Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 598.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 22 Iyul 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Kimyo

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Neft-gazni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar asosidagi sintezlar

Sotib olish
O`ZB Е KISTON R Е SPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIV Е RSIT Е TI TABIIY FANLAR FAKULTETI KIMYO KAFEDRASI 1 8 3 -GURUH TALABASI ABDULLAYEVA MUHABBATNING “NEFT VA GAZ KIMYOSI” FANIDAN TAYYORLAGAN MAVZU : Neft-gazni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar asosidagi sintezlar 1KURS ISHIKURS ISHI Neft-gazni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar asosidagi sintezlar REJA: I. KIRISH. II.ASOSIY QISM. 2.1. Gaz holidagi olefin uglevodorodlar . 2.2. Gaz holidagi uglevodorodlar aralashmasidan olefinlarni ajratib olish. 2.3. Butadien olishning asosiy sanoat usullari. 2.4. Pirolizda olinadigan C 4 –fraksiyadan butadienni ajratib olish. III.TAJRIBA QISMI. 3.1. Neft xomashyosidan aromatik uglevodorodlar olish usullari 3.2. А romatik uglevodorodlarni ajratish va ajratib olish. 3.3. А lkilaromatik uglevodorodlarni olish IV. XULOSA. V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYHATI. 2 I. KIRISH Mavzuning dolzarbligi: О ’zbekiston neftgaz sanoati mamlakat iqtisodiyotining eng yirik tarmog’i va e nergetikaning muhim asosini tashkil etadi. Yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev respublikamiz neftgaz sanoatining barqaror rivojlanishi, mustaqillikka e rishish davri da salmoqli ishlar qilinganligini ta’kidlab, yoqilg’i energetika kompleksini bundan buyon ham jadal rivojlantirish siyosatimizning ustuvor vazifasi b о ’lib qolishiga katta ahamiyat berib kelmoqda. О ’zbekistonda gazni qayta ishlash sohasi jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bu sohada tabiiy gazdan qimmatli komponentlar etan, propan, butan va gaz kondensati ajratib olish ishlari amalga oshirilayapti. Respublikamizda qazib olinadigan tabiiy gazlar issiqlik va energiya manbayi bulishidan tashqari neft-kimyo sanoati uchun asosiy xom ashyodir. Hozirgi vaqtda respublika boy gaz, kondensat va neft zaxiralariga ega. Ayniqsa, Qashqadaryo viloyati respublikada bu soha b о ’yicha birinchi о ’rinda turadi. K о ’kdumoloq neft koni, Muborak gazni qayta ishlash zavodi va boshqalar mamlakatimizda asosan yoqil g’ i energitika bazasini tashkil etadi. SH о’ rtangaz kimyo kompleksi (SHGXK) 2001 yildan boshlab bir yiliga: 125 ming tonna polietilen xom-ashyosi, 102 ming tonna gaz kondensati, 142 ming tonna suyultirilgan gaz mahsulotlarni ishlab chiqaradi. SHGXK qurilishiga AQ SH , Germaniya, Yaponiya, Italiya va boshqa mamlakatlarni nufuzli kompaniyalari jalb etilib 650 million AQ SH dollari miqdorida sarmoya sarflangan. Kurs ishining ishining maqsadi: Parafinlarni sulfoxlorlash orqali alkilsulfonatlar sintezini va uni borish muhiti va xossalarini organish Kurs ishining vazifalari: 3 - Neft-gazni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar asosidagi sintezlar ini о ’rganish; Neft-gazni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar sintezini о ’rganish va neft xom-ashyolari, hamda ularni qayta ishlashda hosil b о’ lgan mahsulotlar konsentratsiyalarini, miqdorlarini FEK (fotokolorimetr), SF (spektrofotometr) qurilmalaridan foydalanib aniqlash; Ishning obyekti sifatida SH о ’rtan neftgaz va SH о ’rtan gaz kimyo majmuasida tabiiy gazni qayta ishalash jarayonida q о ’shimcha mahsulot sifatida yiliga 100 ming tonnadan ortiq hosil b о ’ladigan propan va butan fraksiyasi olindi. 4 II.ASOSIY QISM. 2.1. Gaz holidagi olefin uglevodorodlar Neftkimyo sanoati uchun gaz holidagi olefin uglevodorodlar eng ko’p ahamiyat kasb etadi. Neftkimyo sintezi uchun olefin uglevodo rodlar qanchalik zarurligini А QSH davlatining olefinlarga bo’lgan talabidan ko’rish mumkin Gaz holidagi olefin uglevodorodlar qatoriga etilen, propilen, buti lenlar (butilen–1; butilen–2, izobutilen) kiradi. Ushbu uglevodorod larni olish uchun xomashyo sifatida tabiiy va yo’ldosh gazlar hamda suyuq neft mahsulotlaridan foydalaniladi. 