida to xtatish tarafdorlari anchagina edi.
ʻ ʻ
Hatto Kutuzov ham armiyaning holdan toyganligini aytib, urushni to xtatish
ʻ
lozimligini Aleksandr I ga uqtirayotgan edi. Ammo Napaleon yon bermasdi. Unda
sharoitni real baholashdan ko ra mag rurlik va o ch olish hissi ustunlik qildi.
ʻ ʻ ʻ
Urushning dastlabki davrida yozgi kampaniyada fransuzlar bir nechta g alabalarni
ʻ
qo lga kiritdi. Lyusen va Bausen janglaridagi g alaba yangi fransuz armiyasiga
ʻ ʻ
shon-shuhrat keltirdi. Ittifoqchi davlatlar bilan Fransiya Pragada muzokaralar
boshlashga kelishib oldilar (Praga kongressi). Ammo qo yilayotgan talablarning
ʻ
ikkala tomonni ham qanoatlantirmasligi tufayli bu kongress deyarli ochilmasdan
tarqalib ketdi. Tomonlar qisqa tanaffusdan so ng yana jangga kirishdilar.
ʻ
Kuzgi kampaniyada Yevropa davlatlari Napaleonga qarshi 1 milliondan
oshiq qo shin tashlashdi. Asosiy jang Leypsig tekisliklarida bo lib o tdi. Bu yerda
ʻ ʻ ʻ
yangi armiyaning, Napaleonning va u bunyod etgan imperiyaning taqdiri hal
bo ldi. Bu yerda Saksoniya qiroli, 15 nafar fransuz generali va Yana 15 ming kishi
ʻ
ittifoqchi qo shinlar tomonidan asir olindi. Umumiy qurbon bo lganlar 130 ming
ʻ ʻ
kishi bo lib, shundan 50 mingi fransuzlar edi. Leypsig jangidan keyin
ʻ
Napoleonning bironta ham ittifoqchisi qolmadi. 1813 - yilning oxiriga kelib

Fransiyadan boshqa hech joyda endi fransuz bayrog i hilpiramasdi: Gollandiyaʻ
o zini mustaqil deb e’lon qildi; Italiyada Myurat ittifoqchilar bilan kelishgan holda
ʻ
harakat qila boshladi. U ittifoqchilar yordamida Italiya taxtini egallamoqchi edi.
Bundan tashqari Reyn ittifoqi barham topdi, Germaniyadagi Fransuz va yarim
fransuz davatlar bekor qilindi. (Saksoniya va Vestfaliya qirolliklari), janubi-g arbiy
ʻ
nemis davlatlari ham Fransiya ta’siridan chiqdi. Fransiya hududidagi bir qator
janglardan so ng 1814 - yil 31- mart kuni ittifoqchilar qo shinlari Parijga kirib
ʻ ʻ
keldilar. Kelgusi kuni Taleyran Senatni to playdi va bu qonun chiqaruvchi organ
ʻ
qaror qabul qiladi: imperator taxtdan voz kechishi kerak. Napaleonning eng
birinchi jangovar safdoshi marshal Marmon va imperatorning eng birinchi vaziri
Taleyran dushman tomonning qo mondoni Shvarsenbergga yozadilar: «Senatning
ʻ
qaroriga ko ra armiya va xalq Napaleonga bergan qasamyodidan ozod qilindi. Biz
ʻ
fuqarolar urushiga yo l qo ymaslik maqsadida xalq bilan armiya yakinlashishiga
ʻ ʻ
ko maklashish uchun tayyormiz».
ʻ
Anchagina davom etgan muzokaralardan so ng Napoleon 6 - aprel kuni
ʻ
taxtdan voz kechganlik haqidagi bayonotga imzo chekdi: «Ittifoqchi davlatlar
Napaleon Yevropada tinchlik o rnatilishiga yagona to siq, deb hisoblaganliklari
ʻ ʻ
sababli, qasamyodiga sodiq bo lgan imperator Napaleon o zi va o z avlodlari
ʻ ʻ ʻ
uchun Fransiya va Italiya taxtlaridan voz kechadi hamda Fransiya manfaatlari
uchun hamma narsadan, shu jumladan hayotidan ham voz kechishga tayyor
ekanligini bildiradi».
U eski gvardiya bilan xayrlashib, 20 - aprel kuni Italiya qirg oqlari
ʻ
yaqinidagi Elba oroliga faxriy surgunga jo nab ketdi. Xotini Mariya-Luiza esa
ʻ
o g lini olib Vena tomon, otasi peratorining saroyiga yo l oldi. Bu orada yangi
ʻ ʻ ʻ
hukumat imperatorning mol-mulklarini musodara etish uchun ishonchli vakillarini
yuboradi. Shaxsan imperatorga tegishli bo lgan barcha oltinlar va kumushlar,
ʻ
umumiy qiymati 150 million frank bo lgan barcha qimmatbaho buyumlar
ʻ
tamakidondan dastro molgacha bo lgan barcha shaxsiy ashyolar musodara qilindi,
ʻ ʻ
to g rirog i o g irlandi. Bu haqidagi buyruqqa boshqalar bilan birga Taleyran ham
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
imzo chekkandi. Kechagina Yevropaning eng boy kishisi bo lgan imperatorda, u
ʻ

