Narx va daromadlar o‘zgarishining iste’molchi tanloviga ta'siri - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	163.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

18 Sotish

Narx va daromadlar o‘zgarishining iste’molchi tanloviga ta'siri

Sotib olish

Narx va daromadlar o‘zgarishining iste’molchi
tanloviga ta'siri
MUNDARIJA

Kirish…………………………………………………………………………….3
1. Narx tushunchasi, uning shakllanishi va turlari. Narx siyosati…………….....6
2 Xalqaro bozorga chiqishda narx diskriminasiyasi ………………………...... 11
3 O‘zbekistonda narx siyosatining amalga oshirish bosqichlari…………….….14
4 Daromadlar o‘zgarishining iste’molchi tanloviga ta’siri……………………..17
5 Iste’molchining iqtisodiy xulqi. Naflilik nazariyasi…………………………..21
Xulosa va takliflar…………………………………………………………..…..32
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………. 33

Kirish
Shavkat Mirziyoyev jahon bozorida oziq-ovqat narxi kun sayin ortib
borayotgani, jumladan, bug‘doy narxi yil boshidan beri 30 foizga
qimmatlashganini aytdi. «Narx-navo barqarorligini ta’minlashning yagona to‘g‘ri
yo‘li bu— bozorda taklifni ko‘paytirish hisoblanadi»,— dedi u. Qolaversa,
«O‘zdonmahsulot» tarkibidagi 43 ta don korxonasi xarajatlari yuqoriligi, biroq
rentabelligi 2 baravar pastligi tanqid qilindi.
Davlat rahbari jahon bozorlarida oziq-ovqat narxlari kun sayin yuqori
sur’atlar bilan o‘sib borayotganini ta’kidladi.
«Bugungi kunda xalqaro birjalarda 1 tonna bug‘doy 400 dollardan sotilmoqda
va yil boshiga nisbatan 30 foizga oshdi. Bunday vaziyatda narx-navo barqarorligini
ta’minlashning yagona to‘g‘ri yo‘li bu — fermerlar manfaatdorligini ta’minlash,
hosildorlikni oshirish orqali bozorda taklifni ko‘paytirish hisoblanadi», — dedi u.
Buning uchun g‘allachilikda bozor mexanizmlarini to‘liq joriy etish zarurligi
aytildi.
«Biz bu islohotlarga uzoq tayyorgarlik ko‘rdik. Barcha masalalarni puxta
hisob-kitob qilib, bu ishlarni bosqichma-bosqich amalga oshirib kelayapmiz», —
dedi u.
Sohada xususiy sektorga keng yo‘l ochilgani tufayli uning ulushi tobora ortib
borayotgani ta’kidlandi.
Xususan, so‘nggi uch yilda hududlarda quvvati qariyb 3 million tonna bo‘lgan
160 dan ortiq yirik xususiy don korxonalari ish boshladi.
Yig‘ilishda o‘tgan yilda respublika bo‘yicha qariyb 3,5 million tonna un
ishlab chiqarilgani, shundan 54 foizi xususiy don korxonalari hissasiga to‘g‘ri
kelgani ko‘rsatib o‘tildi.
«Lekin, bugungi kunda „O‘zdonmahsulot“ kompaniyasi tarkibidagi 43 ta don
korxonalari yangi bozor sharoitlarida samarali ishlashga tayyormi? Afsuski, bu
savolga javob ijobiy emas»,
«Shu paytgacha kompaniya tarkibidagi don korxonalari fermerlardan tayyor
bug‘doyni qabul qilib, uni qayta ishlash bilan shug‘ullanib kelgan. Oqibatda,
2

ularning un ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi o‘rtacha 60 foizdan
oshmaydi. Davlat don korxonalarining tegirmon xarajatlari xususiy sektorga
nisbatan 20−25 foizga yuqori, rentabellik esa 2 baravar kam», — deya tanqid qildi
Shavkat Mirziyoyev.
3

1.Narx tushunchasi va uning mohiyati
Narx bozor kategoriyasi bo‘lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan
munosabatlarni anglatadi. Narx nazariy jihatdan olganda tovar qiymatining puldagi
ifodasi, qiymatining bozordagi ko‘rinishidir.
Narx nimaga tegishli bo‘lishidan kat’iy nazar (tovar, xizmat) beshta asosiy
funksiyani bajaradi:
1. Bozor muvozanatini ta’minlash funksiyasi
2. hisob-kitob, ulchov funksiyasi
3. iqtisodiy regulyator funksiyasi
4. raqobat vositasi funksiyasi
5. ijtimoiy ximoya funksiyasi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida narxning quyidagi turlari mavjud:
1. demping narx
2. nufo‘zli narx
3. milliy narx
4. arzonlashtirilgan narx
5. jahon narxi
6. yashirin narx
7. erkin narx
8. standart narx
9. kontrakt (ulgurji) narx
10. chakana narx
11. o‘zgaruvchan narx
12. limit narx
13. muvozanat narx
Narxlar faqat iste’moldagina emas, balki ishlab chiqarishdagi o‘zgarishlardan
ham darak beradi. Narxlarning boshqa muhim vazifasi – ishlab chiqaruvchilar va
iste’molchilarni rag‘batlantirishdir. Narxlar mexanizmi ishlab chiqarilayotgan
mahsulot miqdorini ko‘paytirishgina emas, balki ishlab chiqarishning eng tejamli
usullarini ishlashni ham rag‘batlantiradi.
4

Narxlarning uchinchi vazifasi ikkinchisi bilan chambarchas bog‘liq. Bu
daromadlarnig taqsimlanishiir. Tovar ishlab chiqarish sharoitida xo‘jalik faoliyati
ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o‘z shaxsiy yoki ishlab chiqarish
iste’mollarini ko‘plab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning
narxlariga bevosita bog‘liq bo‘ladi.
Narxlarning to‘rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo‘jalik sohalariga
ishlab chiqarish omillarini taqsimlashdir.
Narx bilan iste’molchilar o‘rtasida juda chambarchas aloqadorlik mavjudki,
uni iqtisodiy tamoyillar: talab qonuni, talabning narx ravonligi, bozor
segmentatsiyasi bilan izohlash mumkin. Talab qonuni iste’molchilar odatda
qimmat narxlarga qaraganda arzon narxlarda ko‘proq tovarlar sotib olishini
ifodalaydi. Ammo har qanday tovar ham «narx-miqdor» aloqadorligiga to‘g‘ri
kelavermaydi. Ayrim mahsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda
yuqoriroq narxlar ko‘proq tovar aylanmasi hajmini ta’minlaydi. Bunday tovarlar
bozorning ayrim segmentlariga mo‘ljalalngan – bular qimmatbaho avtomobillar,
kemalar, zeb-ziynat buyumlari, muyna va boshqalar.
1.1-rasm
Raqobat narx siyosatida muhim barometr bo‘lib xizmat qiladi.
Korxonalarning narx siyosati narx belgilash maqsadlari va uslublariga bog‘liq
5

bo‘lgan to‘rt bozor tipini ajratish mumkin: sof raqobat, monopolistik raqobat,
oligopolistik raqobat sof monopoliya.
Asosan narxni o‘zgartirish yo‘li bilan talabga ta’sir ko‘rsatish raqobatning
narx bilan bog‘liq usullarini yaratadi. Narx bilan bog‘liq bo‘lmagan raqobat
usullarida firmalar o‘z mahsulotining o‘ziga xos hislatlariga zo‘r beradi, mahsulot
sotish, tovarlar harkati, reklama, mahsulotni joylash, servis kabi marketing
qismlariga katta e’tibor beradi.
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi:
1.Talab omillari (bozorda o‘xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo‘lgan
narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga
yo‘naltirilgan narx)
2.Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda).
3.Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o‘xshash import
tovarlari,raqobatchilar tovarlariga bo‘lgan narxni bilish.
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat:
- narxlashtirish masalasi qo‘yiladi,
- talabi aniqlanadi,
- xarajatlari baholanadi,
- raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi,
- narxni shakllantirish uslubi tanlanadi,
- oxirgi natijaviy narx o‘rnatiladi.
«O‘rtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili bo‘yicha narx belgilash tovarning
tannarxiga muayyan ustama qo‘yishdan iborat bo‘lib, narx belgilashning eng oddiy
usuli hisoblanadi. Ustama narx miqdori tovar turiga qarab, juda keng chegaralarda
tebranib turadi. SHuningdek, tovarning ishlab chiqaruvchidan pirovard natijada
iste’molchiga etib borishga qarab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo qo‘yadigan
ustama narxlar yakunini ifodalaydi.
«Ko‘zlangan foyda normasi» olishni ta’minlaydigan narx belgilash usulini
qo‘llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan
6