3.2. Gaz holidagi olefin uglevodorodlarni olish usullari Gaz holidagi olefin uglevodorodlarni olish usullarini 2 asosiy tur ga bo’lish mumkin: А . Termik va katalitik kreking usuli bo’lib, bunda olefin neftni destruktiv qayta ishlash natijasida hosil bo’lgan gazlardan ajratib oli nadi. Ushbu jarayonlarda gaz yonaki mahsulotdir. B. Ishlab chiqarishning maxsus usullarida esa gaz holidagi pa rafin uglevodorodlarni degidrogenlash, gaz holidagi va suyuq neft mahsulotlarini piroliz qilish orqali olefin uglevoddorodlar ajratib oli nadi. Ushbu jarayonlarda olefinlar ajratib olish maqsadga muvofiq dir. 5 Neftni destruktiv qayta ishlash jarayonlari Neftni destruktiv qayta ishlash jarayonlari kreking va riforming nomi bilan ataladi. Krekingning 2 xil – termik va katalitik turi mavjud. Destruktiv qayta ishlashga berilayotgan dastlabki xomashyoga va jarayonni olib borish sharoitiga qarab gazning miqdori va tarkibi keng doirada o’zgarib turishi mumkin. Termik kreking «xom» neft fraksiyasi faqat termik yo’l bilan destruktsiya qilinadi, bunda xomashyo sifatida ko’pincha gazoil deb ataladigan 200–400ºC fraktsiya ishlatiladi. Bunga ikki yo’l bilan: bug’ fazada (t=580–650ºC, P=5–10 atmosfera) kreking yo’li bilan va aralash fazada (t=350–500ºC, P=25–70 atmosfera) kreking bi lan erishish mumkin. Birinchi holida olefinlarga boy bo’lgan xomashyoga nisbatan 30% gacha gaz hosil bo’ladi; ikkinchi holida gaz ning salmog’i xomashyoga nisbatan kamroq 10–12%, u 15% kamroq olefinlardan iborat bo’ladi. Termik krekingning boshqa bir ko’rinishi bo’lgan va benzinlar ni antidetonatsion xususiyatlarini yaxshilashga yo’naltirilgan yuqo ri qaynovchi benzin fraksiyalarini termik riformingidir. Uni 550–600 ºC haroratda va 40 atmosfera bosimda olib boriladi. Gazlar ter mik riformingda (boshlang’ich xomashyoga nisbatan) ancha ko’p miqdorda, o’rtacha 16–17% og’irlikda hosil bo’ladi. Termik kreking o’z o’rnini yuqoriroq oktan sonli benzin olib beruvchi katalitik krekingga bo’shatib bermoqda. Jarayon t=450ºC haroratda va 1–15 atmosfera bosimda alyumosilikat katalizatorla ri (Al 2 O 3 ∙SiO 2 ) ishtirokida olib boriladi. Katalitik kreking gazlarida ayrim hollarda termik krekingdagiga nisbatan ancha ko’p olefin ug levodorodlar mavjud bo’ladi. Katalitik krekingda C 3 va C 4 uglevodo rodlar va izotuzilishga ega bo’lgan uglevodorodlar ko’proq bo’ladi. 6 Katalitik krekingning boshqa bir ko’rinishi bo’lgan katalitik ri forming gazlari asosan vodorod (90% gacha) va to’yingan uglevo dorodlardan iborat, shu sababli u gaz holidagi olefinlar olish man bai bo’lib xizmat qila olmaydi. Ushbu jarayon benzinlarni antideto natsion xususiyatlarini yaxshilashga va aromatik uglevodorodlarni olishga yo’naltirilgan. Shunday qilib, neftni destruktiv qayta ishlash jarayonlari gaz holidagi olefin uglevodorodlarni olish uchun xizmat qilishi mumkin, biroq gazlardagi etilen miqdori kam bo’lganligi bois neftni destruktiv qayta ishlash gazlaridan etilen ajratib olish maqsad ga muvofiq emas. О lefin uglevodorodlar olishning maxsus usullari neftkimyo uchun ko’proq ahamiyat kasb etadi. Gaz holidagi olefinlarni olishning maxsus usullari Hozirgi vaqtda neftkimyo sanoatini gaz holidagi olefin uglevo dorodlarga bo’lgan talabini qondiruvchi asosiy jarayon – piroliz ja rayonidir. «Piroliz» tushunchasini yuqori haroratdagi kreking bilan bog’laydilar. Pirolizga uchratilayotgan xomashyoga bog’liq holida jarayonlar quyidagicha farqlanadi: 1) gaz holidagi xomashyo pirolizi – tabiiy va yo’ldosh gazlarni, neftni qayta ishlashdagi gazlar fraksiyasi pirolizi; 2) suyuq neft asosidagi xomashyo pirolizi – oktan miqdori kam gaz holidagi va to’g’ridan-to’g’ri haydalgan benzinlarni katalitik ri formingdan keyin aromatikasi ajratib olingan rafinatlarni, kerosin–gazoyl fraksiyasi og’ir neft asosidagi qoldiqlarni va hattoki neftning o’zini krekingi. Piroliz jarayonining «chuqurligi» uch asosiy omillarga – kontakt vaqti, harorat va uglevodorodlarning partsial bosimiga bog’liq. Eng afzallari quyidagilar: kichik kontakt vaqti, katta bo’lmagan parsial bosim va ushbu xomashyo turiga mos maksimal harorat. Х omashyoning guruh tarkibi quyidagicha ta’sir ko’rsatadi: 7 О lefinlarni olish uchun eng afzali, ayniqsa, normal tuzilishga ega bo’lgan parafin uglevodorodlardir. Ular olefinlarni maksimal miq dorda beradilar. А romatik uglevodorodlar maqsadga muvofiq emas, chunki ular yuqori koks hosil qilishga va polikondensatsiya reaksi yalariga moyildir. Naften uglevodorodlar degidrirlash va yon zanjir ni uzilish reaksiyalariga moyil. Bu, bir tarafdan aromatika