surgun qilingan Elba oroliga o zi bilan olib ketgan uch million Frank mablagʻ ʻ
qoladi.
Fransuz tarixchilari yozishlaricha, Napaleon Elba orolida taqdirga tan berib
yashayotgan edi. Ammo bir nechta sabablar uni Fransiyaga qaytish haqida qaror
qabul qilishga majbur qildi. Bu sabablardan biri, Fontanebloda Napaleonning
taxtdan voz kechishi haqida kelishuv shartlarining bajarilmaganligi bo ldi.
ʻ
Napaleonning xotini bilan o g li uning oldiga Elba oroliga jo natilishi kerak edi.
ʻ ʻ ʻ
Ular esa Metternixning 15
maslahatiga ko ra Venada qoldirildi; ikkinchidan,
ʻ
Napoleonning Elba orolida hayot kechirishi uchun yiliga ikki million Frank
to lanishi lozim edi. Bu ham bajarilmadi; uchinchidan, Restavrasiya davridagi
ʻ
Fransiyaning achinarli axvoli bu erga Napaleonni chorlayotgan edi.
Eski gvardiya va Korsika batalyonidan tashkil topgan 1100 kishilik qo shin
ʻ
bilan 26 - fevral kuni Elba orolidan chiqqan Napoleon 1- mart kuni Fransiya
janubidagi Juan bandargohiga kelib tushdi va Parij tomon yo l oldi. «Har bir
ʻ
daqiqa ganimat. Uchish kerak, uchish», derdi Napoleon.
Lyudovik XIII «Korsika maxluqiga» qarshi 30 ming qo shin yubordi.
ʻ
Qarshisida turgan hukumat qo shinlarini ko rgan Napoleon ularga murojaat qilib:
ʻ ʻ
<<Askarlar, sizlar meni taniyapsizlarmi? Qaysi biringiz o z imperatoringizga o q
ʻ ʻ
uzishni istaysiz? Men o qlaringizga turib beraman», deganida qirol qo shinlari
ʻ ʻ
«Yashasin Imperator!», deya qichqirishib, to liq Napoleon tomonga o tdilar.
ʻ ʻ
Poytaxtga boradigan yo ldagi askarlar ham u tarafga o tdilar. Askarlar, dehqonlar
ʻ ʻ
va shaharlik qashshoqlar uni «Yo qolsin zodagonlar va poplar», degan xitoblar
ʻ
bilan kutib oldilar. Imperator armiyasi Parijga kirdi, askarlar Napoleonni qo llarida
ʻ
ko tarib Tyuilri saroyiga olib kirdilar. Shu kuni, ya ni 20-martda saroy uzra yana
ʻ ʼ
inqilob va imperiya bayrog i hilpiradi.
ʻ
Napoleon Tyuilri saroyiga kirib kelganida, o zi o tib kelgan uchta
ʻ ʻ
departamentdagina tan olingan edi. Ammo uning zafar bilan kirib kelgani haqidagi
habar tezda butun Fransiya bo ylab tarqaldi. Hamma joyda oq bayroq o rniga yana
ʻ ʻ
15
Vinneburg, Klimens Vensel Lotar knyaz, Avstriya davlat arbobi, diplomat

