• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 66.0KB
Покупки 6
Дата загрузки 18 Август 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Samandar Deqhonov

Дата регистрации 11 Август 2024

63 Продаж

Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari tarixiy manba sifatida

Shayx ma’naviy silsilasi davomchilari, ya’ni halifalari haqida ham so’z yuritadi. Asar hijriy 1159-60 melodiy 1746-47 yillarda yozilgan bo’lib qo’lyozma nusxalari O’zbekiston fanlar akademiyasi SHarqshunoslik institutida saklanadi.19Unda Qosim Shayx faoliyatiga keng o’rin berilgan hamda boshqa tarixiy manbalarda uchramayligan muhim ma’lumotlar keltirilgan. Hazrat kutb ul-avliyo Qosim Shayx Azizon taxminan XVI asr boshlarida Karmanada tavallud topdi. Ul zotning tug’ilgan yili biror bir manbada aniq ko’rsatilmagan, shu sababdan bu karash faqat taxminlarga qurilgan. U tasavvufining jaxriya (zoxiriy fikr) sulukiga mansub bo’lib, ma’naviy ruxoniy silsilasi Hazrat Xo’ja Ahmad YAssaviyga bog’lanadi. Qosim Shayx Xo’ja Ahmad YAssaviydan boshlanadigan jaxriya silsilasida 13-xalqada turadi: Xo’ja YUsuf Hamadoniy, Sulton ul Orfin Xo’ja Ahmad YAssaviy, Xakim Ota, Hazrat Zangiota, Hazrat Sayyid Ota, Hazrat Sadr, Hazrat Elomon Ota, Shayx Ali Shayx, Mavdud Shayx, Xodim Shayx, Shayx Jamoliddin, Shayx Xudoydod, Xo’ja Mulloi Nuriy, Qosim Shayx. Qosim Shayxning buzrukvor Shayx darajasiga yetishishida Shayx Xudoydod valiyning ta’siri katta bo’ldi. Shayx Xudoydod valiy XVI asrning 30-yillarigacha jaxriya sulukining yirik namoyondasi sifatida faoliyat ko’rsatadi. Muhammad Toxir Eshon «Tazkira»sida qayd etilishicha, Shayx Xudoydodning otasi juda kambag’al bo’lib, chuponlik orkasidan kun kechirgan. Xotinni xomila tulgogi tutganda, ya’ni Shayx Xudoydod to’g’ilayotganda chirok yogi topilmay kolibdi. Lekin nogox gaybdan yongan chirok paydo bo’lib, 40 kecha-kundo’z ravshanlik bo’libdi. Shayx Xudoydod to’g’ilayotganda sodir bo’lgan bu karomat sirlari chakalokning o’ziga ham yukkan ekan, hazratining avlodlaridan biri Xo’ja Fuzayl (XVIII asr)dir. Shayx Xudoydod ota yurti bo’lmish Samarqand yaqinidagi Gazira qishog’idan Buxoroga kelganda Jo’yboriy Shayxlar bilan suxbatda bo’lgan. Buxoroga kelayotib u Karmanada ham tuxtab, shahar buzrukvorlari bilan mulokotda bo’ladi. 19 nusxasi asosida bajarilgan edi. So‘ngroq, ushbu satrlar muallifi tomonidan tarjimani tahrir qilib, nashrga tayyorlash asnosida bosma va qo‘lyozma nusxalar soni yana ko‘paytirilib, tarjima qaytadan ko‘rib chiqildi va ba’zi tekstologik izohlar tuzildi. Chunonchi, bu ishga «Buxoro tarixi» ning Tehronda Mudarris Rizaviy tomonidan nashr qilingan fors tilidagi qiyosiy nashri va SSSR Fanlar akademiyasi Osiyo xalqlari institutining Leningrad bo‘limida saqlanayotgan 1008 (1599—1600) yilda ko‘chirilgan 675 raqamli hamda Tojikiston SSR Fanlar akademiyasining Sharq qo‘lyozmalari fondidagi 1060 (1650) yilda ko‘chirilgan 513/11 raqamli qo‘lyozma nusxalar jalb qilindi. Bu qo‘lyozma va bosma nusxalarni bir-biriga taqqoslash natijasida Tehron nashrini asos qilib olish muvofiq topildi. Chunki garchi bu nusxa ham ayrim kamchiliklardan xoli bo‘lmasa-da, umuman olganda boshqa qo‘lyozma va bosma nusxalarni nazarda tutib nashrga tayyorlanganligi bilan e’tiborga sazovordir. Bu bosma nusxaning kamchiliklarini tekshirib borish uchun esa asosan Parij bosmasi, Buxoro bosmasi, Leningrad qo‘lyozmasi va Dushanba (Tojikiston SSR) qo‘lyozmasi matnlaridan foydalanildi. Zarurat tug‘ilgan ayrim hollarda O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutining XIX asrda ko‘chirilgan 2212/1 va 4355/111 raqamli qo‘lyozmalari ham jalb qilindi. Jug‘rofiy va shaxsiy nomlarga berilgan qisqacha izohlar D.Yu.Yusupova tomonidan bajarilgan. Ma’lumki, «Buxoro tarixi»ni dastlab yozgan Muhammad ibn Ja’far ham, so‘ng asarni qisqartirib va qo‘shimchalar qo‘shib arabchadan fors- tojik tiliga tarjima qilgan Ahmad ibn Muhammad va bu tarjimani qisqartirib bayon qilgan Muhammad ibn Zufarlar ham X-XP asrlar sharoitida, o‘z davrlarida mavjud bo‘lgan iqtisodiy, ma’naviy hayot ta’sirida ish olib borganlar. Shuning uchun ham «Buxoro tarixi» X-XP asrlar ijtimoiy muhiti taqozosicha islom diniga hamda o‘sha davrda hukmron bo‘lgan tuzumga qarshi harakatlar (masalan, Muqanna qo‘zg‘oloni) ni qoralash pozitsiyasidan turib yozilgan. Biroq shunga qaramay, asarda katta tarixiy qimmatga ega bo‘lgan ma’lumotlar keltirilgan va ularni ilmiy 25 musulmonlar ularning orqalaridan borib ko‘plarini o‘ldirdilar. Xotin qal’aga kirdi, u (yig‘ilib kelgan) lashkarlar o‘z viloyatlariga qaytdilar. Musulmonlar qurol, kiyim-kechak, tilla va kumushdan ishlangan narsalar va asirlardan iborat ko‘p o‘lja qo‘lga kiritdilar. Ular xotinning bir poy etigini ham paypog‘i bilan topib oldilar. Etik va paypoq tilla (ishlatilib tikilgan va) qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan edi, baho qilganlarida ikki yuz ming dirham turdi. Ubaydulloh ibn Ziyodning farmoni bilan daraxtlarni kesdilar, qishloqlarni vayron qildilar; shahar ham xatarda edi; xotin odam yuborib omon tiladi, bir million dirham barobariga sulh tuzildi. (Xotin) mol yubordi. Ubaydulloh ibn Ziyod molnn olib qaytdi va mazkur to‘rt ming buxorolik asirlarni ham o‘zi bilan olib ketdi. U ellik oltinchi yili (25 noyabr 675—13 noyabr 676) Xuroson amirligidan tushirilganidan keyin Sa’id ibn Usmon Xuroson amiri bo‘ldi va Jayhun daryosidan o‘tib Buxoroga keldi. Xotin unga odam yuborib: «Ubaydulloh ibn Ziyod bilan tuzgan sulhimda barqarorman»,— dedi va moldan bir ozini yubordi. Nogoh shu asnoda So‘g‘d, Kesh (Shahrisabz) va Naxshab (Qarshi) lashkarlari yetib keldilar. Ularning soni bir yuz yigirma ming edi. Xotin sulh tuzganligi va mol yuborganligiga pushaymonlik bildirdi. Sa’id: «Men ham shunday fikrdaman»,— dedi-da, molni qaytarib yuborib: «Bizning oramizda sulh yo‘q»,— dedi. Shundan keyin lashkarlar yig‘ilishib birbirlariga qarama-qarshi turib saf tortdilar. Xudoyi taolo kofirlar diliga vahima solib, ularning hamma lashkarlari urushsiz orqaga qaytdilar. Xotin yolg‘iz qolib yana odam yubordi va (Sa’iddan) sulh so‘radi, mol (miqdorini) ko‘paytirib hammasini yubordi. Sa’id: «Men endi So‘g‘d va Samarqandga boraman, sen mening yo‘limdasan, (qaytishimda) mening yo‘limni to‘smasliging va meni ranjitmasliging uchun sen tomondan biror garov bo‘lishi lozim»,— dedi. Xotin malikzodalar va Buxoro dehqonlaridan sakson kishini garov qilib Sa’idga berdi. Sa’id Buxoro darvozasidan qaytib ketdi va shu ketganicha ketmoqda.Hikoyatda keltirishlaricha, xotin o‘z erining xizmatkorlaridan biriga oshiq edi; odamlar uning o‘g‘li Tag‘shoda o‘sha kishidan bo‘lgan va xotin bu bolani o‘z eridan bo‘lgan deb 35 yashagan davrgacha bo’lgan voqealarni ham bayon qilgan 1 . Narshaxiy Buxoro shahrining tarixiy topografiyasi va uning ijtimoiy tuzilishi to’g’risida keltirgan ma’lumotlarni keltirgan. Ma’lumotlarga qaraganda Imom al-Buxoriy yashagan davrda mahallalarga bo’linish bo’yicha qadimiy an’analar saqlanib qolganligi tasdiqlandi deb hisoblash mumkin. Markaziy Osiyoda bunday bo’linish tarixi antik davrlardan ixtisoslashgan hunarmandlar mahallalari ham bo’lgan shahar tuzilishiga borib taqaladi. Imom Al-Buxoriy yashagan davr bilan ilk Markaziy Osiyo tarixnavisligining eng ko’zga ko’ringan vakillaridan biri Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far anNarshaxiy yashab ijod qilgan davr orasida yuz yil ham o’tmagandi Narshaxiy ham Buxoro mahallalarini tilga oladi. SHaharning mahallalarga bo’linishi feodalizm davri uchun qonuniyat bo’lganligini tilga olgan, qarangki hozirgi vaqtda ham shahar ma’muriy tuzilishida bunday bo’linish usuli mavjuddir. Narshaxiyning Buxoroni ko’chmanchi kabilalar hujumidan mudofaa qilish maqsadida 782-783 yillarda shahar atrofini devor bilan urash buyicha ishlar boshlangani to’g’risidagi ma’lumotlar diqqatga sazovor. Bu davrning qoldiqlari «Kampirak devor» Narshaxiyda «Kampirak devor» deb atalgani haqida ma’lumot uchraydi. Bu asarda Narshaxiy Buxoroning o’sha dvrdagi hunarmandchiligi haqida ham ma’lumotlar berib o’tgan va Buxoro yaqinida joylashgan Zandana qishlog’ida tayyorlangan mato va VIII-IX asrga tegishli Baytul-tiroz korxonasi haqida ham yozib qoldirgan 2 . Narshaxiyning ma’lumotiga qaraganda bu yerda tayyorlangan buyumlar Shomga, Misrga va Rumga ham olib ketilgan. Asarda keltirilgan ma’lumotlar hozirgi zamon ilmiy tarixiy adabiyotida boshqa yozma manbalar hamda arxeologik, topografik, etnografik va boshqa turli xil tarixiy materiallar bilan solishtirib bir qadar yoritilgan. Navoiy viloyatining qadimiy maskanlaridan biri Karmanadir. Quyi Zarafshon vohasida joylashgan bu go’zal diyor o’ziga xos tabiati, iqlimi, suv sharoiti, libosi, zilol buloqlari, konchilik va kulolchilik san’ati, sangburlik va 1 Narshaxiy M. «Buxoro tarixi» asari . T. “Meros”. Kamalak. 1991. 2 Inoyatov S, O.Xayitova. «Karmana tarix ko’zgusida». «Sharq». 2006. 7 ayg‘oqchilik qilish uchun yubordim»,— dedi. Bu xabar lashkar orasiga tarqaldi va buni eshitgan arablar: «Amir bizdan oldinroq o‘lja olsin uchun Muhallabni yuboripti, agar jang bo‘lganida edi u bilan birga bizni ham yuborar edi»,— dedilar. Ulardan bir to‘dasi tezda otlariga minib Muhallabning orqasidan to daryo labigacha bordilar. Muhallab ularni ko‘rgach: «Sizlar kelib xato qilibsizlar; men yashirin turgan edim, sizlar esa oshkora kelayapsizlar, endi kofirlar hammamizni tutib oladidar»,— dedi. Muhallab sanab qarasa musulmonlar to‘qqiz yuz kishi ekan, u: «Azbaroyi xudo! Qilgan ishingizdan o‘kinasiz»,— dedi. Shu vaqt ular saf tortdilar va Bidun lashkarining ayg‘oqchilari ularni ko‘rdilar. Musulmonlar tezlik bilan karnay chalib hammalari birdan otlariga mindilar va saflarga tizildilar. Turk podshohi ularga hujum qildi va arablarning tinkalari quridi. Muhallab: «Men shunday bo‘lishini bilgan edim»,—dedi, Ular: «Endi qanday tadbir qo‘llash kerak?»—deb so‘radilar, U «Ilgariroq yuringlar!»—dedi. Ular esa orqaga chekindilar za Bidun ketlaridan yetib kelib musulmonlardan to‘rt yuz kishini o‘ldirdi, qolganlari lashkargohga qochib bordilar. Ertasi kuni tong otgach, Bidun suvdan o‘tib, Xo‘tan amirining oldiga keldi, (chunki) ularning oraligi yarim farsang kelar ede (So‘ng arablar bilan) jang boshlanib ketdi. Muhallab birnchi bo‘lib urushga kirdi, qattiq urush bo‘lib kofirlar yopirilib uni o‘rtaga oldilar. Muhallab: «Menga yordam bering»,— deb qichqirdi. Muslim parishon hol bo‘lib: «Bu Muhallabning tovushk-ku!»—dedi. Shu vaqtda Abdulloh (ibn) Xudon Muslimning oldida so‘z qotmay jim turgan edi. Muslim undan: «Senga nima bo‘ldi, biror so‘z gapirmaysan?»—deb so‘radi. U: «Azbaroyi xudo! Agar halokat xavfli bo‘lmasa Muhallab qichqirmaydi, endi otga minaman- da, o‘z gardanimdagi vazifani ado etaman, agar meni halokat qarshi olsa, unga ham tayyorman»,— dedi. (Arablar) har gal qochishga tutunganlarida Muhallab qichqirar edi. Muslim: «Bir oz sabr qiling!»— dedi. Shu orada Muslim dasturxon yozdirib non yeya boshlagan edi, Abdulloh ibn Xudon: «Hozir non yeyish vaqti emas, seni xudo to‘yg‘izsin! Halok bo‘lay deyapsan-ku, xabaring yo‘q, sen jang 39 asar mazmuni buyicha to’g’ri bo’lib, ulardan eng anig’i «Tarixi Buxoro» hozirda tarixiy adabiyotda qat’iy o’rnashib qoldi. «Tarixi Narshaxiy» deb atalishi esa yuqorida eslatib o’tganimizdek asarning bizgacha yetib kelgan nusxasi Narshaxiydan boshqa kishilarning ham qo’shimcha va tahrirlari, qisqartirishlariga uchraganligi tufayli tobora kamroq ishlatilib kelinmoqda 1 . Shunga binoan ushbu nashrda ham asar nomi «Buxoro tarixi» deb qabul qilindi. «Buxoro tarixi»ni bosh manbaa sifatida o’rganib undagi qimmatli ma’lumotlarni ilmiy tadqiqotlarga jalb qilish ishlari ko’p vaqtlardan beri davom etib kelmoqda. Buxoroning VIII-XII asrlardagi tarixidan bahs etuvchi hozirgi zamon yirik ilmiy tadqiqot ishlarining hammasidan ham «Buxoro tarixi»dan olingan ma’lumotlarni uchratamiz desak mubolag’a qilmagan bo’lamiz. Masalan: Buyuk bobokalonimiz Imom Al-Buxoriyning 1225 yilligiga bag’ishlab yozilgan «Moziydan taralgan ziyo» 2 asarini yoritishda Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far an- Narshaxiyning asarlaridan o’rinli foydalangan holda Imom Al-Buxoriyning yashab va ijod qilgan davrini shu asar asnosida ochib berganlar desak xato qilmagan bo’lamiz. Tarixiy voqealarning shoxidi bo’lgan Karmana tarixi, tarixshunosligi haqida juda ko’plab tarixiy manbaalar, ilmiy asarlar, tadqiqotlar, manbaalar va boshqa ma’lumotlar mavjud. SHu jumladan Muhammadjonov A.(«Karmana» yoki Karmana toponimiyasining etimologiyasi haqida O’zbekiston tarixi 1999 yil), Axtam Hotamov, SHuhrat Xalilov «Yillar sadosi» (T. «Adolat» 1995 yil), Abdulkarim Assomoniy «Al- ansob», «Nasabnoma» (Tarjimon Razzokov A. Buxoro 1999 yil), S.Inoyatov «Sohibqiron va Temuriylar nazari tushgan diyor» (T. «SHarq» 2002 yil), A.Rahmonov «Avlodlar manzili», «Karmana» (1996 yil), Sadridin Salim Buxoriy, Samad Azimov «Hazrat mavlono Orif deggaroniy» (Buxoro 2001 yil), V.V.Bartold «Mo’g’ul bosqini davrida Turkiston» (Moskva 1963 yil), B.S.Molatonin «Gorod na beregu Zarafshana» (Qizilqum 1999 yil), M.I.Rempel «Dalekoye i blizkoye» 1 «Sobraniye vostochnix rukopisey AN Uz SSSR» 1-tom T:. 1982. 2 S.Arziqulov – “Zamonaviy tarix darslarida narshaxiyning “Buxoro tarixi” asaridan foydalanish”.N:.2015. 