Nasaf olish pigmentlari - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	765.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	21 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

ALLAMBERGANOVA HULKAR

Ro'yxatga olish sanasi 01 Noyabr 2024

2 Sotish

Nasaf olish pigmentlari

Sotib olish

REJA:
Kirish.
I.Bob.Adabiyotlar tahlili
II.Bob. Asosiy qism
2.1 Nafas olish pigmentlari tushunchasi va ularning ahamiyati
2.2 Nafas olish pigmentlarining funksianal xossalari va ularning adaptiv
ahamiyati
2.3 Nafas olish koeffitsiyenti
Xulosa.
Ilovalar
Foydalanilgan adabiyotlar.

KIRISH.
Nafas olish pigmentlari, jumladan, gemoglobin, miyoglobin va gemotsianin,
tirik organizmlar uchun hayotiy muhim komponentlardir. Ular kislorod
molekulalarini bog‘lab, hujayralarga etkazish orqali organizmning energiya ishlab
chiqarish jarayonlarida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu pigmentlar nafaqat inson va
sutemizuvchilarda, balki boshqa turli biologik guruhlarda ham keng tarqalgan
bo‘lib, har bir tur uchun moslashuv mexanizmlari va o‘ziga xos funksiyalarga ega.
Mavzuning dolzarbligi shundaki, o simlik nafas olish pigmentlarini o‘rganishʻ
ekologik barqarorlik, iqlim o‘zgarishiga qarshi kurash va qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarish sohasida dolzarb mavzulardan biridir.
1. O simlik nafas olishining muhim ahamiyati: O simliklar nafas olish jarayonida
ʻ ʻ
kislorod sarflab, energiya ishlab chiqaradi. Bu energiya hujayralarning o‘sishi,
bo‘linishi va boshqa hayotiy jarayonlar uchun zarur. Shu sababli, o simliklarning
ʻ
nafas olish jarayonini chuqur o‘rganish ular biologiyasi va umumiy hayotiy
tsikllarini tushunish uchun muhimdir.
2. Atmosfera va global iqlimga ta siri: O simliklar nafaqat kislorod chiqaradi, balki
ʼ ʻ
karbonat angidridni ham o‘zlashtiradi. Ularning nafas olish pigmentlarini va
fotosintez jarayonidagi o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish, o‘simliklarning
karbon balansi va global iqlim o‘zgarishlariga qanday ta’sir ko‘rsatishini
tushunishda dolzarb hisoblanadi.
3. Ekologiya va o‘simliklarning moslashishi: O‘simliklar o‘zlarining yashash
muhitiga moslashishda nafas olish pigmentlarining xossalaridan foydalanadi.
Ushbu pigmentlarning o‘simliklarda qanday ishlashi haqida bilim, ekotizimlarni
asrash, noyob o‘simlik turlarini himoya qilish va ekologik muvozanatni saqlashda
foydali bo‘lishi mumkin.
4. Qishloq xo‘jaligi va biotexnologiyadagi ahamiyati: O‘simliklarning nafas olish
jarayonini optimallashtirish hosildorlikni oshirishga yordam beradi. Masalan,
o‘simlik nafas olishi jarayonida energiya ishlab chiqarishda ishtirok etadigan
2

pigmentlar o‘rganilib, hosildor navlar yaratish yoki iqlim o‘zgarishlariga chidamli
turlar ishlab chiqarish mumkin.
Mavzuning maqsadi : Ushbu kurs ishining maqsadi nafas olish pigmentlari,
ularning tarkibi, tuzilishi, funksiyalari va organizmlar hayotidagi ahamiyatini
o‘rganishdan iborat. Nafas olish pigmentlarining kislorod transportida qanday rol
o‘ynashi, turli organizmlar orasida qanday xilma-xillikka ega ekanligi va ularning
tibbiy, ekologik hamda evolyutsion jihatlari haqida ilmiy asoslangan
tushunchalarni shakllantirish ham ushbu ishning muhim maqsadlaridandir.
Mavzuning vazifalari: Ushbu kurs ishining vazifalari quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
1. Nafas olish pigmentlari haqida umumiy tushuncha shakllantirish: Nafas olish
pigmentlarining tarkibi, vazifalari va biologik ahamiyati haqida umumiy ma’lumot
berish.
2. Asosiy pigmentlarni o‘rganish: Gemoglobin, miyoglobin, gemotsianin va boshqa
nafas olish pigmentlarining tuzilishi, funksiyalari va organizmdagi roli haqida
batafsil tahlil qilish.
3. Kislorod transportidagi roli: Har bir pigmentning kislorod va karbonat
angidridni tashishda qanday ishtirok etishini tushuntirish.
4. Zamonaviy tadqiqotlarni ko‘rib chiqish: Nafas olish pigmentlarini o‘rganishga
bag‘ishlangan zamonaviy ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalarni tahlil qilish,
ularning amaliy ahamiyatini ochib berish.
5.Xulosalar chiqarish: O‘rganilgan ma’lumotlar asosida nafas olish
pigmentlarining biologik va tibbiy jihatdan muhim xususiyatlarini umumlashtirish
va muhim xulosalarni shakllantirish.
3

