Narx iqtisodiy kategoriya sifatida | Нарх иқтисодий категория сифатида - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	356.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

39 Sotish

Narx iqtisodiy kategoriya sifatida | Нарх иқтисодий категория сифатида

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Narx iqtisodiy kategoriya sifatida
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu : Narx iqtisodiy kategoriya sifatida
Mundarija
Kirish …………………………………………………………………….…..
I BOB. Narxning iqtisodiy mohiyati va shakllanish omillari
1.1. Narx tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni ……….….…………….
1.2. Narxning turlari va vazifalari …………………………….………………
1.3. Narxga ta’sir qiluvchi asosiy omillar …………………….………………
II BOB. O‘zbekistonda narx siyosati va bozor iqtisodiyotidagi
o‘zgarishlar
2.1. O‘zbekistonda narxlarni tartibga solish mexanizmlari ……….
…………..
2.2. Erkin narx shakllanishining milliy iqtisodiyotga
ta’siri ………………….
2.3. Iste’mol bozoridagi narxlarning dinamikasi va tahlili …….
……………...
Xulosa …………………………………………..
……………………………..
Foydalanilgan
adabiyotlar …………………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx
iqtisodiy munosabatlarning markaziy va boshqaruvchi elementi sifatida
katta ahamiyatga ega. Narx yordamida bozor ishtirokchilari o‘z
faoliyatlarini muvofiqlashtiradi, tovarlar va xizmatlarning qiymati
aniqlanadi hamda ular orasidagi raqobat asosida iste’molchining tanlov
imkoni shakllanadi. Shu sababli narx iqtisodiyotda axborot tashuvchi, turtki
beruvchi va muvozanatni ta’minlovchi vosita sifatida ishlaydi. Ayniqsa,
bugungi kunda O‘zbekistonda bozor islohotlari bosqichma-bosqich
chuqurlashib borar ekan, narx mexanizmi va uning davlat tomonidan
tartibga solinishi dolzarb mavzulardan biri sifatida maydonga chiqmoqda.
Narxlar orqali resurslarning taqsimlanishi, ishlab chiqarish hajmlarining
shakllanishi va foyda ko‘rsatkichlarining aniqlanishi ta’minlanadi. Bu esa
o‘z navbatida iqtisodiyotning umumiy samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi.
Shuningdek, narx siyosati orqali davlat inflyatsiyani jilovlash, ijtimoiy
tenglikni ta’minlash, aholining turmush darajasini yaxshilash kabi asosiy
iqtisodiy maqsadlarni amalga oshiradi. Shu sababli narxlarning shakllanish
jarayonini chuqur tahlil qilish, unga ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillarni
aniqlash, O‘zbekiston sharoitida mavjud narx siyosatining ustunlik va
kamchilik tomonlarini ko‘rsatib berish dolzarb ilmiy-amaliy masaladir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxni faqat mahsulot narxi sifatida emas,
balki iqtisodiy kategoriyaning murakkab tizimi sifatida o‘rganish talab

4etiladi 1
. Ushbu kurs ishining mavzusi ham aynan narxning ko‘p qirrali
mohiyatini ochib berish va uni milliy iqtisodiy jarayonlar bilan bog‘liq
holda tahlil qilish zaruratidan kelib chiqadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Narx tushunchasi
qadimdan iqtisodiy tafakkur markazida bo‘lib kelgan. Klassik iqtisodchilar
– A. Smit, D. Rikardo, K. Marks narxning mehnat qiymati nazariyasiga
asoslangan tahlillarni berganlar. Neoklassik iqtisodchilar – A. Marshall va
boshqa olimlar esa narxni talab va taklif qonunlari orqali tushuntirishga
harakat qilganlar. Keynesiy nazariya vakillari esa narxni pul-moliya tizimi
va davlat aralashuvi nuqtai nazaridan tahlil qilgan. Monetaristlar (xususan,
M. Fridman) esa narxlar darajasi ustidan nazoratni pul massasi va foiz
stavkalari orqali amalga oshirish g‘oyasini ilgari surgan. O‘zbekiston
iqtisodchilari tomonidan ham narxga oid ko‘plab ilmiy izlanishlar olib
borilgan. Jumladan, M. Xodiev, A. Hakimov, I. Yusupov, Sh. Toshpo‘latov
kabi olimlar o‘z asarlarida narx shakllanishining milliy iqtisodiy tizimdagi
roli, davlat siyosati, inflyatsiya, talab-taklif muvozanati hamda import-
eksport narxlari masalalarini ko‘tarib chiqqanlar. Shu bilan birga, yangi
davrda O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish bilan bog‘liq islohotlar,
davlatning narx siyosatidagi rolining o‘zgarishi, narxlar erkinligi
darajasining ortib borishi bu sohadagi tadqiqotlarni yanada kengaytirishni
talab etmoqda. Shuningdek, global iqtisodiy inqirozlar, pandemiyalar,
geosiyosiy omillar hamda energetika narxlaridagi o‘zgarishlar tufayli narx
mexanizmining moslashuvchanligi va barqarorligi muhim ilmiy masalaga
aylangan. Shu bois, narx kategoriyasini iqtisodiy nazariya asosida tahlil
qilish, uning amaliy ishlash mexanizmini milliy iqtisodiyot doirasida
o‘rganish zarurati ortib bormoqda. Bu esa kurs ishining mavzusini hozirgi
zamon talablari nuqtai nazaridan nihoyatda dolzarb bo‘lishini ta’minlaydi.
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2023.

5Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Narx iqtisodiy
kategoriya sifatida iqtisodiy nazariyaning asosiy tushunchalaridan biri
bo‘lib, uni chuqur o‘rganish nazariy jihatdan bozor iqtisodiyotining
mohiyatini tushunishga yordam beradi. Bu kurs ishi orqali narxning
shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar, uning turli funksiyalari, bozordagi
rolini nazariy asosda yoritish mumkin. Ayniqsa, narx mexanizmi orqali
iqtisodiy muvozanatga qanday erishish mumkinligi, talab va taklif
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni aniqlash kabi masalalarning nazariy tahlili,
bozor iqtisodiyotining asosiy qonuniyatlarini anglashga xizmat qiladi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati esa, birinchi navbatda, O‘zbekiston
Respublikasida olib borilayotgan narx siyosatini tahlil qilish orqali, mavjud
yutuq va muammolarni aniqlash, ularni bartaraf etish yo‘llarini tavsiya
qilishda namoyon bo‘ladi. Masalan, oziq-ovqat, energetika, transport va
boshqa asosiy sektorlar bo‘yicha narx dinamikasining statistik tahlili
asosida, bozordagi real vaziyat ko‘rsatiladi. Bu esa davlat organlari,
tadbirkorlik subyektlari va iste’molchilar uchun amaliy tavsiyalar ishlab
chiqishga asos yaratadi. Shuningdek, narxlarning o‘zgaruvchanligi,
inflyatsiya holatlari, import va eksport narxlarining o‘zaro bog‘liqligi kabi
masalalarni yoritish orqali, iqtisodiy xavflarni oldindan aniqlash va samarali
qarorlar qabul qilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Shu ma’noda, kurs ishi
natijalari iqtisodiy siyosat yuritishda, korxonalar tomonidan narx
strategiyasini ishlab chiqishda va ta’lim jarayonida amaliy qo‘llanilishi
mumkin. Xususan, kelajakda iqtisodchi mutaxassislar bo‘lishi kutilayotgan
talabalar uchun bu mavzu iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, amaliy tahlil
qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — bozor iqtisodiyoti sharoitida narx
mexanizmining ishlashi, uning turlari va shakllanish jarayonlaridir.