qaytim foiz olishga intmiladilar. Bu usul o‘rtacha solishtirma xarajatlarni
hisoblashga asoslanadi.
Narxni chegaraviy xarajatlar bo‘yicha belgilash usulini qo‘llash bilan firma
mahsulotning qo‘shimcha hajmi birligini bu mahsulotni ishlab chiqarishning
alohida qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi koplanadi, foyda
amalga oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishni to‘xtatish
xavfi ostida qolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saqlab qolishni xohlagan
sharoitlarda naf keltirishi mumkin.
Savdoda do‘konlarga xaridorlarning kelishini ko‘paytirish uchun sotuvchilar
ayrim tovarlarni to‘liq xarajatlaridan pastroq baholab, «jalb etuvchi» narxlar
yaratadilar. Xaridorlar ko‘payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga bunga
qo‘shimcha ravishda narxi me’yorda bo‘lgan tovarlarni ham xarid qiladilar.
Tovarlarning yashash davri mobaynida narxlarning o‘zgaruvchanligi
Bozor tez o‘zgarib boradi va shunga ko‘ra har bir mahsulot ham o‘z yashash
davrini ham o‘taydi. Shu vaqt davomida firmalar doimo narxlarga o‘zgartirishlar
kiritadi.
Yangi mahsulotga narx belgilash eng jiddiy bosqichlardan biridir. Yangi
mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar bozordagi talab darajasi,
raqiblar harakati hali etarli darajada ma’lum emas.
Narx belgilashning qiyinligi, muayyan darajada mahsulotning yangiligi
darajasiga ham bog‘liq. Bu daraja esa uchga bo‘linadi:
- eng yangi mahsulot
- texnikaviy ilg‘or mahsulot
- original bo‘lmagan (yangi taqlidiy) va o‘rinbosar mahsulotlar.
Bozor talabi hali noma’lum, shu sababli noyob mahsulotga narx belgilashda
asosiy masala «Qaymog‘ini olish» yoki «Kirib olish» siyosatini qabul qilishdan
iboratdir.
Bunda mutaxassislar narxga nisbatan asosiy iste’molchilarning munosabati
darajasini belgilaydilar, shuningdek, raqiblar bozorga qay darajada tezlik bilan
kirib kelishi mumkinligini o‘rganadilar. O‘ziga o‘xshash o‘rinbosarlari bo‘lgan
7

yangi mahsulot taqlidiy yoki moslashtirilgan mahsulot tarzida tasnif etiladi.
Bunday hollarda narx siyosati ilgarigi taktikasini davom ettiradi va narx darajasi
muqobil tovarlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan sifat va miqdorga qarab o‘zgaradi.
Mahsulotning bozorga kirib kelishi va o‘sishi bosqichidan to‘yinish
bosqichiga harakati darajasiga qarab, narxlarni puxta boshqarish narx marketingni
strategiyasini amalga oshirishning kaliti hisoblanadi.
To‘yinish bosqichida narxlarni ko‘tarish odatda talabning ko‘payishi emas,
balki ishlab chiqarish xarajatlarining qiymatini ortishi oqibatidir. SHu sababli
mahsulotning turiga qarab yo erkin narxlar qo‘yiladi yoki tovarlar sotish hajmini
ko‘paytirish uchun narxlar pasaytiriladi.
Yo‘qolib ketayotgan mahsulotlarga narx belgilash.
Narx marketingida keyingi rejalarga qarab ikki muqobil narx belgilash yo‘li
qo‘llaniladi. Ishlab chiqarishni qisqartirish uchun narxlarni bosqichma-bosqich
pasaytirish strategiyasi jami g‘amlamalar sotib tugatilgunga qadar amalga
oshiriladi. Unga muqobil holda foydani quvvatlash yo‘lida qo‘shimcha xarajatlar,
xususan mahsulot sotishni rag‘batlantirish xarajatlarini qisqartiriladi, narxlar esa
ilgarigi darajada saqlab qolinadi. Raqiblarning bozorni tashlab chiqib ketishiga
qarab, bozor ta’minoti manbalari qisqaradi va aksariyat bunday vaziyatda shu
mahsulotga hali muhtoj bo‘lgan muayyan bozor segmenti saqlanib qoladi. Bu esa
mahsulot yashash davrining so‘nggi bosqichi davrida bozorda qolgan firmaga o‘z
narxini oshirish imkonini yaratishi mumkin.
Savdo-sotiq faoliyatida marketing mutaxassisari uchun narx belgilashning
ikkita asosiy siyosati mavjud, bu «qaymog‘ini olish» va «kirib olish» siyosatidir.
«Qaymog‘ini olish» siyosati avvalo, tovar narxi ishlab chiqarish narxidan
ancha yuqori o‘rnatib asta-sekin uni tushirib boradi. «Qaymog‘ini olish»
siyosatidan aksariyat bozorga yangi mahsulotni joriy etishda foydalaniladi. Bunda
narx qandaydir bir yuqori darajada belgilanadi, mahsulot esa segmentatsiya
natijasida asosiy deb e’tirof etilgan bozorda sotiladi. Bozorning to‘yinishidan so‘ng
iste’molchilarni jalb qilish maqsadida narx pasaytiriladi. SHunday yo‘l bilan to‘liq
daromad eng ko‘p miqdorga etkaziladi.
8

Shu sababli yagona yo‘l – tovar sotish bozorlarini kengaytirish, yangi
segmentlar izlashdir.
«Qaymog‘ini olish» va «Kirib olish» siyosatlari narx belgilashning
favqulodda namoyon bo‘lishi hisoblanadi. Uning birinchisi – qimmat naxlar,
ikkinchisi – arzon narxlar strategiyasidir.
Marketingning eng muhim va ajralmas tarkibiy qismi mahsulotni sotish va
taqsimlash hisoblanadi. Bu jarayonda tashkiliy nuqtai nazardan eng murakkab
vazifa
- ishlab chiqarilgan mahsulotni iste’molchiga etkazish hal etiladi.
Taqsimot yo‘li aniq bir tovar yoki xizmatning ishlab chiqaruvchidan
iste’molchi sari harakatida ularga bo‘lgan mulk egasi huquqini o‘ziga oladigan
yoki boshqaga berishga yordam ko‘rsatadigan firmalar yoxud ayrim shaxslar
majmuidan iboratdir.
2.Xalqaro bozorga chiqishda narx diskriminatsiyasi
Boshqacha qilib aytganda, taqsimot yo‘li tovarning ishlab chiqaruvchidan
iste’molchiga qarab harakat qiladigan yo‘lidir. Taqsimot yo‘lining tarkibiy
qismlari bir qator vazifalarni bajaradi. Tovar (xizmati)ni bir joydan boshqa joyga
ko‘chishi; tovar (xizmati)ga yoki undan foydalanish uchun mulk egasi huquqini
berish undovchi faoliyat; tovarlar buyurtmasi; xavf-xatarni bo‘yniga olish;
muzoqaralar olib borish; bozor ma’lumoti tahlili.
Taqsimot kanalining asosiy funksiyalariga quyidagilar kiradi: axborot – bu
marketing tadqiqotlari natijasida olingan ma’lumotlar va marketing muhiti
to‘g‘risidagi axborotlarni o‘z ichiga oladi siljitish – mahsulot taklifiga oid
ishontiruvchi axborotlarni reklama va boshqa vositalar orqali tarqatish aloqa –
kerakli xaridorlarni topish va ular bilan aloqa o‘rnatish muvofiqlashtirish – talab va
taklifni bir-biriga moslashtirish muloqotlar – mahsulotni narxi, etkazib berish
sharti va taklifning boshqa punktlari bo‘yicha muloqotlar o‘tkazish jismoniy
taqsimlash – tovarni transportirovka qilish va saqlash moliyalashtirish – kanal
faoliyatini ta’minldashga bog‘liq xarajatlarn qoplash tavakkalchilik – mahsulotni
sotib olib keyinchalik zarar bilan sotish.
9

