Neft tarkibidagi gazkondensatni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonidagi termodinamik kattaliklarni optimallash
![gaz, elektr energiyasi, issiqlik energiyasi va suv yetkazib berish va saqlash
tizimini modernizatsiya qilish orqali bu resurslarimizning texnik yo’qotilishi
miqdorini kamaytirish;
gaz, neft, ko’mir qazib chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish,
Issiqlik elektr stansiyalarini modernizatsiya qilish, ulardagi energiya hosil qiluvchi
va uzatuvchi qurilmalarni zamonaviylari bilan yangilash, kichik
gidroelektrostansiyalarni qurish va yagona energotizimga ulash asosida energiya
resurslari hajmini oshirish va tannarxini kamaytirish;
gaz va neft xomashyosidan qo’shimcha mahsulotlar, jumladan, polietilen,
polipropilen, kimyoviy tolalar, sulfat kislotasi, mashina moylari va boshqa
kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirish [1].
Respublika boyliklarini ko’tarasiga va chakanasiga sotib yuboraverish
ahvoldan chiqishning yo’li emas, men hammamiz anashu g’oyani, anashu fikrni
o’qib olishimizni istar edim. Bu urinda asosiy vazifa – ishlab chiqarilayotgan va
qazib olinayotgan xomashyoni kompleks qayta ishlashda, aytish mumkinki,
chiqindisiz qayta ishlashda, respublikani o’zida uni tayyor mahsulotga
aylantirishdadir. Boshqacha aytganda, respublikada zamonaviy texnika va
texnalogiya bilan jihozlangan qudratli qayta ishlash sanoatini bunyod qilish va
shunday qilib, uzluksiz o’sib borayotagan mehnat resurslarini ish bilan ta’minlash,
respublika milliy daromatining yuqori sur’atlarda o’sishiga erishish hamda
mamlakatimizdagi har jihatdan uyg’un revojlangan respublikalar darajasiga yetib
olishidir. Agar respublikalararo yalpi tovar ayirboshlashda respublikamizga
tovarlar, umuman sanoat mahsuloti olib kelish shunday tovarlarni chiqarishdan
qariyib 4 milliard so’m ko’pligini nazarda tutadigan bo’lsak, bu muammoni
butunlay va iloji boricha tezroq hal etishimiz kerak.
Mustaqil respublikamizning rivojlanishida gaz sanoati qisqa muddatlarda
katta muvaffaqiyatlarga erishdi, respublikamiz gaz va gaz mahsulotlariga bo’lgan
o’z ehtiyojlarini ta’minlash bilan bir qatorda energiya manbalarini chetga sotishni
yo’lga qo’ydi.
4](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_4.png?v=1)
![Oxirgi yillarda kon va zavod sharoitlarida gazokondensatni tayyorlash va magistral
quvurlar orqali tashish sifati, uning tarkibida bo’lishi mumkin bo’lgan
qo’shimchalarga tarmoq standartlari va texnik shartlari, neft sanoati barcha asosiy
tur mahsulotlariga zaruriy bo’lgan sifat ko’rsatkichlari ishlab chiqilmoqda va
qo’llanilmoqda. Gazokondensatni tayyorlash va tashishda birlik quvvatga ega
bo’lgan blok-kompleks jihozlar texnologik sxemalari samarali ishlatilmoqda.
Bunday texnologiyalarga quvvati 5 va 10 mln. m 3
/kun bo’lgan jihozlarning
qo’llanilishi, noturg’un kondensatlarni yig’ish va turg’unlashtirish yopiq tizimlari,
neft va gaz tarkibidan etan, propan, bo’tan va kondensatlarni yuqori darajada
ajratib olishni ta’minlovchi yangi texnologik tizimlar, tozalangan gaz tarkibida
vodorod sulfid miqdorining kamligini ta’minlovchi yangi sxemalar shular
jumlasidandir [2].
Magistrlik dissertatsiyasining dolzarbligi. Kon sharoitida qo’llanilayotgan
gazokondensatni tayyorlash, barcha qurilmalari va jihozlari kon mahsulotining
boshlang’ich tarkibiy va termodinamik sharoitlariga mo’ljallangan bo’lib, vaqt
o’tishi bilan ularning tavsifnomalari o’zgarishi bilan qurilmalar ish jarayoni
texnologik sharoitlari ham o’zgaradi. Ayniqsa qatlam bosimi va haroratning
o’zgarishi, kon quduqlarining suvlanganlik darajasining oshib borishi va boshqa
shu kabi omillar tayyorlanayotgan gazokondensat sifatiga to’g’ridan to’g’ri ta’sir
qiladi.
Hozirgi paytda bu muammolarning eng samarali yechimlari fizik-kimyoviy
jarayonlarga asoslanib qo’llanilayotgan kimyoviy texnologik usullarning
to’plangan nazariy va amaliy bilimlarga tayangan holda kon sharoitida
gazokondensatini tayyorlash foydalanish tajribalarini hisobga olgan holda tadqiqot
usullarini qo’llashni taqazo qiladi.
Neft tayyorlash sifatini oshirish masalalarini yechish uchun ishlatilayotgan
kon sharoitlariga bog’liq holda qo’llanilayotgan gazni tayyorlash qurilmalarining
ish rejimlarini o’rganish, harakatdagi qurilmalarni rekonstruksiya qilish orqali
zaruriy o’zgarishlarni kiritish orqali sifat va samaradorlik ko’rsatkichlariga
5](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_5.png?v=1)
![O.M. Akramxo’jayevning xizmatlari katta bo’ldi. Institut xodimlari hamon
izlanishda, yangi konlar ochish ishtiyoqida mehnat qilishmoqda.
1.4. Neft va gazokondensatning klassifikatsiyasi va fizik-kimyoviy xossa la ri
Neft tarkibiga а). Uglevodorodlar alkan С
n H
2n+2 va sikloalkanlar C
n H
2n kiradi.
б). Uglevodorod bo’lmaganlar azot, karbonat angidrid, vodorod sulfid, simob,
merkaptan .
в). Inert gazlar - geliy Не, argon Аr, kripton Кr, ksenon Хe.
Davriy holati. Metan (СН
4 ), etan (С
2 Н
6 ), va etilen (С
2 Н
4 ) normal holatda (р =
0.1МПа va Т=273 0
К) haqiqiy gaz hisoblanadi va quruq gazni tashkil etadi.
Propan (С
2 Н
6 ), propilen (С
3 Н
6 ), izobutan (С
4 Н
10 ), normal butan (n-С
4 Н
10 ),
butilenlar (С
4 Н
8 ) atmosfera sharoitida bug’simon holatda yuqori sig’imda esa
quyuq holatda bo’ladi. Ular suyuq holatdagi uglevodorod gazlar tarkibiga kiradi.
Uglevodorodlar izopentandan boshlab (С
5 Н
12 ) va yana ham og’irroq (17>n>5)
atmosfera sharoitida suyuq holatda bo’ladi. Molekulasida 18 va undan ortiq
uglerod atomi bo’lgan uglevodorodlar (С
18 Н
28 ), atmosfera sharoitida qattiq holatda
bo’ladi [3].