I.BOB.Adabiyotlar tahlili.
Ko‘pgina klassik biologik adabiyotlar o‘simliklarning nafas olish jarayonini
fotosintez jarayoni bilan bog‘liq ravishda ko‘rib chiqadi. Masalan, Smith va Brown
(2005) ning tadqiqotida fotosintez va nafas olish jarayonlari orasidagi kimyoviy
almashuvlar tahlil qilinadi, unda pigmentlarning nafaqat kislorodni bog‘lash, balki
energiya ishlab chiqarishda ham ishtirok etishi ko‘rsatilgan. Ushbu asar o‘simlik
pigmentlari haqidagi umumiy bilimlarni kengaytirishga yordam beradi va
fotosintez va nafas olish jarayonlarini birgalikda o‘rganishning muhimligini
ta'kidlaydi.
"Plant Physiology" – Lincoln Taiz va Eduardo Zeiger . Ushbu kitob o‘simlik
fiziologiyasini keng qamrab olgan, shuningdek, nafas olish jarayoni, fotosintez va
metabolizm haqida batafsil ma’lumot beradi. Kitobda o‘simliklarning kislorod
bilan bog‘lanish jarayoni, pigmentlar va energiya almashinuvi haqida tushunchalar
berilgan.
"Biochemistry and Molecular Biology of Plants" – Bob Buchanan, Wilhelm
Gruissem, va Russell Jones. Bu kitob o‘simliklar biokimyosi va molekulyar
biologiyasi haqida keng ma’lumot beradi. Nafas olish pigmentlari va ular bilan
bog‘liq fermentlar, hujayra energetikasi va kislorodga bog‘lanish mexanizmlari
kabi tushunchalar ham yoritilgan. Pigmentlarning kimyoviy tuzilishi, ularning
o‘simlik hujayralaridagi vazifalari va nafas olish jarayonidagi roli haqida batafsil
ma’lumot beradi. Shu bilan birga, kitob ilmiy tushunchalarni aniq va sodda qilib
yoritganligi uchun ham qimmatli.
O‘simlik pigmentlari va ularning ekologik o‘zgarishlarga moslashuvi ham bir
qator tadqiqotlarda o‘rganilgan. Johnson (2018) o z tadqiqotida iqlim o‘zgarishlariʻ
va kislorod konsentratsiyasining o‘simlik pigmentlariga ta’sirini o‘rganadi,
shuningdek, pigmentlarning qurg‘oqchilikka va kislorod yetishmovchiligiga
moslashish mexanizmlarini ta’kidlaydi. Ushbu tadqiqot qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishida ekologik stresslarga chidamli navlar yaratishda pigmentlarning
ahamiyatini ochib beradi.
4

Biochemistry and Molecular Biology of Plants – Bob B. Buchanan, Wilhelm
Gruissem, Russell L. Jones. Ushbu kitob o‘simliklar biokimyosi va molekulyar
biologiyasiga bag‘ishlangan, lekin unda nafas olish pigmentlarining evolyutsion
ahamiyati haqida ham ma’lumotlar mavjud. O‘simliklar va hayvonlar orasidagi
nafas olish pigmentlari farqlarini tushunish uchun foydali.
Ba’zi tadqiqotlar nafas olish pigmentlarining tibbiyot va farmakologiya
sohasidagi ahamiyatini ko‘rsatadi. Masalan, Adams va Martin (2020) o‘simlik
pigmentlarining kimyoviy moddalar bilan reaktsiyasi va ularning antioksidant
xususiyatlari haqida ma'lumot beradi. Ushbu tadqiqot o‘simlik pigmentlaridan
farmakologik preparatlar yaratishda foydalanish istiqbollarini ochib beradi, bu esa
ularning amaliy ahamiyatini kengaytiradi.
5

II.Bob. Asosiy qism
2.1 Nafas olish pigmentlari tushunchasi va ularning organizmdagi ahamiyati.
Nafas olish barcha tirik organizmlarga xos bo'lib, bunda oksidlanish tufayli
organik moddalarning, (xususan, uglevodlar) CO 2 va H 2 O gacha parchalanadi. Bu
jarayonda energiya ajralishi kuzatiladi. Bu fiziologik jarayonni quyidagicha
ifodalash mumkin:
С 6 H 12 О 6 + 6 O 2 6CO 2 + 6H 2 O + 686 kkal
Formulada ko'rsatilganidek oksidlanish jarayoni ushbu sodda, oson yo'l bilan
bormay, balki qator oraliq bosqichlari bor. Bunda hosil bo'lgan oraliq moddalardan
oqsillar, yog'lar va boshqa birikmalar sintezlanadi. Shunday qilib, nafas olish
jarayoni murakkab organik moddalarning oksidlanish bilan boradigan
parchalanishi bo'lib, bunda o'simliklarda energiya va moddalar almashinuvi amalga
oshadi. Fotosintez jarayonida hosil bo'lgan energiya nafas olishda ajraladi, buni
quyidagi formulada ko'rish mumkin.
(fotosintez) 6CO 2 +6H 2 O quyosh e ner C 6 H 12 O 6 + 686 kkal
(nafas olish) С 6 Н 12 О 6 + 6 O 2 6CO 2 + 6H 2 O + 686 kkal
1 gramm molekula qand hosil bo'lishi uchun fotosintez jarayonida 686 kkal quyosh
energiyasi sarflanadi, bu miqdor energiya nafas olish jarayonida ajraladi. Energetik
tushunchada nafas olish jarayoni fotosintezga qarama-qarshi jarayondir.
O'simliklarning alohida nafas olish organi mavjud bo'lmay (hayvonlarga o'xshab),
ularning hujayralariga kislorod bevosita o'tib boradi. Nafas olish jarayoni har xil
o'simliklar organlarida turlicha kechadi va uni nafas olish intensivligi bilan
taqqoslanadi, ya'ni nafas olishda ajralgan CO 2 miqdorining og'irlik birligi va vaqt
birligiga nisbatiga aytiladi. Nafas olish 47 jarayoni o'sishga bog'liq bo'lib, o'sish
qancha tezlashsa, nafas olish ham shuncha tezlashadi. O'simliklarning yoshi ham
nafas olishga ta'sir ko'rsatadi, yosh o'simliklarda nafas olish ancha jadal borib,
qariganda pasayadi. Nafas olish intensivligi o'simliklarning gulida yuqori bo'lib,
harorati ichida ko'tarilib, atmosferadagidan 12°C ga oshishi kuzatilgan. O'sayotgan
urug'larda nafas olish intensivligi yuqori bo'ladi. XVIII asr oxirida olimlar
o'simliklar faqat CO 2 gazini yutmay, balki uni ajratib chiqarishini ham
6