inqilobning uch rangli bayrog i ko tarildi. Armiya generallari ham Napaleonningʻ ʻ
hokimiyatini tan oldilar.
Napaleon ijtimoiy fikrni o z foydasiga hal etish uchun juda ehtiyotlik bilan
ʻ
ish tutdi. U Burbonlar tomonidan tayinlangan amaldorlarni ham ishdan
bo shatmadi. Shunga qaramasdan, amaldorlarning katta qismi imperatorga qarshi
ʻ
dushmanlik kayfiyatida edi. Ular Fransiyaning hozirgi achinarli holati uchun
Napaleonni, uning zolimligini ayblashardi. Imperatorni olqishlar bilan kutib olgan
Fransiya tezda yangi urushlar xavfidan xavotirga tusha boshladi. Natijada
mamlakatni boshqarishda va armiyani mustahkamlashda muammolar paydo bo ldi.
ʻ
Bularni xisobga olgan Napaleon faylasuf Benjamin Konstanga (1767-1830)
Imperiya konstitusiyasini liberallashtirish bo yicha takliflar ishlab chiqishni
ʻ
topshirdi. B.Konstan konstitutsiyasi jamiyatning ruhiy holatiga mos kelardi, ammo
ko pchilik zodagonlar Napaleonning konstitutsion monarxga aylanishiga
ʻ
ishonishmasdi.
Shunday ichki vaziyatda Fransiya butun birlashgan Yevropaga qarshi
urushga tayyorlana boshladi. Janglar boshlanishi arafasida Napaleon imperiyasi
oxirgi qo shinining umumiy soni 275 ming askardan iborat edi. Ittifoqchilar
ʻ
Napaleonga qarshi 1 milliondan oshiq qo shin yig ishdi. Asosiy jang Vaterloo
ʻ ʻ
yonida yuz berdi. Bu yerda Napaleon armiyasi tor-mor qilindi. Fransuzlar 32 ming,
ittifoqchilar esa 22 ming askardan ajraldilar. Vaterloodagi mag lubiyat Napoleon
ʻ
Bonapartning taqdirini uzil-kesil hal qildi. 16
16
Sh.Ergashev. Uch buyuk fransuz. - T., 2014. –B. 85-100

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, E.V.Tarlenning «Napaleon», A.Z.Manfredning
«Napaleon Bonapart» kitobini va Horace Vernetni «Napaleon tarixi» asarini o qibʻ
chiqib shundey xulosaga keldimki:
Nima uchun Napoleonning Rossiyaga bostirib kirishi oxirzamonning
boshlanishi edi
Fransiya imperatori - Yevropani zabt etish niyatida - Rossiyaga 600 000
qo shin yubordi. 1806 - yilda Napoleon inglizlarni kontinental tizim deb
ʻ
nomlanuvchi “embargo” bilan jazolashga qaror qildi. Ammo 1810 - yil oxiriga
kelib podshoh Aleksandr I rus savdosiga salbiy ta’siri va rublning qiymati tufayli
unga rioya qilishni to xtatdi. Aleksandr shuningdek, dantel kabi fransuz
ʻ
hashamatli mahsulotlariga katta soliq qo ydi va Napoleonning opa-singillaridan
ʻ
biriga uylanishga urinishini rad etdi. 1807 - yilda Varshava gersogligining tuzilishi
keskinlikni kuchaytirdi.
Napoleon 1804-yildan boshlab Fransiya imperatori bo ldi. Napaleon 1807-
ʻ
yildagi tilzit shartnomasidan so ng Fransiya va Rossiya munosabatlari buzila
ʻ
boshladi.
Bunga sabablar Fransiya va Avstriya o rtasidagi urushda Rossiya yordam
ʻ
bermaganligi va Napaleonning rus knayz xonimlari Annaga uylanolmaganligi
Buyuk Britaniyaga qarshi qit’a qamaliga qo shlimganligi va Rossiya iqtisodiyotiga
ʻ
salbiy ta’sir ko rsatayotgan edi. Fransiya bilan hech qanday hududiy ziddiyatga
ʻ
ega bo lmagan Rossiyani tabiiy ittifoqchi deb bilgan Napoleon tez orada
ʻ
Aleksandrga saboq berish uchun harakat qildi. 1812 yilda fransuz imperatori
butun Yevropadan yirik qo shin to pladi, ularning birinchisi 24 - iyunda Rossiyaga
ʻ ʻ
kirdi. “Bu salib yurishlaridan keyingi eng xilma-xil Yevropa armiyasi edi”, dedi
Sazerlend.
Napoleonning maqsadi tezda g alaba qozonish edi, bu esa Aleksandrni
ʻ
muzokaralar stoliga o tirishga majbur qildi. Shunga qaramay, Napoleon o ziga
ʻ ʻ
ishongan. “Men bu shimolning vahshiylarini yo q qilish uchun bir marta keldim”,
ʻ