Neft klassifikatsiyasi . Tabiiy gazlar 3 guruhga bo’linadi:
1. Haqiqiy gaz konlaridan qazib olinadigan gazlar. Ular quruq gazni
tashkil etadi va uglevodorodlardan xalos bo’ladilar.
2. Neft bilan qazib olinadigan gazlar. Quruq gazning fizik aralashmasi
ya’ni propan-butan fraksiyalari benzinli gaz.
3. Gazkondensatli konlardan qazib olingan gazlar. Ular quruq gaz va
suyuq uglevodorodli kondensatdan iborat. Uglevodorodli kondensatning ko’p
qismi asosan og’ir uglevodoroddan tashkil topgan bo’ladi va undan benzinli,
ligroinli, kerosinli va ba’zida og’ir yog’li fraksiyalar olish mumkin. Bundan
tashqari unda N
2, CO
2, H
2 S, He, As va boshqalar bo’ladi.
13](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_13.png?v=1)
![4. Notabiiy gazlarni asosan qattiq yoqilg’ilardan (yonuvchi slanslar, qora
ko’mir) gazgeneratorlar, retortalarda va boshqa pechlarda yuqori temperaturada
ba’zida yuqori bosimda olinadi [4].
Gaz skvajinalarni ekspluatatsiya qilish vaqtida gaz holatda bo’lgan metan
yuqori temperaturada kritik holatda bo’ladi. Etan gaz holatda, propan bilan
butan esa par holatda bo’ladi.
Bosim ko’tarilib temperatura tushib ketishidan neft va gaz konlarining
komponentlari suyuq holatga o’tishi mumkin, gazkondensat konlarni
ekspluatatsiya qilishda bosim belgilangan darajada pasaytirilganda og’ir
uglevodorodlar suyuq holatga o’tishi kuzatiladi, yana bosim kamaytirilsa gaz
holatga o’tadi. Bu shuni ko’rsatadiki gaz va gazkondensat tarkibi, soni
gazkondensat konlarini ishlab chiqarishda bosim bir xil ushlab turmasa o’zgarib
ketadi va buni gazkondensat zavodlarni proyekt qilinganda hisobga olish kerak
bo’ladi. Agarda gazkondensat konlarini ishlab chiqarishda gazni nasos yo’li bilan
plastda olishda bosim ushlab turilsa kondensat tarkibi umuman o’zgarmaydi, lekin
gaz tarkibi ekspluatatsiya qilinadigan skvajinalarga shiddatli kelgan gazda
o’zgarishi mumkin. Agar plast bosimni ushlab turishda plastga suv yuborilsa, gaz
va kondensat tarkibi ishlab chiqarish jarayonida o’zgarmasdan qoladi [5].
Shunday qilib, gazning fizik-ximiyaviy xususiyatini va uning qidiruv
bosqichida va ekspluatatsiya qilishda bilish muhim hisoblanadi.
Kritik va dalil keltirilgan termodinamik parametrlar . Kritik holat deb
moddaning zichligi va uning to’yingan juftligi bir-biriga mosdir. Parametrlar shu
holatga to’g’ri kelsa kritik parametrlar deyiladi. Kritik temperatura hohlagan
bosimda gazni suyuq holatga aylantirib bo’lmaydi. Kritik bosim (Rkr) gazni siqib
chiqarishda kerak bo’ladi.
Kritik hajm V
КР – kritik bosim va temperaturada 1moliga teng bo’lsa tabiiy
gazlar uchun Т
кр va Р
кр ma’nolari taniqli bo’lgan parametrlarda tarkibiy qismi Х,
Р
крi ,Т
крi o’rta kritik sifatida belgilanadi: Р
кр =Σ(Р
крi Х
i ), Т
кр =Σ(Т
крi Х
i ) holatda
Х
С5+ <10%. (1.3).
14](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_14.png?v=1)
![Agarda gazning nisbiy zichligi aniq r bo’lsa, unda tabiiy gazning o’rtacha
kritik bosim va temperaturasini tabiiy gazda bo’ladigan N
2 ,СО
2 , yoki Н
2 S.
Agarda tarkibiga N
2 , СО
2 yoki Н
2 S 15% dan oshsa aniqlash grafigidagi Т
кр va
Р
кр da (1.3) formuladan foydalansa bo’ladi.
Nisbiy zichlikni o’zgartirish uchun keltirilgan hisob-kitoblar р-0,5 dan 0,9
gacha bo’lgan qiymat Р
кр va Т
кр larni formula bo’yicha aniqlash mumkin;
Bosim kgs/sm 2
bo’lsa - Р
кр =49,5-3,7рˉ;
Temperatura 0
К bo’lsa - Т
кр =93+176рˉ bo’ladi.
Ko’pincha hisob-kitoblarda keltirilgan bosim va temperaturalardan
foydalaniladi[6,7].
Keltirilgan bosim Р
кр gazning bosimiga munosabati deyiladi.
Р uning kritik bosimiga Р
кр :Р
кр =p/Р
кр .
Keltirilgan gazning temperaturasi Т
кр gazning absolyut munosabati deyiladi.
Т
п uning kritik jihati Т
кр : Т
кр =Т/Т
кр hisoblanadi.
Tabiiy gazlarning tenglik holati. Tenglik holati deb moddaning holatini
yoritib boradigan termodinamik parametrlar va analitik bog’lanishga aytiladi.
Bosim R, temperatura T, zichlik r shunday parametrlar hisoblanadi.
Mukammal gazning tenglik holati.
р= R T . (1.4).
Mukammal gaz shunday gazki unda molekula hajmi va ularning bir-biriga
e’tiborsizligiga aytiladi [8].
Real gazlarning tenglik holatini yoritishdagi yondashish:
a). Mukammal gazning tengligiga bitta z koeffitsiyenti kiritiladi va u
keltirilgan gazlarni mukammal gazdan farqini hisobga olib va u o’ta siqib chiqarish
darajasi koeffitsiyenti deyiladi. Modifikatsiya qilingan tenglik esa
umumlashtirilgan gaz qonunlari deyiladi.
b). empirik tenglik holatini 2 ta katta son bilan olinadi.
р =z R T. (1.5)
Yuqori suyultiruvchi koeffitsiyentni aniqlovchi termodinamik parametrlar.
15](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_15.png?v=1)
![Yuqori suyultiruvchi koeffitsiyentni z keltirilgan bosim funksiyasi
hisoblanadi.
Р
кр, temperaturaning Т
кр va og’ir uglevodorodlar С
5+ atsentrik faktor ω. Yuqori
suyultirish koeffitsiyenti grafik yoki taxminiy analizda aniqlaydi.
Atsentrik faktor – markazlashmagan tortishish kuchini hisoblaydi va Edmister
formulasi bo’yicha hisob-kitob qiladi.
= 3/7[ lg(p
кр /p
ст )/(T
кр /T
кип -1)]-1, (1.6) Qaynash temperaturasini kritik
temperatura munosabatlarini Gurevich [9,10] formulasi aniqlash mumkin
bo’lganda (shu jumladan С
7 gacha)
(1.7)
Qayerda 540≤Т
кр ≤775К, 372≤Т
кр ≤625К, aralashtirish uchun
= (y
i
i ), 0<
i < 0,4 .