Narx – real bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlarning ijtimoiy
qiymati va ijtimoiy nafliligining puldagi ifodasidir.
2.1-jadval
Birinchi besh funksiya shartnoma tuzish uchun xizmat qiladi, qolgan uchtasi
esa shartnomani bajarish uchun xizmat qiladi.
Taqsimot kanalining bosqichi - bu tovar va unga egalik huquqini pirovard
xaridorga yaqinlashtirish yo‘lida u yoki bu ishni bajaradigan har qanday
vositachidan iboratdir. Taqsimot kanalining quyidagi bosqichlari bor:
1. Nol bosqichli kanal yoki bevosita marketing kanali ishlab chiqaruvchi va
iste’molchidan iborat. Ishlab chiqaruvchi iste’molchildarga o‘z tovarlarini
joymajoy tashib yurib (ko‘chma savdo), junatish yo‘li bilan yoki o‘z firma
do‘konlari orqali sotadi.
2. Bir bosqichli kanal o‘ziga ishlab chiqaruvchi, vositachi va iste’molchini
qamrab oladi. Iste’mol bozorida, odatda, bu vositachi chakana savdogar
(do‘kondor), sanoat mahsulotiga oid tovarlar bozorida esa savdo agenti yoki broker
hisoblanadi.
3. Ikki bosqichli kanal o‘ziga ishlab chiqaruvchi, ikki vositachi, iste’molchini
qamrab oladi. Iste’mol tovarlari bozorida ulgurji va chakana savdogarlar shunday
vositachilar hisoblanadi. Sanoat mahsulotlari bozorida ular sanoat distibyuteri va
dilerlar deb ataladi.
10Nafliligi
(iste'mol qiymati) Ijtimoiy
nafliligi Ijtimoiy
naflilikning
puldagi ifodasi
Ijtimoiy zaruriy
sarflar (mehnat va
moddiy) Tovar Narxi
Qiumati Ijtimoiy
qiymati Ijtimoiy
qiymatning
puldagi ifodasi

4. Uch bosqichli kanali o‘ziga ishlab chiqaruvchi, uchta vositachi va
iste’molchini qamrab, ko‘p hollarda ulgurji va chakana savdogarlar o‘rtasida
mayda ulgurji (ko‘tarafurushlar) faoliyat ko‘rsatadi. U yirik ulgurji savdogar
xizmat ko‘rsatmaydigan kichik savdo korxonalariga sotadi.
Bosqichlari ko‘p bo‘lgan kanallar juda kam. Ishlab chiqaruvchi ko‘zi bilan
qaraganda, taqsimot kanalida bokachlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, ularni nazorat qilish
imkoniyati shu qadar torayadi.
Tovarlarning to‘g‘ridan - to‘g‘ri ishlab chiqaruvchi tomonidan sotishining
yaxshi tomonlari va kamchiliklari ham bor. Firma o‘z mahsuloti savdosini to‘la
nazorat qiladi. Bunday usul bilan oddiy assortimentli tovarlardan ko‘mir, o‘tin,
neft mahsulotlari, tez buziluvchi non, sut, go‘sht va hokazolar sotilishi afzalroq
hisoblanadi. Ammo qolgan tovarlarni sotishda mustaqil ulgurji va chakana savdo
firmalarining qatnashishi jahon tajribasida sinalgan samarali yo‘ldir.
Firma tovar harakatini «Marketing miks» jarayonida rejalashtirishda
quyidagilarga ahamiyat beradi:
- sotish siyosatini tovar harakatiga bog‘langan holda aniqlash;
- tovar harakati usullaridan va turlaridan barcha tovarlar va bozor
- segmentlariga mosini tanlash;
- tovar harakati bo‘g‘inlari va umumiy masofani topish; tovar harakati zanjirida
qatnashuvchilar - mustaqil vositachilarni aniqlash; tovar harakati rahbarlik
tizimini yaratish;
- tovar harakatini tashkil etuvchi bosh bo‘g‘inni topish;
- tovar harakati turlaridan eng samaralisini tanlashda turli xilini bog‘lab, bir -
- birini to‘ldirishni ko‘zda tutish.
Mahsulotning yuk sifatida ishlab chiqarish jarayonida iste’molchiga etib
kelishigacha - tashish, saqlash va qo‘shimcha (qadoqlash, o‘rash, tamg‘alash kabi)
ishlarini bajarish bilan bog‘liqbo‘lgan jarayon tovar harakati deyiladi. Uni tashkil
etishda firmaning asosiy maqsadi, birinchidan, mahsulotni tezda, yaqin masofa
orqali va samarali usul bilan o‘z xaridoriga etkazish; ikkinchidan, tovarning
xaridori bilan» uchrashishga eng qulay sharoit yaratishdan iborat bo‘lishi shart».
11

Tovar harakatini rejalashtirishda, korxona tanlagan tovar sotish uslublariga
asoslaniladi. Ular quyidagi uch uslubdan biri bo‘lishi mumkin:
tovar ishlab chiqaruvchi vositachilarsiz, to‘g‘ridan - to‘g‘ri o‘zining
iste’molchisi bilan bog‘lanishi;
tovarlarni mustaqil vositachi(firmalar) orqali sotish;
aralash usul, ishlab chiqaruvchi firma va vositachi savdo tashkiloti
sarmoyalari qatnashishi orqali.
Tovar harakatini qatnashuvchilari quyidagi vazifalarni bajaradi. Ishlab
chiqarilgan mahsulotni taqsimlash va sotish; ishlab chiqarishga kerakli xom ashyo
va materiallar tayyorlash; marketing tadqiqotlari o‘tkazish; tovarlar iste’molchilari
bilan to‘g‘ridan - to‘g‘ri aloqa o‘rnatish; oldi - sotdi qilish uchun shartnomalar
tuzish jarayonini tayyorlash; tovarning iste’molchiga etib borishini
rag‘batlantiruvchi siyosat yurg‘izish; tovar assortimentini rejalashtirishda
qatnashish va yordamlashish, tovar harakatini moliyaviy ta’minlash; sotilgan
tovarlarga qo‘shimcha xizmat uyushtirish; tovarlarni tashish; tovarlarni omborlarga
joylash va saqlash; tovarlarni sortlarga ajratish, kichik o‘ramalarga qadoqlash, o‘z
savdo bitimini tuzatishga tavakkal qilish, sotilgan tovar bahosini aniqlashda
qatnashish va boshqalar. Ana shu kun qirrali vazifalari maxsus savdo firmalarining
bajarishi,
3.O‘zbekistonda narx siyosatining amalga oshirish bosqichlari
Chakana savdo firmalarining turlari 4 ta mezon bilan farq qiladi:
1. do‘konning jixozlari
2. mijozga xizmat ko‘rsatish darajasi
3. tovar assortimenti
4. savdoda xizmat ko‘rsatish xarakteriga ko‘ra farqlanadi.
Iste’mol kooperativi – bu chakana savdo do‘konlari bo‘lib, iste’molchilarni
o‘zi boshqaradi (ko‘proq oziq-ovqat bozorida).
Savdo kooperativlari – bu bog‘liq bo‘lmagan do‘konlar tarmog‘i bo‘lib,
odatda bitta ta’minotchidan bitta va o‘shandan xarid qilinadi. Uning afzalligi –
12

xaridorlar ko‘z o‘ngida yirik savdo tarmog‘i imijini yaratish (past narxlari bilan
jalb etuvchi).
Ulgurji savdo umumlashgan vositachi hisoblanadi va ko‘pchilik vazifalarni
bajaradi. Ulgurji savdodan sanoat korxonalari, tijorat firmalari va davlat
muassasalari ulgurjisiga tovar sotib olishlari mumkin. Ulgurji savdo ahamiyati
quyidagichadir: chakana savdoga ishlab chiqarish firmalarning tor assortimentini
kengaytirib taklif etadi; katta hajmda tovar sotib olib, muomala xarajatlarini
kamaytiradi; yuqori malakali tovarshunos va marketologlar bilan tovarlar bozorini
chuqur o‘rganadi; tovarlarni saqlaydi va kerakli tovar zahiralarini shakllantiradi;
ishlab chiqaruvchilar va chakana savdo o‘rtasida mustahkam aloqa bog‘laydi,
ularga moliyaviy yordamlashadi va boshqalar.
3.1-jadval
Ulgurjisiga faoliyat ko‘rsatish tovar ishlab chiqaruvchilar, tijoratchi firmalar,
agent va brokerlar orqali amalga oshirilishi mumkin.
Vositachi hamkorlarni tanlash hamma tovar ishlab chiqaruvchilar uchun
muhim davr hisoblanadi. Eng avvalo shunga ahamiyat berish kerakki, tanlab
olinayotgan vositachi bir vaqtning o‘zida sizning firmangizning bozoridagi
raqobatchisi bo‘lmasligi kerak. Umumiy holatda vositachi firmalar ichidan sizning
tovaringizni sotish bo‘yicha maxsuslashganini tanlash zarur. Yana vositachi
firmaning bozordagi obru - e’tibori, mavqei, moliyaviy ahvoli qanday va qaysi
bank bilan ishlaydi kabi savollarga javob olishi kerak. Uning asosiy belgilaridan
13Ijtimoiy
nafliligi Ўзгармас ёки
қ иёсий нархларда Real mahsulot,
yaratilgan tovar va
xizmatlar summasi
Yaratilgan
tovar va xizmatlar Yaratilgan
tovar va
xizmatlarni
hisoblash Tovar va
xizmatlarning puldagi
ifodasi
Ijtimoiy
qiymati Joriy, ya'ni
o‘zgaruvchi
narxlarda Nominal mahsulot,
ya'ni tovar va
xizmatlarning joriy
narxdagi qiymati