holi uchun ham zichlashish reaksiyalariga olib keladi, ikkinchi tarafdan alkil zanjirni krekingi hisobiga olefinlarni hosil bo’lishiga olib keladi. Х omashyoning fraksiyali tarkibi, quyidagicha ta’sir o’tkazadi: xomashyo og’irlashishi oqibatida C 2 –C 3 olefinlarning hosil bo’lish salmog’i kamayadi, koks hosil bo’lishi ortadi. Boshqa tarafdan esa og’irroq bo’lgan xomashyo pirolizga osonroq uchraydi, biroq ko’p miqdorda yonaki mahsulotlar beradi. Neftkimyo sintezi sanoati uchun gaz holidagi olefinlarni yetkazib beruvchi eng ahamiyatli usul gaz holidagi xomashyo ni piroliz qilish usuli bo’lib, bunda xomashyo sifatida tabiiy vayo’ldosh gazlar yoki neftni qayta ishlashda hosil bo’ladigan gaz fraksiyalari ishlatiladi. Etilenni olishda eng ma’qul xomashyo – etan va propandir. Metan pirolizga eng qiyin uchraydigan xomashyodir: uning piro lizi 700ºC dan yuqorida boshlanadi. 1000–1200ºC da metandan eti len va atsetilen olish mumkin; 1200ºC dan yuqori haroratda atsetilen olinadi. Etan pirolizida eng ma’qul 750–850ºC haroratdir; bunda etilen eng ko’p miqdorda hosil bo’ladi. Propan (t=700–800ºC) piroliz qilinganda mahsulot tarkibida eng ko’p etilen va metan bo’ladi, chunki C–C bog’i C–H bog’iga nisba tan yengilroq uziladi: C 3 H 8 →C 2 H 4 + CH 4 Butan pirolizi 400ºC dan boshlanadi va quyidagi uch yo’nalishda boradi. 8 Keltirilgan formulalardan ko’rinib turibdiki, birinchi ikki reak-siya kamroq issiqlik sarfi bilan ketadi va shu sababli nisbatan quyi haroratda olib boriladi: butan pirolizi 400ºC da boshlanadi; degidrir lash faqat >600ºC haroratda ketadi. А malda piroliz uchun individual uglevodorodlar emas, balki ta biiy va yo’ldosh gazlar yoki neftni qayta ishlashda hosil bo’ladigan gaz fraksiyalari ishlatiladi. Biroq individual uglevodorodlar uchun keltirilgan qonuni yatlar sanoat fraksiyalari uchun ham qo’llanilishi mumkin. 6- va 7-jadvallarda turli uglevodorodlar va neft asosidagi fraksiyalar uchun piroliz ma’lumotlari keltirilgan. 9 Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, ilk xomashyoni og’irlashishi oqibatida jarayonni olib borish sharoitlari yumshati layapti, biroq shunda ham gaz holidagi olefin uglevodorodlarining salmog’i kamayib boradi. Suyuq neft asosidagi xomashyoni pirolizida pirogaz, suyuq mah sulotlar (piroliz smolasi) va koks taxminan 50:48:2 nisbatda olinadi. Piroliz gazlari jarayonni olib borish shart-sharoitlariga va ilk xo mashyoga bog’liq holida yuqori miqdorda hosil bo’lgan to’yinmagan uglevodorodlar bilan xarakterlanadi. 2.2. Gaz holidagi uglevodorodlar aralashmasidan olefinlarni ajratib olish. Neftkimyo sintezi sanoati olefin uglevodorodlarning sifatiga juda katta talablar qo’yadi. Shu sababli olefin tarkibli gazlar qanday usul bilan olinishidan qat’i nazar ajratish jarayonidan avval xomashyoni neftkimyo sinteziga tayyorlaydigan ma’lum operatsiyalarga uchrati lishi lozim. Mexanik qo’shimchalardan tozalash Gazlar temir oksidi va sulfidi hamda boshqa mahsulotlarni o’z ichida saqlashi mumkin. Ular apparaturani korroziyasi oqibatida ho sil bo’lishi mumkin. Gazlardan mexanik qo’shimchalarni chiqarib yuborishning turli usullari mavjud: 10 1) mexanik qo’shimcha zarralarini og’irlik kuchlari yoki mar kazdan qochma kuchlar ta’sirida cho’ktirish; 2) g’ovak materiallar orqali gazlarni filtratsiya qilish; 3) yuqori kuchlanish maydonida elektr yordamida cho’ktirish; 4) moy qatlami orqali gazni borbataj qilish yoki eng ko’p ishlatiladigan usulda yoki moy bilan gazni qarama-qarshi oqimda yuvish. Mexanik qo’shimcha zarralarini va suyuqlik tomchilarini olib chiqib ketilishining oldini oluvchi mukammal usuli – bu gazni me tall turdan tayyorlangan matlar orqali o’tkazish. Qalinligi 10–12 sm qilib tayyorlangan bunday matlar gaz o’tkaziluvchi kolonnalarga bir necha qavat qilib o’rnatiladi. Qo’lansa hidli kimyoviy birikmalardan tozalash Piroliz gazlarida yoki neftni qayta ishlash jarayonlarida ajralib chiqadigan gazlarda ko’pgina hollarda vodorod sulfid va uglerod II oksid mavjud bo’ladi. Ushbu qo’shimchalardan juda ko’p jarayon larda ishlatiladigan katalizatorlarni zaharlaydi va o’zini nordon xu susiyati sababli apparaturani korroziyaga uchratadi. 