6Kurs ishi mavzusining predmeti — narxning iqtisodiy kategoriyasi
sifatida ahamiyati, unga ta’sir qiluvchi omillar, davlat tomonidan tartibga
solish mexanizmlari va narx dinamikasining iqtisodiyotga ta’siridir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — narxning iqtisodiy mohiyatini ochib
berish, uning shakllanish omillarini tahlil qilish va O‘zbekiston sharoitida
olib borilayotgan narx siyosatini o‘rganishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Narx tushunchasining nazariy asoslarini yoritish;
 Narxning turlarini va ularning iqtisodiy vazifalarini tahlil qilish;
 Narxga ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillarni aniqlash;
 O‘zbekiston Respublikasida narxlarni tartibga solish amaliyotini ko‘rib
chiqish;
 Erkin narx shakllanishining milliy iqtisodiyotga ta’sirini baholash;
 Iste’mol bozorida narxlarning dinamikasini statistik ma’lumotlar asosida
tahlil qilish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har
bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan
iborat.

7I BOB. Narxning iqtisodiy mohiyati va shakllanish omillari
1.1. Narx tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni
Narx — bu iqtisodiyotda eng muhim kategoriyalardan biri bo‘lib, u
tovarlar va xizmatlarning qiymatini pul ifodasida aks ettiradi. Narxning
mavjudligi bevosita bozor munosabatlari va almashuvning mavjudligi bilan
bog‘liq. Insoniyat tarixida iqtisodiy aloqalar rivojlangan sari, narx
tushunchasi ham murakkablashib borgan va hozirda u butun bir iqtisodiy
nazariyani tashkil etadigan darajada keng ko‘lamli va o‘zgaruvchan
mazmunga ega bo‘lib qolgan.
Narx orqali bozor subyektlari – ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar
o‘rtasida iqtisodiy manfaatlar muvofiqlashtiriladi. Bu kategoriya yordamida
tovarlar va xizmatlar qiymati aniqlanadi, resurslar taqsimlanadi, ishlab
chiqarish rejalari tuziladi va foyda kutilmalari belgilanadi. Iqtisodiy
mexanizmning yuragi sifatida narx kategoriyasi ishlab chiqarish, taqsimot,
almashtirish va iste’mol bosqichlarida boshqaruvchi rol o‘ynaydi.
Narxning tarixiy shakllanishi
Narx tushunchasining paydo bo‘lishi qadimgi almashinuv
munosabatlariga borib taqaladi. Dastlab tovarlar bir-biri bilan bevosita
ayirboshlanar edi, ya’ni natural almashuv mavjud edi. Bu bosqichda narx

8tushunchasi shakllanmagan bo‘lib, faqat nisbiy qiymatlar mavjud edi.
Keyinchalik turli tovarlar umumiy ekvivalent sifatida ishlatilgan —
masalan, chorva, tuz, paxta, bug‘doy kabi. Pul birligining paydo bo‘lishi esa
narxning aniq ifodalanishini ta’minladi.
Pul muomalasining rivojlanishi bilan narxlar aniq pul birliklarida
ifodalanadigan bo‘ldi. Bu iqtisodiy faoliyatda hisob-kitob qilishni,
solishtirishni, rejalashtirishni ancha yengillashtirdi. Aynan narx orqali
tovarlar bozor qiymatini topadi va ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlariga
strategik yondashuv bilan narx belgilash orqali foyda olishga intiladi.
Narxning iqtisodiyotdagi roli
Narx iqtisodiy muvozanatni shakllantirishda asosiy mexanizm bo‘lib
xizmat qiladi. U ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasida vositachilik
qiluvchi asosiy vositadir. Bozor mexanizmida narxlar o‘zgaruvchan bo‘lib,
talab va taklif ta’sirida shakllanadi. Bu holat bozorni “o‘z-o‘zini
boshqaruvchi tizim”ga aylantiradi. Masalan, ma’lum bir tovar bo‘yicha
talab oshsa, narx ko‘tariladi, bu esa ishlab chiqaruvchini ko‘proq ishlab
chiqarishga undaydi.
Narx shuningdek iqtisodiyotda signal beruvchi vosita vazifasini bajaradi.
U orqali resurslar qayerda zarur ekanligi aniqlanadi. Yuqori narxlar
muayyan sohaga ko‘proq investitsiya jalb qiladi, past narxlar esa esa taklifni
qisqartiradi. Bu jarayon iqtisodiy resurslarning eng samarali taqsimlanishini
ta’minlaydi.
Narxning asosiy funksiyalari
Narx iqtisodiy faoliyatda bir nechta muhim funksiyalarni bajaradi:
Hisob-kitob va o‘lchov funksiyasi – Narx yordamida tovar va
xizmatlarning qiymatini aniqlash mumkin. Bu funksiyasi tufayli mahsulotlar
orasidagi qiymat farqi ko‘rinadi va iqtisodiy qarorlar uchun asos bo‘ladi.
Axborot beruvchi funksiyasi – Narxlar bozor ishtirokchilariga qaysi
mahsulot qanchalik kerakli, qanday talab mavjudligi haqida signal beradi.

9Rag‘batlantiruvchi va tormozlovchi funksiyasi – Narxlar ishlab
chiqaruvchilarni ko‘proq ishlab chiqarishga yoki aksincha, ishlab
chiqarishni kamaytirishga undaydi.
Resurslarni taqsimlash funksiyasi – Narx resurslarning qanday
taqsimlanishini belgilaydi. Yuqori daromad keltiruvchi sohalarga ko‘proq
resurs jalb qilinadi.
Ijtimoiy taqsimot funksiyasi – Narx orqali jamiyatdagi turli qatlamlar
o‘rtasida daromadlar taqsimoti yuz beradi. Narx siyosati orqali davlat
ijtimoiy tenglikni saqlashga harakat qiladi.
Nazariy qarashlar: Narx va qiymat
Iqtisodiy nazariyada narx va qiymat tushunchalari doimo bir-biriga
bog‘liq holda ko‘rib chiqiladi. Klassik iqtisodchilar narxni tovarning
qiymatidan kelib chiqadigan kategoriya deb qaraganlar. Ularning fikriga
ko‘ra, narx – bu tovar ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat
miqdorining puldagi ifodasidir.
Boshqa tomondan, neoklassik iqtisodchilar narxni subyektiv qiymat
tushunchasi asosida tahlil qiladilar. Ularning fikricha, narxlar
iste’molchilarning subyektiv qadriyatlari, talab va taklifga asoslanadi.
Keynesiylar esa narxni davlat siyosati, investitsiyalar hajmi va foiz
stavkalari bilan bog‘lab tushuntirishadi.
Narx shakllanishining asosiy omillari
Narxlar har doim bir necha asosiy omillarning ta’sirida shakllanadi:
Talab va taklif – Bozorning asosiy mexanizmi bo‘lib, ular o‘rtasidagi
muvozanat narxni belgilaydi.
Ishlab chiqarish xarajatlari – Xom ashyo, ishchi kuchi, transport, energiya
va boshqa resurslar narxga ta’sir ko‘rsatadi.
Raqobat darajasi – Monopoliya, oligopoliya yoki erkin raqobat sharoiti
narxga o‘z ta’sirini o‘tkazadi.