5 to‘rt yuz oltmishinchi yilda (11 noyabr 1067—30 oktabr 1068) voqe bo‘ldi, to‘rt yuz oltmish birinchi yili (31 oktabr 1068—19 oktabr 1069) esa u qayta tuzatildi. Muhammad ibn Abu Bakr bunday deydi:. «Ishonchli kishilardan eshitishimcha, Buxoroda mavjud bo‘lgan bu maqsura, minbar va mehroblarni podshoh Shamsulmulk buyrug‘i bilan Samarqandda yasab va naqshlab Buxoroga olib kelganlar». Bu masjid to Arslonxon Muhammad ibn Sulaymon davrigacha shu sifatda bo‘lib keldi, so‘ng Arslonxonning farmoni bilan masjidi jomenni unga, masalan, Shamsulmulk vaqtida bo‘lganidek, biror halal yetmasin deb hisordan uzoqroqqa qurdilar, Arslonxon shornstondan ko‘p uylarni sotib olib, masjidi jomening hisorga yaqinroq qismlarini (o‘sha uylar o‘rniga) qurishga buyurdi va hisor oldidagi minorani (ham) buzdirib olib, uni shoristonga o‘rnattirdi. Bu kabi g‘oyat darajada go‘zal va yaxshi minora hech bir joyda bo‘lmagan. Minora (qurilishi) oxiriga yetib, uning tepasi o‘rnatilgan va endi bitay deb qolgan ediki, ko‘z tegdi va minora qulab masjidi jome ustiga tushdi va masjidning uchdan bir qismi bosib qoldi, naqshlangan va duradgorlar (hunari ishlatilgan) yog‘ochlarning hammasi sindi. Arslonxon ikkinchi marta minora ko‘tarishga buyurdi va endi, u mustahkam bo‘lsin uchun, zo‘r harakat qilib qurdilar, tepasini pishiq g‘ishtdan ishladilar. Arslonxon bularning hammasini xolis o‘z puliga qurdirdi. Arslonxon qurishga buyurgan u masjidi jome besh yuz o‘n beshinchi yilda (22 mart 1121—11 mart 1122) (qurilgan) edi. Butun masjid (tarkibi)da beshta miyon saroy bo‘lib, ulardan shaharga yaqin turgan ikkitasi minorasi bilan Arslonxon tomonidan, u katta saroy va maqsura esa podshoh Shamsulmulk tomonidan bino qilingan. Bular o‘rtasida qadimdan qolgan ikkita miyon saroy bo‘lib, ulardan hisor yaqinidagisi marhum amir Ismoil Somoniydan qolgan; amir Ismoil Somoniy uni ikki yuz to‘qsoninchi yili (5 dekabr 902—23 noyabr 903) qurgan. Xuroson amiri saroyi tomonidagi boshqa birini esa payg‘ambarning,— unga xudo rahmat va salomini yo‘llasin — hijrati voqeasidan keyin uch yuz qirqinchi yilda (9 iyul 951—28 may 952) Amiri hamid Nuh ibn Nasr ibn Ahmad ibn Ismoil Somoniy bino qilgan. 48 Bu davrda hali yosh bo’lgan Qosim Shayx ham usha suxbatlar ishtirokchisi bo’lgan, Shayx Xudoydodning zikri sa’molarida qatnashgan. Shayxning pand nasihatlarini, tasavvuf nazariyasiga oid va’zlarini eshitgan va ularda aytilganlarga rioya qilgan. Shayx Xudoydod Valiy vafotidan so’ng (1532) Qosim Shayx jaxriya sulukining yetakchi Shayxlaridan biriga aylanib qoldi, atrofiga muridlar to’plana boshlandi. Hatto shayboniy sultonlar ham bundan mustasno emasdilar. Buxoro hukmdori Abdullaxonning Qosim Shayxga bo’lgan ixlos-e’tikodi manbalarda qayd etilgan ma’lumotlardan ma’lum. U Qosim Shayxga bo’lgan e’tikodi yuzasidan hijriy 966 chi, melodiy 1558 yilda Karmanada xonaqoh barpo etdi. Xonaqoh Abdullaxon hokimiyat tepasiga kelgandan so’ng Buxoro viloyatida kurdirgan birinchi binolaridan hisobalanadi. Bino qurilishiga Qosim Shayxning ham mablagi sarflanganligi va uning o’zi ham tashabbuskor bo’lganligi ehtimoldan xoli emas. SHayboniylardan biri kechasi Qosim Shayx etagini tutishga jazm etgan. Rustam Bahodirxon ibn Jonibek sulton shundaylardan bo’lib, u dastlab Mavlono Shamsi (Shayx Halaf)ga murid tushgan.Buxorolik tazkiranavis XasanXo’ja Nisoriy (15161597) ning «Muzakkir ul-axbob» (dustlar yodnomasi) asarida ta’kidlanishicha, Rustam Bahodirxon saltanat ishlaridan kura suluk yo’lini afzal ko’rib, Mavlono Shamsi Halafga ergashadi. Mavlono Shamsi Halaf qayerda kavushini yechsa uni qo’liga olib ko’tarib turar va bu ishni sharaf deb hisoblar ekan. Mavlono Shamsi Halaf vafotidan so’ng Rustam Bahodirxon zamona murshidi va davron muktadosi Qosim Shayx Azizonga e’tikod qo’yadi. 20 ish qilib o‘laylik»,— dedilar va Sa’idning saroyiga kirib eshiklarni mahkam berkitdilar, Sa’idni o‘ldirdilar va o‘zlarini ham o‘limga topshirdilar. Bu (voqea) Yazid ibn Muoviya 2 xalifalik qilib turgan vaqtda bo‘lgan edi. So‘ngra Muslim ibn Ziyod ibn Abiyh Xuroson amiri qilib tayinlandi va Xurosonga keldi. Bu yerda lashkar tuzib, Buxoroga bordi. Xotin bu lashkar va tayyorgarchiliklarni ko‘rib, Buxoro lashkari ularga qarshi turolmasligini bildi-da, so‘g‘d podshohi Tarxunga odam yuborib: «Men senga xotun bo‘lay. Buxoro sening shaharing, sen kelib bu mamlakatdan arablar qo‘lini uzoqlashtirishing lozim»,— dedi. Tarxun bir yuz yigirma ming kishi bilan keldi, Bidun ham Turkistondan ko‘p lashkar bilan keldi. «To bu lashkar yetib kelgunicha xotin Muslim bilan sulh tuzib, unga darvszalarni va tashqarida bo‘lgan ko‘shk eshiklarini ham ochgan yedn. Bidun (Buxoroga) yetib keldi va Xarqonrudning u tomoniga tushdi. Muslimga: «Bidun yetib keldi va xotin unga bo‘ysundi hamda shahar darvozalarini berkitdilar»,— degan xabarni yetkazdilar. Muslim ibn Ziyod Muhallabning oldiga odam yuborib: «Muhallabga ayt, borib Bidun lashkarining qanday andozada ekanligini ko‘rsin va ayg‘oqchilik sharti nima bulsa uni joyiga keltirsin!»—dedi. Muhallab javob berib: «Hech kim bunday ishga mendek odamni yubormaydi; men hammaga taniqli kishiman; shunday bir kishini yuborginki, agar u salomat qaytib kelsa, senga to‘g‘ri xabar keltirsin va agar halok bo‘lsa, lashkaringga nuqson yetmasin», dedi. Muslim esa: «Har nima bo‘lsa ham sen borishing kerak»—dedi. Muhallab: «Agar men borishim shart bo‘lsa, lashkarning har bir to‘dasidan bittadan kishini men bilan birga yubor va mening ketganimni hech kimga bildirma!»—dedi. Muslim u aytganidek qildi va o‘z amakisining o‘g‘lini (ham) u bilan birga yubordi; hammalari kechasi Muhallab bilan yo‘lga chiqdilar va dushman lashkariga bildirmay kerakli ma’lumotlarni bilib oldilar. Tong otgach, Muslim ibn Ziyod ertalabki namozni o‘qib bo‘ldi-da, odamlarga qarab: «Men kecha Muhallabni 38 olar va eskisini tashlar ekanlar.Hozir Mox masjidi o‘rnashgan yerda katta ariq bo‘yida bir serdaraxt tekislik joy bo‘lib, shu daraxtlar soyasida bozor bo‘lar adi. U podshoh, xalq but sotib olishga qiziqsin uchun, shu bozorga kelib hozir Mox masjidi o‘rnashgan yerda taxtda o‘tirar, har kim o‘zi uchun but sotib olar va uyiga olib ketar edi. Bu joy yana otashparastlar ibodatxonasi (ham) bo‘ldi; bozor kuni odamlar bu yerga yig‘ilganlarida hammalari ibodatxonaga kirib olovga topinar edilar. Bu ibodatxona to islomiyat davrigacha bor edi, musulmonlar quvvatlanib ketgach, mazkur (Mox) masjidiii xuddi shu joyga bino qildilar. Hozir u Buxoroning mo‘tabar masjidlaridandir. VII Buxoroning turli nomlari bayoni Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr Buxoro ko‘p ismlarga ega deydi va o‘z kitobida Numijkat1 degan ismni keltiradi. Yana boshqa bir joyda men uni Bumiskat deb keltirilganini ko‘rdim. Boshqa bir joyda arab tilida «Madinat us-sufriya», ya’ni «Mis shahar» va yana boshqa bir joyda arab tilida «Madinat ut-tujjor», ya’ni «Savdogarlar shahri» deb yozilgan. Buxoro degan nom u nomlarning hammasidan mashhurroqdir. Xuroson shaharlaridan birontasi ham bunchalik ko‘p nomga ega emas. Bir hadisda Buxoro nomi Foxira bo‘lib, kelgan. Xoja imom, zohid, voiz Muhammad ibn Ali Nujva bodiy rahmatli Salmoni Forsiydan bir hadis rivoyat qilgan Salmonning aytishicha payg‘ambar,—xudo unga o‘z rahmat va salomini yo‘llasin, — shunday degan: Jabroil— unga xudoning rahmatlari bo‘lsin — aytganki, kun chiqish tomonda bir joy bor, uni Xuroson deydilar, uning uchta shaharini qiyomat kuni yoqut va marjon bilan ziynatlab keltiradilar; ulardan nur chiqib turadi; u shaharlarning tevaragida farishtalar ko‘p bo‘lib, ular tasbih, xamd va takbir aytadilar, kelinni kuyov uyiga olib borgandek u shaharlarni e’zoz va ikrom bilan mahshargohga olib keladilar. Bu shaharlarning har birida yetmish mingdan bayroq, har bir bayroq tagida yetmish mingtadan shahid (yotgan) bo‘ladi va har bir shahidning shafoati bilan forscha so‘zlovchi va xudoni bir deb biluvchi yetmish ming kishi azobdan qutuladi. Qiyomat kuni u shaharlarning har tarafi: o‘ng va so‘li, oldi va orqasi o‘n kunlik yo‘l bo‘lib, bularning hammasida shahidlar turadi. Hazrat payg‘ambar,— xudo 33 2. I.A.Karimov. “O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari”.T.”O’zbekiston”,1995y. 3. I.A.Karimiov . O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. Toshkent, “O’zbekiston”, 1992 yil 4. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari T:.Kamalak. 1991 5. Suharevaning «K istorii gorodov Buharskogo xanstva» T.1958 6. «Sobraniye vostochn ы x rukopisey. AN O’z SSSR». 1-tom. Toshkent. 1952 yil 7. «Moziylan taralgan ziyo». «SHarq». Toshkent. 1998 yil. 8. S.Inoyatov, O.Xayitova. «Karmana tarix ko’zgusida». «SHarq». 2006. 9. A. Hotamov, SHuxrat Halilov Yillar sadosi T.Adolat. 1998. 10. S.Inoyatov. «Amir Temur Raboti Malikda». Toshkent. Sharq. 1998 yil. 11. O. Xayitova. «Karmanalik buyuk siymolar va muqaddas qadamjolar». Toshkent. «Yangi asr avlodi». 2004 y. 12. S.Inoyatov, X.Turayev, O.Xayitova «Amir Abdulahadxon davrida Karmana» T.Sharq. 2004 yil. 13. S.Qorayev. «Geografik nomlar ma’nosi». T. «O’zbekiston». 1978 y 14. Abdukarim as-Sa’moniy «Kitob-al-ansab» (Nasabnoma). Buxoro 1999. 15. Abul Muxsin Muhammad Bokir Ibn Muhammad Ali Bahovuddin Balogardon. T.Yozuvchi. 1993 y. 16. Muhammad Toxir Eshon Xorazmiy «Tazkirat ul-avliyo». O’zbekiston fanlar akademiyasi. SHarqshunoslik instituti qo’lyozmasi inv. №7017. 17. Hasan Xo’ja Nisoriy. «Muzakkir ul-axbob». Fors tilidan Ismoil Bekjon tarjimasi. T.1993 yil, 18. Abu Mhammad Tolib. «Matlaab at-tolibin».O’zbekiston fanlar akademiyasi SHarqshunoslik instituti qo’lyozmasi. №3757. 20. Xayrullayev M.M. Ma’naviyat yulduzlari. A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. T. 2000. 52 Hayyoni Nabatiy Qutaybaga «Menga ertagacha muhlat ber»,— dedi. Ertasi tong otganida Hayyoni Nabatiy So‘g‘d malikining oldiga odam yuborib «Mening senga aytadigan bir nasihatim bor, biz ikkalamiz bir joyda uchrashishimiz kerak»,— dedi. Tarxun: «Durust» qay vaqtda uchrashamiz?»— deb so‘radi. Hayyon: «Lashkar urushga mashg‘ul bo‘lib, jang qizigan vaqtda»,— dedi. Shunday qildilar. Urush qizigan paytda Hayyoni Nabatiy Tarxun bilan uchrashib: «Mulk qo‘lingdan ketiptiyu, sening xabaring yo‘q»,— dedi. Tarxun: «Qanday qilib»,— deb so‘radi. Hayyon unga: «Biz (arablar) havo issiq vaqtdagina bu yerda tura olamiz, endi havo sovub qoldi va bizning va bizning vaqtimiz yetdi. Toki biz bu yerda ekanmiz bu turklar biz bilan urush qiladilar, bu yerdan ketganimizdan keyin esa sen bilan urush qiladilar, chunki So‘g‘d viloyati yaxshi joy, yaxshiliqda unga o‘xshash joy dunyoda yo‘q, qayoqda ular So‘g‘dni senga qoldirib, Turkistonga ketadilar? Ular mamlakatingni oladilar, sen esa qiyinchilikda qolasan»,— dedi. Tarxush «Men qanday chora qo‘llayman?»—deb so‘radi. Hayyon: «Chorang shuki, Qutayba bilan sulh tuzib biror narsa berasan, turklarga esa ahvolni shunday ko‘rsatasanki, go‘yo Hajjojdan biz (arablar)ga Kesh va Naxshab yo‘li bilan ko‘p lashkar yordamga kelayotgan bo‘ladi. O‘zing esa: «Men o‘z viloyatimga qaytib ketaman»,— deysan; shunda turklar ham qaytadilar. Sen biz bilan sulh qilib shartnoma tuzganingdan keyin biz senga yomonlik istamaymiz va seni ranjitmaymiz, sen u qiyinchilikdan qutulasan»,— dedi. Tarxun: «Menga yaxshi maslahat berding, men shunday qilaman, shu kechayoq qaytaman»,— dedi. Kechasi bo‘lgach, Tarxun Qutayba oldiga odam yubordi, u bilan sulx tuzib mol va ikki ming diram yubordi. Uning lashkari karnay chalib qaytishga boshladi. Dehqonlar va amirlar: «Nima bo‘ldi?»—deb so‘radilar. Tarxun: «Zinhor hushyor bo‘ling! Hajjoj Kesh va Naxshab tomonidan ko‘p lashkar yuboripti, ular orqamizdan kelib, bizni o‘rtaga oladilar, men o‘z viloyatimga qaytaman»,— deb javob berdi. Ko‘rmag‘onun turk odam yuborib bu holdan xabar so‘ragan edi, unga ham xabar qildilar, u ham karnay chaldirib qaytishga tushdi va (askarlari) yo‘l-yo‘lakay 43 Abu Nasr Ahmadga ilova qilib so‘zlangan jumlalar shuni ko‘rsatadiki, tarjimon Abd Nasr Ahmad ham, qisqartiruvchi muharrir Muhammad ibn Zufar ham o‘z ishlariga mustaqil bir tus berganlar. Tarjimon Abu Nasr Ahmad Narshaxiyning arab tilidagi nusxasida mavjud bo‘lgan ba’zi mavzularni tashlab ketish bilan bir qatorda asarga katta tarixiy qimmatga ega bo‘lgan ko‘pgina ma’lumotlarni qo‘shgan va bunda u o‘z davridan ilgarigi voqealarni yoritish uchun boshqa tarixiy manbalardan foydalangan. Bu manbalardan biri Abu Nasr Ahmadning o‘zi ko‘rsatib o‘tgani Abu-l-Hasan Abdurahmon (ibn) Muhammad Nishopuriyning «Xazoin ul-ulum» nomli asaridir. Bu asarning bizning davrimizgacha yetib kelgan-kelmaganligi hozircha ma’lum emas. Ammo undan keltirilgan «Buxoro tarixi»dagi ayrim satrlarning o‘zi ham Abul-Hasan Abdurahmonning kitobi naqadar muhim bir tarixiy manba bo‘lganligini ko‘rsatadi. «Xazoin ul-ulum»dan ma’lumotlar keltirilishi haqiqatan ham Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad tomonidan bajarilganligiga esa qisqartiruvchi muharrir Muhammad ibn Zufalning o‘z nomidan keltirib: «Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr... shunday deydi. Abulhasan Nshiopuriy «Xazoin ul-ulum»da aytishicha...» degan so‘zlari shubhasiz dalildir. Ana shu mazmundagi ko‘p jumlalar yana shuni ko‘rsatadiki, Narshaxiynshg asariga qo‘shimchalar kiritgan kishi asosai tarjimon Abu Nasr Ahmad bo‘ lib, Muhammad ibn Zufarning ishi, qat’iy qilib ayta olmasak ham, fors tilidagi tarjimani «qisqartirib bayon qilish»dan iborat bo‘lgan. Tarjimon Abu Nasr Ahmad va undan keyingi muharrirlar asar matniga anchagina o‘zgartishlar kiritgan bo‘lsalar ham, lekin