isbotlaganlar. Bu jarayonni nafas olish deb nomlaganlar. XIX asr oxiriga kelib,
A.H. Bax molekular kislorodning aktivlashuvi nazariyasini ishlab chiqdi.
Molekular kislorod oksidlanuvchi modda bilan birika olmaganligining sababi,
kislorod ikkita bog' egallagan bo'ladi, uni aktivlashtirish uchun bog'ni bo'shatish,
ya'ni uzish zarur. Aktivlangan kislorod oksidlanuvchi moddaga birikishi mumkin,
bunda peroksid hosil bo'lib, u o'z navbatida parchalanib keyin oksidlanishni
amalga oshiradi. 1
Nafas olish oqsillari aerob nafas olishda ishtirok etuvchi moddalarni qayta
ishlaydi; masalan, kislorod, karbonat angidrid, protonlar va elektronlar. Ikkita
asosiy tur mavjud: gaz tashuvchilar (gemoglobinlar, miyoglobin, gemeritrin va
boshqalar) va elektron tashuvchilar (sitoxromlar). ADP va yuqori energiyali
birikmalardan ATP hosil qiluvchi bosqichma-bosqich jarayonda elektron tashuvchi
oqsillar butun biologiya piramidasining negizida harakat qilishini takrorlash kerak.
Ularni to'ldiruvchi kislorod tashuvchilardir. Ularsiz kislorod nosog`lom
to'qimalarda elektron tashish zanjiri terminal elektron qabul qiluvchining
etishmasligi tufayli to'xtab qoladi va yirik ko'p hujayrali organizmlar hozirgi
ko'rinishida mavjud bo'lmaydi. Gemoglobinlar va miyoglobinlar birinchi
o'rganilgan kislorod tashuvchi oqsillar edi. Bu, ehtimol, ularning umurtqali
hayvonlarda universalligi va boshqa organizmlar guruhlarida keng tarqalishi
tufayli sodir bo'lgan. Gemoglobin funktsional xususiyatlari metabolik nazorat
ostida bo'lgan oqsilni ifodalovchi prototipga aylandi. 2
Barglardan pigmentlarni ajratish uchun spirt yoki aseton (organik erituvchilar)
dan foydalaniladi. Ekstraktda quyidagi pigmentlar: yashil - xlorofill "a" va xlorofill
"b", sariq - karotin va ksantofil (karotinoidlar) ajraladi. Xlorofill. Xlorofill suvda
erimaydi, tuzlar, kislotalar va ishqorlar ta'sirida o'zgaradi. Xlorofillni ajratib olish
uchun etil spirt yoki asetondan foydalaniladi. Xlorofill "a" ning empirik formulasi:
1
O'simliklar fizioiogiyasi va biokimyosi: R. A. Alimova, M. T. Sagdiyev
2
https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/respiratory-pigment
7

C 55 H 72 O 5 N 4 Mg; - xlorofill "b" niki C 55 H 70 O 6 N 4 Mg bo'ladi. Xlorofill "a" ikki
atom H ko'p va bir atom О kamligi bilan xlorofill "b"dan farqlanadi. Ularning
yoyilgan formulasi quyidagicha: Xlorofill molekulasida Mg elementi asosiy o'rin
egallaydi. Bu elementni siqib chiqarish uchun eritmaga xlorid kislota qo'shilsa bas,
yashil pigment qo'ng'ir rangga o'tib, feofitin hosil qiladi, bunda Mg elementi o'rnini
ikki molekula H atomi egallab, qaytarilish reaksiyasi amalga oshadi. Ushbu
eritmaning yashil rangini qayta tiklash uchun feofitin molekulasiga Mg element
yoki og'ir metall tutgan tuz ta'sir ettiriladi. Bundan ko'rinib turibdiki, xlorofill
molekulasining yashil rangi Mg elementiga bog'liq ekan. Xlorofillning spirtli
eritmasiga ishqor ta'sir ettirilganda, fitol va metil spirtlar ajraladi, bunda
xlorofillning yashil rangi yo'qolmaydi, chunki molekula yadrosi saqlanadi.
COOCH 3
C 32 H 30 ON 4 Mg +2NaOH
COOC 20 H 39
COONa
C 32 H 30 ON 4 Mg + CH 3 OH + C 20 H 39 OH
COONa metil fitol
Bu reaksiya xlorofillning sovunlanish reaksiyasi deb ham yuritiladi. Hamma
o'simliklarda xlorofillning kimyoviy tarkibi bir xil bo'ladi. Xlorofill "a" ning
miqdori xlorofill "b" ga nisbatan uch marta ko'p bo'ladi. Xlorofillning umumiy
miqdori quruq moddasiga nisbatan 1% ni tashkil qiladi. Xlorofill kimyoviy
tabiatiga ko'ra, qon tarkibidagi gemoglobinga yaqin bo'lib, molekulasida asosiy
o'rin egallaydigan Fe o'rnida Mg tutadi. Shundan ular fiziologik fimksiyasiga ko'ra
farq qiladi. Xlorofill o'simliklarda fotosintez jarayonida faol ishtirok etsa,
gemoglobin odam va hayvonlar organizmidagi nafas olish jarayonida ishtirok etib,
kislorod va karbonat angidridni tashish vazifasini bajaradi. Xlorofill quyosh
energiyasini yutib, uni kimyoviy reaksiyalarning borishiga yo'naltiradi. U nurni
tanlab o'tkazish xossasiga ega. Rangsiz nur prizma orqali o'tkazilsa, etti xil rang
ko'rinadi, ular bir-biriga o'tib boradi. Bunday nurda xlorofill eritmasi qizil va ko'k
binafsha nurlarni yaxshi yutadi.
8