10Davlat siyosati – Subsidiyalar, soliqlar, narxga aralashuvlar ham narx
shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Valyuta kurslari va tashqi savdo – Import va eksport narxlari, global
bozor o‘zgarishlari milliy narx tizimiga kuchli ta’sir qiladi.
O‘zbekistonda narx tushunchasining amaliy roli
O‘zbekiston Respublikasida bozor islohotlari jarayonida narx
mexanizmining bosqichma-bosqich liberallashuvi muhim o‘rin egallaydi.
Dastlabki yillarda narxlar davlat tomonidan qat’iy belgilab qo‘yilgan bo‘lsa,
keyinchalik erkin narx shakllanishi prinsipi joriy qilindi. Ayniqsa,
energetika, transport, kommunal xizmatlar, oziq-ovqat mahsulotlari
bozorida narxlar sezilarli darajada erkinlashtirildi.
Narx siyosatida davlat tomonidan aralashuv strategik ahamiyatga ega
bo‘lgan mahsulotlar bilan cheklanmoqda. Shu bilan birga, bozor mexanizmi
tobora rivojlanib, narxlar talab va taklif asosida shakllanmoqda. Bu esa
bozordagi real holatni aks ettirish, samarasiz korxonalarni yo‘qotish,
samarali ishlab chiqarishni rag‘batlantirish imkonini bermoqda.
Narx va inflyatsiya
Narx o‘zgaruvchan kategoriya bo‘lgani uchun u inflyatsiya jarayoni bilan
chambarchas bog‘liq. Inflyatsiya – bu umumiy narxlar darajasining o‘sishi
bo‘lib, u iqtisodiyot barqarorligiga tahdid tug‘diradi. Narxlarning tez-tez va
keskin o‘zgarib turishi korxonalar rejalashtirish imkoniyatlarini kamaytiradi,
aholining real daromadiga salbiy ta’sir qiladi.Shu boisdan, narx
mexanizmini o‘rganish orqali inflyatsion bosimni kamaytirish, pul-kredit
siyosatini muvofiqlashtirish, fiskal siyosatni to‘g‘ri yo‘naltirish mumkin. Bu
borada Markaziy bank va boshqa iqtisodiy regulyatorlarning roli katta.
Narx – bu oddiygina tovar narxi emas, balki butun iqtisodiy tizimning
yuragidir. U ishlab chiqarish, almashuv, taqsimot va iste’mol bosqichlarida
faol ishtirok etadi. Narx orqali bozor o‘zini o‘zi tartibga soladi, subyektlar
o‘z iqtisodiy qarorlarini muvofiqlashtiradi, resurslar samarali taqsimlanadi.

11Shu bois, narxni chuqur o‘rganish va uning iqtisodiyotdagi rolini aniqlash
nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham nihoyatda muhimdir.
Narxning iqtisodiyotdagi o‘rnini to‘g‘ri baholash, davlat siyosatida
samarali narx siyosatini yuritish va bozor mexanizmini to‘g‘ri yo‘naltirish
orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish mumkin. O‘zbekiston sharoitida narx
mexanizmining takomillashuvi bozor islohotlarining muvaffaqiyati uchun
hal qiluvchi omillardan biri bo‘lib qolmoqda.
1.2. Narxning turlari va vazifalari
Narx – bozor iqtisodiyotining asosiy kategoriyalaridan biri bo‘lib, u tovar
va xizmatlarning qiymatini pulda ifodalovchi ko‘rsatkichdir. Narx orqali
tovarlar va xizmatlar bozorda almashiladi, iqtisodiy manfaatlar
muvozanatlashadi, resurslar taqsimlanadi va iste'molchi bilan ishlab
chiqaruvchi o‘rtasida iqtisodiy aloqalar vujudga keladi. Narx iqtisodiy
faoliyatni tashkil etishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Bozor
mexanizmlarining samarali ishlashi narxlar orqali yuzaga chiqadi. Shu
sababli narxlarning turlari va ularning turli xil iqtisodiy vazifalari
iqtisodiyotda alohida ahamiyat kasb etadi.
Narxlar turlicha mezonlar asosida tasniflanadi. Ular bozor sharoitlari,
iqtisodiy munosabatlar shakli, davlat aralashuvi darajasi, qo‘llanilish sohasi,
shakllanish usuli, foydalanish yo‘nalishi kabi omillar asosida farqlanadi.
Narx turlarini to‘g‘ri aniqlash va ulardan samarali foydalanish, iqtisodiy
siyosat yuritishda, ishlab chiqarishni tashkil qilishda, import-eksport
munosabatlarini tartibga solishda muhim ahamiyatga ega.
Narxlarning asosiy turlari
Erkin narx – bozor mexanizmi asosida, ya’ni talab va taklif asosida
shakllanadigan narx. Bu narx turida davlat aralashuvi minimal darajada
bo‘ladi. Ko‘pchilik tovarlar va xizmatlar uchun erkin narxlar mavjud.

12Tartibga solinadigan narx – davlat tomonidan belgilab qo‘yiladigan narx
bo‘lib, muhim ijtimoiy ahamiyatga ega mahsulotlar uchun qo‘llaniladi.
Masalan, elektr energiyasi, gaz, bug‘doy narxlari davlat tomonidan tartibga
solinadi.
Kelishilgan narx – ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o‘rtasida oldindan
kelishuv asosida belgilanadigan narx. Ko‘pincha yirik xaridlar, kontraktlar
tuzilganda qo‘llaniladi.
Birja narxi – tovar birjalarida talab va taklif asosida shakllanadigan narx.
Bunday narxlar tez-tez o‘zgaradi va bozor kon'yunkturasiga bog‘liq bo‘ladi.
Import narxi – xorijdan keltirilgan mahsulotlarga nisbatan qo‘llaniladigan
narx bo‘lib, unga bojxona to‘lovlari, transport xarajatlari va boshqa
qo‘shimchalar kiritiladi.
Eksport narxi – mamlakatdan tashqariga sotiladigan mahsulotlar narxi. Bu
narx xalqaro bozor kon'yunkturasiga bog‘liq bo‘ladi.
Chakana narx – tovarlarning yakuniy iste’molchiga sotilish narxi. Bu narxda
ishlab chiqaruvchining narxiga savdo qo‘shimchalari, soliqlar va boshqa
xarajatlar qo‘shiladi.
Ulgurji narx – tovarlar yirik hajmda savdo qilinayotgan vaqtda
qo‘llaniladigan narx bo‘lib, u odatda chakana narxdan past bo‘ladi.
Ichki narx – mamlakat ichidagi iqtisodiy aloqalarda qo‘llaniladigan narx turi
Xalqaro narx – turli davlatlar o‘rtasida amalga oshiriladigan savdo
munosabatlarida ishlatiladigan narx turi.
Sof narx – faqat tovar qiymatini o‘zida aks ettiradigan narx bo‘lib, unga
qo‘shimcha xarajatlar (transport, soliq) qo‘shilmaydi.
To‘liq narx – tovarning qiymati bilan birgalikda unga bog‘liq barcha
xarajatlarni o‘z ichiga oluvchi narx turi.
Narxning asosiy vazifalari
Narxlar iqtisodiy muvozanatni saqlash va iqtisodiy faoliyatni tartibga solish
bo‘yicha bir necha muhim funksiyalarni bajaradi:

13Hisob-kitob (o‘lchov) vazifasi – Narxlar tovar va xizmatlarning qiymatini
pulda o‘lchab beradi. Bu orqali mahsulotlar qiymati solishtiriladi, iqtisodiy
samaradorlik baholanadi.
Tashkiliy funksiyasi – Narxlar ishlab chiqarish va iste’molni
muvofiqlashtirishda, resurslarni samarali taqsimlashda asosiy vosita bo‘lib
xizmat qiladi. Yuqori narxlar ishlab chiqaruvchilarni ko‘proq ishlab
chiqarishga undaydi.
Axborot funksiyasi – Narxlar orqali bozorda muayyan tovar yoki xizmatga
bo‘lgan talab va taklif haqida axborot tarqaladi. Iste’molchi va ishlab
chiqaruvchi ushbu axborotga qarab qarorlar qabul qiladi.
Muvofiqlashtiruvchi vazifa – Narxlar orqali iqtisodiy subyektlar harakati
muvofiqlashtiriladi. Ya’ni, narxlar resurslar oqimini, ishlab chiqarish
hajmini, iste’mol darajasini tartibga soladi.
Rag‘batlantiruvchi funksiyasi – Narxlar foydani shakllantiradi va iqtisodiy
subyektlarni foydali faoliyatga undaydi. Yuqori foyda keltiradigan
mahsulotlarni ishlab chiqarish ko‘payadi.
Taqsimlovchi funksiyasi – Narxlar iqtisodiyotdagi resurslarning turli
sohalarga taqsimlanishida muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Samarali
ishlatiladigan sohalarga ko‘proq resurslar jalb qilinadi.
Nazorat funksiyasi – Narxlar orqali davlat va iqtisodiy subyektlar ishlab
chiqarish va iste’mol faoliyatini kuzatadi, soliq, rentabellik, xarajatlar
darajasini nazorat qiladi
Narx turlari va ularning iqtisodiyotdagi o‘rni
Narx turlari iqtisodiy muhitga mos ravishda har xil funksiyalarni bajaradi.
Masalan, tartibga solinadigan narxlar ijtimoiy adolatni saqlashga yordam
bersa, erkin narxlar bozor muvozanatini ta’minlaydi. Eksport va import
narxlari mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarida muhim rol o‘ynaydi.

14Chakana va ulgurji narxlar iste’molchi va savdo tizimi o‘rtasidagi
munosabatlarni belgilaydi.
Bugungi kunda, raqamli iqtisodiyot va onlayn savdo rivojlanishi bilan narx
turlari yanada murakkablashmoqda. Masalan, dinamik narxlash (real vaqt
rejimida narxni avtomatik o‘zgartirish), personalizatsiyalangan narxlar
(foydalanuvchi xulqiga asoslangan narxlar) kabilar yangi narx siyosatini
shakllantirmoqda.
Narxning turlari va vazifalarini o‘rganish bozor munosabatlarini chuqur
anglash, iqtisodiy siyosatni to‘g‘ri yuritish, resurslarni oqilona taqsimlash va
iqtisodiy subyektlar faoliyatini samarali tashkil etishda muhim rol o‘ynaydi.
Shu sababli, narx siyosati har doim davlatning va korxonalarning diqqat
markazida bo‘lishi lozim. To‘g‘ri tanlangan narx turlari va ularni maqbul
shakllarda qo‘llash – iqtisodiy barqarorlik va o‘sishning muhim omillaridan
biridir.
1.3. Narxga ta’sir qiluvchi asosiy omillar …
Narx — bu tovar yoki xizmat qiymatini ifodalovchi iqtisodiy kategoriya
bo‘lib, uni shakllantirish va o‘zgarishiga bir qator omillar ta’sir qiladi.
Bozor mexanizmi sharoitida narxlar taklif va talabning o‘zaro munosabatiga
asoslangan holda shakllanadi. Shu sababli narxga ta’sir qiluvchi asosiy
omillarni quyidagi asosiy guruhlarga ajratish mumkin: talab omillari, taklif
omillari, davlat aralashuvi, ishlab chiqarish xarajatlari, tashqi iqtisodiy
omillar va bozordagi raqobat muhiti.
1. Talab omillari
Talab — bu ma’lum bir narxda iste’molchilar sotib olishga tayyor
bo‘lgan tovarlar va xizmatlar miqdorini bildiradi. Narxga ta’sir qiluvchi
talab omillariga quyidagilar kiradi:
Aholi daromadlari miqdori: daromad oshsa, talab ortadi, narxlar yuqoriga
ko‘tarilishi mumkin.

15Tovarlarning o‘rnini bosuvchi yoki to‘ldiruvchi mahsulotlarning
mavjudligi: masalan, choy va kofe narxidagi o‘zgarishlar bir-biriga bevosita
ta’sir qiladi.
Iste’molchilar didi, odatlari va urf-odatlar: moda yoki mavsumiy talablar
narxga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Kelajakdagi narxlar bo‘yicha kutilmalar: agar aholi tovar narxining
oshishini kutayotgan bo‘lsa, hozirgi talab ko‘payadi.
Kredit siyosati va foiz stavkalari: past foizli kreditlar orqali tovar xarid
qilish osonlashadi va bu narxga bosimni oshiradi.
2. Taklif omillari
Taklif — bu ma’lum bir narxda ishlab chiqaruvchilar tomonidan taklif
etilayotgan mahsulotlar hajmi. Taklifga ta’sir qiluvchi asosiy omillar:
Ishlab chiqarish xarajatlari: xom ashyo, yoqilg‘i, ishchi kuchi xarajatlari
oshsa, narx ham oshadi.
Texnologik rivojlanish: samarali texnologiyalar joriy etilishi ishlab
chiqarish tannarxini kamaytiradi, bu esa narxni tushirishga yordam beradi.
Soliq va boj stavkalari: yuqori soliqlar narxga bosim qiladi, subsidiya esa
arzonlashtiradi.
Resurslar mavjudligi: cheklangan resurslar mahsulot tanqisligini keltirib
chiqarib, narxni oshiradi.
Iqlim va tabiiy omillar: qishloq xo‘jaligida hosildorlikning pasayishi
taklifni kamaytirib, narxni oshiradi.
3. Davlat aralashuvi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham davlat narx siyosatiga muayyan
darajada ta’sir ko‘rsatadi:
Narxni tartibga solish: davlat ayrim tovarlar narxini cheklashi mumkin
(masalan, benzin, non).
Subsidiya va kompensatsiyalar: ayrim sohalarga subsidiyalar berilishi
ishlab chiqarish tannarxini pasaytiradi.