Narshaxiy nomini musannif-muallif sifatida saqlab qolganlar: masalan, asardagi: «Bu kitobning musannifi aytadi» degan so‘zlar buni yaqqol isbotlay oladi. Lekin, shunga qaramay, asardagi bir qancha ma’lumotlar Narshaxiy o‘z kitobini yozib tugallagandan (944) keyingi tarjimonga yaqin (1128) davrlarga oid ekanligiga ko‘ra, biz bu ma’lumotlar muallifi deb Abu Nasr Ahmadni yoki 23 Otasinig bu gapi amir Ismoilga ta’sir qilib bu makonni yanada yashnatib uni mavoliylarga berdi. “Dashtak” deb atalgan aslida qamishzorlardan iborat bo’lgan Buxoro shahri yaqinidagi tekislikni Ismoil Somoniy hukmronligi 27 davrida jome masjidi uchun mo’ljallaganini Narshaxiy o’z asarida ta’riflab o’tadi. XIII asrdan boshlab Buxoroning ko’xandizi “ark” deb atalgan mavzega ega joy bu Iskajkatdir. Qishloqning yerli aholisi boy bo’lgan ekan ular asosan savdogarchilik bilan shug’ullangan.qishloqning yerlari esa harob bo’lgan ekan.Ayrim qishloq ahli bo’z to’qib chiqarar ekan.Har payshanba kuni bu yerda bozor bo’lib qishloq ahli o’z tirikchiligini qilar ekan. Tarixchi Narshaxiy bu qishloqni “Abu Ahmad al- Muvaffaq billoh bu qishloqni muqotaa (ulush sifatida taqdim qilingan yer - mulk) sifatida Xurosonning amiri Muhammad ibn Tohirga bergan edi. Uni yana Sahl ibn Ahmad ad- Dog’uniy al- Buxoriyga sotdi va pulini oldi. Dog’uniy bu joyga katta hammom qurdirdi va quyi tomon qirg’og’ida bir burchakda katta qasr bino qildi. ”22 Tarixiy asarda joy nomlari qatorida SHarg’ qishlog’i alohida tilga olinadi: “Iskajat ro’parasidadir, ikkovining orasida katta daryodan boshqa biror bog’ va bo’sh yerlar yo’q. Bu daryoniig Rudi Somjon deb ataganlar”. Muallif joy nomlariga alohida urg’u berish bilan birga tarixiy maskanning o’zga hududlar bilan ham bog’liqlik jihatlariga alohida e’tibor qaratgan. Boykand aholisi haqida fikr yuritilib. U yerlik aholi Xitoy bilan dengiz orqali savdo- sotiq qilgani, bu yerda katta- katta suv halqoblari bo’lgani va Haromkom suvi Boykandga kelgani haqida gapiriladi. Asli nomi Arqud bo’lgan Tavoisda zebu-ziynatni sevuvchi kishilar yashaganligi, uylarida go’zallik va osoyishtalik ramzi sifatida tovuslar saqlagani ham asarda hikoya qilinadi. Eng qizig’i shundaki, Buxoroning qadim qishloqlari bir – birlari bilan savdo- sotiq, oldi- berdi qilib doimo aloqada bo’lganligini tarixiy – toponimik manbani o’qish orqali bilib olamiz. Buxoro tarixida shu manzildagi bir qancha anhorlar tilga olinib ularning sersuvligi, chuqur yohud keng- torligi haqida hikoya qilinadi. 50 Birinchisi Karmana anhori, ikkinchisi SHopurkom anhori, uning atroflari «Obaviya qishlog’i” deyilgan. Anhor bo’ylarida katta qishloq va qasrlar barpo etilgani haqida gapiriladi.Uchinchi anhor Harqonat ul-Ulyo, to’rtinchisi Harqonrud, beshinchisi Ofxatfar, oltinchisi Somjon, yettinchisi Boykonrud, sakkizinchisi Farovizi Ulyo, to’qqizinchisi Faroviz is-Suflo yoki Komi Daymun, o’ninchisi Arvon, o’n birinchisi Kayfur, o’n ikkinchi anhor esa Rudi Zar deb tilga olinadi. Aytishlaricha bu anhorlarning barchasini halq qazigan. Ehtimol shu sabab bu tarixiy anhorlar nomi halqning chekkin zahmatlari hisobida bizgacha yetib kelgan. Albatta, asarda Quyi Zarafshon vohasi qishloq va shaharlari to’g’risida ko’plab qimmatli ma’lumotlar bor. Biz tarixchilar oldimizdagi asosiy vazifa, vatandoshimiz bizga meros qilib qoldirgan qimmatli ma’lumotlarni kelajak avlodga to’la va to’g’ri yetkazishdir. Biz Abu (Ja’far) Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning bebaho merosi, tariximizning haqiqat nuri xotiralar tirikligi sanalgan «Buxoro tarixi» asarini o’rganib chiqar ekanmiz bu asarda Karmana tarixini haqiqiy manbalar bilan boyituvchi kitob ekanligiga yana bir karra ishonch hosil qildik. Asarda ma’lumotlarning har biri tarixiy manbalarga tayangan holda muallif tomonidan chukur urganilganligi sezilib turibdi. Narshaxiy Karmana hududidagi qishloqlar, tepalar, masjidlar va mashhur joylar haqida taniqli ulamo avliyo va shayxlar to’g’risida berilgan rivoyatlar va xikoyatlarni katta qiziqish bilan o’qiydi. SHuningdek Karmana hududida bo’lgan qadim hunarmandchilik va kosibchilikka oid kerakli ma’lumotlardan baxramand. Karmanaga xos bo’lgan urf-odatlar, marosimlar sport o’yinlari tarixi haqida ham ko’p narsalarni bilib olish mumkin. Xulosa kilib aytganda Karmana tarixining kuvonchli voqealari bilan birga iztirobli sahifalari ham anchagina. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. 1. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -T.: O‘zbekiston, 2017. 51 kishisi emasmisan»—dedi. Muslim: «Endi nima chora ko‘ramiz»—deb so‘ragan edi u: «Otliqlarga ayt, piyoda bo‘lib jang maydoniga yursinlar»,— dedi. Shunday qildilar. Abdulloh (ibn) Xudon Muhallab tomonga yugurib ketdi. Muhallab qattiq qurshovda qolgan edi, (Abdulloh): «Orqangizga qarangiz!»—deb qichqirdi, (musulmonlar) orqaga qarab yordamga kelayotgan kishilarni ko‘rdilar, dillari quvvatlanib g‘ayratga kirdilar va jangni kuchaytirib yubordilar. Shu orada Bidun o‘ldirildi; musulmonlar takbir aytib yuborgan edilar, kofirlar birdan qocha boshladilar, musulmonlar ularning ketlaridan quvib borib o‘ldira berdilar va, nihoyat, ularni butunlay yengib, ko‘p o‘ljalar oldilar. O‘ljalarni o‘sha kuni taqsim qilgan edilar — har bir otliqqa ikki ming to‘rt yuz diramdan tegdi. Xotin odam yuborib sulh talab qildi: Muslim u bilan sulh tuzib juda ko‘p mol oldi. Xotin Muslimga: «Sendan iltimos qilamanki, menga Abdulloh Hozimni ko‘rsatsang, uning suratini bir marta ko‘rib behush bo‘lib edim, menimcha u odam jinsidan bo‘lmasa kerak»,— dedi. Muslim Abdulloh Hozimni o‘zi turgan mehmonxonaga chaqirib xotinga ko‘rsatdi. Abdulloh ko‘k rangli ipak kiyim kiygan va qizil salla o‘ragan edi. Xotin uni ko‘rganida unga sajda qildi va ajablanganidan hadyalar yubordi. Muslim g‘alaba qozonib va ko‘p uljalar olib Xurosonga qaytib ketdi. Qutayba ibn muslimning hukmronligi va buxoroning fath qilinishi, movarounnahrning arab va ajam1 o‘rtasida taqsimlanishi Qutayba ibn Muslim Hajjoj tomonidan Xuroson amiri qilib tayinlangach, Xurosonga kelib butun Xurosonni o‘ziga bo‘ysundirdi va To‘xoristonning3 fath etilishi (ham) uning qo‘lida tamomlandi. U sakson sakkizinchi yili (12 dekabr 706—30 noyabr 707) Jayhun daryosidan o‘tdi. Baykand aholisi bundan xabardor bo‘lib, Baykandni juda mustahkam hisor bilan o‘radilar. Qadimgi vaqtlarda Baykandni shoriston deganlar va mustahkamligidan, uni «jez shahar» deb ham ataganlar. Qutayba juda qattiq janglar qildi; musulmonlar ellik kungacha (hisorni olish uchun) chora topolmay zahmat chekdilar va (oxiri) hiyla ishlatdilar. Bir guruh (askarlar) devor tagidan minora va hisorning ichkarisi 40 jildlari, funduqiy joynamozlar va ust kiyimlarni xalifa uchun to‘qir edilar; bitta darpardaga (butun) Buxoro xiroji sarf bo‘lardi. Bag‘doddan har yili alohida bir omil kelib, Buxoro xirojining evaziga shu kiyimlilardan olib ketar edi. Bir vaqt kelib bu korxona bekor qoldi va bu hunar bilan shug‘ullanuvchi kishilar tarqalib ketdilar. Buxoro shahrida shunday ishga tayin qilingan ustalar bo‘lar edilar: viloyatlardan savdogarlar kelib, odamlar zandaniychini olib ketganlaridek, u kiyimlilardan Shom va Misr, Rum shaharlariga olib ketar edilar. Xurosonning hech bir shaharida bunday (matoni) to‘qiy olmas edilar. Shunisi qiziqki, bu hunar egalaridan ba’zilari Xurosonga bordilar va bu ish uchun kerakli asboblarni shaylab shu kiyimlikdan to‘qidilar, lekin Buxorodagidek sifatli bo‘lib chiqmadi. Bu kiyimlikka ega bo‘lmagan birorta ham podshoh, amir, rais yoki boshqa mansab egasi yo‘q edi. Uning qizil, oq va yashil ranglisi bo‘lar edi. Bugun hamma viloyatlarda u kiyimlidan ko‘ra zandaniychi mashhurroq. VI «Bozori mox»ning bayoni Buxoroda bir bozor bor ediki, uni «Bozori Mox ro‘z» der edyalar. U yerda yiliga har gal bir kundan ikki marta bozor qilar va har bir bozor bo‘lgan kuni butlar sotar edilar. Har bozor kuni ellik ming diramdan ortiq savdo bo‘lar edi. Muhammad ibn Ja’far (an-Narshaxiy) o‘z kitobida shunday deydi: «Bu bozor bizning vaqtlarda (ham) bor edi; men nega bunday odat rasm qilingan deb juda ajablanar edim; Buxoroning keksalari va shayxlaridan: «buning sababi nima» deb so‘radim. Ular: «Qadim vaqtlarda Buxoro aholisi butparast bo‘lganlar va bu bozor rasm bo‘lib, o‘sha davrlardan boshlab bu yerda but sotganlar va (bozor) hozirda ham o‘sha (qadimgidek) qolib kelmoqda»,— deb javob berdilar. Abu-lHasan Nishopuriyning «Xazoin ul-ulum» kitobida aytishicha, qadimgi vaqtlarda Buxoroda bir podshoh bo‘lib, uning nomi Mox edi. U ana shu bozorni qurishga buyurdi; uning farmoni bilan duradgorlar va naqqoshlar u yildan bu yilgacha but yo‘nib, belgilangan kunda shu bozorga keltirib sotishar va xalq uni sotib olar ekan. Har qachon u but yo‘qolsa yoki sinsa, yoki eskisa, shu bozor kuni boshqasini sotib 32 SHayboniylar davrida davom ettirilgan bo’lsada, Ashtarxoniylar va mang’itlar davrida bu an’ana deyarli zaiflashib, Mavorounnaxrda jumladan, tarixiy Karmana viloyatida ham ilm fan rivojlanishiga ta’sir etib, yirik allomalar yetishishi zaminini ancha susaytirib yubordi. Xullas tarixiy Karmana viloyati (1868 yilda Zirabuloq jangidan so’ng Xatirchi, Ziyovuddin, Karmana bekliklari paydo bo’lgan)ning butun mintaqada kechgan tarixiy jarayonlarni to’liq aks ettiradi. So’nggi O’rta asrlar xususan, Buxoro xonligida mang’itlar sulolasi hukmronlik qilgan davr (XVIII-asrning oxiri XX-asrning 20 -yillari) da Karmana viloyati alohida imtiyozli beklikka ajralib, u Buxoro Amirining valiahdi tomonidan boshqarilgan. Jumladan, Amir Abdulahad vafotidan so’ng Karmanada dafn etilgan. Shular singari zoti azizlaru va Shayxlar faoliyatini, ularning boy tarixiy merosini tadqiq va tashfiq etishga bugungi kunda ma’naviy extiyoj tug’ildi. Zeroki ular jamiyatdagi ma’naviy muvozanatni saklab turishga harakat qilganlar, konli nizolarni oldini olishga intilganlar, ko’pgina Amir Kulolning 4 o’g’illaridan to’ng’ichi Amir Burxonni hazrat Bahovuddin Naqshband 3-o’g’illari amir Hamzani mavlono Orif Degarroniy o’z tarbiyalariga olganlar. Bahovuddin Naqshband 7 yil davomida o’z ustozlari yashagan Karmananing Raboti Malik karvonsaroyidan uzoq bo’lmagan Hazora qishog’iga tez-tez tashrif buyurib, hatto Raboti Malik qo’rg’onida mardikorlik kilib, ustozlari Orif Degarroniyga sovga salom bilan borib turganlar.18 Bahovuddin Naqshband har safar Xatirchiga qarindoshlari huzuriga borganda ham Hazora, Raboti Malik va Karmana orqali o’tganlar 1 . V.V.Bartoldning e’tirof etishicha XII-asrda xorazmshox Elbarsxon (11561172) tomonidan Karmana shahri vayron qilingan. 1153 yilda O’rta Osiyoning mashhur muarrixi va adibi Abdulkarim As-Samoniy (1153-1167) Buxorodan Samarqandga qilgan safari vaqtida Karminada 1 kecha kundo’z to’xtab uni harobazor bo’lib qolganini kuzatgan. Keyinchalik u qayta tiklanib ayniksa Temur va Temuriylar davrida, SHayboniy va SHayboniylar davrida yana yirik shaharga aylangan. Aynan XVI-XIX asrlar mobaynida Karmana Buxoro xonligining yirik viloyat 1 S.Inoyatov, O.Xayitova. «Karmana tarix ko’zgusida». «Sharq». 2006. 17 2.1. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarining boblarga bo’lib o’rganilishi Asarning hozirgi davrgacha yetib kelish tarixi boshqa qo‘lyozma manbalardan ko‘ra boshqacharoq bo‘lib, uni o‘rganshidan avval bu haqda qisqacha ma’lumotga ega bo‘lib olish unda keltirilgan ma’lumotlardan to‘g‘ri foydalanish uchun albatta zaruriydir. «Buxoro tarixi»ning bosh so‘zida aytilganidek, uni dastavval Buxoroning Narshax qishlog‘idan bo‘lgan Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far an-Narshaxiy 943— 944 yillarda arab tilida yozgan. Hozirda Narshaxiyning nomi O‘rta Osiyoning VIII—XII asrlar tarixiga oid deyarli barcha ilmiy tadqiqot ishlarida tilga olinadi-yu, ammo uning hayotiga oid biror to‘liq ma’lumot keltirilmaydi. Bunga sabab, uning o‘z asarida ham va unga yaqin davrlarda yashagan boshqa mualliflar asarlarida ham shunday ma’lumotlarning kgltirilmaganligidir. Faqat Sam’oniyning «Kitob ulansab» asarida uning to‘la nomi Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far ibn Zakariyo ibn Xattob ibn Sharik ekanligi va u Buxoro ahlidan bo‘lib, 286 (899) yili tug‘ilgan va 348 (959— 960) yili vafot etganligi eslatiladi 1 . 1 S.Inoyatov «Amir Temur Raboti Malikda». Toshkent. Sharq. 1998 yil. 2 Inoyatov S, O.Xayitova. «Karmana tarix ko’zgusida». «Sharq». 2006. 