savdo shaxobchalarining moddiy texnikasi, joylashishi, sotuvchi xodimlarning
malakasi va boshqalar. Oldin sinash uchun biror yilga shartnoma tuziladi va
vositachi savdo firma vaqili, rahbari - menejeri vositachini shaxsan o‘rganadi va
uning shaxobchalariga boradi. Vositachilar iloji boricha ko‘proq tanlanadi va
ularning marketing - bozor dasturlariga ahamiyat beriladi.
Hozirgi sharoitda vositachilar bajaradigan vazifalar va ko‘rsatadigan xizmat
turlari g‘oyat ko‘p. Ular quyidagilardan iborat:
sotishni tashkil etish ishlarini bajarish - kontragentlarni izlash, sotuvchi
nomidan xaridni rasmiylashtirish, tovar haqi uchun pul to‘lanishini xaridor
nomidan kafolatlash, reklama kompaniyalarini o‘tkazish va bozorni tadqiq qilish;
transport - tashish ishlari, yukni sug‘urtalashni amalga oshirish, savdo
harakatlarini moliyalash; texnikaviy xizmat, sotishdan keyingi texnikaviy xizmat
ko‘rsatish; bozor to‘g‘risidagi axborot to‘plash va uni taqdim etish.
Olib - sotish harakatlari mazmuniga qarab, bu ish bilan savdo uylari, eksport,
import, ulgurji, chakana firmalar, distribyuterlar, stokistlar shug‘ullanadilar. Savdo
uylari bunday ishlarni asosan o‘z hisobiga amalga oshiradi.
Savdo - vositachilik ishlarining navbatdagi turi - komission faoliyat
komissioner deb ataladigan, bir tomonning komitent deb ataladigan ikkinchi tomon
topshirig‘i bilan ikkinchi tomon hisobidan, ammo o‘z nomidan bitishuvlarni
amalga oshirishdan iborat. Komitent bilan komissioner o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlar komissiya shartnomasi bilan tartibga solinadi.
Komission ishlarining yana bir ko‘rinishi - konsignatsiya xarakteridir.
Konsignator - eksporter (konsitrat)dan o‘z omboriga tovar konsignatsiya
shartnomasi belgilangan muayyan shartlarda sotadi. SHartnomada junatilgan tovar
nomi, narxi, sotish muddati va boshqalar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Konsignator tashqi
savdo ishlaridagi komissionerlarning ko‘rinishlaridan biri, lekin u tovarlar
savdosini konsignat belgilagan narxlarda, uning hisobiga, ammo o‘z nomidan olib
boradi.
Agentlik harakat (ish)lari - prinsipial deb ataladigan bir tomonning agenti
(savdo va tijorat) deb topshirigidan iborat.
14

Sanoat agenti muayyan joylarda o‘zaro raqobatda bo‘lmagan bir qancha
sanoatchilar tovarlarni sotish bilan shug‘ullanadilar. Aksariyat hollarda savdo
agentlari kommivoyajerlar deb yuritiladi.
Kommivoyajer - savdo firmasining tayyor agenti namunalari,
Brokerlik savdo - vositachilik ishlari vositachi - broker orqali sotuvchi va
xaridor (sug‘urtachi bilan sug‘urta qildiruvchi, kema egasi bilan kemani ijaraga
oluvchi) o‘rtasida aloqa o‘rnatishdan iborat. Brokerning qaysi yo‘nalishida faoliyat
olib borishidan va u kimning nomidan ish qo‘rishdan kat’i nazar, u hamisha faqat
tor yuridik ma’nodagi vositachi tarzida ish olib boradi. Broker xech qachon
shartnomadagi tomonlardan biri bo‘la olmaydi, faqat tomonlarni o‘zaro
uchrashtirish, shartnoma tuzishga yordamlashish vazifasini bajaradi.
4.Daromadlar o‘zgarishining iste’molchi tanloviga ta’siri
Savdo qilishning yangi turlariga internet, elektron pochta, to‘g‘ri marketing,
franchayzing va boshqalarni kiritish mumkin.
Internet orqali savdo qilish hozirgi paytda zamonaviy savdo qilish to‘g‘ri
hisoblanadi. Juda ko‘p firmalar internetda mahsulotlarini taklif qiladilar.
Iste’molchilar o‘zlariga kerakli mahsulotni o‘zlarining komp ь yuteri orqali
buyurtma berib sotib olishlari mumkin. Internet orqali savdoning ustunlik
tomonlari bu birinchidan, vaqt tejaladi, ikkinchidan vositachilarsiz to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ilg‘ab chiqaruvchidan olish imkoniyati paydo bo‘ladi.
To‘g‘ri marketing – bu xaridor bilan turli vositalar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
muloqot bo‘lib, xaridorni mahsulotni sotib olishga ishontirishdan iboratdir.
Franchayzing – bu savdo qilish usulining zamonaviy shakllaridan biri bo‘lib
hisoblanadi. Bunda franchayzing firmasi franchayzer firmasining tovar markasi,
nomalanishi, va reklamasidan foydalanib, tovarni ishlab chiqarish, taqsimlanishi,
sotish va taklif etilishida bevosita qatnashadi. AQShda chakana savdoning 50 %
qismi franchayzing tizimi orqali amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda chakana savdoda tovar sotishning quyidagi usulari
qo‘llaniladi: tovarni peshtaxta orqali sotish tovarni xaridor o‘ziga-o‘zi xizmat
15

qiladigan usulda sotish tovarni ochiq yoyib qo‘yib sotish tovar na’munalarini
ko‘rsatib sotish tovarni aholining buyurtmasiga muvofiq sotish.
Tovarni peshtaxta orqali sotish – tovar sotishning odatdagi usuli bo‘lib, unda
xaridorlarga xizmat qilish jarayonining deyarli hamma asosiy elementlari,
chunonchi: tovarlarni ko‘rsatish va uning assortimenti bilan tanishtirish, hisob-
kitob qilish va haqi to‘langan tovarni topshirish ishlarini peshtaxta yonida to‘rgan
sotuvchi bajaradi.
Xorijiy mamlakatlarda tovarlarni sotishda qo‘llanilayotgan quyidagi ilg‘or
usullardan mamlakatimiz savdo korxonalari va tashkilotlarida foydalanish
mumkin: chakana savdo korxonalarining namoyish zalida tushirilgan narxlarda
kataloglari bo‘yicha nooziq-ovqat tovarlarini sotish; shahar markazida joylashgan
va kichik savdo maydoniga kat’iy interer, uncha ko‘p bo‘lmagan xodimlarga ega
bo‘lgan chakana savdo korxonalarida narxi tushirilgan cheklangan assortimentdagi
tovarlar bilan savdo qilish; «qulay do‘konlar», cheklangan assortimentdagi tovarlar
asosan yangi oziqovqat mahsulotlari bilan savdo qiluvchi hamda xaridorlarga
butun kun mobaynida xizmat ko‘rsatadigan savdo korxonalarida sotish.
Xorijiy mamlakatlar savdo korxonalarida tovarlarni sotishda qo‘llanilayotgan
ilg‘or usullarning muvaffaqiyatini ta’minlovchi yo‘llar xaridorga yanada ko‘proq
turli xil xizmatlarni ko‘rsatish va tovarlarga bo‘lgan narxni tushirish bo‘lib
hisoblanadi. Bulardan savdo korxonalarida foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Tovarni sotib olishda insonlar ma’lum ehtiyojlarini qondirishni nazarda
to‘tadi. Shu sababli tovarning sifat ko‘rsatkichlari to‘g‘risida axborot zarur.
Bozorga kirish firma uchun mas’uliyatli davr, uning tovarlari haqida hali
ma’lumotlar berilmagan.
Bo‘lajak iste’molchi quyidagi axborotlarni olishi shart: tovarning borligi va sotilish
joyi;
- qaysi ehtiyojlarni qondirishga qaratilganligi;
- iste’mol qiymatining asosiy ko‘rsatkichlari;
- xaridorlarni ko‘niktirmay qolgan holda ularning ximoya qilish kafolatlari.
Bulgusi xaridorlarga axborotlar etkazish uslublari quyidagilar:
16