dedi u o'zining oliy harbiy maslahatchilariga. “Hozir qilich tortildi”. Kelgusi 25
yil davomida ular endi sivilizatsiyalashgan Yevropa ishlari bilan mashg ulʻ
bo lmasliklari uchun ularni o z muzlariga qaytarish kerak dedi.
ʻ ʻ
1812-yil 23-iyun oyida Napaleon Rossiya chegarasi bo lmish Neman
ʻ
daryosidan kechib o tdi eng yirik janglar 1812-yil 23-iyulda Mogilev
ʻ
( Belorusiya ) ostonalarida bo lib o tdi. 17 – 18- sentyabrda smolenskiyni, 7-
ʻ ʻ
sentaybr borodinoda va 14-sentyabr moskvani egalladi. Napaleoning Moskvaning
tashlab chiqishiga sabab Moskva egallangandan keyin armiya ichida tartibszlik
yo qoldi. Buning natijasida Moskvaga kelgan qo shin hechnimasz yana o sha
ʻ ʻ ʻ
yo lida yana ortga qaytdi ochlik va qishning qattiq sovig i Napaleon armiyasini
ʻ ʻ
parokanda qildi.
Buning natijasida yevropani zirqiratgan Napaleon Rossiya urushidan so ng
ʻ
sharmandalarcha mag’lubiyatidan so ng uning yevropadagi mavqeyi tushib ketti
ʻ
natijada Napaleonning armiyasi shu darajada parokandilikka uchradiki, Neman
daryosidan moskvaga yo l olgan qo shinlar soni 600 ming atrofida o tgan bo lsa
ʻ ʻ ʻ ʻ
mag lubiyatdan so ng Rossiya hududidan chekinib Neman daryosi o tgan askarlar
ʻ ʻ ʻ
soni 18 ming kishi qolgan edi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Граф Лас-Каз. Мемориал Святой Елены. Книга 1. - М.,
2014. С .78.
2. Граф Лас-Каз. Мемориал Святой Елены. Книга 2.M., 2014.
C.668.
3. Душенко К.В. Всемирная история в обращениях и сита-
таксе, - М.: Эскимо, ИНИОН РАН, - С. 330.
4. История Франции в триокстомаксе. — М., 1971. Т. 2. — С.
130.
5. История 20 века. Под ред. Лависса и Рам 60. - М., 1938.
Т.1. - С. 144.
6. Vinneburg, Klimens Vensel Lotar knyaz, Avstriya davlat
arbobi, diplomat
7. Sh.Ergashev. Uch buyuk fransuz. - T., 2014. –B. 85-100
8. Rahmon Farmonov, Muzayamxon Farmonov. Napoleon
Bonapart/ (monagrafiya) T,. “Ta lim Media”,2020.-B.262-263.
ʻ
9. Sh.Ergashev. Uch buyuk fransuz. - T., 2014. – В .14.
10. Emil Lyudvig. Napoleon.C. 319. M.,1998. - S. 74.
11. Emil Lyudvig. Napoleon M., 1998. - S. 74.
12. https://www.biyografi.info/kisi/napolyon-bonapart
13. Shuxrat Ergashev Jahon tarixi. Yangi davr II-qism.-T.,2013.-B.
211.

Napoleon Banopart va Rossiya munosabatlari

Купить