21 to‘g‘onlarni2 qurdirib Buxoro suvini adolat va insof yuzasidan taqsim qilishni u kishi asoslagan. Yana rahmatli Abdulmajid ibn Ibrohim an-Narshaxiy (qozi bo‘ldi). Bu kishini xushxulq-taqvodor bandalar jumlasidan hisoblar edilar. Yana Sulton Ahmad ibn Ismoil as-Somoniyning davrida (rahmatli) Ahmad ibn Ibrohim al-Barkadiy qozilik qildi. U ham zohid4 ham faqih5 edi. Yana (qozilardan biri) Abu Zar Muhammad ibn Yusuf al-Buxoriy bo‘lib, u rahmatll Imom Shofeiyning6 suhbatdoshlari jumlasidan hamda olim va zohid edi; uni (barcha) Buxoro olimlari orasida yuqori qo‘yar edilar. U kishini yashirnn pora berish va boshqa har xil yo‘llar bilan sinab ko‘rdilar, ammo u biror narsa bilan ham o‘zini bulg‘atmadi, balki kundan-kunga undan adolat va insof ravshanroq sodir bo‘ldi. U keksaygan paytida qozilikdan bo‘shati lishini iltimos qildi va hajga ketib, haj marosimini ado etdi; keyin bir muddat Iroqda turib, payg‘ambarning,— xudo unga o‘z rahmat va salomini yo‘llasin,— hadisini o‘rganish talabida shogirdlik qildi. So‘ng qaytib Buxoroga kelgach, to umrining oxirigacha uzlatda yashashni ixtiyor etdi; xudo uni rahmat qilsin. III. Buxoroga podshoh bulgan xotin va undan keyin podshoh bo‘lgan uning farzandlari haqida Muhammad ibn Ja’far (an-Narshaxiy) aytadi: Bidun Buxorxudot1 o‘lgan vaqtda undan bir emadigan o‘g‘il bola qoldi; uiing nomi Tag‘shoda edi. Bolaning onasi bo‘lgan xotin taxtga o‘tirdi va o‘n besh yil hukmronlik qildi 1 , Uning davrida arablar Buxoroga kela boshladilar; har gal kelganlarida xotin ular bilan sulh tuzar va mol berar edi. Aytishlaricha, uning davrida undan ko‘ra donoroq bironta ham kishi bo‘lmagan; u donolik bilan hukmronlik qilar va xalq unga itoatda edi. Uning odati shunday ediki, u har kuni otga minib Buxoro hisori darvozasidan tashqari chiqar va «Alaffurushlar darvozasi» deb atalgan Registon darvozasiga kelib taxtga o‘tirar, uning oldida esa g‘ulomlar, xoja sarolar, ya’ni bichilgan qullar4 va ulug‘ kishilar turar edilar. U 1 Muhammad Toxir Eshon Xorazmiy «Tazkirat ul-avliyo». O’zbekiston fanlar akademiyasi SHarqshunoslik instituti kulyozmasi. Inv. №7017 27 anglashilib turibdi. «Buxoro tarixi» ning biz tanishishga muyassar bo’la olgan barcha qo’lyozma nusxalari, ular orasidagi ba’zi farqlardan qat’iy nazar, ana shu 1220-yilgacha davom ettirilgan matnni o’z ichiga oladi. Narshaxiyning hamda uning asarini bevosita qayta ishlab arabchadan fors tiliga tarjima qilgan Abu Nasr Ahmad va bu tarjimani qisqartirib bayon etgan Muhammad ibn Zufarlarning asl nusxalari esa hozirgacha ham manbashunoslik Fani uchun noma’lumligicha kolib kelmokda. Lekin bizgacha yetib kelgan asar nusxasining mazmuniga qaraganda, shuni aytish mumkinki, tajimon Abu Nasr Ahmad ham, qisqartiruvchi muharrir Muhammad ibn Zufar ham o’z ishlariga oddiy mustaqil bir tus berganlar. Tarjimon Abu Nasr Ahmad Narshaxiyning arab tilidagi nusxasida mavjud bo’lgan ba’zi mavzularni tashlab ketish bilan bir qatorda asarga katta tarixiy qimmatga ega bo’lgan ko’pgina ma’lumotlarni qo’shgan va bunda u o’z davridan ilgarigi voqealarni yoritish uchun boshqa tarixiy manaalardan foydalangan. Bu manbaalardan biri Abu Nasr Ahmadning o’zi ko’rsatib o’tgani abul Hasan Abdurahmon ibn Muhammad Nishopuriyning «Xazoin ul-ulum» nomli asaridir. Bu asarning bizning davrimizgacha yetib kelgan kelmaganligi hozircha ma’lum emas. Ammo undan keltirilgan «Buxoro tarixi»dagi ayrim satrlarning o’zi ham Abul Hasan Abdurahmonning kitobi nakadar muhim bir tarixiy manbaa bo’lganligini ko’rsatadi. «Xazoin ul-ulum»dan ma’lumotlar keltirilishi haqiqatdan ham Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad tomonidan bajarilganligiga esa qisqartiruvchi muharrir Muhammad ibn Zufarning o’z nomidan keltirib Ahmad ibn Muhammad Nasr shunday deydi. Abulhasan Nishopuriy «Xazoin ul-ulum»da aytishicha degan so’zlari shubhasiz dalildir. Ana shu mazmundagi ko’p jumlalar yana shuni ko’rsatadi Narshaxiyning asariga qo’shimchalar kiritgan kishi asosan tarjimoni Abu Nasr 9 topib olgan. Qutayba: «Bu qadar katta marvaridlarni qaerdan keltirdingiz?»—deb so‘raganida: «Ikkita qush og‘zida olib kelib mana shu butxonaga tashlagan»,— deb javob berganlar. Keyin Qutayba bu qimmatbaho narsalarni yig‘ib haligi ikkita marvarid bilan birgalikda Hajjojga yubordi va unga Baykandning fath etilganligi haqida xat yozib, u ikki dona marvarid qissasini ham qayd qilib o‘tdi. Hajjoj unga shunday javob yozdi: «Xatda aytganlaring menga ma’lum bo‘ldi; u ikki dona katta marvarid donalaridan va ularni qushlar olib kelganligidan men juda ajablandim, ammo shunday qimmatli narsani qo‘lga kirgizib, uni bizga yuborib ko‘rsatgan saxovating undan ham ajoyibroq tuyuldi; xudo senga barakat bersin!» Shundan keyin Baykand ko‘p yillar xarob bo‘lib qoldi. Qutayba Baykand ishidan forig‘ bo‘lgach, Xunbunga qarab jo‘nadi va ko‘p janglar qilib Xunbunni, Torobni hamda ko‘pgina mayda qishloqlarni oldi va Vardonaga ketdi. U yerda Vardonxudot nomli bir podshoh bor edi, u bilan ko‘p urushdi va oxiri Vardonxudot o‘lib, Qutayba ko‘p qishloqlarni oldi. Buxoro qishloqlaridan Torob 1 , Xunbun va Romtin oralig‘ida ko‘p lashkar to‘planib Qutaybani o‘rab oldilar. So‘g‘d podshohi Tarxun ko‘p lashkari bilan, Xunukxudot ko‘p askari bilan, Vardonxudot o‘z askari bilan keldilar; Xitoy podshohining jiyani malik Ko‘rmag‘onunni yollagan edilar u ham Qutaybaga qarshi jangda (So‘g‘d podshohiga) yordam berish uchun qirq ming lashkar bilan keldi. Lashkarlar jam bo‘ldilar. Qutaybaning ishi og‘irlashdi. Qutayba va uning yoronlari qurolsiz edilar. Qutayba: «Bundan buyon (askarlar) qurollarini o‘zlaridan uzoqlashtirmasinlar, askarlarni (lashkargohdan) tarqatmasinlar!—deb buyruq berdi. Shu sababli qurolyarog‘ qimmatlashib ketdi; masalan, bitta nayza ellik diram, bitta qalqon ellik yoki oltmish diram, bitta sovut yetti yuz diram bo‘ldi. Hayyoni Nabatiy 2 Qutaybaga qarab: «Agar xudoyi taolo mening sababchiligim bilan bu baloni sendan qaytarsa nima deysan»—deb so‘radi. Qutayba javob berib: «Men o‘zim ham shuvday yo‘l axtarmoqdaman»,— dedi. 1 A. Hotamov, SHuxrat Halilov Yillar sadosi T:. “Adolat”. 1998. 2 O. Xayitova. «Karmanalik buyuk siymolar va muqaddas qadamjolar». T:. «Yangi asr avlodi». 2004. 42 (T.1991 yil), ye.R.Nekrasova «Xazii Buxari obmestveniye» (V O’zbekistane 1998 yil), P.P.SHubinskiyning «Buxoro ocherklari» (S.P.1962-yil), V.A.SHmikinning «Varaxsha» (Moskva 1963 yil), O.K.Suharevaning «K istorii gorodov Buxarskogo xanstva» (Tashkent-1958), Hofiz Tanish Buxoriy «SHarafnomai SHohiy» (T. 2- tom 69 bet), Olmaxon Hayitova «Karmanalik buyuk siymolar va muqaddas qadamjolar» (Toshkent YAngi avlod 2004-yil), S.Inoyatov X.To’rayev, O.Xayitova «Amir Abdulahadxon davrida Karmana», S.Inoyatov, O.Xayitova «Karmana tarix ko’zgusida» (SHarq Toshkent 2006- yil) shu asarlar qatori: Abu Bakr Muhammad Ibn Ja’far Narshaxiyning «Buxoro tarixi»ni O’rta Osiyoning yerli xalqlari tomonidan qachonlardir yozilib endi o’tmish asrlar sahifalarini yoritish uchun xizmat kilib kelayotgan nodir yozma yodgorliklarning eng qadimiylaridan biridir deyilsa, xato qilinmagan bo’ladi. Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, “Buxoro tarixi” asaridan Jahon tarixi darslarida manbaa sifatida foydalanish tarix fani o’qituvchisidan katta mas’uliyat talab etadi. Ammo zamonaviy tarix darslarini manbbalar va ashyolar asosida tashkil etish bu zamonaviy tarix darsi va zamonaviy tarix fani o’qituvchisi oldidagi muhim vazifalar sirasiga kiradi. Agar biz ilmiy ish yozish uchun tanlagan mavzuning o’rganilganlik darajasi xususida fikr yuritadigan bo’lsak, bunda tarix darslarida, ya’ni Jahon tarixi darslarida Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asaridan foydalanish ilmiy mavzu sifatida alohida o’rganilgan emas, lekin, ushbu asardan tarix darslarida foydalana turib o’lka tarixi, madaniyati va ma’naviyat, milliy urf- odatlar, pul zarb etish, savdo-sotiq masalalari Buyuk ipak yo’llari tarixini o’rganish jarayonida o’rganib o’tiladi. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari 943-944 (boshqa ma’lumotlarga ko’ra 948- 949) yillarda arab tilida yozilgan. Afsuski bu asarning ilk to’liq matni saqlanmagan asarning bizgacha yetib kelgan qismi esa arab tilidan fors tiliga qisqartirilib qilingan tarjima varianti bo’lib uni 1128 yilda Farg’onalik Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Kubaviy tarjima qilgan. Tarjimon qo’lyozmaga o’z shaxsiy kuzatishlarini ham qo’shib, Buxoro tarixi buyicha o’zi 6 bir bor ta’kidlashimiz joiz. CHunki biz Karmana tarixiga doir bir qancha manbalarga murojaat qilib, uning toponimi, etnonimi, unga doir numizmatik materiallarni o’rgandik. Ammo Buyuk ipak yo’li ustida joylashgan ushbu makon bu ko’hna tarixning jonli guvohidir. Biz bunday tarixiy voqealar aks etgan asarlarda tarixning tarixshunosligi masalalariga ham e’tibor qaratishga harakat qildik. Jahon tarixi darslarida Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asaridagi tarixiy jarayonlarni o’rganib, ularni tahlil qilib, darslarda joy nomlari, qadim suv havzalari, ariq va zovurlar, tarixiy manzil va inshootlar bilan bog’lab o’rganish Tarix fani o’qituvchisining asosiy vazifasi hisoblanishini anlagan holda izlanish talab etiladi. 15 boyliklari dehqonchilikdan bo‘lmagan, chunki u qishloqning yerlari xarob bo‘lib, yaxshi yerlari ming juftga yetmagan. Uning hamma aholisi savdogarchilik bilan shug‘ullangan. U joyda ko‘p bo‘z (to‘qib) chiqarilar edi. Har payshanba kuni u yerda bozor bo‘lardi. U kishloq sultonlikka tegishli mulklar jumlasidandir. Abu Ahmad alMuvaffaq billoh bu qishloqni muqotaa8 sifatida Xurosonning amiri Muhammad ibn Tohirga bergan edi (keyin) uni yana Sahl ibn Ahmad ad-Dog‘uniy al-Buxoriyga sotdi va pulini oldi. Dog‘uniy u joyga bir hammom qurdi va daryoning quyi tomon qirg‘og‘ida bir burchakka katta qasr bino qildi. U qasrnnng qoldiqlari bizning zamonamizgacha saqlanib kelgan edi. Dog‘uniy qasri deb ataganlar; uni daryo suvi vayron qildi. Sahl ibn Ahmad Dog‘uniy uchun Iskajkat aholisi har yili o‘n ming dirham soliq (to‘lashi shart edi). Bu soliqni hamma xonadonlarga taqsim qilib to‘lar edilar. Qeyinroq borib aholi ikkiuch ynl davomida soliqni to‘lamadi va podshohga murojaat qilib undan yordam so‘radi. Sahl ibn Ahmadning merosxo‘rlari amir Ismoil Somoniy davrida hujjat ko‘rsatdilar, u hujjatni ko‘rib, to‘g‘ri topdi. Lekin (ikki oradagi) xusumat uzoq davom etib shaharning ulug‘ kishilari qishloq aholisi bilan Dog‘uniy merosxo‘rlari orasiga tushib, bir yuz yetmish ming dirhamga sulh qildilar. Aholi qishloqni sotib olib (Dog‘uniy merosxo‘rlariga) soliq to‘lashdan qutuldilar va u mablag‘ni to‘ladilar.Bu qishloqda to Malik Shamsulmulk Nasr ibn Ibrohim Tamg‘ochxonning10 podshohlik davrigacha hech qachon masjidi jome bo‘lmagan. Shu qishloq aholisidan bir ulug‘ kishi bor edi, uni Xonsolor der edilar, u hurmatli, xizmatkorlari ko‘p bir kishi bo‘lib. sultonning omillaridan11 edi, shu kishi xolis o‘z molidan juda yaxshi bir masjidi jome bino qildi, bunga ko‘p pul sarf bo‘ldi va bu masjidda juma nomozini o‘qidi. V Buxoroda bo‘lgan «bayt ut-tiroz» «to‘qimachilik korxonasi»ning bayoni u hanuz uz joyida turipti Buxoroda — hisor bilan shahriston o‘rtasida, masjidi jome yaqinida bir korxona bor edi; unda paloslar, darpardalar, yazdiy kiyimliklar, yostiq 31 «Buxoro tarixishing esa arab tilidagi asl nusxasi bizgacha yetib kelgan emas, to‘g‘rirog‘i, hali shu vaqtgacha uning mavjudligi haqida biror ma’lumot yo‘q. Gap shundaki, asarning bizgacha yetib kelgan nusxasining bosh so‘zida aytilishicha, 1128 yiln asli hozirgi Quva shaharidan bo‘lgan Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Quboviy Narshaxiyning kitobini «ko‘pchilik kishilar arab tilida yozilgan kitobni o‘qishga rag‘bat ko‘rgazmaganliklari» sababli o‘z do‘stlarining iltimosiga binoan arabchadan fors tiliga tarjima qilgan. U «arab tilidagi nusxada so‘zlangan keraksiz va buning ustiga o‘qiganda (kishi) tabiatida malollik orttiradigan narsalar»ni tarjimaga kiritmay qisqartirib yuborgan. Undan yarim asr o‘tgandan keyin asar yana qaytadan tahrirga uchragan: 1178—1179 yillar mobaynida Muhammad ibn Zufar ibn Umar fors tilidagi tarjimani ikkinchi marta qisqartirib bayon qilgan 2 . Ammo asarni o‘qir ekanmiz, biz unda, ba’zan, mazkur 1178-1179 yildan keyingi to 1220 yilgacha bo‘lib o‘tgan tarixiy voqealar haqida ham, qisqaqisqa ma’lumotlar uchratamiz. Bu hol shuni ko‘rsatadiki, Muhammad ibn Zufardan keyin ham bir yoki bir necha bizga noma’lum kishilar asarni tahrir qilganlar. Ular ham asarni qisqartirganlar deyishga asos bo‘lmasa-da, lekin qo‘shimchalar kiritganliklari voqealar mazmunidan aniq anglashilib turibdi. «Buxoro» tarixi» ning biz tanishishga muyassar bo‘la olganimiz barcha qo‘lyozma nusxalari, ular orasidagi ba’zi farqlardan qat’i nazar, ana shu 1220 yilgacha davom ettirilgan matnni o‘z ichiga oladi. Narshaxiyniig hamda uning asarini bevosita qayta ishlab arabchadan fors tiliga tarjima qilgan Abu Nasr Ahmad va bu tarjimani qirqartirib bayon etgan Muhammad ibn Zufarlarning asl nusxalari esa hozirgacha ham manbashunoslik fani uchun noma’lumligicha qolib kelmoqda. Lekin bizgacha yetib kelgan asar nusxasining mazmuniga qaraganda, shuni aytish mumkinki, tarjimon Abu Nasr Ahmad ham, qisqartiruvchi muharrir Muhammad Ibn Zufar ham o‘z ishlariga oddiy tarjima yoki tahrir tarzida qaragan emaslar. Asarning ko‘p yerlarida uning muallifi Abu Bakr Muhammad ibn Ja’farga hamda tarjimon 22 ob’ektiv ravishda tahlil qilish tarix fani uchun foydadan holi emas. Bu hol «Buxoro tarixi» ma’lumotlari O‘rta Osiyonining VII-XII asrlar tarixidan bahs etuvchi ilmiy- tarixiy asarlarning aksaridsh ko‘p vaqtlardan beri foydalanib kelinayotganligi bilan shakshubhasiz isbotlangan. Bu qimmatli va noyob asarning ushbu o‘zbekcha nashri ham tarixchi-tadqiqotchilar, keng o‘quvchilar ommasi diqqatiga bosh manba hamda XXII asrlar tarixiy adabiyotidan namuna sifatida taqdim etiladi. II. Buxoroda qozilik qilgan kishilar haqida Sebavayh ibn Abdulaziz alBuxoriy an-Nahviy 1 shular jumlasidandir. «Men Abdulloh Muborakdan eshitdimki,—deydi Muhammad ibn A’yan,—Sebavayh Buxoroda qozilik qilganida (xalqning) ikki dirhamiga ham adolatsizlik qilmadi»; so‘ng u yana: «Ikki dirham ko‘plik qiladi, u tariqcha ham javr o‘tkazmadi»,deydi. Yana Muxallad ibn Umar ham yillar davomida, toki shahid bo‘lguniga qadar qozilik qildi. Abu Daym Hozim Sadusiy (ham qozi bo‘ldi) va unga xalifadan qozilik farmoni keldi. G‘anjor deb mashhur bo‘lgan rahmatli Iso ibn Muso at-Taymiyga qozilikni bergan edilar, u qabul qilmadi. Sulton unga agar qozilik qilmasang biror kishini tanlagin, biz o‘shanga beraylik degan edi, buni ham qabul qilmadi. Sulton qozilikka loyiq kishilar nomini uning oldida bir-bir aytinglar deb buyurdi; shunday qildilar, ammo uning oldida kimning nomini atamasinlar, u «loyiq emas» deya berdi va, nihoyat, Hasan ibn Usmon Hamadoniyning nomini tilga olganlarida sukut qildi. Uning sukuti roziligidir dedilar-da, qozilikni Hasan ibn Usmon Hamadoniyga berdilar. Buning zamonida Xuroson shaharlarida ilmda va taqvodorlikda unga tenglashadigan hech bir kishini ko‘rsata olmaganlar. Yana Omir ibn Umar ibn Imron qozi bo‘ldi. Is’hoq ibn Ibrohim ibn al-Xitiy ham qozilik qildi. Bu kishi qozilikdan bo‘shatilganidan keyin ikki yuz sakkizinchi yili (16 may 823—3 may 824) Tusda vafot topdi. Yana Sa’id ibn Xalaf al-Balxiyni ikki yuz o‘n uchinchi yil jumod alavval oyining oxirida (16 avgust 828) qozilikka taninladilar. Bu kishi qozilikni shunday olib bordiki, xudoyi taoloning yaratgan bandalariga adolat, insof va shafqat qilish borasida uni misol qilib ko‘rsatar edilar. U yaxshi qonun-qoidalar o‘rnatdi. Jumladan, toki kuchlik kishi zaif kishiga zulm o‘tkazmasin uchun bu 1 Abul Muhsin Muhammad Boqir Ibn Muhammad Ali Baxovuddin Balogardon. T:.Yozuvchi. 