Redlix – Kvong bog’lanishi.
р = R Т/(v-b)-a/[T 0.5
v (v+b)], (1.8)
Qayerda a = 0.4275 R 2
T 2,5
кр /р
кр ; в = 0.08664 R T
кр /р
кр .
Harakatlanish doirasi kritik holatgacha bo’lgan quruq gazlar .
Teng –Robinson tengligi [10, 11] .
p = RT/(v-b)-a(T)/[v(v+b)+b(v-b)]. (1.9)
Bu yerda а(T) = a
kp (T
пр , ); a
kp = 0.45724 R 2
T
kp 2
/P
kp ;
b = 0.0778 R T
kp /P
kp ; = {1+m (1-T
пр 0.5
)} 2
;
m = 0.37464+1.54226 -0.26992 2
.
Ko’pkomponentlik aralashmalari uchun а = (y
i a
i ); b = (y
i b
i ).
Harakatlanish doirasi kritik doira, gazkondensat aralashmalar uchun.
Peng-Robinsonning holatidan: ,
(1.10)
16](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_16.png?v=1)
![qayda А=а(Т)р/(R 2
T 2
); B=p b/(R T).
Foydalanish doirasi: р < 50МПа; Х
С5+ < 40 mol%; suv bug’lari.
Tanlash z
i z gaz fazasining mosligi tenglik o’zagining ijobiyligidir, suyuq
fazaning z esa z ijobiy o’zakdir [10,11,12] .
Platonov –Gurevich , (1.11)
Yerda Р
КР va Т
кр Xenkenson ,Tomas va Fillips formulasi bo’yicha hisob-kitob
qilinadi.
Foydalanish doirasi -р<4МПа; Х
С5+ <10 mol%.
Formulaning kamchiligi: 1% kam р<25МПа bo’yicha; 3% р=25-35МПа
bo’yicha va 5%-35 dan to 40МPa gacha [12] .
1. 5 . Gaz konlari va gaz qazib olishning asoslari
a). Gazlar og’ir uglevodorodlar yo’q.(metan – 95-98%; zichlik nisbiyligi
р≈0,56; bosim pasayganda suyuq uglevodorodlar ajralib chiqmaydi) [13].
b). Neft-gazlar quruq gazsuyuq gaz (propan-butanli aralashmalar)+ benzinli
gaz С
5+ (metan-35-40%, etan - 20%, suyultirilgan gaz – 26-30%, gazli benzin-5%,
uglevodorod bo’lmaganlar-8-13%, р≈1.1).
в). Gazkondensatlar – quruq gazkondensat (benzinli, kerosinli, ligroinli va
ba’zida yog’li fraksiya), (metan-75-90%, etan-5-9%, suyuq gaz-2-5%, gazli
benzin-2-6%, uglevorod to’lmaganlar-1-6%, р≈0,7-0,9).
г). Gidratli gazlar – qattiq holatdagi gaz.
Keratayev bo’yicha (izobutanning tarkibi i-С
4 Н
10 ning normal butanga n-
С
4 Н
10 ).
а). Gazli –i-С
4 Н
10 /n-С
4 Н
10 =g>1.
б). Gazokondensatni neftli, gazneftli va yo’l – yo’lakay gaz g=0,5-0,8.
в). Gazokondensatlilar-g=0,9-1,1.
17](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_17.png?v=1)
![Uglevodorodlarning qatlamlarini asoslab olish uchun doimiy almashishlar
tavsifidan foydalanib va har xil oqimda suzayotgan uglevodorodlar va
qatlamlarning tarkibiga bog’liq bо’ladi. Kо’pkomponentlik davriy diagrammalik
aralashmasi bosim koordinatalarida temperatura ilmoqli tusda bо’ladi,ya’ni dayriy
diagrammaning toza moddasidan farq qiladi, asta-sekinlik bilan о’suvchini tashkil
etib bir tomondan temperatura markaziga qayrilib, bir tomondan oxirgi (kritik)
nuqtaga aylanadi. Diagrammada (2.1-rasm.) qiyshiq qaynash nuqtasi kritik nuqta –
temperatura bо’yicha qaynash nuqtasining maksimal massasini bildiradi, lekin
bosimni emas.
Bu qiyshiq nuqtaning maksimal bosimi N, krikondenbar deb aytiladi. Rosning
qiyshiq nuqtasi – bosimning maksimal kritik nuqtasi hisoblanadi, lekin unga M
nuqta temperaturaning maksimal holati tо’g’ri keladi va u krikonderterma deb
aytiladi. Shunday qilib bu nuqtalar aralashmaning kо’pkomponentlik davriy
diagrammasiga bosim va temperaturaning maksimal holati tо’g’ri keladi [14] .
Bu kо’rsatilgan nuqtalar kritik holat bilan jamlanganda ikkita asosiy muhitni
chegaralaydi. Undagi aralashmaning holati toza moddadan ajralib turadi.Bu
18](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_18.png?v=1)
![retrogrodli doira, u qarama-qarshi kondensatni nomini oladi qiyshiq KOM bilan
belgilanadi va qarama- qarshi bug’lanish qiyshiq NHK bilan belgilanadi.
Fazoviy diagramma (2.1-rasm.) butun о’ziga xos xususiyatlari bilan hoxlagan
kо’pkomponentli aralashmaga xos, lekin uning ilmoqlarining uzunligi va kritik
nuqtasining joylashishi shundan kelib chiqqan holda va retrogrod muhiti
aralashmaning tarkibiga bog’liq.
Plastik uglevodorodlar aralashmasining fazoviy holati va uning fazoviy
holatining xususiyatlari konlarni qayta ishlashda platik bosim va temperaturada
aniqlanadi, shu qatorda aralashma tarkibi bilan ham.
Agarda aralashma temperaturasi pastki massasi T
pl klikondentermadan kо’p
bо’lsa (F nuqta) va konlarni qayta ishlash jarayonida bosim tushadi, bunda bu
aralashma har doim bir fazali gazholatli holatda bо’ladi. Bu aralashmalar gaz
konlarini hosil qiladi.
Agarda plastik temperatura kritik va krikondenterma о’rtasida bо’lsa, bunday
aralashmalar gazkondensatlar hisoblanadi.
Bu holatda nisbatan bog’liqlik boshlanish va kondensatsiya boshlang’ich
bosimi (V nuqta) gazkondensatlar qatlamining 3 xil turi bо’lishi mumkin: qatlam
bosimi baland bо’lishi mumkin(bir fazali tо’yinmagan ), teng (tо’yingan bir fazali)
yoki past (ikki fazali) bosim boshlanishi [14,15] .
Agar qatlam temperaturasi aralashma kritik temperaturasidan past bо’lsa,
ya’ni kritik nuqtadan chaproqda bо’lsa unda bunaqa aralashmalar neft konlariga
taalluqlidir. Qachonki qatlam temperaturasi krikodentermadan baland bо’lsa, unda
neft va tez qaynaydigan uglevodorodlarni katta qismini о’z ichiga oladi va tez
reaksiyaga kirishib ketishga moyil bо’ladi. Bunday neft yengil neft deyiladi. Ular
gazkondensat zichligiga yaqinlashadigan baland zichlik bilan ajralib turadi.