Yashil nurlar kam yutiladi, shuning uchun yuzaki nurlanganda xlorofill yashil rang
beradi. Mabodo, nurlar konsentratsiyasi oshirilsa, xlorofillning nurlarni yutish
chizig'i kengayib, bir qism qizil nurlar yutilmaydi. Xlorofill "a" va "b" laming
yutish spektrlari bir-biriga yaqin bo'ladi. Qaytarilgan nurda xlorofill 37 qizg'ish
rangda bo'lib, yutgan nurining to'lqin uzunligini o'zgartiradi. Bu holati xlorofillning
flyuoressensiyasi deyiladi. Karotin va ksantofill pigmentlari ko'k va binafsha
nurlarni yutadi. Bu pigmentlar yordamida yutilgan energiya xlorofill "a"ga berilib,
u fotosintezda bevosita ishtirok etadi. Karotin provitamin A deyiladi, chunki uning
parchalanishi natijasida ikki molekula vitamin A hosil bo'ladi. Karotinning
formulasi -C 40 H 56 , ksantofillniki esa-C 40 H 54 (OH) 2 .
9

2.2 Nafas olish pigmentlarining funksianal xossalari va ularning adaptiv
ahamiyati
O‘simliklar nafas olish pigmentlari haqida gapirganda, aslida ular
o‘simliklardagi fotosintez va nafas olish jarayonlarida yordam beradigan
pigmentlar bo‘lmaydi, chunki o‘simliklarning nafas olish jarayoni asosan kislorod
va karbonat angidridni transport qilishga emas, balki energiya ishlab chiqarishga
yo‘naltirilgan. Nafas olish pigmentlari odatda hayvonlarda va ba'zi hasharotlarda
uchraydi, masalan, gemoglobin va mioglobin. Ammo o‘simliklarning energetik
jarayonlariga o‘xshash jarayonlar mavjud, shuningdek ba'zi maxsus pigmentlar
o‘simliklarda hayotiy jarayonlar, jumladan, stressga moslashish, stressni bartaraf
etish va atrof-muhit sharoitlariga javob berish uchun yordam beradi. Biroq, agar
nafas olish jarayonida ishtirok etadigan o‘simlik pigmentlarini nazarda tutayotgan
bo‘lsangiz, ba'zi maxsus pigmentlar, masalan xlorofill, o‘simlikda kislorod ishlab
chiqarishga va energiya almashinuvi jarayonlarida yordam berish uchun ishlatiladi.
Quyida o‘simliklarning adaptiv ahamiyati haqida ko‘proq ma'lumot keltirilgan:
Fotosintez va Xlorofillar: Xlorofillar fotosintezda asosiy pigmentlar bo‘lib, quyosh
nuri energiyasini so‘rib, o‘simliklar uchun zarur bo‘lgan kimyoviy energiyaga
aylantiradi. Xlorofillar nafas olish uchun zarur bo‘lgan kislorodning ishlab
chiqarilishiga yordam beradi. Bu o‘simliklarni atrof-muhitga moslashishda yordam
beradi, chunki ular yorug‘lik energiyasini maksimal darajada so‘rish uchun optimal
sharoitlarni yaratadi. O‘simliklar atrof-muhitdagi yorug‘lik darajasiga moslashish
uchun o‘zlarining xlorofill miqdorini oshirishlari mumkin.[1]
Karotenoidlar: Karotenoidlar o‘simliklarni ortiqcha yorug‘likdan va
oksidlanishdan himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Ular o‘simliklarda mavjud
bo‘lgan antosiyaninlar bilan birga, stressga moslashish uchun ishlab chiqiladi.
Karotenoidlar, shuningdek, o‘simliklarni ultrabinafsha nurlaridan himoya qilishga
yordam beradi va ular orqali o‘simliklar atrof-muhitdagi zararlı ta'sirlarga javob
berishadi.
10

Antosiyaninlar - bu o'simlik dunyosida hamma joyda uchraydigan
polifenolik pigmentlar guruhi. O'simliklarda antosiyaninlar nafaqat ko'payish,
changlatuvchi va urug 'tarqatuvchilarni jalb qilish orqali, balki turli xil abiotik va
biotik stresslardan himoyalanishda ham rol o'ynaydi. Antosiyaninlarning sog'lig'ini
yaxshilaydigan xususiyatlarga ega ekanligi to'g'risida ko'plab dalillar mavjud, bu
antosiyanin metabolizmini selektsionerlar va tadqiqotchilar uchun qiziqarli
maqsadga aylantiradi.
Nafas olish jarayoni (Fotosintez orqali): Fotosintezda o‘simliklar kislorod
ishlab chiqaradi va karbonat angidridni yutadi. Bu jarayon biologik energiyaning
boshqalar tomonidan ishlatilishi uchun tayyorlanadigan dastlabki manba
hisoblanadi. O‘simliklar uchun fotosintez jarayoni nafaqat oziq moddalarni ishlab
chiqarish, balki global kislorod aylanishida ham muhim o‘rin tutadi.[2]
O‘simliklarning pigmentlarining adaptiv ahamiyati ularning atrof-
muhitdagi sharoitlarga moslashish imkoniyatlarini oshiradi. Misol uchun,
karotenoidlar o‘simliklarga ortiqcha yorug‘likni yoki yuqori haroratni
yengillashtirishga yordam beradi, xlorofillar esa o‘simliklarga o‘z vaqtida energiya
olishga va ozuqa ishlab chiqarishga yordam beradi. O‘simliklar stressli sharoitlarga
javoban (masalan, yuqori harorat, qurg‘oqchilik, yoki UV nurlari) pigment
miqdorini o‘zgartirishlari mumkin. Bu ularning yashash muhitiga
moslashuvchanligini oshiradi.
Umuman olganda, o‘simliklardagi pigmentlar fotosintez va nafas olish
jarayonlarida ishtirok etmaydi, lekin ular o‘simliklarning atrof-muhitga
moslashishini ta'minlash uchun muhim funktsiyalarni bajaradi.
Xlorofill hosil bo'lishi ikki fazada amalga oshadi. 1- qorong'ilik fazasi, bunda
xlorofillning asosi - protoxlorofill hosil bo'ladi. 2- yorug'lik fazasi bo'lib, bunda
protoxlorofilldan xlorofill hosil bo'ladi. Xlorofill hosil bo'lishi o'simliklar turiga va
tashqi sharoitga bog'liq. Ba'zi o'simliklar qorong'ida ham (masalan, organlarning
o'simtalari), yorug'liksiz yashil rangga kirishi mumkin, ammo ko'pchilik
o'simliklarda xlorofill yorug'likda protoxlorofilldan hosil bo'ladi. Yorug'lik
bo'lmagan taqdirda etiolirlangan o'simliklar o'sib, ularning poyasi nozik va
11