1. Reklamalar (radio, televidenie, yozma).
2. Ko‘rgazmalar o‘tkazish,
3. Yig‘ilishlar, anjumanlar va filmlar orqali etkazish va boshqalar.
Talabni shakllantirish va sotishni rag‘batlantirishda to‘g‘ri marketingning
ahamiyati kattadir.
To‘g‘ri marketing – bu marketingning dialogik tizimidir, ya’ni sotuvchi
xaridor bilan suhbatlashib, oxiri xaridorni buyurtma borligiga ishontiradi. To‘g‘ri
marketingning afzallik tomoni shundaki, siz o‘z xizmatingiz natijasini o‘z
ko‘zingiz bilan qurishingiz mumkin.
Telemarketing – bu to‘g‘ri maretingning bir shakli bo‘lib, bunda mijoz bilan
telefon orqali muloqot qilish tushuniladi. Telemarketingdan foydalanganda telefon
qilish vaqtini to‘g‘ri tanlash kerak. Mutaxassislarning fikricha eng optimal vaqt
kunduzi soat 10 dan keyin va tushdan keyin soat 14-17 hisoblanadi.
Sotishni rag‘batlantirish – bu ma’lum bir muddatda sotish hajmini oshirish
maqsadida turli rag‘batlantirish vositalaridan foydalanish hisoblanadi. Bu
rag‘batlantirish vositalariga: mukofotlar, chegirmalar, ketma-ket tovarni sotib
olgani uchun sovg‘alar, lotereya va uyinlar o‘tkazish, tovar bilan qo‘shimcha
narsalar qo‘shib berish, bepul etkazib berish va o‘rnatish, ma’lum muddatda
sotilgan tovarga bepul xizmat ko‘rsatish va boshqalar kiradi.
Sotishni rag‘batlantirishda tovar to‘g‘risida ma’lum darajada axborotga ega
bo‘lmagan iste’molchilarga murojat qilinadi. Shuning uchun rag‘batlantirish
siyosatining vazifasi - ularda firma tovarlarini keyingi vaqtda sotib olishga ishtiyoq
tug‘dirish hamda doimo aloqada bo‘lishga chiqarishdan iborat. Odatda talabni
shakllantirish tadbirlari iste’molchilarga va sotuvchilarga qaratilgan bo‘ladi.
Iste’molchilarni rag‘batlantirish ularga sezilarli tijorat imtiyozlari berishni ko‘zda
to‘tadi: tovarni sotib olish hajmiga va doimiy aloqada bo‘lib turishga beriladigan
imtiyoz; har xil shakldagi qarzlarga tovar sotish; tovarning ko‘p hajmda xarid
qilinishini ko‘zlab namunalarni bepul
tarqatish; tovarlarni vaqtincha ishlatish uchun bepul berish; ishlatilgan tovarni
ma’lum shartlar bilan qabul qilish; yangi tovarlarni bo‘lajak xaridorlarga
17

ko‘rsatish; tovar ishlab chiqaruvchi korxonalarda sayoxat uyushtirish; yangi
tovarlarning bozorga kiritilishiga bag‘ishlangan matbuot konferensiyalari
o‘tkazish;
Tovar narxini keskin tushirish to‘g‘risidagi radio, televidenie va matbuot
orqali e’lonlar.
Bozorga kirish davrida agar firma birinchi marotaba bozorga kirib borayotgan
bo‘lsa, unda alohida strategiya ishlab chiqiladi. Odatda, quyidagi 4 xil marketing
strategiyasidan foydalaniladi:
1. Jadal (shiddatli) marketing.
Buni ko‘pchilik xaridorlar - tovar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lmagan yoki
bo‘lgani ham uning yuqori narxidan ta’sirlanmagan holda ishlatadi. Xaridorlarni
jalb qilish, ularning talabini shakllantirish tadbirlari o‘tkazishga katta mablag‘
ajratish orqali uyushtiriladi. Tovarning ham narxi yuqori o‘rnatilib ko‘p foyda
olish nazarda tutiladi.
2. Bozorga tanlov asosida kirish uslubi.
Uning hajmi katta bo‘lmagan holatda ishlatiladi. Tovar ko‘pchilikka noaniq,
unga yuqori narx qo‘yilsa ham xaridorlar sotib olish mumkin. Raqobatchilar
bozorda juda oz va shuning uchun talabni rag‘batlantirishga kam xarajat qilib
ko‘proq foydaga erishish mumkin.
3. Bozorga keng ko‘lamli kirib borish uslubi.
Bozorning hajmi katta, tovar haqida xaridorlar kam taassurotga ega va uning
narxi balandligiga rozi bo‘lmagan davrda ishlatiladigan uslub. Undan tashqari
raqobat kuchli, tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirish natijasida uning tannarxi
pasayadi va «narxlar jag‘i»ga imkon yaratadi. Rag‘batlantirishga ko‘proq mablag‘
ajratishga imkoniyat yaratiladi.
4. Sust marketing uslubi bilan bozorning hajmi katta bo‘lganda,
xaridorlar tovarni yaxshi bilsada, kamroq xarajatlar qilib, pastroq narx orqali,
raqobat kam sharoitda muvaffaqiyatga erishiladi.
18

Tovar bozorining tushkunlik davrida talabni va sotishni rag‘batlantirish
tadbirlari shu tovar uchun to‘xtatiladi. Sotuvchilarga qaratilgan rag‘batlantirish
tadbirlari, asosan tovar sotilishi hajmini ko‘paytirish maqsadida olib boriladi:
Pul mukofoti berish; qo‘shimcha dam olish kunlari, firma hisobidan
sayoxatlarga borish; qimmatbaho sovg‘alar; ma’naviy rag‘batlantirish; korxona
faoliyati reklamasi; xayriya ishlarida faol qatnashish va boshqalar.
Talabni shakllantirish va sotishni rag‘batlantirishda «pablik rileyshnz»
tadbirlari katta yordam beradi. Bu atama «jamoatchilik bilan murosa» ma’nosini
beradi, «pablik rileyshnz»ning turli ta’riflari bor, ulardan eng muvaffaqiyatli
chiqqani - bu atamani jamiyatda tovar va firma haqida yaxshi taassurotlar yaratish
maqsadlarida o‘tkaziladigan tadbirlar majmui deb ta’kidlaydilar. «Pablik
rileyshnz» va marketing bir birini to‘ldiradi. «Pablik rileyshnz» yashirin shakldagi
reklamaning bir turi bo‘lib, maqsadga muvofiqligi va tadrijiyligi bilan ajralib
turadi. Agar pasayib borayotgan talab sharoitida reklama faroliyati to‘xtatiladigan
bo‘lsa, «Pablik rileyshnz» ni firmaning bozorga o‘rnashgan kunidan boshlab to
uning bozorda bo‘ladigan oxirgi kuniga qadar o‘tkazish zarur.
Shuningdek, ko‘rgazma va yarmarkalar marketing va reklamaning samarali
vositalari sanaladi.
Ko‘rgazma va yarmarkalarning eng yaxshi tomoni - xaridorlarga tovarni
uning haqiqiy kiyofasida taqdim etish imkoniyati borligidadir. Ko‘rgazma ham,
yarmarka ham tijorat-tomosha tadbirlari hisoblanadi. Ularning o‘rtasidagi farq
shundan iboratki, ko‘rgazma istalgan shaharda har xil sabablar bilan, hatto tovarsiz
tashkil etish mumkin. Yarmarka esa kat’iy sur’atda va muntazam ravishda bir
joyda o‘tkaziladi. Bundan tashqari, ko‘rgazma garchi unda bitishuvlar o‘tkazilgan
bo‘lsa ham o‘z ruxiga ko‘ra asosan ma’rifiy-targ‘ibot yo‘nalishiga ega, ko‘p
hollarda unda «kelajak tovarlari» ham namoyish qilinadi. Yarmarka esa birinchi
navbatda tijorat yo‘nalishi bilan ajralib turadi, unda hali talabdan qolmagan «eski»
tovarlar ham bo‘lishi mumkin.
5.Iste’molchining iqtisodiy xulqi. Naflilik nazariyasi
19