Bosimning konlar va gaz quvurlariga taqsimlanishi . Qatlam bosimi ta’rifi.
Tog’ bosimi va ularga beriladigan ta’rif: Tog’ bosimi deb tog’ jinslari о’z og’irligi
bilan gazni turishiga aytiladi.
19](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_19.png?v=1)
![Р
гор =0.1
п L, (2.1)
Qayerda R
gor - tog’ bosimi kg∙s/sm 2
bо’lsa ; α
p - tog’ jinslarini о’rtacha og’irligi
barcha tepadagi qatlamlardan ularni tо’yintiradigan suyuqlik hisobidan g∙s/sm 3
gacha yoki ts/m 3
bо’ladi; α - chuqurlik, qatlam nuqtasidan yer ustigacha
hisoblaganda, unda tog’ bosimi m. aniqlanadi.
p = 2,5 gs / sm 3
.
Qatlam bosimi va uni aniqlash yо’llari.
Gaz bosimi gaz qatlamlarida (qatlam bosimi) tog’nikidan past bо’ladi. Ularni
bosimini yopiq quduqlarni teshishda aniqlanadi. Qatlam burchagi qalinligini
muhim emasligini hisobga olgan holda, gaz konlarining kо’pchiligini, boshlang’ich
qatlam bosimi barcha qatlam nuqtalarini bir xil deyish mumkin.
Qatlam bosimi R
pl amalda gidrostatikga teng hisoblanadi, ya’ni quduq
chuqurligiga L{M},suvniki kо’paytirilsa γ
β (kg∙m/s 2
) bо’ladi. Shu bilan birga
berilgan ma’noda chekinish tо’g’ri kelmaydigan koeffitsiyent yordamida α ,
о’zgaruvchanlik esa 0,8-1,2 bо’ladi.
r
pl =
v L/10 6
[MPa]. (2.2)
Qatlam bosimining anomal sabablari. Nenormallik sabablari gorizontlarning
geologik xususiyatlarini aniqlashda va tog’ bosimlarining kattaligiga aytiladi.
Chiqish joyi b о ’lmagan yopiq qatlamlarda gazlarning bosimi baland b о ’ladi
[ 16,1 7, 1 8] .
Gazkondensat quduqlaridagi qatlam bosimi . Qatlam bosimini gazkondensat
quduqlarida katta miqdordagi kondensatlarni (40-50 sm 3
/m 3
dan kо’proq) quduq
monometrlari yordamida yoki noaniq formula hisob-kitoblar bо’yicha aniqlash
mumkin. Masalan, agar barometrik formulaga gazning nisbiy zichligini
gazkondensat aralashmasining zichligini almashtirilsa [18,19] .
Qazish bosimini ishlayotgan quduqlarda aniqlash.
Barometrik nivilirlash formulasining ishlatib bо’lmaslik sabablari.
1). Quvurlar favvora trubalari va quvurorti maydonlarini ekspluatatsiya
ishlash.
20](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_20.png?v=1)
![2).Skvajinalar favvora quvurlariga ega emas.
3).Skvajina paner bilan jihozlangan.
dp / dL + .
g .
( dz / dL )+2 .
w 2
/D
T = 0 .
Harakat sonining boshlang’ich tengligi. Bosimning hisob-kitob qilish
formulasini ishlaydigan quvurda uni umumiy harakat tengligini integratsiya
qilgandan sо’ng olamiz [17,18,19,20] .
Bu yerda α-m dagi quvur uzunligi (ba’zan u intervalning о’rtacha ochilishidan
to qiyaligigacha olinadi; qiya quvurlar uchun vertikalda h=Lcosβ
n ) bо’ladi; gaz
tezligi m/s da; g-og’irlik kuchi tezligi esa m/s 2
ga; λ- gidravlik ishqalanish
koeffitsiyenti; r-gaz zichligi esa kg/m 3
ga; D
t – quvur diametri esa m ga.
Formulaning umumiy kо’rinishi:
(2.5)
s = 0.03415 L / (T
sr .
z
sr ) ;
. (2.6)
Hisob-kitoblar algoritmi. Qazish bosimini asta-sekin ishqalanish usullari
aniqlaydi. Chunki formulaga koeffitsiyent Ζ
sr kiradi, uni aniqlash uchun R
z ni
bilish shart [19] .
Gidravlik qarshilik koeffitsiyenti. Gidravlik qarshilik koeffitsiyenti λ gazning
quvurda rejim harakatidan va quvur devorlari ustiga bog’liq. Gaz skvajinalarida
tezlik λ amaliyotda uchrab turadigan Reynolde Re ga va nisbiy notekislikga
bog’liq.
Reynolde soni, nisbiy notekislik, Reynolde soni kritik ma’nosi. Reynolde soni-
parametr, inert kuchlarning egiluvchanlikga bо’lgan munosabatini aniqlash:
Gidravlik harakatda qarama-qarshilik ifodasi. Girdobli oqim λ bо’lganda Re
dan boshqa va uni formula bо’yicha aniqlanadi [20] .
21](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_21.png?v=1)
![Katta tezlikda (agarda debit minimal debitdan katta bо’lsa Q
min ) girdobli
harakat avtomodeli paydo bо’ladi va unda λ Re ga bog’liq bо’lmaydi.
Umuman olganda favvora quvurlari qarama-qarshilik koeffitsiyenti,
notekislikdan tashqari mahalliy qarama-qarshilikka va ularning joylardagi
bog’lanish tekisliklarga, oqimdagi qattiq va suyuq aralashmalar va boshqa
faktorlarga bog’liq bо’ladi. Quvurlarning qarama-qarshiligi quduqlarni
ekspluatatsiya qilish jarayonida suvusti notekisliklari о’zgarganda о’zgaradi [21] .
Quvurlarni avtomodelashtirishda 63 mm diametrda λ 0,01-0,02 atrofida
bо’ladi va 0,014 tenglikda hisob-kitob olinadi.
Quvurlar orasidagi oqimga nisbatan diametr ekvivalentligini ifodalash;
NKT bо’yicha ekvivalent diametri bir xil oqimda bо’lsa va quvurlar orasi
bilan belgilanadi.
Oxirgi formulada: d
vn , d
n –favvora quvurlarining ichki va tashqi diametri; D -
esa ekspluatatsiya ustunlarining ichki diametri .
Ikki qavatli ustunli favvora quvurlarida gaz xarakati bо’lganda qazib olish
bosimini aniqlash. Qay holatda ustunni bо’lganda hisobga olish kerak. Agarda
favvora quvurlarining boshlang’ich qazib olish joyidan tepada joylashgan bо’lsa
(yoki perforatsiya intervali), unda gazning yо’nalishi xuddi ikki qavatli ustunda
yо’nalish deb qarash mumkin, pastki seksiyada ekspluatatsiya ustuni deb hisoblash
mumkin.
D
1 , D
2 -quvurlarning ustki va pastki seksiyasi ichki diametri sm da; L
1 , L
2 -esa
shu seksiyalarning m. bо’lgan uzunligi.