cho'zilgan barglari mayda va och sariq bo'ladi. Bu o'simliklar yorug'likka
chiqarilsa, ularning bargi tezda yashil rangga kiradi, ya'ni barglardagi
protoxlorofill yorug'da tezda xlorofillga aylanadi. Xlorofill hosil bo'lishida harorat
alohida ahamiyatga ega. Agar bahor sovuq kelsa, to kunlar isimaguncha ba'zi
o'simliklarning bargi yashil rangga kirmaydi. Bu jarayonda past haroratda
protoxlorfill hosil bo'lishi susayadi. Xlorofill hosil bo'lishi uchun past harorat +
2°C bo'lsa, yuqori harorat +50°C bo'lar ekan. Haroratdan tashqari, xlorofill hosil
bo'lishi uchun mineral elementlardan Fe juda zarur. Mabodo, Fe yetishmasa,
xloroz kasalligi yuzaga keladi. Protoxlorfill sintezlanishida Fe katalizatorlik rolini
bajarishi mumkin. Xlorofill hosil bo'lishi uchun N va Mg elementlari zarur, chunki
ular molekula tarkibiga kiradi. Plastidalarning bo'lishi ham asosiy shartlardan
biridir, ular ko'k rangga kiradi. Mabodo, plastidalar bo'lmasa, o'simliklar
rangsizlanib, albinizm kasalligiga uchraydi, zaxira moddalari tugaguncha yashab,
keyin nobud bo'ladi. Bu holat irsiy o'zgarishlar natijasida yuzaga chiqadi. 3
3
O'simliklar fizioiogiyasi va biokimyosi: R. A. Alimova, M. T. Sagdiyev
12

2.3 Nafas olish koeffitsiyenti
Nafas olish jarayonida ajralgan CO 2 ning yutilgan O 2 miqdoriga nisbati nafas
olish koeffitsiyenti (NOK) deyiladi. Bu koeffitsiyent 1 dan kichik, katta yoki unga
teng bo'lishi mumkin. Uglevodlar oksidlanishida CO 2 va O 2 gazlarining hajmi teng
bo'ladi, ya'ni NOK 1 ga teng bo'ladi. Organik kislotalarning oksidlanishida NOK 1
dan katta bo'ladi.
Shunday qilib, uglevodlar oksidlanganda nafas olish koeffitsiyenti 1 ga
teng bo'ladi, oqsillar va yog'larda 1 dan kichik, organik kislotalarda 1 dan katta
bo'ladi. Nafas olish koeffitsiyentiga qarama-qarshi ko'rsatkich issiqlik samarasidir,
yog'laming oksidlanishida yuqori samara kuzatiladi.
Anaerob nafas olish .O'simliklar hayot faoliyati nafas olish bilan amalga oshadi,
kislorod yetishmay qolsa, anaerob (kislorodsiz) nafas olishi mumkin. Bunday
holatda o'simliklar kerakli kislorodni organik birikmalardan, asosan qandlardan
oladi. Anaerob sharoitda qandlar quyidagi formula bo'yicha parchalanadi.
С 6 H 12 О 6 + 2C 2 H 5 OH + 2CO 2 + 48 kkal
Formuladan ko'rinib turibdiki qandning bir qismi CO 2 gacha oksidlanib, qolgan
qismi spirtgacha qaytariladi. Bunda tashqaridan O 2 kirib kelmasa, qandning
parchalanishi o'z molekulasidagi kislorodning qayta taqsimlanishi hisobiga amalga
oshadi. Qandlar to'liq oksidlanishi natijasida 686 kkal energiya ajralsa, anaerob
nafas olishda 48 kkal energiya ajraladi. Bunday farqning sababi shundaki, spirt
molekulasida katta miqdorda potensial energiya qolib ketadi, chunki oksidlanish
jarayoni oxirigacha bormaydi. Ammo o'simliklar uzoq vaqt anaerob nafas olib
yashay olmaydi. Bunday sharoitda ular nobud bo'lishiga sabab hosil bo'lgan
spirtdan zaharlanadi va qurib qoladi. Anaerob nafas olish o'simliklar uchun
vaqtinchalik holat bo'ladi. Tuproqda namlik ortib ketganda, o'simliklar anaerob
nafas olishi mumkin. Ko'pgina mikroorganizmlar uchun anaerob nafas olish asosiy
yo'l bo'lib, bunda hayoti uchun zarur energiyani oladi, bu jarayon to'xtovsiz amalga
oshadi. Bunday ho atm anaerob nafas olishdagi bijg'ish jarayoni deyiladi. 4
4
O'simliklar fizioiogiyasi va mikrobiologiyasi.G.D.Mustaqimov
13