1993. 26 undan keyin kitobni qisqartirib tahrir qilgan Muhammad ibn Zufar va boshqa hozircha nomlari aniqlanmagan shaxslarni tanishimiz lozimligini taqozo etadi. Narshaxiy aslida o‘z asariga qanday nom berganligi ma’lum emas. Shu sababli asar qo‘lyozma nusxalarda va hozirgi zamon ilmiy-tarixiy adabiyotida ham «Tarixi Narshaxiy» («Narshaxiy tarixi»), «Tarixi Buxoro» («Buxoro tarixi»). «Tahqiq ul-viloyat» («Viloyat haqiqatini aniqlash»), «Axbori Buxoro» («Buxoro haqida xabarlar») kabi har xil nomlar bilan yuritilib kelgan. Bu nomlardan keyingi uchtasi asar mazmuni bo‘yicha to‘g‘ri bo‘lib, ulardan eng anig‘i — «Tarixi Buxoro» hozirda tarixiy adabiyotda qat’iy o‘rnashib qoldi. «Tarixi Narshaxiy» deb atalishi esa yuqorida eslatib o‘tganimizdek, asarning bizgacha yetib kelgan nusxasi Narshaxiydan boshqa kishilarning ham qo‘shimcha va tahrirlari, qisqartirishlariga uchraganligi tufayli tobora kamroq ishlatilib kelmoqda. Shunga binoan, ushbu nashrda ham asarning nomi «Buxoro tarixi» deb qabul qilindi. «Buxoro tarixi»ni bosh manba sifatida o‘rganib, undagi qimmatli ma’lumotlarni ilmiy tadqiqotlarga jalb qilish ishlari ko‘p vaqtlardan beri davom etib kelmoqda. Buxoroning VIII—XII asrlardagi tarixidan bahs etuvchi hozirgi zamon yirik ilmiy tadqiqot ishlarining hammasida ham «Buxora tarixi»dan olingan ma’lumotlarni uchratamiz desak, mubolag‘a qilmagan bo‘lamiz.Shu bilan barobar asarning bir yoki bir qancha qo‘lyozma nusxalari asosida tayyorlangan matni ham bir necha bor — 1892 yili Ch. Shefer tomonidan Parijda, 1904 yili Mullo Sulton tomonidan Buxoroda, 1939 yili Mudarris Rizaviy tomonidan Tehronda nashr qilingan.Shuningdek, «Buxoro tarixini»ning N. Likoshin tomonidan bajarilgan izohli ruscha tarjimas» 1897 yili Toshkentda va R. Frayning izohlar ilova etilgan inglizcha tarjimasi 1954 yili Kembrijda bosilib chiqdi 1 . «Buxoro tarixi»ning keng o‘quvchilar ommasi diqqatiga tavsiya etilayotgan ushbu o‘zbekcha tarjimasi A. Rasulev tomonidan bundan bir necha yil burun O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida asarning Parij va Buxoro nashrlari hamda mazkur institutning qo‘lyozyomalar fondida saqlanayotgan 5388—11 raqamli 1235 (1819—1820) yili ko‘chirilgan qo‘lyozma 1 M.Xayrullayev - Ma’naviyat yulduzlari. A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. T. 2000 24 viloyatni talab keta berdilar. Xudoyi taolo u baloki musulmonlar boshidan daf qildi. Qutayba to‘rt oydan beri u yoqda qolib ketib, shu muddat ichida Qutayba za uning yoronlari haqida Hajjojga biror xabar yetmagan va Hajjojning dili bu tomon bilan mashg‘ul edi; masjidlarda qur’on o‘qib, xatmlar qilar va duolar o‘qir edilar. Qutayba va uning yoronlari yana Buxoroga bordilar; bu uning Buxoroga to‘rtinchi marta kelishi edi. U jang qilar, mol olar, ayrim viloyatlarni talar, ba’zi kishilarni o‘ldirar, ba’zilarni asir hamda qul qilib olib shu tarzda to Marvgacha borar va yana Buxoro viloyatiga qaytib kelar edi. Xudoyi taolo Buxoroni hamma ofat va balolardan saqlasin! Buxoroning fath etilishi va u yerda islom dinining tarqalishi Muhammad ibn Ja’farning aytishicha, Tag‘shodaning onasi bo‘lmish xotinning eri Buxorxudot o‘lganida, uning o‘g‘li podshodzoda (Tag‘shoda) kichik yoshli bo‘lib, shu xotin podshohlik qilib turdi. Uning zikri Ubaydulloh ibn Ziyod va Sa’id ibn Usmon ibn Affon,— xudo ularning ikkalasidan rozi bo‘lsin,— haqlarida so‘zlanganda bayon qilindi. Islom lashkari har safar Buxoroga kelganida yozda g‘azot qilar, qishda esa qaytib ketar edi. U xotin (Buxoroga arablardan) har kim kelsa u bilan ozgiva urush qilar, so‘ngra sulh tuzar edi. Uning o‘g‘li kichik bo‘lganidan qarindoshlarining har biri bu mamlakatni egallash tamaida edi. (Ilgari) Buxorxudot Buxoroni jang qilib olgan edi. Buxoro aholisi har safar (islom lashkari kelganida) musulmon bo‘lar, arablar qaytib ketganida esa ular yana dindan qaytar edilar. Qutayba ibn Muslim ularni uch marta musulmon qilgan, ular esa yana dindan qaytib kofir bo‘lgan edilar. Bu to‘rtinchi marta (kelganida) Qutayba jang qilib Buxoro shahrini oldi, ko‘p qiyinchiliklardan keyin (bu yerda) islom dinini yuzaga chiqardi va har turli yo‘llar bilan ularga qiyinchiliklar tug‘dirib, dillariga musulmonchilikni o‘rnashtirdi. Ular esa islom dinini yuzaki qabul etib, haqiqatda butparastlik qilar edilar 1 . 1 «Moziylan taralgan ziyo». «Sharq». Toshkent. 1998. 44 Qutayba arablar buxoroliklar bilan birga yashab ularnint xatti-harakatlaridan xabardor bo‘lib tursalar, ular zaruratdan musulmon bo‘ladilar, degan maqsadda Buxoro aholisiga o‘z uylarining yarmini arablarga berishga undab buyruq chiqarishni to‘g‘ri topdi va shu yo‘l bilan u musulmonchilikni o‘rnatdi hamda shariat hukmlarini bajarishga ularni majbur etdi. Qutayba masjidlar bino qildi, kofirlik va otashparastlik asarlarini yo‘qotdi. U ko‘p jiddu-jahd qilib, har kimdanki shariat hukmlarini bajarishda kamchilik sodir bo‘lsa uni jazolar edi. U masjidi jome bino qildi va odamlarga juma namozini o‘qishga buyruq berdi, toki xudoyi taolo bu yaxshi ish savobini Buxoro aholisi uchun oxirat zaxirasi qilsin masjidi jomening bino etilishi Qutayba ibn Muslim to‘qson to‘rtinchi yili (7 oktabr 712— 25 noyabr 713) Buxoro hisorining ichida masjidi jome bino qildi. U joy (ilgari) butxona edi. Qutayba Buxoro aholisiga har juma kuni u yerga yig‘ilishga buyurdi; chunonchi, u har juma kuni jarchi qo‘yib: «Juma namoziga hozir bo‘lgan har bir kishiga ikki diram beraman»,— deb chaqirtirar edi. Buxoroliklar dastlab islom dnnini qabul etgan paytlarida arabchani o‘rgana olmaganlaridan namozda qur’onni fors tilida o‘qir edilar. Ruku’ga borish vaqtida ularning orqalarida bir kishi turib, «Bknitonkint».— deb sajda qilmoqchi bo‘lganlarida: «Nkuniyonkuni»,— deb qichqirar edi. Muhammad ibn Ja’far o‘z kitobida mana shunday deydi: «Buxoro masjidi-jomeini ko‘rdim, unga suratlik eshiklar o‘rnatilgan bo‘lib, suratning yuzi taroshlangan va boshqa joylari o‘z holicha qoldirilgan edi. Men (buning sababini) o‘z ustozimdan so‘radim. U aytdi: «Men bu eshik va boshqalar (haqida) eshiklarni dastlab o‘rnatgan va ko‘p umr ko‘rgan bir duradgor kishidan so‘raganimda, u aytgan ediki, buxoroliklar til uchida musulmonlikka iqror bo‘lib, yashirin ravishda butga cho‘qinar edilar. Shahardan tashqarida yetti yuzta ko‘shk bo‘lib, ularda boylar turar edilar va ular itoatsizroq bo‘lganliklaridan masjidi jomega ko‘p kishilar hozir bo‘lmas edi, haligi ikki tangani olish uchun kambag‘allargina borishga qiziqar, ammo boylar esa qiziqmas edilar. Bir juma kuni musulmonlar ko‘shklarning eshiklariga borib ularni 45 Kizini usha zamonning atalgan tabiblariga ko’rsatishadi, ammo foydasi bulmaydi. Bir kuni bir tabib bekning oldiga kelib, kizingizni baland joyga utkazib, atrofiga odamlarni yigib «Kar Amina, Kar Amina» deb bakirish kerak, shunda kizingiz uyalganidan ta’sirlanib kulogi ochilib ketadi degan.Bek kizini baland joyga utkazib tabib aytgan ishni kiladi. Qiz bu tahqirli tadbirlardan ta’sirlanib sog’ayadi, ya’ni kar quloqlari ochilib ketadi. Go’yo Kar Amina iborasi keyinchalik Karmanaga aylangan emish. SHu kitobning boshqa afsonasida esa Iskandar Zulqarnayn butun dunyoni zabt etadi. U Buxoro yerlarini bosib olib Nurota tog’lari orqali Zarafshon daryosi tomon kelayotganda baland kir usitidan daryo soxilidagi go’zal, xushmanzara «kent»ni ko’rib unga maxliyo bo’lib: «Karmeno» (Karmen grekcha so’z bo’lib go’zullik ma’nosini beradi-mualliflar) deb yuborgan. SHundan so’ng bu joylar Karmana deb atalgan bo’lsa ajab emas. Boshqa manbalarda Karmana nomi arablardan olgan, ya’ni arablar Zrafshon soxilida joylashgan shaharning tuprogi, suvi. Tabiati Armanistonga uxshash bo’lgani uchun «Ka Arminita» (Armanistonga uxshash) deb atashgan deyishadi.V.Bartold «Geograficheskiye ocherki» M.1963 149-bet, Professor X.Hasanov esa o’z asarlarida «Karmana» so’zi ma’nosini «eski manzilgox, eski qishloq» deb ta’riflagan. Buyuk vatandoshimiz Zaxiriddin Muhammad Bobur «Boburnoma» asarining «1495-1497 yil voqealari» bobida: Buxoro va Samarqand O’rtasida xushmanzara Karmana viloyati bor deb ta’rif berib ketgan.Xullas hozirgi davrdagi tarixiy va ilmiy manbalarda «Karmana» so’zining asl ma’nosi etimologiyasini uchratib bulmadi. Lekin bu boradagi izlanishlar davom etyapti deb ta’kidlab o’tgan A.Xotamov va Halimovlar o’z kitobida. Karmana nomi 712 yilda tilgan olingan birinchi manbalardan biri Eronlik muarrix Abduja’ Muhammad ibn Jarir at-Tabariyning «Tarix ar-Rasul va-l-muluk» (Paygambarlar va shoxlar tarixi) asaridir. Narshaxiyning Karmana qadimgi nomi «Badiyayi xurdak» to’g’risidagi ma’lumoti esa bevosita shahar yoki qishloq haqida emas, bu hududning egallagan urni, tabiatiga oiddir. Ikki so’z birikmasidan tashqil topgan bu toponimining birinchi 11 qishloq aholisi uchun shunday qoida o‘rnatgan ediki, har kuni dehqonlar va malikzodalardan ikki yuz nafar yigit zarrin kamar bog‘lab, qilichlarini osib xizmatga hozir bo‘lib, uzoqroqda turishar, xotin tashqariga chiqqach, hammalari uni olqishlashar va ikki safga tizilishar edi; xotin esa podshohlik ishlari bilan mashg‘ul bo‘lar, yaxshilikka da’vat qilib yomonlikdan qaytarar, istagan kishisiga sarpo kiygizib, istagan kishisiga jazo berar edi. Shu tarzda ertalabdan to tushgacha o‘tirib, so‘ng hisorga qaytib kirar, dasturxonlar chiqarib hamma xizmatkorlariga taom berar edi. Kechga yaqin ham xotin shu yo‘sunda tashqari chiqib taxtga o‘tirar, (haligi) dehqonlar va malikzodalar ikki saf bo‘lib uning xizmatida turishar edi; quyosh botgach, xotin taxtdan turib otga minar va qasrga qarab, yo‘l olar, yigitlar esa o‘z vatanlariga — qishloqqa qaytar edilar. Ertasi kuni boshqa jamoa kelib shu sifatda xizmatda bo‘lar va nihoyat, navbat yana o‘sha (avvalgi) jamoaga kelib yetar edi. Shu tarzda har bir jamoa bir yilda to‘rt marotaba (xizmatga) kelishi lozim edi. Bu xotin o‘lganida uning o‘g‘li Tag‘shoda podshohlikka munosib keladigan darajada katta bo‘lib qolgan hamda har knm bu mamlakatni egallashni tama qilayotgan edi. Bir vazir Turkistondan kelgan edi: nomi Vardonxudot: Vardona yerlari unga tegishli edi. Qutaybaga u bilan ko‘p urush qilishga to‘g‘ri kelgan edi. Shu Vardonxudot o‘ldi va Qutayba Buxoroni oldi. Qutayba Vardonxudotni bir necha marta bu viloyatdan quvib tashqari chiqardi va u qochib Turkistonga ketdi. Qutayba Buxoroni yana Tag‘shodaga topshirdi va uni podshohlikka o‘tkazdi; mamlakatni (tamagarlardan) tozalab Tag‘shodaga topshirdi va uning barcha dushmanlarining qo‘lini qisqartirdi. Tag‘shoda Qutaybaning qo‘lida imon keltirib musulmon bo‘lgan edi. U Qutayba tirikligida va undan keyin Nasr (ibn) Sayyor davrida Buxoro mulkini so‘rab turdi; jami o‘ttiz ikki yil davomida Buxoro uning qo‘lida bo‘ldi. Tag‘shoda islom diniga kirgandan keyin undan bir o‘g‘il dunyoga keldi. Tag‘shoda Qutayba bilan bo‘lgan do‘stligi hurmatiga o‘g‘lini Qutayba deb atadi. Tag‘shoda o‘lgandan keyin uning o‘g‘li Qutayba taxtga o‘tirdi, bir oz vaqt 28 X ulosa Tarix yolg’onni yoqtirmaydidi. Soxtalikni tekshirmaydi. Aldovni yomon ko’radi. Tarix sahifalarida yolg’on xuddi xirmonda yanchilgan donning somoniga o’xshaydi. Salgina shamol bo’lsa bas, darxol uchib ketadi. Ana shunda haqiqiy tarixning asl qiyofasi namoyon bo’ladi. Aziz avliyolar va shayxlar faoliyatini, ularning boy tarixiy merosini tadqiq va tashfiq etishga bugungi kunda ma’naviy extiyoj tug’ildi. Zeroki ular jamiyatdagi ma’naviy muvozanatni saklab turishga harakat qilganlar, qonli nizolarni oldini olishga intilganlar, ko’pgina muammolarni tinchlik yo’li bilan hal qilganlar. Hukmdorlarga ma’naviy ozuqa berib o’z pand nasihatlari, maslahatlari, yo’lyo’riqlari bilan ularni noma’qul ishlardan qaytarib, xayrli ishlarga chorlab turganlar. Islom ravnaq topgan O’rta asrlarda mashoyixlarning hukmdorlarga bo’lgan ta’sirining yukori bo’lishi tabiiy xol edi. Ammo yaqin-yaqinlargacha chalg’itilgan ijtimoiy fikr ta’siri ostida ular reaksion sanalib, faoliyatlari faqat qora bo’yoqda ko’rsatildi, buyuk nomlari toptaldi, ruhlari bezovta qilindi. SHukrlarkim, bugungi kunda ular faoliyatiga va shaxidlar tarixiga xolisona baho berish imkoniyatiga egamiz. Ana shunday ulug’ insonlar, tarixiy voqealar guvohi bo’lib, buyuk ipak yo’li ustida joylashgan maskan Karmanadir. Narshaxiy “Buxoro tarixida” Buxoro mahallalari, ariqlari va unga qo’shilgan joy nomlarini tilga oladi. SHaharning mahallalarga bo’linishi o’z davri uchun qonuniyat bo’lganligini tilga olgan, karangki hozirgi vaqtda ham shahar ma’muriy tuzilishida bunday bo’linish usullarii mavjuddir. Buxoroliklarda ajib bir gap bor, Bo’yi Jo’yi Muliyon. Rivoyatlarga ko’ra Buxoro shahrining bu Jo’yning (ariqning) anbar hidi butun shaharga taralib turarmish. Bu joylar shu qadar jannatmakon ekanki, amir Ismoil Jo’yi muliyonda saroylar va bog’lar barpo ettirgan ekan. Bir kuni amir Jo’yi muliyonga qarab turganida otasining ulug’ siymosi ko’rinib qoladi. Ota unga agar imkon topsa shu joylarni sotib olib unga berajagini aytadi. 