16Soliq siyosati: aksiz, QQS va boshqa soliqlar narx tuzilmasining muhim
qismidir.
Bozorni qo‘llab-quvvatlash dasturlari: ichki ishlab chiqaruvchilarni
rag‘batlantirish orqali narxga barqarorlik kiritiladi.
4. Tashqi iqtisodiy omillar
Global bozor narxlarning shakllanishida va o‘zgarishida muhim rol
o‘ynaydi:
Import va eksport hajmlari: importning ko‘pligi ichki narxlarni tushirishi
mumkin, eksport esa ichki bozorda taqchillikni keltirib chiqarib narxni
oshiradi.
Valyuta kursi: milliy valyutaning qadrsizlanishi import tovarlar narxini
oshiradi.
Xalqaro xomashyo narxlari: neft, metall, bug‘doy kabi asosiy
resurslarning global narxi mahalliy narxga ta’sir ko‘rsatadi.
Geosiyosiy vaziyatlar: urushlar, sanksiyalar va pandemiyalar narxlar
tebranishiga sabab bo‘ladi.
5. Raqobat muhiti
Raqobat darajasi ham narx shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi:
Monopoliya sharoitida narxlarni faqat bir ishlab chiqaruvchi belgilaydi.
Erkin bozor sharoitida ko‘p ishlab chiqaruvchilar bo‘lganida narxlar
arzonroq va raqobatbardosh bo‘ladi.
Oligopoliya holatida bir nechta yirik korxona narxlarni nazorat qiladi.
6. Psixologik va ijtimoiy omillar
Ayrim holatlarda narxga ijtimoiy va psixologik omillar ham ta’sir qiladi:
"Prestijli narx": qimmat mahsulotning sifatli degan tasavvuri mavjud
bo‘lib, bu narxni sun’iy oshiradi.
Reklama: mijozlar ongiga singdirilgan brendga bo‘lgan ishonch narxni
ko‘tarishga xizmat qiladi.

17Ijtimoiy tarmoqlardagi trendlar: yangi mahsulotlarga bo‘lgan mashhurlik
talabni oshirib, narxni o‘zgartiradi.
Narxga ta’sir qiluvchi omillar kompleks va ko‘p qirrali bo‘lib, ularni
to‘liq anglash uchun talab va taklif qonuniyatlarini, ishlab chiqarish
resurslari harakatini va davlatning iqtisodiy siyosatini to‘laqonli o‘rganish
zarur. Narx shakllanishi iqtisodiyotning sog‘lom ishlashi uchun muhim
bo‘lgan omil bo‘lib, u ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar va davlat
o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarning markazida turadi.
II BOB. O‘zbekistonda narx siyosati va bozor iqtisodiyotidagi
o‘zgarishlar
2.1. O‘zbekistonda narxlarni tartibga solish mexanizmlari
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, bozor iqtisodiyotiga
o‘tish jarayonida narxlarning erkinlashuvi, talab va taklif asosida
shakllanishi davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qoldi.
Narxlarni tartibga solish mexanizmlari mamlakat iqtisodiyotida raqobat
muhitini shakllantirish, iste’molchilarning manfaatlarini himoya qilish,
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va strategik tovarlarning narxini nazorat
ostida ushlab turish vazifasini bajaradi.
O‘zbekistonda narxlarni tartibga solishning huquqiy asoslari "Narxlar
to‘g‘risida"gi Qonun (1999 yil) va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan
belgilangan. Ushbu qonun bo‘yicha narxlar quyidagi toifalarga bo‘linadi:
erkin narxlar, davlat tomonidan tartibga solinadigan narxlar va
monopoliyaga qarshi nazorat ostidagi narxlar. Bu tizim orqali davlat
iqtisodiyotni haddan tashqari boshqaruv ostiga olmasdan, bozor kuchlarini
erkin harakatga qo‘yish imkonini yaratadi.

18Narxlarni tartibga solish mexanizmlaridan biri bu davlat tomonidan
tartibga solinadigan narxlar hisoblanadi. Bu narxlar strategik ahamiyatga
ega tovarlar (masalan, elektr energiyasi, gaz, benzin, ayrim dori-darmonlar,
transport xizmatlari va h.k.) uchun davlat tomonidan belgilanadi. Bu
mexanizm aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash, inflyatsiyani jilovlash
va ayrim korxonalarni asossiz foyda olishdan to‘xtatish maqsadida
qo‘llaniladi.
Bundan tashqari, davlat buyurtmalari tizimi orqali narxlarni nazorat qilish
amaliyoti ham keng qo‘llaniladi. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
yoki farmatsevtika mahsulotlariga davlat buyurtmasi berilganda, ishlab
chiqaruvchi va davlat o‘rtasida kelishilgan narx belgilanadi. Bu tizim
ijtimoiy muhim mahsulotlarni doimiy va barqaror narxlarda yetkazib
berishni ta’minlaydi.
Antimonopoliya siyosati orqali ham narxlar ustidan bevosita va bilvosita
ta’sir ko‘rsatiladi. Davlat Monopoliyaga qarshi qo‘mitasi ayrim yirik
korxonalar tomonidan narxni sun’iy oshirish, bozorda hukmronlik qilish
harakatlarini nazorat qiladi. Bu orqali bozor muvozanatini saqlashga va
narxlarning adolatli shakllanishiga erishiladi.
Narxlarni tartibga solishda subsidiya va imtiyozlar tizimi ham muhim rol
o‘ynaydi. Masalan, aholining kam ta’minlangan qatlamlari uchun energiya
resurslari yoki ayrim oziq-ovqat mahsulotlari subsidiyalash orqali past
narxlarda taqdim etiladi. Bu iqtisodiy mexanizm ijtimoiy tenglikni saqlash
va iqtisodiy bosimni kamaytirish uchun xizmat qiladi.
O‘zbekiston shuningdek, xalqaro bozor bilan integratsiya jarayonida
narxlarni tartibga solishda eksport-import bojxona bojlari, tariflar, kvotalar
va standartlashtirish usullaridan foydalanadi. Bu vositalar import
mahsulotlar narxiga ta’sir ko‘rsatib, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning
raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi.