Mikroorganizmlar bijg'ish jarayonida o'zining zaxira oziq moddalarini sarflamay,
balki atrofdagi oziq moddalardan foydalanadi. Naerob nafas olishda
o'simliklardagi spirtli bijg'ishdagi kabi jarayon boradi, bunda qator fermentlar
ta'sirida oraliq moddalar hosil bo'ladi, ya'ni pirouzum kislota CO 2 va spirtga
parchalanadi. Aerob sharoitda esa pirouzum kislota CO 2 va H 2 O gacha
parchalanadi.
Mikroorganizmlar bijg'ish jarayonida o'zining zaxira oziq moddalarini
sarflamay, balki atrofdagi oziq moddalardan foydalanadi. Naerob nafas olishda
o'simliklardagi spirtli bijg'ishdagi kabi jarayon boradi, bunda qator fermentlar
ta'sirida oraliq moddalar hosil bo'ladi, ya'ni pirouzum kislota CO 2 va spirtga
parchalanadi. Aerob sharoitda esa pirouzum kislota CO 2 va H 2 O gacha
parchalanadi. Harorat. Nafas olish jarayoniga harorat katta ta'sir ko'rsatadi.
Kislorodli muhitda pirouzum kislota oksidlovchi ferment ishtirokida oxirigacha
parchalanadi. Bijg'ish jarayonida esa pirouzum kislota karboksilaza fermenti
ishtirokida parchalanadi. CO 2 va sirka aldegid hosil bo'ladi, so'ngra degidrogeneza
fermenti 2 atom vodorodni berib, etil spirtgacha qaytariladi.
Nafas olish jarayoniga harorat katta ta'sir ko'rsatadi. Harorat + 10°C ga
ko'tarilsa, kimyoviy reaksiyalar tezligi 2 marta ortadi. Reaksiyaning bunday
tezlashuvi harorat koeffitsiyenti deb yuritiladi (+10). Haroratning nafas olishdagi
pastki chegarasi o'simliklarda 0°C dan past bo'ladi. Masalan, igna barglilar -20 -
25°C da ham nafas oladi. Nafas olish intensivligi harorat ortishi bilan (+40°C
gacha) ortadi, keyinchalik + 50°C +60°C da keskin pasayadi, ba'zi o'simliklar
nobud bo'ladi. Optimal harorat +30°C +40°C hisoblanadi, bunda nafas olish yuqori
darajada boradi Suv miqdori. Nafas olish intensivligiga o'simliklar hujayrasidagi
suv miqdori ta'sir etadi. Nafas olish intensivligi bilan suvning miqdori orasida
bevosita bog'lanish yo'q. Suv miqdori. Nafas olish intensivligiga o'simliklar
hujayrasidagi suv miqdori ta'sir etadi. Nafas olish intensivligi bilan suvning
miqdori orasida bevosita bog'lanish yo'q. Masalan, barglarning namligi
pasaytirilsa, nafas olish kuchayib, suvsizlantirilganda susayadi. Urug'lar quruq
havoda nafas olishi sust bo'ladi, ularning namligi oshirilsa, nafas olish kuchayadi.
14

Don pishishi davrida, ulardagi namlik kamayishi bilan nafas olish intensivligi ham
pasayadi. Bunda suvning miqdori kamayib (16%), nafas olish intensivligi
pasayadi, chunki don tarkibidagi suv kolloid zarrachalar yordamida qattiq ushlanar
ekan. Yorug'lik. Quyosh nuri ta'sirida o'simliklarda nafas olish intensivligi ortadi.
Bunda yorug'lik assimilyatorlarni to'plab nafas olish intensivligiga ta'sir ko'rsatadi.
Aeratsiya. Atmosferadagi kislorod miqdori o'simliklarning nafas olishiga
yetarli ta'sir qiladi. Kislorod miqdori normal holatda 21% bo'lsa, o'simliklarning
nafas olishi uchun yetarli hisoblanadi. Kislorod miqdori 5% dan kamaysa,
o'simliklarning nafas olishi qiyinlashib, anaerob nafas olish boshlanishi mumkin.
Tuproqdagi kislorod miqdori 7-12% bo'lganda, o'simliklarning ildizi va
ildizmevalari normal nafas oladi. Botqoq tuproqlarda kislorod miqdori kam bo'lib,
nafas olishga yetarli bo'lmasligi mumkin. Bunday holatda anaerob nafas olish
boshlanib, zaxira kislorod tugagandan keyin o'simliklar nobud bo'ladi. Boshqa
omillar. O'simliklarga zaharli moddalar ta'sir etsa, nafas olishi susayib, so'ngra
nobud bo'ladi. Zaharli moddalar oz miqdorda bo'lsa, nafas olish jarayonini
yaxshilaydi. O'simliklar shikastlanganda nafas olish intensivligi ortadi, bunga
ularning himoya reaksiyasi sabab bo'lsa kerak. Bunda hujayralarning bo'linishi
asosiy rol o'ynaydi. 5
Nafas olish jarayoni tirik organizmlardagi moddalar almashinuvi jarayoni
bilan chambarchas bog'liqdir. Fotosintezda hosil bo'lgan energiya, asosan
uglevodlarda to'planib, ular nafas olish substratlari bo'lib xizmat qiladi. Organik
moddalarning parchalanish jarayoni ko'p bosqichli bo'lib, bunda energiya
transformasiyasi, ya'ni uni makroergik bog'larga (ATF ga) o'tib, oqsillar sintezi va
boshqa fiziologik jarayonlarga sarflanadi. Energiyaning bir qismi issiqlik
energiyasiga o'tishi mumkin. Nafas olish jarayoni oqsillar va yog'lar sintezi bilan
bog'liq bo'lib, pirouzum kislota parchalanishida hosil bo'ladigan oraliq moddalar
oqsil va yog'lar sintezi uchun xom ashyo bo'lib xizmat qiladi. Masalan, pirouzum
5
O'simliklar fizioiogiyasi va biokimyosi: R. A. Alimova, M. T. Sagdiyev
15