49 barpo etilgan. Karminada adib va shoirlar ko‘p bo‘lganlar. Masalda aytilishicha, qadim vaqtlarda Karminani «Bodyayn xurdak» («Ko‘zacha») deb ataganlar. Buxorodan to Karminagacha o‘n to‘rt farsangdir. Nur katta joy. Unda masjidi jome bor; U ko‘pgina rabotlarga ega. Buxoro va boshqa joylarning odamlari har yili ziyorat uchun u yerga boradilar. Buxoro aholisi bu ishda ko‘p mubolag‘a qiladilar; Nur ziyoratiga borgan kishi haj qilgan (kishining) fazilatiga ega bo‘ladi; u ziyoratdan qaytib kelganida tabarruk joydan kelganligi sababli shaharni havoza band qilib bezatadilar. Bu Nurni boshqa viloyatlarda Nuri Buxoro deb ataydilar. Tobeinlardan ko‘p kishilar u yerga dafn etilganlar, xudo ularning hammalaridan to qiyomatgacha rozi bo‘lsin! Bu Buxoro viloyatlaridan bo‘lib, (asl) nomi Arquddir 1 . Unda boy va zebu ziynatni sevuvchi kishilar yashaganlar. Zebu ziynatga berilganligidan har bir kishi ziynat uchun uyida bitta yoki ikkita tovus saqlagan. Arablar (bu yerga kelishdan) ilgari tovusni ko‘rmagan ekanlar, bu yerda ko‘p tovuslarni ko‘rib, u qishloqni «Zot ut-tavois»— «Tovuslar egasi» deb ataganlar, uning asl nomi esa unutilgan; undan keyinroq «zot» so‘zini tashlab Tavois deb qo‘ya qolganlar. Unda masjidi jome bor, u katta bir shoristonga ega, qadimgi vaqtlarda (har) kuz faslida u joyda o‘n kun bozor bo‘lar edi. U bozorda shunday rasm bor ediki, (boshqa bozorlardan surilib qolgan) har qanday nuqsonli qullar, chorva mollari va boshqa aybli qoldiq narsalar bo‘lsa hammasi bu bozorda sotila berar va ularni qaytarib berishning hech iloj-imkoni bo‘lmas edi; na sotuvchi va na oluvchining hech bir sharti qabul qilinmas edi. Har yili (shu o‘n kunda) bu bozorga masalan, Farg‘ona, Choch 2 va boshqa joylardan kelgan savdogarlar va turli hojatmandlardan o‘n mingdan ortiq kishi hozir bo‘lishar va ko‘p manfaat topib qaytar edilar. Shu sababli bu qishloqning aholisi boy kishilar edilar va boyliklari dehqonchilik tufayli emas edi. Tavois Samarqandga boriladigan katta yo‘l ustida bo‘lib, undan Buxorogacha yetti farsangdir. U bir katta kuhandizga ega. Uning aholisi boy kishilar bo‘lganlar; 1 S.Inoyatov, X.Turayev, O.Xayitova «Amir Abdulahadxon davrida Karmana» T.Sharq. 2004. 2 Hasan Xo’ja Nisoriy. «Muzakkir ul-axbob». Fors tilidan Ismoil Bekjon tarjimasi. T.1993. 30 kelib bu yo’l Buxoroning konchilik maxsulotlarini tashish, ayriboshlash va boshqa amallarni bajarishga xizmat qilgan. Qadim Choch ham metallurgiya sanoati boy makon bo’lgan, ammo kulolchilik, shishasozlik, ganchkorlik, yog’och va teri maxsulotlari bir yurtnikidan ikkinchi biriniki qaysidir jihati bilan farq qilgan, bunday mahsulotlar bozorlarni bezagan. X asr oxiridan Mavorounnahrda qoraxoniylar hukmronligi o’rnatildi. Qoraxoniylar mamlakatni boshqarishda somoniylardan juda ko’p narsalarni shu jumladan, pul zarb etish an’analarini ham qabul qilganlar. Asarni Jahon tarixi darslarida o’rganishning yana bir o’ziga xos tomoni mavjudki, tarix fani o’qituvchisi o’rta asr madaniyati va san’ati, savdo-sotiq masalalari, konchilik va qurilishlar, pullar zarb etilishi, karvonsaroylar, ulardagi ijtimoiy hayot masalalari bilan yevropa va Osiyo mamlakatlari xalqlari tarixiga o’xshash va farqli jihatlarini topib ularni qiyosiy tahlil etish orqali ham o’quvchida katta qiziqish uyg’otishi mumkin. I-bob. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari tarixiy manba sifatida o’rganilishi 1.1 Abu Bakr Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarida Karmana tarixi va tarixshunosligi yoritilishi Narshaxiy aslida o’z asariga qanday nom berganligi ma’lum emas. Shu sababli asar qo’lyozma nusxalarda va hozirgi zamon ilmiy tarixiy adabiyotida ham «Tarixi Narshaxiy» (Narshaxiy tarixi), «Tarixi Buxoro» (Buxoro tarixi), «Tahqiq ul viloyat» (Viloyat haqiqatini aniqlash), «Axbori Buxoro» (Buxoro haqida xabarlar)1 kabi har xil nomlar bilan yuritilib kelgan. Bu nomlardan keyingi uchtasi 4 tomon lahm qazib, otxonadan chiqdilar, (so‘ng) devorni kavlab rahna ochdilar; musulmonlar hanuz ham hisorga kelaolmayotgan edilar, (endi) rahna orqali ichkari kirdilar. Qutayba: «Har kim shu rahnadan ichkari kirsa unga xuni bahosida (mukofot) beraman, agar u o‘ldirilsa (mukofotni) uning farzandlariga beraman»,— deb qichqirdi. (Shundan keyin) har kim ichkari kirishga qiziqdi va (nihoyat) Hisorni oldilar. Baykand aholisi omon tiladi. Qutayba sulh tuzib mol oldi va Varqo ibn Nasr Bohiliyni ularga amir qildi-da, o‘zi Buxoroga qarab yurdi. Qutayba Xunbunga4 yetib kelganida unga: «Hisorning kishilari qo‘zg‘olon qilib amirni o‘ldirdi»,—degan xabarni yetkazdilar. Qutayba lashkariga: «Boringlar, Baykandni talon-toroj qilinglar. Ularning qonlarini (to‘kishni) va mollarini (olishni) halol qildim»,—deb buyruq berdi. (Qo‘zg‘olon) sababi shu edi; baykandlik bir kishining sohibjamol ikkita qizi bor edi; Varqo ibn Nasr ikkalasini ham o‘ziga oldi, shunda u kishi: «Baykand katta shahar, nima uchun: sen butun shahardan faqat mening ikkita qizimni olasan?»-—dedi. Varqo javob bermadi, u kishi sakrab turib Varqoning kindigiga pichoq urdi, lekin bundan bir ish chiqmadi — Varqo o‘lmay qoldi. Bu xabar Qutaybaga yetgach, u qaytib Baykandga keldi va u yerda kimki urushga yaroqli bo‘lsa hammasini o‘ldirdi, qolganlarini asir qilib oldi, shunday qilib, Baykandda hech kim qolmadi va Baykand xarob bo‘ldi, Baykand aholisi savdogarlar bo‘lib, ko‘plari Chin mamlakati viloyatlariga va boshqa joylarga savdo qilish uchun ketgan edilar, ular qaytib kelganlaridan keyii bolalari, xotinlari va o‘z yaqin kishilarini talab qilib, arablardan sotib oldilar hamda Baykandni yana obod qildilar. Aytishlaricha, Baykanddan boshqa butkul vayron bo‘lib bo‘shab qolgan, so‘ng yana o‘z aholisi qo‘li bilan tezda obod bo‘lgan hech bir shahar yo‘q. Hikoyat. Rivoyat qilishlaricha, Qutayba Baykandni fath qilganida bir butxonada og‘irligi to‘rt yuz diram keladigan bitta kumush but topgan. U yana bir qancha kumush jomlar topib olgan va ularning hammasini jamlab torozida tortganida bir yuz ellik ming misqol chiqqan. U har biri kabutar tuxumidek keladigan ikkita marvarid ham 41 Ahmad bo’lib, Muhammad ibn Zufarning ishi, kat’iy kilib ayta olmasak ham fors tilidagi tarjimani «qisqartirib bayon qilishdan» iborat bo’lgan. Navoiy viloyatining qadimiy maskanlaridan biri Karmanadir. Quyi Zarafshon vohasida joylashgan bu go’zal diyor o’ziga xos tabiati, iqlimi, suv sharoiti, libosi, zilol buloqlari, konchilik va kulolchilik san’ati, sangburlik va hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachiligi bilan qadim Turon zaminida ham yuksak mavqega ega bo’lgan. Karmana tarixi Buxoro tarixi bilan chambarchas bog’lik. Prezidentimiz I.A.Karimov Buxoro shahrining 2500 yillik tantanasida nutk so’zlab: «Bu azim Karmana, Boykend, Vobkent, SHofirkon, Romitan, Gijduvon kabi qadimgi kentlarni o’z bagriga olgan. Bu yurt sohibqiron Amir Temur hazratlarini dunyoga keltirgan muxtaram zot Tegina Moxbegimning vatani sifatida ham barchamiz uchun aziz va mo’tabar» deb ta’kidlagan edi. Hamma shaharlar kabi Karmana ham o’z tarixi davomida turli nom va afsonalarga ega bo’lgan. Bu qadimiy maskan haqida har xil rivoyatlar, afsonalar va ta’riflar bo’lib tukib kelingan. Alloma Abu Bakr muhammad ibn Ja’far anNarshaxiyning «Buxoro tarixi» kitobida Buxoro va unga qo’shilgan joylar bobida Karmanaga shunday ta’rif bergan «Karmana Buxoro qishloqlari jumlasidan bo’lib uning suvi Buxoro suvidan keladi: Xiroji buxoro xirojiga kushiladi.Uning o’ziga tegishli alohida bir qishloq ham bor: unda masjidi jome barpo etilgan.Karmanada adib va shoirlar ko’p bo’lganlar. Masalda aytilishicha, qadim vaqtlarda Karmanani «Badyayn xurdak» (ko’zacha) deb ataganlar.Buxorodan to Karmanagacha un to’rt farsangdir. Narshaxiy Karmanani ko’zachaga o’xshatishi boisi ramziy ma’noga ega. CHunki bu joyning iqlimi (turmushi) tuprog’i, suvi, nobotot olamining afzalliklari Xazina To’la ko’zaga qiyos kilib olingan bo’lsa ajab emas. Karmananing Karmana deb atalishi haqida bir necha afsonalar mavjud: Shu jumladan A.Xotamov va SH.Halilovlarning «Yillar sadosi» kitobidagi afsonada shunday deyishgan.Qadimda karmana beklaridan birining Amina ismli kizi ogir dardga chalinib kar bo’lib koladi. 10 “NARSHAXIYNING “BUXORO TARIXI” ASARI MANBA SIFATIDA” Reja: Kirish. I-bob. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari tarixiy manba sifatida o’rganilishi 1.1. Abu Bakr Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarida Karmana tarixi va tarixshunosligi yoritilishi 1.2. O’rta asrlar Buxoro tarixini yoritib bergan «Buxoro tarixi» asarida toponomik, etnografik ma’lumotlar talqini. II-bob. Buxoroning qadimgi tarixini o’rganishda Narshaxiyning asari misolida 2.1. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarining boblarga bo’lib o’rganilishi 2.2. “Buxoro tarixi” asarida Buxoro fath etilishining boshlanishi haqidagi ma’lumotlar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1 solishtirdi; qarasa ular o‘zi saqlab yurgan xurmodek ekan; shunda u uzrga kelib: «Bizda bunday narsa ko‘p bo‘lmaydi, bu ikki dona xurmoni kasallik paytda nste’mol qilish uchun ko‘p yillardan beri saqlab yurardim»,— dedi. Rivoyat qilishlaricha, bu xotin yoqimli va go‘zal ayol ekan va Sa’id unga oshiq bo‘lib qolgan ekan. Buxoroliklarning bu haqda buxoro tilida qo‘shiqlari bor. Bir rivoyatda keltirishlaricha, Sa’id Buxoroga kelgan vaqtida rahmatli Qusam ibn Abbos ham Buxoroga kelgan ekan, Sa’yd uni hurmat qilib: «Bu o‘ljalardan har kishiga bir hissa, senga esa ming hissa beraman»,—desa, Qusam,—xudo undan rozi bo‘lsin,— «shariat buyurgan bir hissadan boshqa (hech narsa) olmayman»,—degan. Shundan keyin rahmatli Qusam Marvga borgan va u yerda vafot etgan 1 . Ba’zilarning aytishlaricha, u Samarqandda vafot etgan. Yana xudo bilimdonroq. (Shunday qilib) Sa’id Buxoro ishlaridan forig‘ bo‘lgach, Samarqand va So‘g‘dga borib ko‘p janglar qildi va zafar uning tomonida bo‘ldi. U vaqtda Samarqandda biror podshoh yo‘q edi. Sa’id Samarqanddan o‘ttiz ming kishini asir qilib, ko‘p mol qo‘lga tushirib (qaytdi). U Buxoroga yetib kelganida xotin odam yuborib: «Sog‘-salomat qaytib kelding, endi garovni bizga qoldirib ket»,—dedi. Sa’id esa «Hali sendan xotirjam bo‘lganim yo‘q, toki Jayhundan o‘tgunimgacha garovlar men bilan bo‘ladi»,— dedi. Jayhundan o‘tganida xotin yana odam yuborsa: «Marvga yetgunimcha qo‘yatur»,—dedi. Marvga yetganida esa «Nishopurga yetgunimcha qo‘yatur», Nishopurga yetganida «Kufaga yetib olay»,— dedi va undan Madinagacha olib ketdi. Madinaga yetganidan keyin, Sa’id g‘ulomlariga buyurib (u garovga berilgan odamlarning) qilich va kamarlarini yechtirdi va ularda bor bo‘lgan kimxob kiyimlar, tilla va kumushlarnpng hammasini oldirdi. Kiyimlar evaziga ularga sholcha (kiyim)lar berib ekin ekish ishlariga band qilib qo‘ydilar. Ular bundan juda xafa bo‘lib: «Bu kishi bizga bermagan yana qanday xorlik qoldi? U bizni qul qilib olib og‘ir ishlarni buyurmoqda, biz xorlik bilan o‘lgandan ko‘ra bir yo‘la foydali 1 Xayrullayev M.M. Ma’naviyat yulduzlari. A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. T. 2000 2 Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari T:. “Kamalak”. 1991. 37 unga rahmat va salomini yo‘llasin,— Ey Jabrail! U shaharlarning nomlarini menga ayt, deb so‘radi; Jabroil,— unga xudoning salomi bo‘lsin,—shaharlarning birini arab tilida Qosimiy forschada, Yashkard deydilar; ikkinchisini arabchada Samaron, forschada Samarqand deydilar; uchinchisini arabchada Foxira, forschada Buxoro deydilar,— deb javob berdi. Payg‘ambar,— xudo unga o‘z salomi va rahmatini yo‘llasin,— so‘radi: Ey Jabrail! Nega Foxira deb ataydilar? Jabrail: shunnng uchunki, qiyomat kuni Buxoro shahari o‘zida shahidlarning ko‘pligi bilan faxr qiladi, deb javob berdi. Payg‘ambar,— xudo unga o‘z salom va rahmatini yo‘llasin, — xitob qilib: Ey xudo! Foxiraga barakat bergin, uning xalqlari dillarini taqvo bilan pok etgin, ishlarini pokiza qilgin va ularni mening ummatimga marhamatli qilgin!—-dedi. Ana shu ma’ni tufayli buxoroliklarning rahmdilliklariga, ularning e’tiqodlilik za pokliklariga kun chiqish va kun botish guvohlik beradi. 