19Boshqa bir samarali mexanizm bu inflyatsiyaga qarshi choralar orqali
narx barqarorligini saqlashdir. O‘zbekiston Markaziy banki asosiy foiz
stavkasi va pul-kredit siyosati orqali umumiy narx darajasini nazorat
qilishda muhim rol o‘ynaydi. Inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lsa, narxlar ham
keskin o‘sadi. Shu bois Markaziy bank monetar siyosat vositalari orqali
muvozanatni saqlab turishga harakat qiladi.Shuningdek, raqobatni
rivojlantirish orqali narxlarni tartibga solish ham bozor mexanizmlarining
muhim tarkibiy qismidir. Raqobat kuchaygan sari narxlar tabiiy ravishda
pasayishga yoki barqaror holatda shakllanishga intiladi. Shu sababdan ham
O‘zbekistonda tadbirkorlik va kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash, yangi
ishlab chiqaruvchilarni bozorga jalb qilish choralari ko‘rilmoqda.
Yana bir muhim jihat — bu narxlar monitoringi va prognozlashtirish
tizimidir. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi, Davlat
statistika qo‘mitasi hamda boshqa tegishli organlar narxlar harakatini
doimiy tahlil qilib boradilar. Ushbu ma’lumotlar asosida kelgusidagi
iqtisodiy siyosat, subsidiyalar miqdori, bojxona stavkalari va boshqa chora-
tadbirlar belgilanadi.
O‘zbekistonda narxlarni tartibga solish borasida raqamli
texnologiyalardan ham foydalanilmoqda. Masalan, davlat xaridlari, dori-
darmonlar narxi yoki ijtimoiy tovarlar bo‘yicha elektron monitoring
tizimlari joriy etilmoqda. Bu esa narxlarning oshish sabablari, ulardagi
o‘zgarishlar bo‘yicha shaffof va tezkor tahlilni ta’minlaydi.
O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida
narxlarni tartibga solish masalasi muhim strategik yo‘nalishlardan biri
bo‘lib kelmoqda. Aholi farovonligini ta’minlash, ijtimoiy tenglikni qo‘llab-
quvvatlash, iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish hamda inflatsiyani jilovlash
maqsadida hukumat tomonidan narxlar ustidan turli tartibga solish
mexanizmlari ishlab chiqilgan va bosqichma-bosqich joriy etilgan. Ushbu

20mexanizmlar asosan davlat ishtirokidagi vositalar, bozor vositalari va
aralash yondashuvlarni o‘z ichiga oladi.
2022-yilda O‘zbekistonda narxlarni tartibga solishda davlat tomonidan
bevosita aralashuv hali ham muhim o‘rin tutgan. Xususan, ijtimoiy
ahamiyatga ega mahsulotlar va xizmatlar, jumladan non, bug‘doy, elektr
energiyasi, gaz, yoqilg‘i, jamoat transporti narxlari hukumat tomonidan
belgilab berilgan. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yil yakunida 30 ga
yaqin mahsulot va xizmat turi narxi davlat tomonidan bevosita nazoratda
bo‘lgan.
Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, 2022-yilda inflatsiya darajasi
12,3%ni tashkil etgan bo‘lib, bunda oziq-ovqat narxlarining o‘sishi asosiy
omil bo‘lgan. Shu sababli, narxlarning sun’iy ravishda oshishini cheklash
maqsadida hukumat tomonidan bozorlarda monitoring tizimi yo‘lga
qo‘yilgan, asosiy oziq-ovqat mahsulotlari importiga bojxona imtiyozlari
joriy etilgan. Jumladan, 2022-yilning iyun oyidan boshlab, 180 dan ortiq
oziq-ovqat turiga nol stavkali bojxona rejimi joriy etilgan.
2023-yilda narxlarni tartibga solishning bosqichma-bosqich liberallashuvi
davom ettirildi. Davlat narxlarini belgilash amaliyoti faqat ijtimoiy muhim
mahsulotlarga nisbatan saqlab qolindi. Masalan, dori-darmonlar narxi
ustidan monitoringni amalga oshiruvchi "Davlat farmatsevtika agentligi"
faoliyati kuchaytirildi. Ayni paytda, monopoliyaga qarshi kurashish
qo‘mitasi ham bozordagi asosiy narxlarni tahlil qilib, sun’iy oshirish
holatlariga qarshi chora ko‘rdi.
2023-yil davomida inflyatsiya darajasi 9,7% atrofida bo‘ldi. Bu 2022-
yilga nisbatan pasayish hisoblanadi. Buning sabablari orasida pul-kredit
siyosatining qat’iyligi, valyuta kursining barqarorlashuvi, va global
narxlarning nisbatan sokinlashuvi bo‘ldi. Shuningdek, oziq-ovqat
mahsulotlari importida davlat subsidiyalari saqlanib qolindi, bu esa ichki
bozor narxlarining keskin o‘zgarishiga yo‘l qo‘ymadi.

212024-yilga kelib, narxlarni tartibga solishda bozor mexanizmlariga
tayanish kuchaydi. Bunda raqobatni rag‘batlantirish, ichki ishlab
chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash, infratuzilmani rivojlantirish asosiy
vositalarga aylandi. Narx shakllanishida talab va taklifning o‘zaro
uyg‘unlashuvi muhim o‘rin egalladi. Hukumat tomonidan ishlab
chiqaruvchilarga subsidiya, kredit va soliq imtiyozlari ajratish orqali ularni
narx siyosatida ijtimoiy mas’uliyatni saqlashga undash davom ettirildi.
2024-yilda inflyatsiya darajasi 8,1%gacha pasaydi. Xususan, oziq-ovqat
mahsulotlari narxining o‘sish sur’ati 6,3%ni tashkil qildi. Bu natijalarga
yetishda mahalliy ishlab chiqarishni kengaytirish, logistika tizimini isloh
qilish va raqamlashtirishning rolini ta’kidlash zarur. Narxlar ustidan
monitoring onlayn platformalar orqali amalga oshirilgani ham muhim omil
bo‘ldi.
2025-yilning dastlabki choragi yakunlariga ko‘ra, inflyatsiya darajasi
6,9% atrofida bo‘lib turibdi. Bu esa narx siyosatining bosqichma-bosqich
bozor mexanizmlariga o‘tish jarayonining ijobiy samara berayotganidan
dalolat beradi. Davlat faqat zarur bo‘lgan hollarda – ijtimoiy himoya
sohalarida, favqulodda vaziyatlarda va monopoliyalar mavjud bo‘lgan
bozorlarda narxlarga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuningdek, 2025-yilda
narxlarni tartibga solishning yangi – algoritmik tahlil va sun’iy intellekt
asosidagi monitoring tizimi joriy etilishi boshlangan.
Quyidagi jadvalda 2022–2025 yillar davomida inflatsiya darajasi va
tartibga solish strategiyalari taqqoslab berilgan:
Yil Inflatsiya
(%) Asosiy tartibga solish mexanizmi
2022 12,3% Davlat tomonidan bevosita narx belgilash
2023 9,7% Monitoring va bojxona imtiyozlari
2024 8,1% Bozor mexanizmlariga o‘tish,

22Yil Inflatsiya
(%) Asosiy tartibga solish mexanizmi
subsidiyalar
2025
* 6,9% Algoritmik monitoring, raqamlashtirish
Shunday qilib, 2022–2025 yillar davomida O‘zbekistonda narxlarni
tartibga solish bosqichma-bosqich liberallashib, bozor mexanizmlariga
o‘tish strategiyasi amalga oshirilmoqda. Davlat bevosita narx
belgilovchidan ko‘ra, nazoratchi va yo‘naltiruvchi roliga o‘tmoqda.
Kelgusida ushbu yondashuv mahsulotlar sifatini oshirish, raqobatni
kuchaytirish va narxlar barqarorligini ta’minlashga xizmat qilishi
kutilmoqda.