11 Reaksiyalar monoetanolamin bilan t = 25 - 40°C da chapdan o’ngga t = 105 - 110°C da esa o’ngdan chapga (erituvchini regeneratsiya si) boradi. А gar C О 2 ga tegmagan holda faqat vodorod sulfid ajratilsa, C О 2 bilan o’zaro reaksiyaga kirishmaydigan trietanolamin ishlatiladi. Etanolaminlar yordamida 34% gacha H 2 Sva 5% gacha C О 2 bo’lgan gazlar muvaffaqiyat bilan tozalanadi. Etanolaminlar bilan tozalangan gazlar ishqor yordamida qo’shimcha tozalanadi. Piroliz mahsulotlarida ko’p bo’lmagan miqdorda (0,5 dan kam molyar % da) atsetilen mavjud. А tsetilenni misdan tayyorlanishi mumkin bo’lgan apparatura bilan portlovchi birikma – mis atsetileni di hosil qiladi. Undan tashqari, atsetilen yengil polimerlanadi, bu esa apparaturani tiqilib qolishiga olib keladi. Shuning uchun neftkimyo viy qayta ishlashga ishlatiladigan gazlarning tarkibida atsetilenning bo’lishi o’ta nojoyiz. Аtsetilenni etilenga selektiv gidrogenlash yo’li bilan yo’qotiladi: Gidrogenlash 200–300ºC haroratda 3–25 atmosfera bosimida olib boriladi. Katalizator sifatida yoyuvchidagi nikel (5% Ni, 95% Cr 2 O 3 ), silikageldagi palladiy (Pd/SiO 2 ) yoki aluminiy oksididagi molibden sulfid (MoS, Al 2 O 3 ) ishlatiladi. Ushbu jarayondan gazlarni komponentlarga ajratishgacha ham, ajratgandan keyin ham foydalanish mumkin. Birinchi holda gidro genlash qurilmasi orqali katta hajmdagi gazlarni o’tkazishga to’g’ri keladi, biroq gidrirlash uchun pirogaz tarkibidagi vodorod ishlatiladi. Ikkinchi holda ma’lum miqdorda vodorod kiritishga to’g’ri keladi va gidrirlashdan so’ng reaksiyaga kirishmay qolgan vodorod va etilenni qo’shimcha ajratish lozim bo’ladi. А tsetilenni dimetilformamid yoki atseton bilan absorbsiyalab yo’qotish mumkin. 12 2.3. Butadien olishning asosiy sanoat usullari Butadien olishning asosiy sanoat usullari quyidagilardan iborat: 1. Lebedov usuli bo’yicha etil spirtidan olish. 2. Butanni degidrirlash (bir va ikki bosqichli usullar bilan). 3. Piroliz olinadigan C 4 fraktsiyasidan butadien ajratib olish. Lebedev usuli bo’yicha etil spirtidan butadien olish S.V. Lebedev etil spirtidan butadien olishni ishlab chiqqan (Ros siya). Hozirgi paytda ushbu usul bilan 25% ga yaqin butadien olinadi. Ushbu usul yetarli darajada mukammal ishlab chiqilgan. Reaksiya quyidagi tenglama orqali olib borilishi mumkin: Reaksiya murakkab yo’l bilan boradi, butadien bilan birga 30% gacha yonaki mahsulotlar (butilenlar, propilen, etilen, vodorod) ho sil bo’ladi. Rektifikatsiya orqali butadien 90–93% konsentratsiyada ajratib olinadi. 13 Butanni degidrirlash Butandan butadien olish eng keng tarqalgan usuldir. Hamdo’stlik mamlakatlarida etil spirtidan butadien olish usulidagi mos ko’rsatkichlarga nisbatan butanni ikki bosqichli degidrirlash jarayoni orqali olingan butadienning tannarxi 8% ga, nisbiy kapital xarajatlar 70% ga pastdir. Sanoatda butadien C 4 uglevodorodlaridan olishning 2 usuli ishlatiladi: 1. Butanni ikki bosqichli degidrirlash. 2. Butanni bir bosqichli degidrirlash (Gudri usuli) xorijda keng ishlatiladi. Butanni ikki bosqichli degidrirlash Butanni ikki bosqichli degidrirlash yo’li bilan butadien olish qu yidagi ikki bosqichdan iborat bo’ladi: 1. n – Butanni degidrirlab n–butilenlarni olish. 2. n – Butilenlarni degidrirlab butadien olish. Butanni degidrirlab n-butilenlarni olish n – butanni degidrirlash reaksiyasi quyidagi chizma bo’yicha ke tadi: Reaksiyani issiqlik yutilishi va hajmni ortishi bilan borishi sabab li, degidrirlash jarayoni uchun yuqori harorat (550–580ºC) va quyi bosim (atmosfera) juda ma’qul keladi. Katalizator sifatida quyidagi tarkibli yoyuvchi aluminiy oksidida gi xrom oksidi ishlatiladi: 40% CrO 3 , 10% BeO va 50% Al 2 O 3 . 14 Uglevodorodlarni parchalanish va zichlanish jarayonlari yuqori haroratda katalizator ishtirokida borib, katalizator yuzasida uglerodli moddalar koks yig’ilishiga olib keladi. Bu esa faollikni pasayishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun katalizator davriy ravishda regenerat siya qilinib, yuzasidagi ko’mir moddalar yoqiladi. n–butanni konversiyasi (parchalangan xomashyoni reaktordan o’tkazilgan miqdoriga nisbati) 35% dan oshmaydi. n–butilenlarni salmog’i xomashyoni ko’p marta retsirkulatsiya qilingandan keyin parchalangan butanga nisbatan 80% ga yaqindir. Degidrirlash nati jasida gazlar tarkibida 25–30% butilenlar mavjud bo’lib, ular butan–butilen fraksiyasidan suvli atseton yordamida ekstrfaol haydash bilan ajratib olinadi. Bunda butilenlar miqdori 77% gacha ortadi. Butanni degidrirlash jarayoni quvurchali reaktorlar (384 quvurcha, Ø50 mm, l = 3m, 27% xromli po’latdan tayyorlangan)da stat sionar katalizatorlarda amalga oshiriladi. Yarim reaktorlar degidrir lashda, qolgan yarmisi esa regeneratsiyada ishlaydi. Usulning kamchiliklari sifatida jarayonni davriyligi, metall sar fining ko’pligi, kichik ishlab chiqarish quvvati, katalizatorni yetarli bo’lmagan bir tekis isishini (ayrim yerlarda katalizatorni isib ketishi ga olib keladi) sanab o’tish mumkin. Rossiyada butanni degidrirlash jarayoni «qaynar» qavatli katalizatorda birinchi bo’lib amalga oshi rildi. Degidrirlash va regeneratsiya jarayoni alohida apparatlarda olib boriladi. Reaktor va regeneratorlar parallel joylashgan (3-chizma). Reaktor seksiyalashtirilgan. Reaktorning seksiyalashtiriluvchi – katalizator qattiq zarrachalarini intensiv aralashishini kamayishiga, bu esa n–butilenlar salmog’ining oshishiga olib keladi. Reaktorning texnik xarakteristikasi. 1. А pparatning yuqori qismidagi ortiqcha bosim – 0,3 kgs/sm 2 . 2. А pparatning quyi qismidagi ortiqcha bosim – 1,35 kgs/sm 2 . 3. Muhit – kuchli eroziyali, kuchsiz korroziyali. 15 4. Korpus materiali – uglerodli po’lat. 5. Ichki futerovka materiali – o’tga chidamli g’isht. 6. Ichki sirt materiali – yuqori legirlangan po’lat. 7. А pparatning maksimal balandligi – 28400 mm. 8. Tashqi korpus bo’yicha diametr – 6400 mm. Qaynar qatlamli butanni butilenlarga degidrirlash reaktor-regenerator blokining, prinspial sxemasi. 1–reaktor; 2–regenerator; 3–siklonlar; 4–toblash ilon izi quvurchalari; 5– regenerator transport chizig’i; 6–reaktor transport chizig’i; 7–qaynar qatlam (qa - vat) zonasi; 8–desorber; 9– katalizatorni qaytarilish zonasi. 2.4. Pirolizda olinadigan C 4 –fraksiyadan butadienni ajratib olish Benzin va og’irroq xomashyoni piroliz qilinganda etilen hamda propilenlar bilan birga butadien ham hosil bo’ladi, uni ajratib olinishi esa piroliz jarayonining iqtisodiy ko’rsatkichini ko’taradi. 16 To’g’ridan-to’g’ri haydab olingan benzin (qaynashining oxiri 180 0 C) turli sharoitlarda piroliz qilinganda hosil bo’lgan butadien salmog’i keltiriladi: Harorat (ºC) 780 750 725–730 Bug’ning miqdori (xomashyoga nisbatan %) 50 30 30 Reaksiyaning davomiyligi (sek) 1,0 0,8–1,0 1,0 O’tkazilgan xomashyoga nisbatan Butadien salmog’i (og’irlik % da) 2,8 3,1 3,0 Butadien bilan birgalikda butilenlar, izobutilen hosil bo’lib, ham ma C 4 – fraksiyaning pirogazdagi umumiy miqdori bo’yicha 6,4 % dan 11,1 % gacha o’zgarib turadi (harorat 780ºC dan 725ºC gacha o’zgarganda). Piroliz orqali olinadigan C 4 –fraksiyaning mumkin bo’lgan qayta ishlash variantlaridan birini quyidagicha talqin qilish mumkin: av valo C 3 va C 5 qo’shimchalarni yo’qotish uchun C 4 fraksiya rektifi katsiyaga uchratiladi, so’ngra u atsetilendan gidrirlash yo’li bilan to zalanadi va keyin mis tuzlari eritmasi yordamida xemosorbsiya yo’li bilan yoki selektiv erituvchilar (furfurol, atsetonitril va boshqalar) ishlatib ekstrfaol rektifikatsiya bilan butadien tozalanadi. Izopentanni degidrirlashning ikki bosqichli usuli Izopentanni degidrirlash 520–540ºC haroratda alumoxrom katali zatori ishtirokida quyidagi sxema bo’yicha olib boriladi: 17 Izopentanning konversiyasi 33–40%, izoamilenlarning umumiy salmog’i 80– 85%. Х omashyo sifatida termik va katalitik krekingi benzin fraksiyalarida 17–20% miqdorda mavjud bo’lgan izoamilen lar ishlatilsa, izopren ishlab chiqarish jarayoni anchagina soddalashadi. Rossiyada ishlab chiqilgan sxema bo’yicha pentan–amilen fraksi yasidan izoamilenlarni 65% li sulfat kislota yordamida 0–10ºC haro ratda ajratib, so’ngra uglevodorod asosli erituvchi vositasida ekstrak siya qilib olinadi. Х omashyoda mavjud bo’lgan amilenlarga nisbatan izoamilenlar salmog’i 70% ni tashkil qiladi. Izoamilenlarni degidrirlash butilenlarni degidrirlashda ishlatiladi gan K–16 yoki KNF katalizatorlari yordamida olib boriladi: Suvli atseton furfurol vositasida ekstrfaol distillatsiya usuli bilan izopren ajratib olinadi. 18 III.TAJRIBA QISMI. 3.1. Neft xomashyosidan aromatik uglevodorodlar olish usullari Hozirgi vaqtda neft xomashyosidan aromatik uglevodorodlarni quyidagi usullar bilan olish mumkin: 1. Neftni to’g’ridan-to’g’ri fraksiyalaridan va ayrim gaz konden sati konlarining kondensatlaridan ajratib olish. 2. Yengil uglevodorod fraksiyalarini katalitik riformingi. 