Sotuvchi uchun ko‘rgazma va yarmarkaning ahamiyati birinchi navbatda o‘z
raqiblari tovarlarini o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lishi va turli reklama
vositalaridan foydalanib, o‘z tovarlarini keng reklama vositalaridan foydalanib, o‘z
tovarlarini keng reklama qilishi bilan belgilanadi.
Reklama va tovar sotishni rag‘batlantirish tadbirlarini belgilash, rejalashtirish
va uni amalga oshirish, katta xarajatlar sarflashni talab qilish bilan bir qatorda
yuqori malakali mutaxassislarni ishga jalb etishni taqazo qiladi. Odatda sanoat
firmalari bunday mutaxassislarga ega emas. Shu sababli, qoida tarzida, bu ishlarni
amalga oshirish ixtisoslashgan tashkilotlarga buyuriladi. Ularning uch turi-reklama
agentligi, umummilliy reklama beruvchilar, chakana reklama beruvchilar mavjud.
Reklama agentliklarini quyidagi prinsiplariga ko‘ra tavsiflash mumkin:
-ko‘rsatadigan xizmatlari hajmiga ko‘ra-universal;
-muayyan tovar va reklama vositalariga ko‘ra ixtisoslashgan;
-faoliyati sohasiga ko‘ra-ichki bozorda ish ko‘radigan va ichki hamda tashqi
bozorda ish ko‘radigan turlari.
Hozirgi sharoitda «to‘liq xizmat ko‘rsatish» agentliklari tobora keng
tarqalmoqda. Ular savdo reklama siyosatining umumiy va ayrim masalalari
bo‘yicha o‘z mijozlariga maslahatlar beradi, u yoki bu tovarni chiqarishning
maqsadga muvofiqligi haqida sanoat firmalariga tavsiyalar tayyorlaydi, reklama
kompaniyasining rejasi va smetasini tuzadi, uni o‘tkazishning muddatlari va
davriyligini belgilaydi, reklama kompaniyasi rejasiga muvofiq holda o‘rinlar va
xizmatlarni sotib oladi, tadbir o‘tkazish vaqtini belgilaydi, reklamani tayyorlashni
amalga oshiradi. Shunday qilib, «to‘liq xizmat ko‘rsatish» agentligi reklama
kompaniyasini ishlab chiqish bilan birga marketing bilan bog‘liq ko‘pgina
xizmatlarni bajaradi.
AQShda besh mingdan ortiq firma reklama agentligi tarzida ish olib boradi.
Ammo asosiy ish bir necha yirik tashkilot hissasiga to‘g‘ri keladi. Yirik agentliklar
yirik reklama beruvchilarga xizmat ko‘rsatadi. Yirik reklama beruvchilar esa
nisbatan katta bo‘lmagan tovarlar guruhi: oziq-ovqat mahsulotlari, dori-darmonlar,
kasmetika vositalari, avtomobillar, tamaki mahsulotlari va shunga o‘xshashlar
20

doirasida ish olib boradi. Ishlab chiqaruvchilar keng ko‘lamli umummilliy reklama
yordamida iste’molchiga tovarni ilgariroq sotishga va xaridorlarda o‘z markasiga
mansub tovarlar ixlos uyg‘otishga harakat qiladilar.
Bunday hollarda reklama marketing kompleksida etakchi tarkibiy qismga
ayldanadi.
Reklama beruvchi bilan agentlik o‘rtasidagi munosabatlar o‘zaro tuziladigan
shartnoma bilan tartibga solinadi Bu shartnomada agentlik ko‘rsatadigan jami
xizmatlar ko‘rsatiladi. Reklamani tarqatish vositalariga xaqni reklama agentligi
mijoz hisobidan to‘laydi. SHu sababli ham mijoz agentlikka to‘lovlarni o‘z vaqtida
o‘tkazib qo‘yishi kerak. Reklama agentligi xizmatlari uchun xaq beruvchi
tomonidan emas, balki agentlikning reklamasidan foydalangan reklama-axborot
vositalari tomonidan to‘lanadi. Komission mukofot (vositachilik haqi)ning oddiy
miqdori reklama qiymatining 15%ini tashkil etadi. Bundan tashqari, «to‘liq xizmat
ko‘rsatish» agentliklari tomon haqi ham oladi. Tovon haqiga xarajatlarning haqiqiy
qiymati bilan birga bozorni tadqiq etish, iste’molchilar talabi holatini tahlil qilish,
iste’molchi ruxiyatiga ta’sir ko‘rsatish usullarini ishlab chiqish kabi xizmatlarga
kafolatli daromadlar ham kiradi. Juda ko‘p hollarda xizmat ko‘rsatishda agentlik
mijozning reklamasi bilan bog‘liq ishlarning bir yillik umumiy qiymatini
baholaydi va oylik teng badallar ko‘rinishida gonarar oladi. Gonarar summasini
belgilash uchun buyurtmani bajarish uchun turli bo‘limlar sarf etadigan umumiy
ish soatlari miqdori hisoblanadi va soatlar soni bir soatlik ish haqi stavkasiga
ko‘paytiriladi, so‘ngra bu miqdorga qo‘shimcha xarajatlar va foyda uchun yana
25% qo‘shiladi. Agentlik reklama vositalaridan vaqt va o‘rin sotib olgani uchun
mijozga rasmiy e’lon qilingan tariflar bo‘yicha komission tashlamalar bilan 15%
chegirib, to‘lov varaqasi yuboradi. Chetdan material bergan va xizmat
ko‘rsatganlarga to‘lanadigan xaq varaqasida amaldagi xarajatlar keltiriladi. Yil
davomida yoki oxirida xarajatlarning baholangan va amaldagi miqdorlari
o‘rtasidagi har qanday farqni tugatish uchun ganarar summasiga tuzatishlar
kiritiladi. Marketingda kommunikatsiya deb biz har xil auditoriyalar adresiga, shu
21

jumladan, xaridorlar, sotuvchilar, ta’minotchilar, aksionerlar, boshqaruv
organlariga firmadan yuboriladigan signallar majmuini tushunamiz.
Kommunikatsiya siyosati (promotion mix) – bu tovarni bozorga siljitish
usullari yig‘indisidir. Kommunikatsiyaning asosiy vositalari bo‘lib pablik rileyshnz
– jamoat bilan aloqa; reklama; sotishni rag‘batlantirish; maxsus
ko‘rgazmalar; shaxsiy sotuv hisoblanadi.
Reklama- bir tomonlama ommaviy kommunikatsiyaning to‘lovli turi bo‘lib,
u aniq bir xzomiydan chiqib, firma faoliyatini bevosita yoki bilvosita
qo‘llabquvvatlashga xizmat qiladi.
Shaxsiy sotuv- bu «ulchalik» kommunikatsiya yakka ikki tomonlama bo‘lib
(dialog) maqsadi mizojni to‘xtovsiz tarzda harakatga keltirishga undash. Bir
vaqtning o‘zida firma uchun axborot manbai hamdir.
Savdoni avj oldirish-shaxsiy reklama va shaxsiy savdoni to‘ldiruvchi hamma
tovarni sotishni tezlashtirish va ma’lum kengaytirishga qaratilgan vaqtincha
choralarni o‘z ichiga oladi.
Jamoatchilik bilan aloqa-aniq maqsadga qaratilgan xarajatlar yaramida
tashkilot va uning turli auditoriyalari orasida, o‘zaro bir-birini tushinish va
ishonchli ruxiy holat yaratishga xizmat qiladi. Bu erdagi kommunikatsiyaning
maqsadi faqat sotishgina emas, balki firma faoliyatini qo‘llab-quvvatlash hamdir.
Bu an’anaviy muloqot vositalaridan tashqari quyidagi bevosita kommunikatsiya
turlari: salonlar, yarmarkalar, ko‘rgazmalar, pochta orqali tarqatish, telemarketing,
kataloglar orqali savdo ham mavjud.
22

5.1-jadval
Kommunikatsiya quyidagicha tasniflanadi: kontakt turi bo‘yicha shaxsiy va
shaxsiy bo‘lmagan; jadalligi bo‘yicha jadal va takror; qo‘llash chastotasi bo‘ycha
yagona va ko‘p marotabalik; ta’sir natijasiga ko‘ra samarali va samarasiz.
Kommunikatsiya tashuvchilari sifatida menejment(firma boshqaruvi);
xodimlar; mijozlar; jamoat; biznes bo‘yicha sheriklar.
Kommunikatsiya maqsadi: Uzatuvchi qanday auditoriyaga etib bormoqda
ekan va qanday javob olmoqchi ekanini aniq bilishi lozim.
Ma’lumot tayyorlash. Pivbar, xaridorlarning tajribasini va ko‘zda tutilgan
auditoriyaning ma’lumotlarini dekodlash usulini hisobga olmoq kerak.
Kanallarni rejalashtirish. Uzatuvchi o‘z ma’lumotlarini ko‘zlagan
auditoriyaga eng yaxshi etkazib bera oladigan kanallar orqali o‘zatish kerak.
Ma’lumot samaradorligi-kuzatuvchining aks aloqa signallari bo‘yicha
ko‘zlangan auditoriyaning o‘zatilgan ma’lumotlarga javobini baholay olishi kerak.
Yuqorida sanab o‘tilgan samaradorlik shartlari har qanday marketing
kommunikatsiya dasturiga kiruvchi qarorlar to‘plamini belgilaydi.
Marketing kommunikatsiyasining ikki asosiy vosita-bu savdo xodimlari
orqali shaxsli muloqotlar va reklama kanallari orqali shaxssiz muloqotlardir.
Shaxsiy savdo samaradorligi reklamadan ancha ko‘pdir. Reklamaning
yutug‘i uning narxida: reklama yordamida bitta muloqot savdo agentining vizitidan
ancha arzon.
23Tovar ishlab
chiqarishdagi ijtimoiy
zaruriy sarflar (qiymat)
Raqobat kurashlari
Talab va taklif
nisbatlariTurli xil to‘g‘ri
soliqlar Davlat iqtisodiy siyosati Tovar yoki xizmatning
nafliligi
NARX
Pulning qadr-qimmati