2.2. “Buxoro tarixi” asarida Buxoro fath etilishining boshlanishi haqidagi ma’lumotlar Muhammad ibn Ja’farning bayon qilishicha, Ubaydulloh ibn Ziyod Muoviya1 tomonidan Xurosonga yuborilib, u Jayhun daryosidan o‘tib Buxoroga kelgan vaqtida Buxoro podshohi, o‘g‘li Tag‘shoda kichik yoshli bo‘lgani tufayli, bir xotin kishi edi. Ubaydulloh ibn Ziyod Baykand va Romtinni olib ko‘p kishilarni asir qildi. To‘rt ming buxorolik asirni shaxsan o‘ziga oldi. Bu voqea ellik uchinchi yilning oxiri va ellik to‘rtinchi yilning boshida (noyabr-dekabr 673) bo‘lgan edi 1 . U Buxoro shahriga yetgach, askarlarini saf qilib, palakmonlarni shaharga to‘g‘rilab qo‘ydi. Xotin turklarga odam yuborib ulardan yordam so‘radi hamda Ubaydulloh ibn Ziyodga ham odam yuborib yetti kun muhlat talab qildi va: «Men sening itoatingdaman»,— deb, ko‘p hadyalar yubordi. Shu yetti kunda turklardan yordam kelmagach, Ubaydulloh ibn Ziyodga qaytadan odam yuborib, yana yetti kun muhlat so‘radi. (Nihoyat) turk lashkari yetib keldi va boshqalar ham yig‘ilishib lashkar ko‘paydi; ko‘p urushlar qildilar va oxiri kofirlar yengilib qochdilar, 1 Xayrullayev M.M. Ma’naviyat yulduzlari. A. Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti. T. 2000. 34 juma namoziga chaqira berib zeriktirdilar, shunda boylar ko‘shk tomidan turib musulmonlarni tosh bilan urdilar, (ikki orada) urush bo‘lib, musulmonlarning qo‘llari baland keldi va ular boylar qasrlarining eshiklarini ko‘chirib (Buxoroga) keltirdilar. U eshiklarga har kim o‘zi (cho‘qinadigan) butning suratini ishlatgan edi. Masjidi jome kengaytirilgan vaqtda u eshiklarni masjidi jomega ishlatdilar va eshiklar xunuk bo‘lib ketmasin uchun suratning yuzinigina qirib tashlab, boshqa joylarini o‘z holicha qoldirib qurdilar». Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr bunday deydi: «Hozir o‘sha eshiklardan bittasi saqlanib qolgan va tomlardan masjidi jome eshigiga tushib kelaberishingda Xuroson amirining saroyiga bormoqchi bo‘lganingda, birinchi eshikni qoldirsang, ikkinchisi o‘sha eshiklardan (saqlanib) qolganidir. Unda hali ham taroshlanganlik asari ko‘rinib turibdi. Hisor ichida bo‘lgan masjidi jomeni Qutayba bino qilgan, odamlar unda namoz o‘qir edilar. Musulmonlik keng tarqalib, odamlarning islom diniga bo‘lgan rag‘batlari kundankunga ortaborgach, ular bu, masjidga sig‘may qoldilar. (Bu hol) Fazl ibl Yahyo ibn Xolid Barmakiy davrigacha davom etdi. U Horun ar-Rashid zamonida Xuroson amiri bo‘ldi. Buxoro xalqi yig‘ildilar va ittifoqlashib bir yuz ellik to‘rtinchi yili (24 dekabr 770— 32 dekabr 771) hisorning (oqava suvlari tushadigan) hovuzini qazidilar hamda hisor va shoriston o‘rtasida masjidi jome bino qildilar! Hisor masjidi jomesida juma namozini o‘qir edilar. Masjidi jome eskirgach va hisor masjidi jomesi bekor qolib xiroj devoniga aylangach, katta masjidni qurishda hech kim Fazl ibn Yahyo ibn Xolid Barmakiy kabi ko‘p sa’y-harakat ko‘rgazgan emas u bu ishga ko‘p mol xarj qilgan. Undan, keyin to marhum amir Ismoil Somoniy davrigacha har kim bu masjidni kengaytirib bordi. Amir Ismoil ko‘p uylar sotib oldi va masjidi jomeni uchdan ikki hissasicha kengaytirdi. Ramazon oyida masjidlarga shamdonlar qo‘yishni dastlab buyurgan kishi shu Fazl ibn Yahyo ibn Xolid Barmakiy edi. Hikoyat. Aytishlaricha, Amiri sa’id Nasr ibn Ahmad ibn Ismoil davrida, (bir yili) ramazon oyida juma kuni xalq masjidi jomega to‘lib turgan vaqtda masjid birdan bosib qolib, ko‘p kishilar u yerda Halok bo‘lgan, 46 markazlaridan biri sifatida muhim siyosiy mavqega ega edi. Ayniksa XVI asrda u Shayboniyzodalarning yirik mulklaridan biriga hamda katta ahamiyatga molik harbiy platdarmiga aylandi. 1512-13 yillarda Karmanada SHayboniylardan Jonibek Sulton XVI 30-yillaridan boshlab esa Abdullaxon 2 ning otasi Iskandarxon hukmronlik qildi. Karmana nomi XVI-XIX asrlarda yaratilgan tarixiy asarlarning kariyb barchasida qayd etiladi.Bo’lar Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma», Muhammadiyor ibn Arab Katagonning «Musaxxir al-Bilot», Mirmuhammad Amin Buxoriyning «Ubaydullonoma», «Muxit at-tavorix», Abdurahmon Davlat Tolening «Tarixi Abdulfayzxon», Hazrat Olim Shayx Azizonning «Lamaxot min nafaxot alquds», Muhammad Vafo Karmanagiyning «Tarixi Raximxoniy», Mirza Somiyning «Tarixi salotin-i mang’itiya» asarlaridir 1 . Mamlakat hayotida kechayotgan jushkin ijtimoiy siyosiy voqealar davrida mashhur shaxslar yetishib chikadi. Bu ijtimoiy tarixiy zaruriyat hisoblanadi.XVI asrda Mavorounnaxrda shunday tarixiy vaziyat vujudga keldi.Temuriylar o’rniga hokimiyat tepasiga kelgan yangi sulolaSHayboniylar sulolasi o’zining bir asrlik hukmronligi davrida Mavorounnaxr ijtimoiy madaniy hayotida ko’zga ko’rinarli iz qoldirdi. XVI asrning 2-yarmida Buxoro poytaxtga aylanib, gullab yashnashida mamlakat hukmdori Abdullaxonni xizmatlari salmoqli bo’lgan bo’lsa, zabardast hukmdorning harbiy siyosiy muvaffaqiyatlarida esa Karmanalik mashhur so’fiy hazrat Qutb ul-avliyo Qosim Shayx Azizonning xissasi beqiyosdir. Qosim Shayx to’g’risidagi ma’lumotlar asrlardan asrlarga kuchib, bizning davrimizgacha yetib keldi.Shayx to’g’risidagi ma’lumotlar hofiz Tanish al-Buxoriyning «Abdullanoma» (SHaraf-nomai shoxiy) Xasan Xo’ja Nisoriyning «Muzakkir ul- axbob», Hazrat Olim Shayx Azizonning «Lama’ot min nafaxot ul-kuds», Muhammad Toxir Eshon Xorazmiyning «Tazkirat ul-avliyo» (Tazkiran Toxir Eshon), Sayyid Muhammad Nosiriddinning «Tuxfat az-zoirin» asarlarida uchraydi.Muhammad Toxir Eshon «tazkirasi» Qosim Shayx to’g’risida qimmatli ma’lumotlarni beribgina qolmay, 1 Axtam Hotamov, SHuhrat Xalilov. “Yillar sadosi”. T.Adolat. 1998 yil 18 yurtimizning qadimiy viloyati hisoblandi. Bu viloyat yurtimiz tarixan qadimiy ekanini anglatuvchi yaqqol misol hamdir. Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev 2018-yil Buxoroga qilgan tashrifida shaharni yangilashda bir qancha o’zgarishlar va tarixiy maskanlarni yanada obodonlashtirish bo’yicha ko’rsatmalar berdi bulardan - Poyi Kalon majmuasidagi tarixiy obidalarni ta’mirdan chiqarish bo‘yicha loyihalar ishlab chiqildi. Bundan tashqari, Xo‘ja Nurobod ko‘chasida joylashgan Abdulazizxon va Ulug‘bek madrasalarida ta’mirlash va tiklash ishlari amalga oshiriladi. Ark qo‘rg‘oni majmuasi atrofi obodonlashtirilib, uning ichkarisidagi bino va inshootlar ta’mirlanadi. Mir Arab madrasasi binosini qurish va qayta tiklash ishlari olib boriladi 1 . Shu ko‘chada hunarmandlar rastasi quriladi. O’rta asr shaharlarining rivojlanishi agrar yo’nalishda bo’lganligini bilamiz. Hatto metallurgiya sanoati bilan shug’ullanuvchi shaharlar ham o’rta asr davri sharoitida tog’ mintaqasi qishloqlariga bog’liq edi. Biz O’zbekiston tarixidan o’rta asr madaniyati, san’at, me’morchilik, din, savdo-sotiq, pul zarb etish masalalari xususida gapirayotib, bevosita o’sha davr yevropa mamlakatlaridagi ushbu masalalarga oid tarixiy faktlarni keltirib o’tishimiz mumkin. YA’ni biz bu o’rinda bevosita mavzulararo aloqadorlik va fanlararo aloqadorlik asosida dars tashqil etamiz. Bu esa zamonaviy tarix darslari va zamonaviy tarix fani o’qituvchisi oldiga qo’yilgan asosiy vazifalardan sanaladi. Asarni o’rgana turib, o’quvchilarga Somoniylar davlati, Qoraxoniylar davlati, ularning o’zaro boshqa o’rta asr davlatlari bilan olib borgan savdo-sotiq ishlari, pul munosabatlari xususida gapirish mumkinligini angladik. Bu esa o’z navbatida o’quvchilarni mavzular va darslarni o’zlari tahlil etish va manbalar asosida ularni mustaqil izlanishga undashi mumkinligini ko’rdik. Somoniylarning mamlakatni boshqaruv tizimidagi markazlashtirish siyosati uning yuksak darajada rivojlanishiga xizmat qildi. SHaharlar o’sdi va ularning iqtisodiy – savdo aloqalari kengaydi, mustahkamlandi. Choch, Iloq va Buxoroda shu asrlarda 50 dan ortiq shaharlar bo’lgan. Ikkita savdo yo’li Chochga g’arbdan, Samarqand tomondan 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev joylarda amalga oshirilayotgan bunyodkorlik ishlari, iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarni borishi bilan tanishi maqsadida 2018-yilning 16-fevral kuni Buxoro viloyatiga tashrifi 3 ko‘rsatadi, ammo bu bola Buxorxudotdan emas deb gapirar edilar. Uning lashkarlaridan bir guruhi esa: «Biz uning mamlakatini beshak podshohzoda bo‘lgan boshqa bir xudotzodaga beramiz»,— der edilar; xotin ularning bu qasdlaridan ogoh bo‘lib, ularni o‘zidan daf qilish uchun tadbir qidirar edi. Sa’id bilan sulh tuzilib, Sa’id undan garov talab qilgach, xotin hiyla qildi va haligi maqsadni mo‘ljallagan o‘sha guruhni garovga berib, ulardan xalos bo‘ldi va Sa’iddan ham qutuldi. Yana Sa’id haqida hikoyat qiladilarki, u xotin bilan sulh tuzganida: «Menga salom berish uchun huzurimga chiqishing kerak», degan; xotin uning aytganidek salomga chiqqan, u yana: «Mening sarkardalarim oldiga (ham) salomga chiqishing kerak»,— degan. Xotin uning sarkardalaridan har biri uchun ham salomga chiqqan. Sa’idning lashkar boshliqlaridan biri Abdulloh Hozim edi, u o‘zining chodiri ichida katta gulxan yoqishga buyurdi va o‘zi (olov yonida) turdi. (Chodir ichi) juda issiq edi, Abdulloh rangi qizil kishi bo‘lib, olovning issig‘idan ko‘zlari ham qizarib ketgan edi va kallasi kattaligidan uni Bayg‘oriya deb masalda keltirar edilar; vahshatli bir kishi edi. U qurollangan holda qilich yalang‘ochlab turdi va uning oldiga kirgan xotin qo‘rqib tez qochib chiqdi va aytdi: Ey g‘ulom, seni xudo ajab go‘zal qilib bezantiripti, Yomon ko‘z (sendan) uzoq bo‘lsin, senga yaqinlashmasin! Hikoyat: Sulaymon Laysiy aytadiki, Sa’id xotin bilan sulh tuzilgandan keyin Buxoroda kasal bo‘lib qoldi; xotin uni ko‘rgani kirdi; uning tillaga to‘la bir hamyoni bor edi, u qo‘lini hamyonga solib, undan ikkita narsa chiqardi-da: «Buning bittasini o‘zim uchun saqlayman, mabodo kasal bo‘lib qolsam yeyman, mana bu ikkinchisini senga beraman, uni yesang sog‘ayasan»,— dedi. Sa’id: «Bu nima narsa ekanki, bu xotin shunchalik aziz va ulug‘ tutib menga berdi»,— deb ajablandi va xotin chiqib ketgach qarasa, u narsa eskirib ketgan bir dona xurmo ekan. Shunda u odamlariga buyurdi: ular beshta tuyaga yangi xurmodan ortib xotinning oldiga eltdilar. Xotin qoplarni ochib ko‘p xurmoni ko‘rdi; hamyonini ochib o‘zining xurmosini chiqardi-da, u xurmolar bilan 36 «Katta karvon yo’li» mayena (Qadimgi avestocha medana) «O’rtalik» qismlariga ajratiladi. Demak Karmana «Karvon yo’li yarmida joylashgan manzil» deb izohlanishi mumkin, deb ko’rsatadi 1 . Karmana shahri Somoniylar davrida muayyan siyosiy mavqega ega edi. 874yilda Buxoroda boshlanib ketgan to’sto’polonlar natijasida hokimiyat tepasiga kelgan Somoniylar sulolasining vakili Ismoil Somoniy ham Karmanada Buxoro hokimi etib tayinlanib, boshiga shoxlik toji quyildi. XII- asrda yashab o’tgan Imom Abdukarim as-Somoniy Karmana rus tog’i hududidan okib o’tgan Zarafshon daryosining ikki soxillari bo’ylab arfod va varkut, mizyamajkos haramkas yoki hargankas va harjankas hamda Xudimankon kabi katta kichik shahar va qishloqlar joylashgan.Aholi yashagan bu qadimgi geografik punktlar orasida eng gavjumi Karmana Sharqda qadimgi So’g’d yo’li ustida Arfud yoki Varkud qishog’i joylashgan deb ko’rsatadi. Istoxriyning yozishicha Poysand tomon yunalgan karvon yo’lining ung tomonida Karmanadan bir farsax SHarqda so’g’d yo’lidan chaprokda esa Hargandkas nomli qishloq o’rin olganligini qayd etadi. Tarixiy manbalarning guvohligiga qaraganda, Buxoro atrofida Narshax, Tavois, (Arduk) va Karmana yo’ldosh shaharchalar joy olgan. Osoyishtalik yillarida bunday shaharchalarning aholisi avvalo karvon yo’li orqali shahar va mamlakatlararo olib boriladigan tashqi savdo hamda yilda bir xafta bo’ladigan jaxon bozorida katnashib, markaz bilan iqtisodiy jixatdan chambarchas bog’lanib turgan. Notinchlik va yovgarchilik davrlarida esa bunday yo’ldosh shaharchalar kalkon maskanga aylanib yovning dastlabki zarbasiga duchor bo’lgan. Qolaversa yo’ldosh shaharchalar mahalliy hokimiyatning yoki podsho valiahdlarning qarorgohi, o’zga mamlakat elchilarini kutib olib, ko’zatadigan hamda o’zaro sulx shartnomalari to’ziladigan maskan hisoblangan. Karmana ham shular sirasiga kiradi. SHunday shaharlarlardan biri Tavoisdir. Demak, “Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari jahon tarixini o’rganishda tarixiy manba sifatida” deb nomlangan ilmiy mavzu har jihatdan dolzarb ekanligini yana 1 www.ziyouz.uz 14 musulmonlikda turdida, so‘ngra marhum Abu Muslim davrida dindan qaytdi. Abu Muslim bundan xabardor bo‘lib uni o‘ldirdi, uning birodarini ham (tarafdor) odamlari bilan qo‘shib halok etdi. Undan keyin Bunyot ibn Tag‘shoda Buxoroga podshoh bo‘ldi. U otasi islom dinida ekanligida tug‘ilgan edi. Bir qancha vaqt musulmon bo‘lib turdi. Muqanna paydo bo‘lib «Oqkiyimliklar» qo‘zg‘oloni Buxoro qishloqlariga tarqalgach, Bunyot ularga moyil bo‘lib yordam berdi va natijada «Oq kiyimliklar»ning qo‘llari uzayib, ular g‘alaba qozondilar. Aloqa (xat-xabar) ishlari boshlig‘i5 bu haqda xalifaga xabar yubordi, xalifa Mahdiy edi. Mahdiy Muqanna va «Oq kiyimliklar» ishlaridan xotirjam bo‘lganidan keyin (Buxoroga) otliq askarlar yubordi. Bunyot Faraxshiy qasrida majlis (tuzib) sharob ichar va darchadan qarab o‘tirar edi. U uzoqdan shoshilinch bilan kelayotgan otliqlarni ko‘rdi va ular xalifa tomonidan ekanliklarini farosat bilan anglab, qarshi chora ko‘rishga kirisharkirishmas otliqlar yetib keldilar va hech bir so‘z aytmasdan qilichlarini qindan sug‘urib uning boshini kesdilar. Bu voqea bir yuz oltmish oltinchi yilda (15 avgust 782—4 avgust 783) bo‘lgan edi. Uning barcha odamlari qochib ketdi, (xalifa yuborgan) otliqlar ham qaytdi. Shunday qilib, Qutayba ibn Tag‘shoda dindan qaytganligi sababli Abu Muslim uni, birodarini va xonadon ahlini o‘ldirdi hamda Qutaybaning daromadli va g‘allakorlik yerlarini