3. А lkil aromatik uglevodorodlarni va yuqori aromatlashtirilgan distillatlarni dealkillash. 4. To’g’ridan-to’g’ri haydab olingan va ikkilamchi distilatlarni, ayrim hollarda esa «xom» neft pirolizi. 5. Parafinlarni siklizatsiyasi. Yengil neft distillatlaridan aromatik uglevodorodlarni ajratib olish А romatik uglevodorodlar olish manbaini neft fraksiyalarida ko’p miqdorda aromatik uglevodorodlar bor bo’lgandagina ishlatish maq sadga muvofiqdir. 19 Katalitik riforming jarayonida vodorod hosil bo’lsa hamki jara yon vodorod bosimi ostida olib boriladi. Bunda vodorodsiz muhitda gidan ancha kam koks hosil bo’ladi. Sanoatda gidroforming psevdosuyultirilgan qatlam usulida amal ga oshiriladi. Katalizator regeneratsiyasi uzluksiz amalga oshadi. 2) Platforming jarayoni katalitik riforming sohasining katta yutug’i hisoblanadi. Ushbu jarayonda platinali katalizator (0,5% pla tina/alyuminiy oksidi) ishlatiladi. Jarayon 450–540ºC haroratda, 14–70 atmosfera vodorod bosimi ostida olib boriladi. Bu jarayon asosida gidroforming reaksiyalari yotadi. А lumoplatinali katalizatorda xomashyo sifatida 60–120ºC ben zin fraksiyasi ishlatilsa, xomashyoga nisbatan aromatik uglevodo rodlarning salmog’i 36,2% ni, shu jumladan, benzol – 4,2%, toluol – 14,5%, ksilollar – 15,8%ni tashkil qiladi. Yuqori aromatlashtirilgan distillatlar va alkilaromatik uglevodorodlarni dealkillash Mazkur jarayon Germaniyada ikkinchi jahon urushi yillari keng joriy etilgan bo’lib, yuqori oktanli benzinlar va aromatik uglevodo rodlar olish uchun qo’llanilgan. А QSHda jarayon benzol va naftalin olish maqsadlari uchun keng ko’lamda olib boriladi. Х orijda benzol va naftalinni yetishmay qolganligi sababli ushbu jarayon tez rivojla nadi. Dealkillash jarayonining 2 turi mavjud: termik va katalitik. Reaksiya sxemasi: 20 Termik dealkillash 750ºC da 40 atmosfera bosimi ostida bora di. Jarayon haroratini pasaytirish va benzolning salmog’ini oshirish maqsadlarida qo’llanma adabiyotlarda molibden, kobalt, nikel oksid lari (aluminiy oksidida) yoyuvchili katalizatorlarni ishlatish hamda katalitik deallash jarayonini 620ºC da amalga oshirish to’g’risida ko’rsatmalar mavjud. Bunda xrom va aluminiy oksidlari asosidagi katalizatorlarga afzallik berilgan. To’g’ridan-to’g’ri haydalgan va ikkilamchi distillatlar pirolizi Piroliz smolalaridan aromatik uglevodorodlar ajratib olinadi. Smolaning salmog’ini xomashyo turiga bog’liqligi quyidagi jadval dan ko’rinib turibdi. Piroliz rejimiga o’ta talabchan bo’lish, ya’ni haroratni 720ºC dan 800ºC ga ko’tarish aromatik uglevodorodlarning salmog’ini 14,4% dan 81% gacha ortishiga olib keladi. Piroliz smolasi 2 yo’nalish bo’yicha qayta ishlanadi: 1) Faqat yoqilg’i mahsulotlari olish uchun; 2) А sosan aromatik uglevodorodlar olish uchun. Parafinlarni siklizatsiyalash А romatik uglevodorodlar manbai sifatida Rossiya tadqiqotchilari B. А . Kazanskiy va boshqalar tomonidan parafinlarni siklizatsiyasi jarayoni ikkinchi jahon urushigacha ochilgan bo’lsada, oxirgi vaqt gacha sanoatga tatbiq qilinmagan, 21 chunki u texnologik nuqtai nazar dan murakkab, katalizator tezda faolligini yo’qotadi (xrom oksidlari aluminiy oksidida), jarayon kichik ishlab chiqarish quvvatiga ega. Keyingi yillarda jarayonni oddiyroq amalga oshirish maqsadi da qaynar qatlamli jarayon haqida unnalib ko’rildi, biroq manbalar da ushbu jarayonni muvaffaqiyatli chiqqanligi haqida ma’lumotlar yo’q. Umumiy holida reaksiya quyidagi ko’rinishga ega: 3.2. А romatik uglevodorodlarni ajratish va ajratib olish. А romatik uglevodorodlarni ajratib olishning quyidagi usullari mavjud: 1) rektifikatsiya; 2) azeotrop haydash; 3) ekstrfaol haydash; 4) selektiv ekstraksiya; 5) adsorbsiya. А romatik uglevodorodlar ajratib olishning tejamliligini aniqlab beruvchi asosiy omillari ularning ilk xomashyodagi konsentratsiya siga bog’liq. Ilk xomashyoda aromatik kontsentratsiyasi 10% og’irlik dan kam bo’lsa azeotrop, haydash usuli rentabel bo’lmay qoladi; ekstrfaol haydash usulida esa bu 22 ko’rsatkich 20% dan kam yoki 80% dan or tiq bo’lganda kuzatiladi. А gar aromatikaning xomashyodagi miqdori 5% dan kam bo’lsa qattiq adsorbent yordamidagi adsorbsiya usuli ishlatiladi. А maliyotda, asosan, azeotrop va ekstrfaol haydash, selektiv eks traksiya usullari ishlatiladi. Selektiv ekstraksiya Bizda va xorijda eng ko’p tarqalgan ekstragen dietilenglikol (DEG)dir. Ekstraksiyaning mohiyati – aromatizatsiyalangan benzin va se lektiv erituvchi qarama-qarshi oqimda kontaktda bo’ladi, bunda aro matik uglevodorodlar eritmaga o’tadi, noaromatik uglevodorodlar esa erimagan holida qoladi. So’ngra eritmadan aromatik uglevodo rodlar haydash yo’li bilan ajratib olinadi Riforming katalizatidan aromatik uglevodorodlarni dietilenglikol (DEG) yordamida ekstraksiyalash prinsipial sxemasi. 