Favvora quvurlarining diametrining ekspluatatsiya ustuni diametrining
о’sishi. Agarda ekspluatatsiya ustuni diametri favvora quvuri diametridan oshsa,
22](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_22.png?v=1)
![unda pastki joydagi gaz harakati yо’qolishi e’tibor bermasa ham bо’ladi. Bu holda
K
+ << K
+ qazib olish
(2.7)
s
1 = 0.03415 L
1 /(z
1cp T
1cp ), s
2 = 0.03415 L
2 /(z
2cp T
2cp ),
bosimini formula bо’yicha hisoblash mumkin [18,19,20,21] .
II bob . OLINGAN NATIJALARNING UMUMLASHTIRILGAN
MUHOKAMASI
2.1. Kon mahsuldor qatlamining pasayishi natijasida qazib olinayotgan
23](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_23.png?v=1)
![qо’llaniladigan texnika va texnologiyalarning qо’llanilish darajasi va gazning
iste’mol xossalaridan kelib chiqadi. Masalan, agar tovar gaz tarkibida oltingugurtli
birikmalarning umumiy miqdori 20 mg/m dan yuqori bо’lmasligi talab qilinsa, bu
holat vaqtinchalik konni ishlatish sharoitdan kelib chiqqan holda о’rnatiladi.
Qazib olinayotgan gaz tarkibida suv bug’lari va tomchilarining bо’lishi
uglevodorod muz kо’rinishidagi gidratlarning hosil bо’lishiga olib keladi. Bunday
gaz gidratlarining magistral quvurlarda hosil bо’lishi oldini olish uchun ular
dastlab namliklardan quritiladi.
Gaz bosimining pasayishi bilan har qanday sharoitlarda ham gazning
namlikni saqlash turg’unligi oshib boradi. Agar gazni tashishda izotermik jarayon
ta’minlanilsa uning harakati davomida gaz suv bug’lari bilan tо’yinmagan
holatdaligicha qoladi. Shuning uchun kompressorlar orasidagi masofalarda
izotermik jarayon orqali gaz gidratlari hosil bо’lishi oldi olinishi bosimning quvur
uzunligi bо’yicha kamayishi hisobiga saqlanib turishi mumkin [20,21].
Quvurda gaz bosimining kamayishi bilan gaz gidratlari hosil bо’lish harorati
pasayadi. Shuning uchun gaz tashishning izotermik jarayonida gaz gidratlari hosil
bо’lishi ehtimolliklar quvur boshlang’ich qismida yuqori bо’ladi. Lekin
amaliyotda izotermik gaz tashish gaz quvurlari alohida qismlaridagina bо’ladi.
Quvurning atorof muhit bilan issiqlik almashinuvi va gaz drossellanishi natijasida
uning harorati о’zgarishlari sodir bо’ladi. Namlik bо’yicha gazning maksimal
ruxsat etilgan shudring nuqtasi gazning gaz quvurlarida sovuydigan eng kichik
haroratidir. Gaz namligining bosim va haroratga bog’liqligi 2.1- jadvalda
keltirilgan. Gazni magistral quvurlar orqali tashishda quvurlarning kо’rilishi va
loyiha paytida yerga о’rnatilish ham gaz gidartlari hosil bо’lishiga ta’sir etuvchi
omillardan biri hisoblanadi. Quvurlarni yerga joylashtirishda ularning chuqurligi
0,8-1,53 m oraliqlarida bо’lishi qish oylarida haroratning -5, -6°С dan oshib
ketmasligini ta’minlaydi.
2.1-jadval
25](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_25.png?v=1)
![keltirilgan.
2.3 – jadval
Yonuvchan siqilgan uglevodorodli gazlarga qо’ yiladigan texnikaviy talablar
№ Kо’rsatkichlar Normalari
PBA qishgi PBA yozgi Bо’tan
1 Komponent tarkibi, %:
-metan, etan va etilen, jami
-butan va butilen, jami >4
>75 >6
>60 >6
-
2 Suyuq qoldiq, 20 0
C da <1 <2 <2
3 Tо’yingan bо’g’ bosimi, MPa <0,16 <1,6
4 H
2 S miqdori, g/100 m 3
gazda <5 <5 <5
5 Oltingugurt miqdori, % <0,015 <0,015 <0,015
6 Erkin holdagi suv miqdori, % - - -
7 Ishqorlar miqdori, % <0,5 <0,4 <0,3
Kon sharoitida tabiiy va neft gazlarini tayyorlashda tovar gaz, suyuq
uglevodorodli mahsulotlar, siqilgan gaz, barqaror kondensat va shu turkumdagi
mahsulotlar olinadi.
Tovar gazlarning tо’liq sifat kо’rsatkichlarini aniqlab turish maqsadida
doimiy ravishda uning tarkibiy qismlari tahlil qilinib turiladi. О’rnatilgan sifat
kо’rsatkichlaridagi tovar gaz magistral gaz quvurlari orqali iste’molchiga
yuboriladi [20,23].
2.2. Yuqori bosimli gazni kompleks tayyorlash
Hozirgi paytda viloyatimizdagi asosiy foydalanilayotgan konlar gaz
kondensatli konlar bо’lib, ularning mahsuloti tarkibida og’ir uglevodorodlar
miqdori 30-90 gm ni tashkil etadi.
Gaz kondensatli konlar mahsulotning tarkibidagi og’ir uglevodorodlar gazni
qazib olish davomida bosim va haroratning pasayishi bilan suyuq holatga о’tadi.
29](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_29.png?v=1)
![bilan tavsiflanadi.
Ba’zi bir gaz kondensatli konlarda gazni kompleks tayyorlash ishlarini amalga
oshirishda alohida texnologik jarayonlar qо’llaniladi. Masalan, Shurtan gaz
kondensatli konidan mahsulotlarni qazib olishda avval qazib olinayotgan gaz
dastlabki tayyorlash qurilmalarida qatlam suvlari, mexanik qо’shimchalar va og’ir
uglevodorodlardan tozalanadi. Bunda maxsus gorizontal separatorlar yordamida
Neft sirtga uyurmali harakatda urilishi natijasida suv va og’ir uglevodorodlarning
ajralishi va chо’kishi hisobiga qisman qatlam suvlari va kondensatlar ajratib
olinadi. Lekin gaz tarkibidagi suv bug’lari va kondensatlar bu holda tо’liq ajratib
olinishiga erishilmaydi.
Dastlabki tayyorlangan Neft tarkibidan past haroratli separatsiya qurilmasida
suv bug’lari va og’ir uglevodorodlar ajratib olinadi. Gaz tarkibidagi vodorod
sulfidni olish jarayoni qisman bosh binoning о’zida aminli absorbsion usulda va
bir qismi Muborak gazni qayta ishlash zavodida, bir qismi esa Shurtan Gaz
kompleksi bosh binosida gazni oltingugurtdan tozalash qurilmalarida amalga
oshiriladi.