Reklama qisqa vaqt oralig‘ida qayta auditoriyalar bilan muloqot qilishga
imkon bersa, agent esa oz sondagi klient (mijoz)larga bera oladi.
Tor doiradagi xaridorga kerak bo‘lgan murakkab holi keyin ishlatiladigan
tovarga nisbatan umumiy tarzdagi soddalashtirilgan reklamadan ko‘ra savdo
agentining tasviri kuchliroq.
Agent bevosita ta’sir etib xaridordan darhol buyurtma olishi mumkin holda,
reklamalarning taniqliligi va imiji orqali tavsir etish natijasi ancha vaqtdan so‘ng
olinadi.
Shuning uchun kommunikatsiyaning shaxsiy ta’siri ikkinchi darajali bo‘lgan
hollarda iqtisod va ishlab chiqarishi nuqtai nazaridan reklamadan foydalanish
maqsadga muvofiq.
Kommunikatsiyaning asosiy shakli bu reklamadir.
Reklama agentligi-bu reklama beruvchilar uchun ixtisoslashtirilgan xizmat
turlarini taklif etuvchi vositadir.

Marketingning kommunikatori quyidagi masalalarni hal etishi lozim:
maqsadli auditoriyani aniqlash; maqsadli auditoriyani aniqlash bu
kommunikatorning eng asosiy vazifasi hisoblanadi. Siz kim uchun tovar ishlab
chiqargan bo‘lsangiz, o‘sha sizning maqsadli auditoriyangiz hisoblanadi. Masalan,
aholining ma’lum bir qatlami, ayollar, yoshlar, biznesmenlar va boshqalar. reklama
qilishdan asosiy maqsadni aniqlash. Siz turli maqsadlarda tovaringizni reklama
qilishingiz mumkin. Bu maqsadlarni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
a) tovar haqida ma’lumot berish – bunda xaridorlar shunday tovarlar borligi,
tovarning nomi, markasi haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladilar.
b) xaridorlarning tovar haqidagi bilimlarini oshirish – bunda xaridor tovar
haqida ma’lumotga ega bo‘lishi mumkin, lekin bu ma’lumotlar etarli bo‘lmasligi
mumkin. O‘shanda tovar haqida to‘liq ma’lumot beriladi.
v) xaridorni tovarga bo‘lgan munosabatini ijobiy tomonga o‘zgartirish –
bunda asosan xaridorning tovar haqidagi fikri va tovarga bo‘lgan munosabati
yaxshi bo‘lmagan holda foydalaniladi. Ya’ni kommunikator xaridorlar tovarni
24

yoqtirmasliklari sababini aniqlab, reklama orqali o‘sha kamchiliklarni bartaraf
etilganligini ko‘rsatib berishi kerak.
g) xaridorlarni ishontirish. Buning uchun ishontiruvchi reklamadan
foydalaniladi. Bunda sizning tovaringizning raqobatchilar tovarlaridan ustunliklari
va uning foydaliligi ko‘rsatiladi. Ishontirishning asosiy vositalaridan biri bu omma
bilan aloqa hisoblanadi.
d) sotish hajmini oshirish maqsadida qilinadigan reklama. Bunda tovar haqida
hamma etarli ma’lumotga ega, lekin xaridorlarga tovarni eslatib turadi.
Axborotni tanlash. Siz, qanday maqsadda reklama qilishingizni aniqlab
olganingizdan keyin shunday reklama tekstini tayyorlashingiz kerakki, u maqsadli
auditoriyaga o‘z ta’sirini o‘tkazsin.
Axborotlashtirish vositalarini tanlash. Kommunikator ma’lumotni
tayyorlagandan keyin uni qaysi kanal orqali etkazishni aniqlash kerak.
Ma’lumotlarni etkazishning ikki asosiy turi farqlanadi: shaxsiy (individual) va
umumiy.
- shaxsiy (individual) kanalga xaridor bilan alohida suhbat o‘tkazish, telefon
orqali aloqa qilish, pochta orqali murojaat qilish va boshqalar kiradi;
- umumiy kanalga ommaviy axborot vositalari, turli chora-tadbirlar,
konferensiyalar va boshqalar kiradi.
Marketing kommunikatsiyasida asosiy o‘rinni reklama egallaydi. Bu bozor
faoliyatining ko‘p qirrali ko‘rinishi bo‘lib, u ba’zan mustaqil yo‘nalishga ajratiladi.
Marketing va reklama bir yirik jarayonning ikki tomonnini tashkil etadi. Shu bilan
bir vaqtda reklama marketing tizimida o‘ziga xos o‘rinni egallaydi.
Reklamaning faoliyat doirasi o‘z ichiga:
1) Iste’molchining reklama qilinayotgan tovar va xizmatga hamda bozorga
bo‘lgan extiyojini o‘rganish;
2) Maqsadga erishishni strategik rejalashtirish, bozor chegarasini aniqlash,
reklama vositalaridan foydalanish rejalarini ishlab chiqarish va uni
mohiyatlashtirish yuzasidan zarur tadbirlar ishlab chiqish;
25

3) Reklama vositalarini tanlash bo‘yicha xarajatlar tizimini belgilashda taktik
qarorlar qabul qilish, matbuotda e’lonlarning yoritilishi va namoyish qilinishi
yuzasidan tadbirlar ishlab chiqish;
4) Matn yozishni hisobga olgan holda e’lon tuzish, maket tayyorlash, uni
badiiy bezash va ularni ishlab chiqarishni o‘z ichiga oladi.
Chakana savdodagi reklamani qo‘llash joyiga, vazifasiga texnikaviy
vositalarni qo‘llash va ulardan foydalanish uslublariga qarab bir-biridan farq qiladi.
Qo‘llanish joyiga ko‘ra reklamalar do‘konga kiruvchi xaridorlarga
mo‘ljallangan do‘kon ichidagi va butun aholiga qaratilgan do‘kon to‘g‘risidagi
turlarga bo‘linadi.
Vazifasiga ko‘ra reklama vositalari aholining muayyan kategoriyalari va
guruhlariga (maktab o‘quvchilari va ularning ota-onalariga, paxtakorlarga, parxez
taomga muhtoj bo‘lgan kishilarga va shu kabilarga) mo‘ljallangan bo‘ladi.
Texnikaviy vositalarni qo‘llash va ulardan foydalanish uslublariga ko‘ra
reklama quyidagi turlarga bo‘linadi:
a) Vitrina-ko‘rgazma reklamasi (deraza va do‘kon ichkarisiga o‘rnatilgan
vitrinalar, do‘konlardagi va boshqa jamoat joylaridagi tovar ko‘rgazmalari);
b) Tasviriy, fotografik yoritilgan reklamalar (do‘konlarning tamg‘alari, reklama
yozuvlari, plakatlar, preyskurantlar, ko‘rsatkichlar, transparantlar, e’lonlar);
v) Bosma reklama (varaqalar, kataloglar, prospektlar, gazeta va jurnallardagi
e’lonlar);
g) Namoyish reklamasi (mahsulotlarni tatib qurish, kiyim-kechakning yangi
modellarini namoyish qilish va shu kabilar);
d) Kino- televizion va diapozitiv reklamasi;
e) Ovozli reklama. Kishilarning ehtiyoji ilmiy va hayotiy tushuncha
bo‘lib, iqtisodiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida amal qilib kelmoqda, chunki
bu tushuncha kishilarning hayotiy vositalarga bo‘lgan zaruriyatini bildiradi.
Ehtiyojning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi ko‘rinishi va amal qilishi talabdir.
Lekin talab ehtiyojdan farq qiladi va mustaqil iqtisodiy kategoriya (ilmiy
tushuncha) sifatida amal qiladi. Uning farqi shundan iboratki, kishilarning ehtiyoji
26