23 1–xomashyo tayyorlash rektifikatsion kolonnasi; 2–ekstraksion kolonna; 3– dearomatizatsiyalangan katalizatni yuvish kolonnasi; 4–dearomatizatsiyalangan katalizat kolonnasi; 4.1–aromatik uglevodorodlarni yuvish kolonnasi; 5–bug’latish kolonnasi; 6–haydab ajratib olingan mahsulotlar priemnigi. Riforming katalizati 1-rektifikatsion kolonnaga oson qaynovchi fraksiya (58ºC)dan haydash orqali ajratish uchun yuboriladi. Frak siyaning og’ir qismi kolonnaning quyi qismidan 2–ekstraksion ko lonnaga kirib keladi. Kolonnaning yuqori qismiga DEGning suv li eritmasi beriladi. Maksimal selektivlikni ta’minlash maqsadi da 2–kolonnaga 5–kolonna pastidan retsirkulat yuborib turiladi. 2–kolonna tepasidan olinadigan rafinat 3–kolonnaga yuvish uchun yuboriladi, pastidan esa ekstrakt 5–bug’latgich kolonnaga jo’natiladi. Haydab ajratib olingan aromatik uglevodorodlar 5–kolonnaning te pasidan 6–haydab ajratib olingan mahsulotlar priemnigiga keladi, bu yerdan esa ajralgan suv 3 va 4–yuvish kolonnalariga ketadi. А romatik uglevodorodlar aralashmasining bir qismi 5–kolonnadan ekstraksion kolonnaga qaytariladi qolgan qismi esa 4–yuvish kolonnasi orqali puxta rektifikatsiyaga yo’naltiriladi. 3–kolonnanig tepa qismidan dearomatlashtirilgan katalizat olina di. Benzol, toluol, ksilollarni ajratib olinish darajasi ularni ilk xomashyodagi miqdoriga qarab 93–99% ni tashkil qiladi. DEG: xomashyoning og’irlik nisbatlari 10:1 dan 14:1 gacha bo’ladi. DEG bilan ekstraksiya qilishning kamchiliklari: ekstragent sar fining kattaligi, regeneratsiya qilishga yuqori energetik sarflar, uni yetarli bo’lmagan yuqori selektivligi. Х orijda ekstragent sifatida trietilenglikol, sulfolan, monometilfor mamid, N– metilpirrolidonni suvdagi eritmasi ishlatiladi. 24 Ekstrfaol distillatsiya Ekstrafaol distillatsiyaning tub mohiyati quyidagicha bo’ladi. Ekstrfaol distillatsiya uchinchi komponent – fenol ishtirokida olib boriladi. А romatik uglevodorodlar bilan birga fenol kolonna kubida aromatikaning uchuvchanligi pasayishi hisobiga qoladi. Fenoldan aromatika haydash orqali ajratib olinadi, fenol esa jara yonga qaytariladi. 5-chizma ekstrfaol distillatsiyaning soddalashtirilgan sxemasi keltirilgan: Ekstrfaol distillatsiya soddalashtirilgan sxemasi: 1–ekstrfaol haydash kolonnasi; 2–aromatik uglevodorodlarni ajratib olish kolonnasi. Uglevodorodlar aralashmasi (I) 1–kolonnaga keladi, u yerga sof, yangi va jarayonga qaytarilgan fenol (VI) kiritiladi. 1–kolonna yuqorisidan noaromatik uglevodorodlar (II) chiqadi, pastidan esa aromatika+fenol (III) chiqib, 2– kolonnaga aromatik uglevodorodlar (IV) ni ajratib olish uchun beriladi: 2–kolonna tubidan ajralib chiqa yotgan fenol (VI) sof, yangi fenol (V) bilan qo’shilib 1– kolonnaga boradi. 25 3.3. А lkilaromatik uglevodorodlarni olish Neftkimyoda alkilaromatik uglevodorodlardan eng ko’p ishlatiladiganlari etil va izopropil benzollardir. Ular sintetik kauchuk monomerlari bo’lmish stirol va a– metilstirollarni olishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Bundan tashqari, oksidlash yo’li bilan izopro pilbenzoldan fenol (sintetik smola va plastmassalar xomashyosi) va atseton olinadi. А lkilaromatik uglevodorodlar benzolni etilen va pro pilenlar bilan alkillash reaksiyasi yordamida olinadi: А lkillash jarayoni uchun katalizatorlar sifatida sulfat (N 2 S О 4 ), fosfat (H 3 P О 4 ), vodorod ftorid (NF) kislotalari, hamda aluminiy xlo rid (AlCl 3 ) va rux xlorid (ZnCl 2 )lar xizmat qilishi mumkin. Rossiyada alkillash jarayoni quyidagi sharoitlarda AlCl 3 da olib borilgan: benzol: olefin nisbati yonaki mahsulotlar hosil bo’lmasligini nazarda tutib, 2:1 molyar nisbatda; reaktor sifatida ko lonna olinib, uning balandligi 12 m, diametri 1,4 bo’lgan. Kolonna ning ichki qismi emallangan va asbest zichlagichli flanetslar bilan biriktirilgan 4 ta zvenodan tashkil topgan. Boshqa hollarda korro ziyadan himoyalanish uchun grafit plitalar bilan futerovka qilina di. Kolonnaning uch seksiyasi isitish va sovutish maqsadlari uchun «ko’ylak» ka ega, ammo issiqlikning asosiy qismi benzol bir qismi ning bug’lanishi hisobiga olib chiqib ketiladi. 