Gaz kondensatli konlar maxsuloti tarkibidan yuqori molekulyar gazlarni
ajratib olish usulini tanlash gaz bosimi va tarkibi, komponentlarning berilgan
darajada ajratilib olinishi, ishlab chiqarish miqiyosi va boshqa bir qancha
omillarga bog’liq bо’lib, texnik-iqtisodiy jihatdan yechiladi. О’rtacha va boy
kondensatli gazlarga ishlov berishda kompressiya va moyli absorbsiya usullari
ham qо’llaniladi. Gaz tarkibida kam uglevodorodlar bо’lsa adsorbsion jarayonlar
qо’llaniladi. Bunday konlarga Shurtanneftgaz USHK ga tegishli bо’lgan konlardan
qazib olinayotgan gazlarni tayyorlash jarayonini keltirish mumkin. Lekin bu
konlarda ham qatlam bosimining kamayishi qо’shimcha kompressiya usullarining
qо’llanilishini taqazo qilmoqda. Bu esa qabul qilingan texnologik jarayonlarga mos
ravishda о’zgarishlar kiritishni talab qiladi [ 22,26 ] .
2.3. Kon sharoitida tabiiy gazni tayyorlash texnologik tizimi
Gaz va gazkondensatli konlardan qazib olinayotgan tabiiy gazlar quduqlar
31](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_31.png?v=1)
![ustki qismidan to iste’molchiga jо’natish uchun magistral quvurlarigacha
murakkab yig’ish va ishlov berish jarayonini о’tadi. Quduqlarning mahsulotlarini
yig’ish tizimiga quduq ustidan gazni kompleks tayyorlash qurilmalariga, asosiy
binoga yoki gazni qayta ishlash zavodlariga yuborilganga qadar uzatish uchun
mо’ljallangan jihozlar komplekti, armaturalar va kommunikatsiyalardan iborat.
Gazni yig’ish tizimi maydon va konning konfiguratsiyalari, quduq usti
parametrlari va debiti, kon zaxiralari, hajmi va tarkibi, mahsuldor qatlam
tavsifnomalari va soni, gazni tashish uchun tayyorlash usuli, tovar gaz sifatiga
bо’lgan talablar, texnologik jihozlar quvvati va boshqa shu kabi omillarga bog’liq.
Hozirgi paytda gaz qazib olish hajmining kо’payishi guruhiy gaz yig’ish
tizimlariga о’tishni taqazo qilmoqda va bu tizim respublikamiz gaz konlarida keng
qо’llanilmoqda. Bu tizimda bir quruq quduqlar markazida gaz yig’ish punktlari
joylashtiriladi va ulardan umumiy kon kollektorlari orqali gaz gazni kompleks
tayyorlash qurilmalariga yuboriladi. Gaz mahsulotlarini yig’ish tizimining asosiy
elementi alohida quvurlar va kollektorlar hisoblanadi. Ular orqali tabiiy gaz, gazni
kompleks tayyorlash qurilmalari, gaz yig’ish punktlari yoki gazni qayta ishlash
zavodlariga yuboriladi. Yig’ish tizimini loyihalash birinchi navbatda gaz quvurlari
ish unumdorligi va ularning diametrlarini aniqlash, gidravlik hisoblar, gidratlar
hosil bо’lishi oldi olinishi va korroziya jarayonlari sodir bо’lmasliklari kabilar
asosida olib boriladi [24,27].
Gaz va gazkondensat konlaridan qazib olinayotgan tabiiy uglevodorod gazi
asosan metan va unchalik kо’p miqdorda bо’lmagan og’ir uglevodorodlardan
iborat. Bundan tashqari har qanday Neft tarkibida suv bug’lari, vodorod sulfid,
uglerod oksidi kabi qо’shimchalar mavjud. Keltirilgan qо’shimchalardan gazni
tayyorlashni taqazo qiladigan eng muhimlari vodorod sulfid va suv bug’lari
hisoblanadi. Tabiiy gazni magistral quvurlarga yuborilganga qadar ulardan har xil
usullar, texnologik va kimyoviy texnologik jarayonlar qо’llanilgan holda
tozalanadi.
Gazni tashish tizimida tarkibiy va fazaviy о’zgarishlar natijasida quvurlar
32](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_32.png?v=1)
![Neft tarkibidan suv bug’larini ajratib olish uchun suyuq holdagi qurituvchilar
bilan bir qatorda qattiq qurituvchilar ham qо’llaniladi. Gazni maxsus tozalab
quritishda qattiq moddalar sifatida kо’pinchalik faollashgan alyuminiy oksidi
A1
2 0
3 dan foydalaniladi. Neft alyuminiy oksidli adsorber orqali о’tishda suv
bug’larini о’zida tutib qolib A1
2 0
3 -2Н
2 0 adsobsion birikmani hosil qiladi va
adsorberdan issiq havo yuborilib adsorber regeneratsiya qilinadi [24.26] .
Gaz va gazkondensatli konlardan tabiiy gazni yig’ish quduqdan iste’molchiga
bо’lgan gazni mos ravishda tayyorlash ishlab chiqarish jarayonini о’z ichiga oladi.
Tabiiy uglevodorodli gaz turli maqsadlarda foydalanilganligi uchun ularni iste’mol
talabiga kо’ra turli xil bosqichlarda tayyorlash ishlari olib boriladi.
Tabiiy gazni iste’molchiga texnik talablarga mos ravishda yuborish asosan
qо’yidagi kо’rsatkichlar orqali belgilanadi:
- zaruriy quritilish va benzinsizlantirilish miqdori;
- gaz tarkibidagi nouglevodorod va mexanik qushimchalarning ruxsat etilgan
qiymatlari;
- tomchili suyuqliklarning ruxsat etilgan qiymatlari va boshqalar.
Keltirilgan talablarni amalda bajarish uchun kon sharoitlarida qazib
olinayotgan gazni suyuq uglevodorodli qismini ajratib olish uchun separatsiyalash,
quritish yoki tozalash uchun texnologik qurilmalar quriladi va bu qurilmalar
quvurlar orqali о’zaro bog’lanadi.
Tabiiy gazni yig’ishni ta’minlab beruvchi texnologik jarayonlar va texnologik
ob’ektlar majmuasi gaz yig’ish tizimlarini tashkil etib, ular asosan: manevrlashuv;
uzoq va yaqin iste’molchilarga gazni uzluksiz ravishda uzatish; gazni tovar
mahsulot normalariga keltirish; gaz harakatlanishi davomida texnologik jihozlar
germetikligini ta’minlash; qatlam energiyasidan maksimal va ratsional
foydalanish; quduqlarning optimal ishlash rejimlarini ta’minlash va boshqa shu
kabilarni ta’minlab berishi zarur.
Tabiiy gazni konlarda yig’ish tizimlarini tanlash konlarning turiga, klimatik
va geografik sharoitlariga, kondagi gaz zaxiralariga, konning maydoni va
35](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_35.png?v=1)
![konfiguratsiyasiga, mahsuldor qatlamlarning soni va tavsifnomalariga
quduqlarning ishchi debitiga, quduq usti bosimiga, gaz tarkibiy qismlariga, gaz
tarkibidagi zararli qо’shimchalar miqdori, konda quduqlar soni va ularning о’zaro
joylashuvi hamda qabul qilingan gaz tayyorlash usullari va texnologiyalariga qarab
belgilanadi.