242.2. Erkin narx shakllanishining milliy iqtisodiyotga ta’siri
Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxlar taklif va talab kuchlari o‘zaro
ta’sirida shakllanadi. Erkin narx shakllanishi — bu davlat tomonidan
belgilab berilmagan, balki bozor kuchlari asosida vujudga keladigan narx
tizimidir. Bu tizimning milliy iqtisodiyotga ko‘rsatadigan ta’siri chuqur va
ko‘p qirrali bo‘lib, u iqtisodiy barqarorlikdan tortib, ishlab chiqarish
samaradorligigacha bo‘lgan ko‘plab sohalarni qamrab oladi.
Eng avvalo, erkin narx shakllanishi resurslarning samarali taqsimlanishini
ta’minlaydi. Narxlar orqali bozor ishtirokchilari qaysi mahsulot yoki
xizmatlarga ehtiyoj yuqoriligini, qayerda ortiqcha yoki tanqislik
mavjudligini aniqlaydi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarning resurslardan
oqilona foydalanishiga va bozor talablariga tezda moslashishiga olib keladi.

25Milliy iqtisodiyotda erkin narx shakllanishining yana bir muhim jihati —
raqobatni kuchaytirishidir. Bozor mexanizmi raqobatbardosh ishlab
chiqaruvchilarni rag‘batlantiradi, bu esa innovatsion faoliyat, mahsulot sifati
va ishlab chiqarish samaradorligining ortishiga olib keladi. Shu bilan birga,
raqobat tufayli iste’molchilar uchun qulay narxlar vujudga keladi.
Narxning erkin shakllanishi iqtisodiyotda inflatsiya va deflyatsiya
jarayonlariga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Agar talab ortiqcha bo‘lsa,
narxlar ko‘tariladi (inflatsiya), agar talab kamaygan bo‘lsa, narxlar pasayadi
(deflyatsiya). Bunday holatlarda markaziy bankning pul-kredit siyosati
muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston misolida qaralganda, 1990-yillar boshida narxlar ustidan
davlat nazoratining qisqarishi boshlangan va bozor mexanizmlariga
asoslangan narx tizimi bosqichma-bosqich joriy etilgan. Bu jarayon dastlab
muayyan qiyinchiliklarga olib kelgan bo‘lsa-da, hozirda iqtisodiy
barqarorlik va o‘sish uchun muhim omillardan biriga aylangan.
Erkin narx shakllanishi shuningdek, tashqi savdo faoliyatiga ham ta’sir
qiladi. Mahsulot va xizmatlarning bozor bahosi xalqaro bozor narxlari bilan
uyg‘unlashgan holda shakllansa, eksport va import hajmlarining muvozanati
saqlanadi. Bu esa milliy valyuta kursining nisbiy barqarorligiga va to‘lov
balansining ijobiy shakllanishiga zamin yaratadi.
Narx mexanizmining erkinligi tadbirkorlik muhitiga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Tadbirkorlar o‘z mahsulotlariga real bozor bahosini o‘rnatish
orqali foyda olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa ularni ishlab
chiqarishni kengaytirishga, yangi ish o‘rinlari yaratishga va investitsiyalarni
jalb qilishga undaydi.
Shu bilan birga, erkin narx tizimining salbiy jihatlari ham mavjud. Ayrim
holatlarda monopoliyalar yoki oligopoliyalar bozorni egallab olib, narxlarni
sun’iy ravishda oshirish orqali iste’molchilar manfaatiga zid harakat

26qilishlari mumkin. Bunday holatlarda davlatning tartibga soluvchi roli
muhim ahamiyat kasb etadi.
Erkin narx shakllanishining ijtimoiy ta’siri ham mavjud. Masalan, asosiy
oziq-ovqat mahsulotlari yoki kommunal xizmatlar narxining oshishi
aholining ijtimoiy zaif qatlamlari uchun og‘irlik tug‘dirishi mumkin. Shu
sababli, ayrim strategik tovarlar va xizmatlar bo‘yicha davlat tomonidan
narx nazorati yoki subsidiyalar tatbiq etiladi.
Erkin narx mexanizmi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlovchi asosiy
omillardan biri hisoblanadi. U resurslarning optimal taqsimoti, raqobat
muhitining rivojlanishi, bozor signallarining tezkor yetkazilishi, va
makroiqtisodiy muvozanatning saqlanishida beqiyos ahamiyatga ega. Shu
nuqtai nazardan qaraganda, O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohotlar jarayonida narxlarni liberallashtirish, bozor signallarini
buzmasdan yetkazish, va davlat aralashuvini maqbullashtirish masalalari
ustuvor ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, 2022–2025 yillarda energetika,
transport va oziq-ovqat sohalarida narxlarni erkinlashtirish orqali iqtisodiy
samaradorlik oshirilmoqda.
2.3. Iste’mol bozoridagi narxlarning dinamikasi va tahlili
O‘zbekiston iste’mol bozori — aholining kundalik ehtiyojlarini
ta’minlovchi mahsulotlar va xizmatlar bilan to‘liq shug‘ullanuvchi muhim
iqtisodiy maydon bo‘lib, narxlarning dinamikasi milliy iqtisodiyot
barqarorligining bevosita ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa,
2022–2025 yillar oralig‘ida global iqtisodiy o‘zgarishlar, logistika
tizimidagi qiyinchiliklar va ichki iqtisodiy islohotlar fonida iste’mol
narxlarida sezilarli tebranishlar kuzatildi.
Narxlar dinamikasi haqida gap ketganda, avvalo, iste’mol narxlari indeksi
(INI) ko‘rsatkichiga e’tibor qaratish lozim. INI orqali umumiy inflyatsiya
sur’ati, ya’ni iste’molchilar uchun tovar va xizmatlarning o‘rtacha narx