26 IV. XULOSA. 1. Xom neft va tabiiy gazlarda to`yinmagan birikmalar (alkenlar, di-, tri- va polienlar, alkinlar) bo`lmaydi. Ular neftni qayta ishlash jarayonlarida hosil bo`ladi. To`yinmagan birikmalar - asosiy organik va neftkimyoviy sintezda eng zarur xomashyolardan biridir. 2. Neftkimyo sintezi sanoati olefin uglevodorodlarning sifatiga juda katta talablar qo’yadi. Shu sababli olefin tarkibli gazlar qanday usul bilan olinishidan qat’i nazar ajratish jarayonidan avval xomashyoni neftkimyo sinteziga tayyorlaydigan ma’lum operatsiyalarga uchrati lishi lozim. 3. Butandan butadien olish eng keng tarqalgan usuldir. Hamdo’stlik mamlakatlarida etil spirtidan butadien olish usulidagi mos ko’rsatkichlarga nisbatan butanni ikki bosqichli degidrirlash jarayoni orqali olingan butadienning tannarxi 8% ga, nisbiy kapital xarajatlar 70% ga pastdir. 4. Piroliz orqali olinadigan C 4 –fraksiyaning mumkin bo’lgan qayta ishlash variantlaridan birini quyidagicha talqin qilish mumkin: av valo C 3 va C 5 qo’shimchalarni yo’qotish uchun C 4 fraksiya rektifi katsiyaga uchratiladi, so’ngra u atsetilendan gidrirlash yo’li bilan to zalanadi va keyin mis tuzlari eritmasi yordamida xemosorbsiya yo’li bilan yoki selektiv erituvchilar (furfurol, atsetonitril va boshqalar) ishlatib ekstrfaol rektifikatsiya bilan butadien tozalanadi. 5. Yuqori aromatlashtirilgan distillatlar va alkilaromatik uglevodorodlarni dealkillash. Mazkur jarayon Germaniyada ikkinchi jahon urushi yillari keng joriy etilgan bo’lib, yuqori oktanli benzinlar va aromatik uglevodo rodlar olish uchun qo’llanilgan. А QSHda jarayon benzol va naftalin olish maqsadlari uchun keng ko’lamda olib boriladi. Х orijda benzol va naftalinni 27 yetishmay qolganligi sababli ushbu jarayon tez rivojla nadi. Dealkillash jarayonining 2 turi mavjud: termik va katalitik. IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYHATI 1. Каримов И.А. “2012 йил ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” Тошкент “Ўзбекистон” 2012. 2. Каримов И.А. “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” Тошкент “Ўзбекистон” 2011. 3. Коратаев Ю.П., Ширковский А.Н. Добыча, транспорт и подземное хранение газа. - М.: Недра,1984.- 486с. 4. Ширковский А.И.. Разработка и эксплуатация газовых и газоконденсатных месторождений.- М.: Недра,1987.- 347с. 5. Правила разработки газовых и газоконденсатных месторождений.- М.: Недра,1971. - 103с. 6. Требин Ф.А., Макогон Ю.Ф., Басниев К.С.. Добыча природного газа. - М.: Недра, 1976.- 607с. 7. Добыча, подготовка и транспорт природного газа и конденсата. Т.1 / Справочное руководство в 2-х томах. Под ред. Коротаева Ю.П., Маргулова Р.Д.. - М.: Недра,1984.- 360с. 8. Гуревич Г.Р., Брусиловский А.И.. Справочное пособие по расчету фазовых состояний и свойств газоконденсатных смесей.- М.: 1984. - 264с. 9. Коротаев Ю.П. Эксплуатация газовых месторождений. - М.: Недра, 1975. - 415с. 10. Инструкция по комплексному исследованию газовых и газоконденсатных пластов и скважин. - М.: Недра,1980. - 301с. 11. Коротаев Ю.П. Комплексная разведка и разработка газовых месторождений.- М.: Недра, 1968. - 428с. 12. Ермилов О.М., Алиев З.С., Чугунов В.В. и др. Эксплуатация газовых скважин. - М.: Наука, 1995.- 359 с . 13. www.extech.ru.s e/min s/niokr95/metal/met. 28 14. www.tstu.ru /win/obrazov/publ/1997/wl 6/htm. 15. www.irimex.ru/energo.htm. MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………3 ASOSIY QISM…………………………………………………………………..5 Gaz holidagi olefin uglevodorodlar ……………………………………………5 Gaz holidagi uglevodorodlar aralashmasidan olefinlarni ajratib olish…………10 Butadien olishning asosiy sanoat usullari………………………………………13 Pirolizda olinadigan C 4 –fraksiyadan butadienni ajratib olish…………………15 TAJRIBA QISMI………………………………………………………………19 Neft xomashyosidan aromatik uglevodorodlar olish usullari…………………19 А romatik uglevodorodlarni ajratish va ajratib olish……………………………22 А lkilaromatik uglevodorodlarni olish……………………………………….…26 XULOSA……………………………………………………………………….27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYHATI.......................................28 29

Neft-gazni qayta ishlashda hosil bo’ladigan to’yinmagan uglevodorodlar asosidagi sintezlar

Sotib olish