Gazni yig’ish tizimi asosida texnologik jarayonlarni tо’g’ri tashkillashtirish
maqsadida gazni tayyorlash texnologik ob’ektlari va quduqlarning о’zaro
joylashuvi, gaz yig’ish tarmog’i formalari, tizimdagi bosim va qatlam
energiyalaridan unumli foydalanish yotadi.
Gazni individual yig’ish tizimida har bir quduq alohida gazni kompleks
tayyorlash qurilmalaridan foydalanilgan holda amalga oshirilishi kondan
foydalanishning boshlang’ich paytlarida ijobiy natijalar bersada lekin keyingi
bosqichlarida zaruriy kо’rsatkichlarni ta’minlab bera olmaydi.
Gazni guruhiy yig’ish tizimida gazni tayyorlash barcha kompleks qurilmalari
guruhiy yig’ish punktlariga yig’ish orqali amalga oshiriladi va xizmat qilinayotgan
quduqlarga yaqin qilib joylashtiriladi. Guruhiy yig’ish punktlari kon yig’ish
kollektorlariga ulanib keyin umumiy kon punktlariga uzatiladi. Bunday tizim
masalan Shurtan koni gazni yig’ish tizimida qо’llanilib quduqlardan qazib
olinayotgan gaz avvalo batareyalarga va undan keyin kollektor quvurlar orqali
gazni dastlabki tayyorlash qurilmalariga yuboriladi.
Tabiiy gazni markazlashtirilgan holda yig’ish va tayyorlash ishlari Zevarda
koni sharoitida yaxshi samara bermoqda. Zevarda konida markazlashgan tashish
va yig’ish tizimi orqali gaz gazni kompleks tayyorlash qurilmalari umumiy
kollektoriga uzatiladi. Shuningdek kon gazni kompleks tayyorlash qurilmasida
Alan koni gazi ham tayyorlanadi [25,27,28] .
Viloyatimizdagi asosiy gaz konlari gazkondensatli bо’lib, Neft tarkibida
suyuq uglevodorodlarning bо’lishi gazni tayyorlash jarayonida qо’shimcha
texnologik usullar va jarayonlarni qо’llashni, hamda tomchili suvlarning bо’lishi
gazni quritish jarayonini olib borishni taqazo qilganligi uchun yig’ish tizimi
36](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_36.png?v=1)
![qurilmalardan foydalanish ehtiyoji tug’iladi [ 29,30,31 ] .
Gazkondensatli konlardan qazib olinayotgan gazlarni yig’ish jarayonida gazni
separatsiyalash uchun bosqichlar sonini tanlash gaz tarkibiy qismlari va xossalari
bilan birgalikda tizimdagi termodinamik sharoitlar bilan ham belgilanadi.
Maxsuldor qatlam bosimining pasayishi gazni konlararo quvurlarda yig’ish
jarayonida muhim hisoblanganligi uchun yig’ish punktlari ba’zi hollarda nasos
kompressor stansiyalari bilan jihozlanadi.
Ba’zi hollarda gazkondensatli konlardan qazib olinayotgan gazni konlararo
quvurlarda gaz va kondensatni birgalikda tashish texnologiyasi ham qо’llaniladi.
Ayniqsa bu hollar ba’zi konlarning maxsulotlari kamligi, klimatik va
orfogidrografik sharoitlardan kelib chiqadi. Kam maxsuldor konlarning
maxsulotlarini tashishga nisbatan yaqin konlar masuldor qatlamiga kon bosimini
saqlash uchun haydash tizimi ham istiqbolli yо’nalishlardan biri hisoblanadi.
Konlardan gazni turli tizimlarda yig’ib olinsada ularning barcha
kо’rinishlarida tashish tizimda murakkabliklar sodir bо’ladi. Gazni yig’ish
tizimidagi sodir bо’ladigan murakkabliklar turli xildagi tavsiflarda bо’lib, gazni
aniq qazib olish sharoitlariga bog’liq. Bunday murakkabliklar quduqlardan qazib
olinayotgan gaz oqimi bilan chiqayotgan tog’ jinslari zarralari natijasida quvurlar
ichki yeyilishi, tashilayotgan gaz tarkibida korrozion tajavvuzkor moddalarning
bо’lishi bilan bog’liq holdagi metall quvurlarning ichki korrozion yemirilishi,
quvurlarning kristallgidratlar va suv-kondensat aralashmalarining tо’planishi
natijasida kesimlari kichrayishi, qatlam suvlarida kuchli minerallashgan tuzlarning
bо’lishi bilan tuz chukmalarning hosil bо’lishi, gazlarning parafinli neftlar bilan
birga oqimi davrida quvur ichki sirtlarida parafin qoldiqlarining hosil bо’lishi va
boshqa shu kabi omillar ta’sirida sodir bо’ladi.
Gaz va kondensatlarni birgalikda yig’ish tizimida ayniqsa quvurlar ishlash
rejimiga xaroratning о’zgarishi natijasida quvurlar deformatsiyalarining sodir
bо’lish tashilayotgan maxsulot tarkibida vodorod sulfid va uglerod oksidlarining
suv bug’lari bilan birga bо’lishi natijasida turli kurinishdagi darz ketishlarning
40](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_40.png?v=1)
![Metan gidrati СН
4 -6Н
2 0 boshqa turdagi uglevodorodlar gidratlariga nisabatan eng
noturg’in gidrat hisoblanadi.
Neft kо’p komponentli tizimdan tashkil topganligi uchun gidratlar ham
aralashma kо’rinishida hosil bо’lishi kuzatiladi. Shuning uchun aralashma
gidratlarning turg’unligi individual gidratlar turg’unligiga nisbatan eng yuqori
bо’ladi. Shuningdek aralashma gidratlar hosil bо’lishi sharoitlari individual
gidratlar hosil bо’lishi sharoitidan ham farq qiladi. Gaz zinchligi qancha yuqori
bо’lsa gidratlar hosil bо’lish harorati ham oshib boradi [ 32,33 ] .
Yuqorida keltirilgan uglevodorodlarning gidratlari metanga nisbatan bir xil
bosimda yuqori haroratlarda gidratlar va kritik gidrat hosil qilish haroratlari bilan
farq qiladi (2.4 -jadval).
Individual uglevodorotlarning gidratlari parchalanishsharoitlari
2.4-jadval
№ Gaz Gidratni parchalanish
harorati Gidratni parchalanishni
kritik nо’qtasi
1 Metan -84,4 - -
2 Etan -28,8 14,8 3,4
3 Propan +5,5 5,5 5,6
4 Izobutan - 2,6 0,17
5 n- Butan - 1,5 -
6 Uglerod oksidi -24,0 10,0 4,5
7 Vodorod sulfid +0,35 29,0 2,3
Gidratlarning eng noqulay xususiyatlaridan biri ularning noldan kichik
haroratlarda ham hosil bо’lishidir. Gidratlar gazning butun oqim harakati
mobaynida quduq zaboyidan to yig’ish punktlari oraliqlarida, magistral gaz
quvurlarida hosil bо’lishi mumkin. Bunday hollarda gidrat tiqinlari hosil bо’lib,
quvurlar kesim yuzasini qisman yoki butunlay qurshab oladi va gazni qazib olish
va tashish tizimida qо’llaniladigan jihozlarda jiddiy qiyinchiliklar tug’diradi.