kislotadan alanin (1) hosil bo'ladi. a ketoglyutaratdan gutamin kislota (4) hamda
fumarat (3) va oksoloasetat kislotalardan (2) asparagin kislota hosil bo'ladi.
Yuqorida aytilgan aminokislotalardan qayta aminlanish bilan boshqa oqsillar
sintezi uchun zarur aminokislotalar hosil bo'ladi.
Nafas olish jarayonida, ya'ni organik moddalarning oksidlanishi vaqtida
ajralib chiqqan energiyaning bir qismi issiqlik va yorug'lik shaklida sarflanadi.
Energiyaning taxminan 40-50% ATP molekulalarida saqlanadi. ATP
molekulalaridagi energiya tirik organizmlarning hayotiy jarayonlarida ishlatiladi.
Boshqacha aytganda, o'sish, harakat, rivojlanish va umumiy metabolik jarayonlar
uchun zarur bo'lgan energiya ATP, GTP, UTP, TTP va CTP molekulalarida
saqlanadi. Bu birikmalarda to'plangan energiya asta-sekin va ma'lum bir ketma-
ketlikda iste'mol qilinishini hisobga olsak, bu energiya foydali yoki ishlab
chiqaruvchi energiya deb ataladi.
Shunday qilib, nafas olish murakkab, boshqarib turiladigan ko'p bosqichli
oksidlanish jarayoni bo'lib, unda energiya ajraladi va u kichik porsiyalarda
sarflanadi. Nafas olish organizmda moddalar almashinuv jarayoni bilan
chambarchas bog'liq bo'lib, bu jarayonsiz hayotni tasavvur qilib bo'lmaydi.
16

Xulosa.
Ushbu ishda o‘simlik pigmentlarining tuzilishi, vazifalari va ularning
o‘simlik hayotidagi ahamiyati haqida muhim jihatlar yoritildi. Pigmentlar, xususan,
xlorofill, karotenoidlar va antosiyaninlar[3], o‘simliklarning energiya ishlab
chiqarish, stress omillariga moslashish va ekologik tizimlarda muhim vazifalarni
bajarish uchun xizmat qiladi. Xlorofill fotosintezning asosiy pigmenti bo‘lib,
quyosh nurlari energiyasini o‘simlik uchun zarur bo‘lgan kimyoviy energiyaga
aylantiradi. Bu pigment tufayli o‘simliklar kislorod chiqarib, energiya
almashinuvini ta’minlaydi, bu esa faqat o‘simliklar uchun emas, balki butun
ekotizim uchun muhimdir.
Karotenoidlar va antosiyaninlar o‘simliklarni yorug‘lik va oksidlanishdan
himoya qilishda katta rol o‘ynaydi. Karotenoidlar ko‘proq yorug‘likka bardosh
berishga yordam bersa, antosiyaninlar yuqori ultrabinafsha nurlardan himoya
qiladi. Bu pigmentlar, ayniqsa, o‘simliklarning ekologik sharoitlarga moslashishida
ahamiyatlidir. Ularning mavjudligi o‘simliklarning yorug‘lik, harorat va boshqa
stressli sharoitlarga moslashish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Shuningdek, o‘simlik pigmentlarining adaptiv ahamiyati ekologik tizimlarni
saqlashda ham ko‘rinadi. Masalan, kuz faslida xlorofill miqdori kamayganda,
karotenoidlar va antosiyaninlar faol bo‘lib, mevalar va barglarning yorqin
ranglarini namoyon qiladi. Bu nafaqat o‘simliklarni himoya qiladi, balki
changlatuvchilarni jalb qilishga yordam beradi, o‘z navbatida o‘simliklar va
hayvonlar orasidagi biologik aloqalarni mustahkamlaydi.
Umuman olganda, o‘simlik pigmentlarini o‘rganish o‘simliklar va ularning
yashash sharoitlariga qanday moslashishi, shuningdek, atrof-muhitdagi
o‘zgarishlarga qanday javob berishi haqida chuqurroq tushuncha hosil qilishga
yordam beradi. Bu bilim nafaqat o‘simlik biologiyasi uchun, balki ekologiya,
qishloq xo‘jaligi va hatto global miqyosda ekologik barqarorlikni saqlash uchun
ham muhimdir. Shu sababli, pigmentlar haqida ilmiy tadqiqotlar nafaqat
o‘simliklarning o‘ziga, balki barcha yashash muhitlarining barqarorligiga hissa
17

qo‘shadi va kelajak avlodlar uchun muhim ekologik resurslarni saqlashga yordam
beradi.
18

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. J.X. Xo'jayev. “O’simliklar fiziologiyasi” Toshkent – “Mehnat” – 2004.
2. M.T.Sagdiyev, R.A.Alimova. “O’simliklar fiziologiyasi” Toshkent – 2007.
3. O'simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiyasi.G.D.Mustaqimov
4. B.O.Beknazarov. “O’simliklar fiziologiyasi” Toshkent – “Aloqachi” – 2009.
424-443-betlar.
5. I.V.Belolipov, N.Z.Arabova, X.Axmedov, K.X.Buxorov, A.M.Islamov,
Sh.E.Abdurasulov, “Botanika o’simliklar fiziologiyasi “ Toshkent - “ Fan va
texnologiyalar “, 2018,388 b.
6. A.A.Matkarimova, Sh.A.Tursunova, X.Ya.Azizov, R.PRustomova, “Botanika,
o’simliklar fiziologiyasi va biokimyosi o’quv qo’llanma “ Toshkent - 2024 .354
7. Q.S.Davranov, D.K.Asamov, M.M>Maxmudova, H.Ya.Azizov, “G’o’za
fiziologiyasiva biokimyosi “ Toshkent- “Universitet”,2019, 232b
8. Lincoln Taiz,Eduardo Zeiger, Plant physiology, USA, 2018
9. R.A.Abdullayev, D.K.Asomov, B.O.Beknazarov, K.S.Safarov, “O”simliklar
fiziologiyasidan amaliy mashg’ulotlar , Toshkent, “Universitut”, 2004, 196b.
10. D.N.Qodirova, M.K.Bekchanova, Sh.M.Fozilov, “o’simliklar fiziologiyasidan
laboratoriya mashg’ulotlari, Toshkent - “ Lesson prss” 2022, 133bet.
19