27o‘zgarishlari o‘lchanadi. Davlat statistika qo‘mitasining hisobotlariga ko‘ra,
O‘zbekistonda INI quyidagicha shakllangan:
Yil INI
(%) Inflyatsiya sabablari
2022-yil 12.3% Global oziq-ovqat inqirozi, logistika muammolari
2023-yil 9.2% Monetar siyosatning qat’iylashuvi, import qisqarishi
2024-yil 8.1% Raqamli nazorat kuchayishi, subsidiyalar kamayishi
2025-
yil* 7.6% Bozorlar barqarorlashuvi, ichki ishlab chiqarish
oshishi
(*2025-yil uchun prognoz asosida)
2022-yilgi inflyatsiya asosan xalqaro ta’minot zanjirlaridagi uzilishlar,
energiya va g‘alla narxlarining keskin o‘sishi bilan izohlanadi. Bu yilning
o‘zida non, go‘sht, yog‘ va sabzavotlar narxi o‘rtacha 15–20 foizga oshdi.
Ayniqsa, benzin va dizel yoqilg‘ilariga bo‘lgan talab narxlarni keskin
oshishiga sabab bo‘ldi.
2023-yilda esa narxlar nisbatan barqarorlashdi. Markaziy bank tomonidan
olib borilgan qat’iy pul-kredit siyosati, foiz stavkalarining ko‘tarilishi va
import jarayonlarining optimallashtirilishi narxlarning keskin ko‘tarilishini
jilovladi. Shu bilan birga, ichki ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash
orqali ayrim tovarlar segmentida barqaror narx muhitiga erishildi.
2024-yilga kelib, iste’mol narxlari o‘sishi avvalgi yillarga nisbatan
yanada pastlashdi. Bu esa raqamli nazorat tizimlarining joriy etilishi,
noqonuniy savdo aylanmalarining qisqarishi va "raqobatbardosh
mahsulotlar milliy dasturi" doirasidagi chora-tadbirlar natijasidir. Shu bilan
birga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hajmi oshgani sababli mavsumiy
mahsulotlar narxi nisbatan tushdi.
2025-yilda bu tendensiya davom etishi kutilmoqda. Prognozlarga ko‘ra,
narxlarning o‘sishi 7.6% atrofida bo‘ladi. Bunda ichki talab va taklif

28o‘rtasidagi muvozanat muhim omil bo‘ladi. Aholining daromadlari oshishi
esa ba’zi tovarlarga bo‘lgan talabni oshirishi mumkin.
Narx o‘zgarishlari eng ko‘p kuzatilgan mahsulotlar:
Go‘sht mahsulotlari – narxlar 2022-yildan beri 30% ga oshgan;
Asosiy don mahsulotlari (un, guruch) – 25–28% oralig‘ida;
Yog‘ va shakar – 2022-yilgi global narx inqirozidan keyin barqarorlashdi;
Benzin va dizel yoqilg‘ilari – valyuta kurslari va import hajmiga bog‘liq
ravishda tebrangan;
Uy-joy ijarasi va xizmatlar – urbanizatsiya va talabning o‘sishi sababli
doimiy oshib bormoqda.
Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, yildan-yilga narxlarning o‘sish sur’ati
pasayib bormoqda. Bu esa hukumat tomonidan olib borilayotgan
makroiqtisodiy barqarorlik siyosatining samaradorligidan dalolat beradi.
Narxlar dinamikasi bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi bo‘lib, bunda
davlat aralashuvi va bozor mexanizmlari o‘zaro uyg‘unlikda bo‘lishi lozim.
O‘zbekistonda 2022–2025 yillarda narxlar siyosati milliy iqtisodiy

29strategiyaning ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Import o‘rnini bosuvchi
mahsulotlar ishlab chiqarilishi, logistika tizimidagi muammolarning hal
etilishi va ichki raqobat muhitining yaxshilanishi asosiy sabablardan biridir.
Xulosa
Men ushbu kurs ishida narxning iqtisodiy kategoriya sifatida tutgan o‘rni,
uning shakllanish tamoyillari hamda iqtisodiy muomaladagi ahamiyati

30haqida chuqur tahlil va tadqiqot olib bordim. O‘rganishlarim davomida
angladimki, narx – bu nafaqat bozor iqtisodiyotining asosiy vositasi, balki
resurslardan oqilona foydalanish, ishlab chiqarish va iste’molni
muvozanatlashtirishda hal qiluvchi omildir.
Narxning iqtisodiy kategoriya sifatidagi mohiyati shundaki, u tovar va
xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif asosida shakllanadi va iqtisodiy
faoliyatning barcha ishtirokchilari uchun muhim axborot manbai bo‘lib
xizmat qiladi. Ayniqsa, erkin narx shakllanishi sharoitida bu axborotlar
bozordagi raqobatni kuchaytiradi, ishlab chiqaruvchilarni innovatsiyalarga
undaydi va iste’molchilarni oqilona tanlovga yo‘naltiradi.
2022–2025 yillar davomida olib borilgan statistik tahlillar shuni
ko‘rsatdiki, O‘zbekiston iste’mol bozorida narxlar o‘sishi inflyatsion bosim,
tashqi iqtisodiy omillar (energiya narxlarining o‘zgarishi, import tovarlari
narxlari), ichki ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi va logistika
muammolari bilan bog‘liq bo‘lgan. Shu bilan birga, narxlarning
barqarorligini ta’minlash bo‘yicha hukumat tomonidan olib borilgan chora-
tadbirlar (subsidiya siyosati, erkin bozor mexanizmlarini kengaytirish,
tariflarni erkinlashtirish) iqtisodiyotda muvozanatni saqlab qolishga yordam
berdi.
Kurs ishining ikkinchi bobida erkin narx shakllanishining milliy
iqtisodiyotga ta’siri atroflicha yoritildi. Bu jarayon, ayniqsa, qishloq
xo‘jaligi, energetika va oziq-ovqat sektorlarida ijobiy samaradorlikni
oshirdi. Erkin narxlar resurslarni samaraliroq taqsimlashga olib kelib, ayrim
sohalarda samaradorlikni oshirdi, bozorda raqobat muhiti shakllanishiga
xizmat qildi. Biroq, narx erkinligi to‘laqonli ijobiy natija berishi uchun
monopoliyalarning oldini olish va sog‘lom raqobat muhitini yaratish dolzarb
ahamiyat kasb etadi.
Ish davomida shuningdek, iste’mol bozoridagi narxlarning dinamikasi
tahlil qilinib, bu jarayon ichki va tashqi omillar bilan chambarchas

31bog‘liqligi aniqlandi. Narxlarning ko‘tarilishi asosiy oziq-ovqat
mahsulotlariga, kommunal xizmatlarga va transport tariflariga bevosita
ta’sir ko‘rsatgan. Ammo ayrim yillarda ichki ishlab chiqarishning oshishi,
import o‘rnini bosuvchi tovarlar hajmining ko‘payishi tufayli narxlar
barqarorlashgan.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, narx iqtisodiy kategoriya sifatida nafaqat
iqtisodiy jarayonlarning aks ettiruvchisi, balki ularni boshqaruvchi kuch
sifatida ham muhim rol o‘ynaydi. Men ushbu kurs ishi orqali narxning
bozor iqtisodiyotidagi o‘rni, shakllanish mexanizmlari, ijtimoiy-iqtisodiy
hayotga ta’siri va milliy iqtisodiyotda barqarorlikni ta’minlashdagi roli
haqida batafsil bilimlarga ega bo‘ldim. Kelgusida bu mavzuni
chuqurlashtirib o‘rganish, amaliyot bilan bog‘lash va iqtisodiy siyosatga oid
tahliliy fikrlar bildirish salohiyatim yanada oshadi, degan umiddaman.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat
Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili

32davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. –
Elektron manba: www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat
Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish
tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. –
PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat
Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi
kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-
oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori.
Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali
foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar,
2022-yil 20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-
yil 24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-
yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish
tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. –
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz

3313) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari:
https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities
outlook”, 2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Narx iqtisodiy kategoriya sifatida | Нарх иқтисодий категория сифатида

Sotib olish