o‘sib boraveradi, cheksizdir. U pul bilan ta‘minlansa va sotib olish kurbiga ega
bo‘lgan taqdirda talabga aylanadi.
Demak, aytish mumkinki, talab – bu pul bilan ta‘minlangan ehtiyojdir.
Ehtiyoj sotib olish uchun zarur bo‘lgan pul bilan ta‘minlanmasa, u “xoxish”,
“istak” bo‘lib qolaveradi.
Bozordagi narxlarni o‘zgarib turish darajasida iste‘molchilarning tovar va
xizmatlarning ma‘lum turlarini va ma‘lum miqdorlarini sotib olishga layoqati
bo‘lgan ehtiyoj talab deyiladi.
Talablar turlicha bo‘ladi. Bir xil tovar va xizmatga bo‘lgan talabning ikki
turi bor va ular bir-biridan farq qilinadi. Shu boisdan, yakka talab va bozor talabi
bo‘ladi.
Har bir iste‘molchining, ya‘ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning
moddiy va nomoddiy ne‘matlarga bo‘lgan talabi – bu yakka talab deyiladi. Bir
qancha iste‘molchilarning tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talablari yig’indisi bozor
talabi deyiladi.
Misol keltiramiz. Bir kg kartoshkani narxi 600 so‘m bo‘lsa, talab 5 kg bo‘ladi
(bir oy davomida). 500 so‘m bo‘lsa, 7 kg bo‘ladi, 300 so‘m bo‘lsa, talab 10 kg
chiqadi. Bozor talabi esa, 1 tonna, 2 tonna, 4 tonna va xaqozo bo‘lishi mumkin.
Mahsulot narxi va sotib olinadigan tovar miqdori o‘zgarishi o‘rtasida
bo‘ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog’liqlik talab qonuni deyiladi.
Talab miqdori va hajmi faqat narxga bog’liq bo‘lib qolmasdan, bir qator
omillar ham ta‘sir qiladi:
1. Iste‘molchilarning didi, ya‘ni tovarlar va xizmatlarni sotib olishga
yoki olmaslikka moyilligi yoki moyil emasligidir.
2. Bozor iste‘molchilarning soni.
3. Iste‘molchilarning daromadlari
4. Bir-biriga bog’liq tovarlarning narxi
5. Kelajakda narx va daromadlarning o‘zgarishi ehtimoli.
Ana shu omillar o‘zgarishi talab hajmining o‘zgarishiga qanday ta‘sir
ko‘rsatishga harakat qilamiz:
27

1. Biron-bir tovarga iste‘molchining didida ijobiy o‘zgarish ro‘y bersa,
narxning tegishli darajasida unga bo‘lgan talab ortadi va aksincha bo‘ladi.
2. Bozorda iste‘molchilar soni ko‘paysa, talab ortadi, iste‘molchilarning
soni kamaysa talab qisqaradi.
Masalan, aloqa vositalarining takomillashuvi xalqaro moliyaviy bozor
doirasini, undagi qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdi jarayonlarida ishtirok
etuvchilar sonini mislsiz kamaytiradi hamda aktsiya va obligatsiya kabi moliyaviy
aktivlarga bo‘lgan talabning o‘sishiga olib keladi. Tug’ilish darajasining pasayishi
bolalar bog’chasi va maktabga bo‘lgan talabni kamaytiradi.
3. Pul daromadi o‘zgarishining talab hajmiga ta‘siri boshqa omillarga
qaraganda ancha murakkab. Daromad yuqori bo‘lsa, iste‘molchilar yuqori sifatli
tovarlarni xarid qiladilar va aksincha. Masalan, non, kartoshka o‘rnida go‘sht, asal
va sut maxsulotlari xarid qilinadi.
Daromadning o‘zgarishi bilan talab miqdori to‘g’ri bog’liqlikda
o‘zgaradigan tovarlar oliy toifali tovarlar deyiladi. Daromadlar o‘zgarishi bilan
talab miqdori teskari bog’liqlikda o‘zgaradigan tovarlar past toifali tovarlar
deyiladi.
Iste‘molchilar daromadi va ular tomonidan sotib olinadigan tovarlar miqdori
o‘rtasidagi bog’liqlik nemis iqtisodchisi va statisti Ernst Engel (1821-1896)
tomonidan chuqur tadqiq etilgan. Shunga ko‘ra, iste‘molchi daromadi bilan u
tomonidan sotib olinishi mumkin bo‘lgan tovarlar miqdori o‘rtasidagi o‘zaro
bog’liqlik Engel qonuni deyiladi. Haqiqatan ham, aholi daromadlari o‘sib borishi
bilan tovarlar ko‘proq xarid qilinadi, daromadlar pasaysa (kamaysa) xarid qilish
ham pasayadi.
Past toifali tovarlar uchun Engel egri chizig’i pasayuvchi ko‘rinishda bo‘lib,
daromadlar oshib borishi bilan iste‘molchilar ularni kamroq miqdorda sotib
oladilar. Agar tovarning iste‘moli daromad darajasiga bog’liq bo‘lmasa, u xolda
Engel egri chizig’i tik holda bo‘ladi.
4. O‘zaro bog’liq tovarlar narxi o‘zgarishining talabga ta‘sirini
o‘rganishda ularning 2 guruhga ajratish maqsadida muvofiq bo‘ladi:
28

1) o‘zaro bir-birini almashtiruvchi yoki o‘rinbosar tovarlar; 2) o‘zaro bir-birini
to‘ldiruvchi tovarlar.
Masalan, sariyog’ narxining oshishi margaringa bo‘lgan talabning ortishiga
olib keladi. Agar avtomobilning narxi oshsa benzindan bo‘lgan talab qisqaradi va
aksincha bo‘ladi.
5. Kelgusida iste‘molchi daromadlari, tovar narxi o‘zgarishining kutilishi va
tovarlar miqdorining yetarli bo‘lishi yoki bo‘lmasligi kabi omillar talab hajmining
o‘zgartirishi mumkin. Kelgusida narxning nisbatan oshishining kutilishi,
iste‘molchi
29

Xulosa
Aksincha, davlat qandaydir tovar ishlab chiqarish yoki biror sohaga
subsidiya bersa, bu amalda xarajatlarni kamaytiradi va uning taklifini oshiradi.
- boshqa tovarlar narxlarining o‘zgarishi ham mazkur tovar taklifini
o‘zgartiradi. Masalan, qo‘y go‘shti narxining pasayishi mol go‘shti taklifini
oshiradi. Aksincha, mol go‘shti narxining tushishi qo‘y go‘shti taklifini oshiradi.
- kelgusida mahsulot narxining o‘zgarishining kutilishi ham ishlab
chiqaruvchining bugungi kundagi bozorga mahsulot yetkazib berish xohishiga ta
‘sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, kelajakda neft narxining keskin pasayishining
kutilishi neftning taklifini pasaytiradi.
- tovar ishlab chiqaruvchilar qanchalik ko‘p bo‘lsa, taklif qilinadigan
mahsulot miqdori shunchalik ko‘p bo‘ladi, chunki tovar ishlab chiqarish
ko‘payadi.
Taklif hajmining o‘zgarishiga tovarning saqlanish xususiyati, saqlash
xarajatlari va tansport-tashish imkoniyatlari ham ta ‘sir ko‘rsatadi. Masalan, uzoq
vaqt saqlab bo‘lmaydigan qishloq xo‘jalik va oziq-ovqat mahsulotlari uchun taklif
kamdan-kam o‘zgaruvchan bo‘ladi.
Qishloq xo‘jaligiga yaroqli bo‘lgan yerlar cheklangan bo‘lsa, uning narxi
(renta) qanchalik oshmasin, yer taklifini oshirib bo‘lmaydi.
Ijodiy kasb soha xodimlarining (masaln, olimlar, shoirdar, yozuvchilar,
musavvirlar va boshqalar) mehnat mahsuli va noyob san ‘at asarlarining taklifi
ham noo‘zgaruvchan bo‘ladi.

30

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbеkiston
sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari / I.A.Karimov. – T:
O‘zbеkiston, 2009. – 56 b.
2. „Шавкат Мирзиёев назван «Человеком года в
Азии»“ (ru). « Газета .uz» (2018-yil 21-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 7-fevral .
3. Razzoqov A. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Oliy ta’lim muassasalarining
talabalari uchun darslik / A.A.Razzoqov, Sh.H.Tashmatov, N.T.O‘rmonov. – T.:
Iqtisod-moliya, 2007. – 320 b.
4. O‘lmasov A., Vahobov A. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.:
«Sharq» nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006. – 480
b.
5. Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T.,
«Fan va texnologiya» nashriyoti, 2005. – 784 b.
6. Simkina L.G. Ekonomich е skaya t е oriya. 2- е izd. – SPb.: Pit е r, 2008. –
384 s.
7. Stankovskaya I.K., Str е l е ts I.A. Ekonomich е skaya t е oriya: uch е bnik /
I.A.Str е l е ts. – 3- е izd., ispr. – M.: Eksmo, 2008. – 448 s.
9. Ekonomich е skaya t е oriya / Pod r е d. A.I.Dobrinina, L.S.Taras е vicha, 3- е
izd. – SPb.: Izd. SPbGUEF; Pitеr, 2008. – 544 s.

31

Narx va daromadlar o‘zgarishining iste’molchi tanloviga ta'siri

Sotib olish