INTERNET SAYTLARI
1. https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/respiratory-
pigment
2. www.arxiv.uz
3. www.ziyonet.uz
4. https://uz.khanacademy.org/science/high-school-biology
20

ILOVALAR
Ilova 1.
1- Xlorofill c1 c2
21

Ilova 2.
2- o`simliklarning nafas olishi
22

Ilova 3
3- antosiyaninning molekula tuzilishi
23

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………….3
I.Bob.Adabiyotlar tahlili………………………………………………………..5
II.Bob. Asosiy qism……………………………………………………………...7
2.1 Nafas olish pigmentlari tushunchasi va ularning ahamiyati …………………7
2.2 Nafas olish pigmentlarining funksianal xossalari va ularning adaptiv
ahamiyati …………………………………………………………………………11
2.3 Nafas olish koeffitsiyenti ……………………………………………………..14
Xulosa…………………………………………………………………………….18
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….,…..19
Ilovalar …………………………………………………………………………...21
24

Urganch davlat universiteti Tabiiy fanlar va qishloq xo’jaligi fakulteti
“Biologiya” kafedrasi 222-guruh talabasi Karimova Shahnozaning ``Nafas
olish pigmentlari va ularning xossalari`` mavzusidagi kurs ishiga
Ichki TAQRIZ
Mazkur kurs ishi universitet talabalari tomonidan ilmiy-tadqiqot faoliyatini
rivojlantirish va biologiya, ayniqsa, o simlik fiziologiyasi sohasida amaliy bilim vaʻ
ko nikmalarni shakllantirishga qaratilgan. Kurs ishi nafas olish pigmentlarining
ʻ
o simlik nafas olish jarayonidagi ahamiyatini tahlil qilib, mavzuni chuqur
ʻ
o rgangan.
ʻ
Tadqiqot nafas olish pigmentlarining kimyoviy xossalari, biologik funksiyalari
va o simlik hayotidagi o‘rnini batafsil yoritadi. Kurs ishida foydalanilgan manbalar
ʻ
va tadqiqot natijalari ilmiy asoslarga ega bo‘lib, mavzuga mos keladi.
Ishning kirish, asosiy qism va xulosalar qismi yaxshi tashkil etilgan. Bu
o quvchi uchun ma lumotlarni qabul qilishni yengillashtiradi. Nafas olish
ʻ ʼ
pigmentlari va boshqa o simlik fiziologik jarayonlari o‘rtasidagi munosabatlarga
ʻ
oid ilmiy qarashlarni kengroq tahlil qilish mumkin edi.
Olingan bilimlarni qishloq xo jaligi yoki ekologik muammolarni hal qilishda
ʻ
qo‘llash imkoniyatlarini batafsilroq yoritish foydali bo‘lardi. Umuman olganda,
mazkur kurs ishi nafas olish pigmentlarini o‘rganishda muhim bilimlar bazasini
yaratadi va mavzuni chuqur yoritadi. Tadqiqotda foydalanilgan ilmiy manbalar
yetarli va mavzuga mos tanlangan bo‘lib, kurs ishi ilmiy asoslangan va mantiqiy
tuzilgan.
Taqrizchi:
UrDU Tabiiy va qishloq xo’jaligi fanlar
fakulteti ``Biologiya`` kafedrasi o`qituvchisi:
25

Urganch Davlat Universiteti Tabiiy va qishloq xo’jaligi fanlar fakulteti
Biologiya kafedrasi 222-guruhi talabasi Karimova Shahnozaning ``Nafas olish
pigmentlari va ularning xossalari`` mavzusidagi kurs ishiga
Tashqi TAQRIZ
Ushbu kurs ishi o simlik nafas olish pigmentlari va ularning o‘simlikʻ
hayotidagi o‘rni haqidagi bilimlarni boyitishga hissa qo‘shadi. Ishda
pigmentlarning kimyoviy tuzilishi va funksiyalari haqida ilmiy ma lumotlar
ʼ
keltirilgan bo‘lib, mavzuni keng qamrab oladi. Nafas olish jarayonining o‘simlik
energetikasidagi roli va bu pigmentlarning qishloq xo‘jaligi va ekologik ahamiyati
ham batafsil yoritilgan.
Tadqiqot so‘nggi ilmiy natijalar va yangiliklarga asoslangan bo‘lib,
o‘simliklarning nafas olish jarayoni bo‘yicha dolzarb bilimlarni taqdim etadi.Ish
qishloq xo‘jaligi va ekologiya sohalarida qo‘llash mumkin bo‘lgan amaliy
bilimlarni taqdim etadi.Ishda pigmentlarning o‘simliklar hayotidagi xususiyatlari
va funksiyalari to‘liq ochib berilgan.
Nafas olish pigmentlarining boshqa biologik jarayonlar bilan bog‘liqligini
yanada chuqurroq tahlil qilish mumkin edi. O‘simlik nafas olish pigmentlari va
fotosintez pigmentlari o‘rtasidagi farqlarni muhokama qilish kurs ishiga qiziqish
qo‘shgan bo‘lar edi.
Taqrizchi:
UrDU Akademik-litseyi
“Biologiya” o’qituvchisi :
26

Nasaf olish pigmentlari

Sotib olish