42](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_42.png?v=1)
![energiyasidan foydalangan holda tabiiy gazlarni past xaroratli tayyorlash
qurilmalaridan foydalanish davrida qatlam bosimining pasayishi natijasida gazni
tayyorlash jarayonida tashilayotgan gaz tarkibiga suyuq uglevodorodlarning о’tib
ketish miqdori ruxsat etilgan qiymatlardan oshib ketishi kuzatilmoqda. Masalan
drossellash effekti 100 atm bosimda va normal haroratda eng yaxshi samara
beradi. Qatlam bosimi 75 atm gacha kamaygan taqdirda samaradorlik
kо’rsatkichlarini saqlab qolish mumkin. Lekin bosim qiymati keltirilgan
miqdordan pasaysa gaz tarkibidan kondensatni ajratib olish miqdori mos ravishda
kamayib ketadi [ 34,35,36 ] .
Gazni past x ar oratli ajratish qurilmalaridan foydalanish davrida yuqorida
keltirilgan omillar ta’sirida ularning samaradorligi kamayib boradi. Ayniqsa bu
ta’sir separatsiya harorati va gazning tarkibiy qismlariga sezilarli bо’lib, qabul
qilingan separatsiya haroratlarida gaz tarkibidan kondensat hosil qiluvchi
komponentlarni ajratib olish miqdori kamayishiga olib keladi.
Neft tarkibidan kondensatning tо’liq ajratib olinmasligi gazni magistral
quvurlar orqali tashishda uglevodorodli fazalarning kondensatsiyalanishi va quvur
pastki qismlarida tо’planib qolishiga sabab bо’ladi. Shuning uchun qatlam bosimi
va gazni qazib olish miqdori kamayishi sharoitlarida qurilmalarni rekonstruksiya
qilish zarurati tug’iladi. Bu holat hozirgi paytda viloyatimizdagi foydalanilayotgan
barcha yirik konlarda kuzatilmoqda [37].
2.4. Uyurmali quvurning gaz isitgichi bilan birgalikda qо’llanilishi
Gazkondensatli konlar maxsuloti tarkibida suyuq uglevodorodli faza bilan
birgalikda og’ir fraksiyalarning oz miqdorda bо’lishi yuqori molekulyar
uglevodorodli birikmalarning gaz tarkibidan past haroratli separatsiya usulida
ajratib (PHSA) olishning samaradorligini belgilaydi. PHSA ning asosiy mazmuni
past haroratlarda va yuqori bosimlarda gaz tarkibidagi suyuq va og’ir
fraksiyalarning kondensatsiyalanishiga asoslangan. bosqichma bosqich
separatsiyalash bilan kondensat gaz tarkibidan ajratib olinadi. Gazni past haroratli
ajratish jarayonida kondensatni ajratib olish jarayonini odatda past haroratlarda
45](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_45.png?v=1)
![minus 10°С dan minus 20°С oraliqlarida olib borilishi gaz tarkibidagi
kondensatlarni tо’liq darajada ajratib olish imkonini beradi. Past haroratlarga
erishish yuqori bosimli gazning kengayishi natijasida va sun’iy ravishda sovutish
qurilmalari va usullaridan foydalanilgan hollarda olib boriladi. Yuqori bosimdagi
gazning kengayish jarayoni foydali ish bajarilmasdan qaytmas adiabatik kengayish
- drossellash, hamda foydali ish bajarilishi bilan qaytar adiabat kengayish -
detander va turbodetanderlar ishlash prinsipiga asoslangan.
Gazni drossellash gazning shtuser orqali oqib о’tishi jarayonida bosimining
pasayishi effektiga asoslanadi. Adiabat oqim sharoitida oqim tezligi shtuserda va
undan keyin sezilarli darajada о’zgarmaydi. Gaz entalpiyasi drossellanish va undan
keyingi davrlarda bir xil qiymatlarga ega bо’ladi. Haqiqiy sharoitlardagina
drossellanishgacha va undan keyin gaz oqimi tezligi farqlari hisobiga va atrof
muhit bilan issiqlik almashinuvi hisobiga gaz entalpiyasida biroz о’zgarishlar
bо’ladi. Drossellanish jarayonida entalpiya о’zgarishi nolga teng bо’lib
izoentalpiya sharoiti deb hisoblash mumkin.
Gazning drossellanishi davomida haroratning о’zgarishi Joul - Tomson
differensial effekti bilan: α
i = ( dT/dp) (2.1) yoki Joul - Tomson integral effekti [T
= T
2 - T
1 ] (2.2) bilan tavsiflanadi. Bu yerda: T
1 va T
2 lar mos ravishda drossellanish
jarayonigacha va undan keyingi haroratlar [ 38,39 ] .
Amaliyotda asosan integral drossellanish effektidan foydalaniladi. Chunki
integral drossel effekti yordamida katta qiymatlarga erishish imkoniyati tug’iladi.
2.1-rasmda Neft integral drossel effektining boshlang’ich bosim va bosim
kamayishiga bog’liq ravishdagi bog’liqliklari keltirilgan.
46](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_46.png?v=1)
![sovutish qurilmalarini qо’llanilmasdan ishlash muddatini uzaytirish imkonini
beradi.
Kukdumalok neft gazkondensatli konida gazni past haroratli ajratish
qurilmalaridan foydalanish tajribasi shuni kо’rsatadiki, neft va gazni birgalikda
tayyorlash va ularning tarkibidan kondensatni ajratib olish jarayoni о’zaro bir-biri
bilan bog’langan. Konda qо’llanilayotgan past xaroratli ajratish qurilmasiga
kelayotgan neft tarkibidan olinayotgan yо’lovchi gazlar tayyorlanayotgan Neft
tarkibiga salbiy ta’sir qiladi. Gazni kompleks tayyorlash qurilmasiga kirayotgan
gaz tarkibida yengil neft fraksiyalarining bо’lishi va quduqlar maxsuloti
tarkibidagi og’ir fraksiyalar butun kondensat tayyorlash tizimida aralashmalar
hosil bо’lishiga sabab bо’lmoqda.
Konlardan foydalanishning keyingi bosqichlarida sifatli gaz maxsulotlarini
olish va belgilangan standart talablar darajasidagi kо’rsatkichlarga erishish gazni
tayyorlash jarayonini takomillashtirish zaruriyatini tug’diradi. Hozirgi paytda
Janubiy Kemachi, Umid, Quruq va boshqa kator konlarda gaz va neft uyumlarini
birgalikda ishlatish texnologik jarayonlarining qо’llanilishiga erishilmoqda. Bu
holat esa qazib olinayotgan kon maxsulotlarini kon bosimining kamayishini
hisobga olgan holdagi tayyorlashning takomillashuvini taqazo qilmoqda [38,40].
III bob. TAJRIBA QISM
3.1. Gazokondensatni kompleks tayyorlash orqali suvsizlantirish va
48](https://docx.uz/documents/981e2ed1-6b56-4346-9b11-b41084a32c66/page_48.png?v=1)
Neft tarkibidagi gazkondensatni suvsizlantirish va tuzsizlantirish jarayonidagi termodinamik kattaliklarni optimallash