uning birodari Bunyot ibn Tag‘shodaga berdi; amir Ismoil Somoniy davrigacha (bu yerlar) Bunyotning qo‘lida bo‘ldi. Bunyot (ham) dindan qaytib o‘ldirilganidan keynn esa bu mol-mulk Buxorxudot farzandlarining qo‘lida turdi. Bu mamlakat qo‘ladan ketgan oxirgi kishi Abu Is’hoq Ibrohim ibn Xolid ibn Bunyot bo‘ldi. IV. Buxoro va unga qushiladigan joylar Abu-l-Hasan Nishopuriy «Xazoin ululum» kitobida keltirganki, Buxoro shahri, garchi oradan Jayhun daryosi o‘tgan bo‘lsa ham Xuroson shaharlaridan hisoblanadi. Karmina Buxoro qishloqlari jumlasidan bo‘lib, uning suvi Buxoro suvidan keladi; xiroji Buxoro xirojiga qo‘shiladi. Uning o‘ziga tegishli alohida bir qishloq ham bor; unda masjidi jome 29 qismi «Badiya» emas, «Dasht», «CHo’l» ma’nolarini anglatadi. «Badiya» so’ziga biriktirilgan «xurd» so’zi esa forscha bo’lib u «kichik, mayda» kabi tushunchalarni bildirgan.Bu so’zga biriktirilgan «ak» suffiksi vositasida u «juda kichik, mayda» sifatiga ega bo’lgan. «Badiyayi xurdak» toponimini hosil etgan. Bunday shaklda toponim «ko’zacha» esas, balki «kichik chul» ma’nosini anglatgan. Tarixda dasht yoki chul axli o’zbek va tojik xalqlari tillarida «Badiya axli va badiya nishin» 1 kabi iboralar bilan atalib kelingan.Arablar esa dashtliklarni badaviy deb atashganlar. Qadimgi Badiyaviy xurdak dashtini Sharqiy qismi o’zlashtirilib, ilk O’rta asrlarda Karmana rus-tog’i shakllangan. Zarafshon va Nurota tizmalarining oraligida joylashgan bu dashtlik yerlarning o’zlashtirilmagan g’arbiy qismi so’nggi O’rta asr yozma manbalarida Cho’li Malik va Malikcho’l nomlari ostida tilga olinadi. Buxorodan Samarqand tomon yunalib, Cho’li Malikni kesib o’tgan qadimgi karvon yo’li bo’ylab IX-XI asrlarda qator karvonsaroylar va rabotlar qad ko’targan. Hozirgacha saklangan Raboti Malik va Malik sardoba kabi imoratu inshootlarning qoldiqlari usha davrning nodir obidalaridan hisoblanadi. Shubhasiz Karmana toponimii to’g’risida yukorida keltirilgan ma’lumotlar ushbu atamaning turli shakllarda yozilishi hamda rivoyatlarga asoslangan uning etimologiyasi bo’yicha ba’zi bir uxshatishlarga oid bo’lib «Karmana» toponimining haqiqiy etimologiyasi uning morfologik tahlili asosida aniqlanadi 2 . Avvalo shuni qayd etish joizkim deb yozadi A.Muhammadjonov, «Karmana» atamasi qanday shaklda yozilmasin, u uch komponentli toponimlar qatoriga kiradi. U so’z bog’lovchi suffiks morfema «kar» subsrat-o’zak «Men» yoki «Man» hamda nom yasovchi tipoformant «a» birikmasidan shakllangan.Atamaning morfemasi «kar» aholi talaffo’zida ko’pincha «har» ba’zan esa «kal» shakllarida yuritilib, undagi dastlabki «k» harflari bilan, oxirgi «r» harfi esa «l» harfi bilan o’rin almashgan. Natijada Buxoro vohasi tarixiy geografiyasida «Harkon» «Harjon» va «Kalnon» kabi qadimiy atamalar yuzaga kelgan.Bu atamalar, garchi «Karmana» toponimiga bevosita alokador bo’lib, uning utrli shakldagi leksemalari ekaniga shubha qoldirmasada biroq uning 1 Jurayev N. (Agar ogohsen). Toshkent. 1998 yil. 2 Moziylan taralgan ziyo». «Sharq». Toshkent .1998 yil 12 Kirish Tarixdan ma’lumki, Abu Bakr Narshaxiy–Markaziy Osiyo tarixnavisligining ilk qadimiy durdonalaridan biri bo’lmish “Tarixi Buxoro” deb shuxrat topgan, o’rta asr Buxoro va uning atroflarining tarixiy topografiyasi, tabiati, halqlarning madaniy va ijtimoiy hayoti, savdo-sotiq, ishlab chiqarish, to’qmachilik, va eng asosiysi konchilik masalalari xususida qimmatli ma’lumotlar beradigan nodir asarning muallifidir. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari 943-944 (boshqa ma’lumotlarga ko’ra 948-949) yillarda arab tilida yozilgan. Afsuski bu asarning ilk to’liq matni saqlanmagan. Asarning bizgacha yetib kelgan qismi esa arab tilidan fors tiliga qisqartirilib qilingan tarjima varianti bo’lib uni 1128 yilda Farg’onalik Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Kubaviy tarjima qilgan.Tarixchi Narshaxiyning «Buxoro tarixi ”asarida o’rta asrlarda Buxoroning ikki darvozasi (“Dari Registon”, “Dari G’o’riyon”) bo’lganligi va bu darvozalar jimjimador bezaklari va tosh supalari bilan ko’zni quvontirgani xikoya qilinadi. Tarixchi Narshaxiyning ushbu asari O’rta asr shaharlari, ularda yashagan xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, toponimlar, numizmatik va boshqa ma’lumotlarga to’la bo’lishi bilan birga ayni paytda biz yashab turgan Karmana hududi tarixiy joylari, uning toponimikasi va etnografiyasi, tabiati xususida hikoya qiluvchi tarixiy manba hisoblanadi. Aynan biz yashayotgan hudud tarixiga oid manbalar mavjudligi bois tarix darslarida ushbu asarni o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi degan maqsadda kurs ishi yozish uchun biz bu mavzuni tanladik. SHuningdek, mavzu shunchaki tarixiy manbalarga asoslanib tarix darslarini mukammal o’rganish imkoniyatini bermasdan, balki, jahon tarixiga oid ayrim mavzularni ham ushbu asardan foydalanib tayyorlashga bizga yordam berajagini maktabda amaliyot o’tash jarayonida sinov darslari o’tib tajribada ko’rganmiz. Tarixdan ma’lumki ushbu asar Buxoro tarixi yozilgan asarlarning eng qadimiysi hisoblanib keladi bu asarning asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Buxoro 2 1.2 O’rta asrlar Buxoro tarixini yoritib bergan «Buxoro tarixi» asarida toponomik, etnografik ma’lumotlar talqini. “O’zbekistonning mustaqillikka erishuvi milliy madaniyatimiz tarixini o’rganishga, u haqida xolisona fikr bildirishga katta imkoniyatlar yaratdi, osori – atiqa yodgorliklarimizni asrash, milliy qadriyatlarimizni tiklash, qadimiy boy tariximizni bir yoqlama yoritish, chegaralash, ma’lum jarayon va ilm – fam arboblarining faoliyati va xizmatini inkor etishdek noto’g’ri g’oyalar va usullardan tozalashga, hur fikrlilikka sharoit tug’dirdi” 1 . Madaniy merosimizni, o’tmish qadriyatlarimizni keng va har tomonlama o’rganish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning ma’ruzalarida bir necha bor ta’kidlanganidek, hozirgi milliy ma’naviyatimizning chuqur tarixiy ildizlarini, shakllanish bosqichlari va xususiyatlarini ochib berish zarurdir. Bu esa, o’z navbatida, milliy g’urur, tariximiz, o’tmish avlodlar xizmatiga hurmat – e’tiborni, xalq mehnatiga, vatanga sevgi tuyg’usini shakllantirish, yangi jamiyatimizning to’g’ri rivojini, kelajagini oqilona belgilash, yuksak demokratik davlat qurish uchun xizmar qiladi. Mo’g’ullar istilosi butun Mashriq zaminga zarba berganidek, Karmana viloyatiga ham unglanmas fatorat yetkazdiki, faqat Temuriylar va xususan SHayboniylardan Abdullaxon II (1533-1557-1598-yillarda) davrida Shayx Xudoydod Azizon va Qosim Shayx Azizon singari kutb zamonlar hamda boshqa allomalar yetishib, qadim shahar xukuk bagishladi, ashtarxoniylar va mashkitiylar xumronligi yillarida esa Eshon Imlo (Avliyoullox, shoir, olim Buxoroi SHarifdagi xonakasi mang’it amirlarining sulolaviy qabristoni bo’lgan, 1920-yillarda bu mozoristonni sho’rolar yo’qotgan) Qozi Zuxayr (1688-1758) fikxga oid asarlar bitgan. (Buxoro xonligida Qozikalon vazifasini bajargan). Qozi Zuxayrning o’g’li Mirmuhammal Vafo Karminiy (1712-1784) esa «Tuhfai xoniy» yirik tarixiy asar muallifidir. Toxiriylar va somoniylar hukmronligi davridagi kabi ilm fan kishilariga davlat gamxurligi asosan Temuriylar va 1 O. A.Suxareva. «K istorii gorodov Buxarskogo xanstva» T.1958. 16 etimologiyasiga aniqlik kiritish imkonini bermaydi. Bu borada masalani «har» morfemasi sifatdosh tarzda birikib hosil etgan. Ayrim atamalarning tahlili vositasida ma’lum darajada oydinlashtirish mumkin. Masalan xalqimiz yirik toshlarni «Harsang» tog’ tizmalari oraligidagi kisikni «tang» kengroq qisiq yerlarni esa «hartang» panjalari yirik qisqichbaqani «harchang», filning ulkan tumshugini «Hartum», xayvon kuchi bilan ishlaydigan tegirmonni «Haros» nomlari bilan atagan. Demak bunday atamalarga birikib kelgan «Har» morfemasi «katta» va «ulkan» kabi sifatlarni ifodalagan. Agar «Karmina» yoki «Karmana» atamasiga birikkan «Kar» morfemasi «Har» shaklida belgilansa u vaqtda toponim «Harmina» yoki «Harmana» talaffo’zini oladi. Binobarin «minman» substratining sifatdoshi tarzida uning kattaligini ifodalab mazkur toponim etimologiyasiga ma’lum darajada aniqlak kiritadi. Xullas, «Karmana» atamasi bunday shaklda «Katta min» yoki «Katta man» iborani vujudga keltiradi. Xo’sh, «min» va «man» leksemalari qanday ma’noni bildiradi. O’rta Osiyoning tarixiy topnimlari orasida «min» va «man» shaklidagi o’zaklar birikmasidan iborat qator atamalar: Zomin, Kamin, Famin, Mankat, Gardiman, Zerman, Saman, Sarmangan va Xudimakon kabi joylar yozma manbalarda qayd etilsada ularning aksariyati «man» o’zakli atamalar bilan bog’likdir. SHuni e’tiborga olganda fikrimizcha «Karmana» toponimining asl o’zagi «min» emas balki «man» shaklida bo’lgan. CHunki «man» so’g’diycha so’z bo’lib, u saroy «koshona» va «qarorgoh» kabi ma’nolarni anglatgan. Bunday tahlilda «Karmina» emas «Karmana» toponimining asl shakli «Harman» yoki «Harmana» bo’lib, u «Katta saroy», «Oliy qarorgoh» kabi tushunchalarni bildirgan, degan xulosaga kelish mumkin. CHunonchi O’rta Osiyoning tarixiy toponimlari orasida tarixan keyinroq davrlarga oid Qorasaroy, Oqsaroy, O’rtasaroy va Buttonsaroy kabi qator joy nomlari uchraydi. Mashhur qadimshunos olim M.M.Isxoqov esa, Karmana (Karmina) toponimi tarkibida kara- 13 hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachiligi bilan qadim Turon zaminida ham yuksak mavqega ega bo’lgan. Karmana tarixi Buxoro tarixi bilan chambarchas bog’liq. Prezidentimiz I.A.Karimov Buxoro shahrining 2500 yillik tantanasida nutq so’zlab: «Bu azim Karmana, Boykend, Vobkent, Shofirkon, Romitan, G’ijduvon kabi qadimgi kentlarni o’z bag’riga olgan. Bu yurt Sohibqiron Amir Temur hazratlarini dunyoga keltirgan muxtaram zot Tegina Mohbegimning vatani sifatida ham barchamiz uchun aziz va mo’’tabar» deb ta’kidlagan edi. Ota-bobolarimiz bosib o’tgan tarix boskichlarini hech qachon o’zgartirib bulmaydi, chunki tarix allaqachon ruy bergan. Endigi masala uni kay yusinda o’rganishda, talqin qilishdadir. Bu borada xolislik, xakkoniylik asosiy mezonni belgilaydi. Vatanimiz juda olis tarixga ega. «Oqsoch» tarixning tengdosh, Karmana vatanimiz tarixida o’z o’rniga ega bo’lgan. Gap shundaki, asarning bizgacha yetib kelgan nusxasining bosh so’zida aytilishicha, 1128-yil asli hozirgi Kuva shahridan bo’lgan Abu Nasr Ahmad Ibn Muhammad Ibn Nasr Al-Kubaviy Narshaxiyning kitobini «Ko’pchilik kishilar arab tilida yozilgan kitobni o’qishga rag’bat ko’rgazmaganlilari» sababli o’z dustlarining iltimosiga binoan arabchadan fors tiliga tarjima qilgan. U «arab tilidagi nusxada so’zlagan keraksiz va buning ustiga ukiganda (kishi) tabiatida malollik orttiradigan narsalar» ni tarjimaga kiritmay qisqartirib yuborgan unga yarim asr o’tgandan keyin asar yana qaytadan tahrirga uchragan. 1178-1179 yillar mobaynida Muhammad Ibn Zufar Ibn Umar fors tilidagi tarjimani ikkinchi marta qisqartirib bayon qilgan. Ammo asarni ukir ekanmiz, biz unda, ba’zan mazkur 1178-1179 yillardan keyingi to 1220- yilgacha bo’lib o’tgan tarixiy voqealar haqida ham qisqa-qisqa ma’lumotlar uchratamiz. Bu xoll shuni ko’rsatadi Muhammad Ibn Zufardan keyin ham bir yoki bir necha bizga noma’lum kishilar asarni tahrir qilganlar. Ular ham asarni qisqartirganlar deyishga asos bo’lmasada, lekin qo’shimchalar kiritganliklari voqealar mazmunidan aniq 8 butun shaharda ta’ziya o‘tkazilgan. Masjid tagida qolganlarning ba’zilarini chiqarib olganlarida ular hali nafas olib turar, ammo bir oz vaqtdan keyin jon berar edilar; ba’zilarining qo‘l va oyoqlari singan edi 1 . Shahar (aholisidan) ko‘p kishilar halok bo‘lganidan bu hodisadan keyin Buxoro shahari (qariyb) bo‘shab qoldi. Shahar Kishilari (masjidni qayta qurishga) yana jiddu-jahd ko‘rsatdilar sultonning yaqin kishilaridan har biri bunga yordam berdi; marhum Abu qozi bu ishni boshqarib turdi, nihoyat masjidi jome bir yil ichida qurilib bitdi. Keyingi yili esa u yana buzilib ketdi; qibla (tomonining) har ikki yoni yiqilib tushdi. Lekin u yerda odamlar yo‘q edilar. Besh yil muddatda (masjidni) yana qaytadan tuzatdilar. Abu Abdulloh al-Jayhoniy uch yuz oltinchi yili (14 iyul 918— 2 iyul 919) xolis o‘z pulidan minora barpo etdi. U o‘sha vaqtda sultonning vaziri edi. Bu masjidi jome hisorga payvast edi. Toki Ibrohim Tamg‘ochxon hukmronligining oxirigacha (shunday turdi); u taxtga o‘tirdi. Tamg‘ochxonning Shamsulmulk Nasr ibn Ibrohim nomli boshqa bir o‘g‘li bor edi, u Buxoroni olishga qasd qildi. Sayfas Buxoro hisorini mustahkamladi. Shamsulmulk Buxoro hisori darvozasida turib jang qilar edi. Masjidi jomening minorasidan turib hisorga o‘q otar edilar va bundan hisor ahli qiyinchilik tortar edi. Shamsulmulk buyrug‘i bilan hisordan olov otdilar, minoraning tepasi yog‘ochdan ishlangan edi u kuydi va yonib turgan yog‘ochlar masjidi jomega tushib u ham kuydi. Malik Shamsulmulk hisorni olib Buxoro mamlakatini qo‘lga kiritgach, masjidi jomeni yana tuzatishga buyurdi hamda uning buyrug‘iga ko‘ra hisor bilan masjidi jome o‘rtasiga xandaq qazidilar va minora tepasini pishiq g‘ishtdan ishladilar. Yana Shamsulmulk maqsurani va ichkarisida maqsura o‘rnashgan saroyni hisordan uzoqroqqa qurishga buyurdi. Xojalar va boylardan har kim yordam berdi va nihoyat, bu imoratlar qurilib bitdi. Masjidi jomening bu kuyishi 1 https://forum.ziyouz.com 47

Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari tarixiy manba sifatida

Купить