Neft va gaz quduqlarni burg’ilashdagi umumiy tushuncha - Горное дело - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	130.5KB
Покупки	3
Дата загрузки	12 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Горное дело

Neft va gaz quduqlarni burg’ilashdagi umumiy tushuncha

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
NEFT VA GAZ ISHI FAKULTETI
“Neft va gaz quduqlarni burg’ilash” fanidan
MUSTAQIL ISHI
MAVZU: Neft va gaz quduqlarni burg’ilashdagi
umumiy tushuncha
Bajardi: ______________________
Qabul qildi: __________________

Neft va gaz quduqlarni burg’ilashdagi umumiy
tushuncha
Reja:
1. Burg’ilash quduqlarining turlari.
2. Quduqlarni burg’ilash usullari.
3. Neft va gaz quduqlarini ishlatish usullari.

1. Burg’ilash quduqlarining turlari.
Quduqlarni burg’ilash deb tog’ jinslarda dumaloq kesimli teshik hosil
qilish bilan bog’liq jami ishlar majmuyiga aytiladi. Bu ishlar odatda teshik
ichiga odam kirmasdan maxsus texnik vositalar yordamida bajariladi. Shunday
qilib, burg’ilash jarayoni texnik rivojlanishning uzun tarixidagi, amallarining
ko’pchiligida odamlar qatnashmaydigan jarayonlardan birinchisi desa bo’ladi.
Burg’ilash quduqlari o’rganish yoki neft va gaz konlarini ishlatish
maqsadida qaziladi. Qidiruv quduqlari orasida xaritalash quduqlari (geologik
xaritalash bajarilayotgan tub jinslar bilan to’tash yuzani aniqlash uchun),
izlovchi quduqlar (mazkur rayonda u yoki bu foydali qazilmalarning bor yoki
yo’qligini aniqlash uchun), qidiruv quduqlari (mazkur konda foydali qazilmalar
zaxirasini aniqlash va chegaralash uchun), gidrogeologik quduqlar (yer osti
suvlarini o’rganish, ularning yotish sharoitlarini, mumkin bo’lgan rnahsul
miqdorini va kimyoviy tarkibini o’rganish uchun), artezian quduqlari (bu
quduqlar suvlari bosimli qatlamlarga qazilgan gidrogeologik quduqlarning
boshqacha turidir) mavjud. Qidiruv quduqlari qatiga muhandis-geologik
quduqlar ham kiradi, bu quduqlar kelgusida quriladigan inshoot uchun asos,
muhit va ashyo bo’ladigan tog’ jinslarini o’rganish uchun qaziladi. Seysmik
quduqlar (seysmik qidiruvda yer ostida portlatishda foydalaniladi), parametrik
quduqlar (tog’ jinslarining yotish elementlarini va geofizik tuzilishining
parametrlarni o’lchash uchun) va boshqalar.
Ishlatish quduqlari Yer qa’ridan foydali qazilmalarni (ichadigan, texnik
va mineral suvlarni, neftni, gazni, eritmalarni va qorishmalarni) olish uchun
burg’ilanadi. Bu quduqlar orasida suv oluvchi quduqlar, neft va gaz olish
quduqlari, ko’mirlarni yer ostida gazlashtirish quduqlari, namakob olish
quduqlari va geotexnologik quduqlar ajratiladi
4.1-jadvalda qidiruv va boshqa quduqlarni burg’ilashning mexanik
usullarini bo’limlarga ajratilishining umumiy sxemasi berilgan.
4.1-jadvalda berilgan umumiy sxemaning mohiyati shundaki, unda
dastavval burg’ilashning tasnifiy xususiyatlari ko’rsatilgan.

So’ngra har bir xususiyat oralig’ida uning usullari turlarining va xilma-
xilligining tasnifiy guruhlari ko’rsatilgan. Bu sxemadagi shartli ravishdagi
"burg’ilash usuli" tushunchasi keng ma’noni bildiradi. Unga nafaqat
burg’ilash
usulining o’zi, ya’ni jinslarni parchalash usuligina emas, balki jinslarni
parchalashda ishlatiladigan asbob, uzatma xususiyatlari, parchalangan
mahsulotlarni chiqarishi, olingan namunalarning tafsiloti, ularni yuqoriga
transportirovka qilish va boshqa ba’zi xususiyatlari ham kiradi. Mana shu
yuqorida sanab o’tilgan amallarning elementlari "burg’ilash" atamasi bilan
ifodalanadi.
4.1-jadval
Burg’ilash usullarining tasnifi
Tasnif alomati Tasnif guruhi
1. Burg’ilanayotgan quduq
tubining shakli bo’yicha Tekis tubli (kernsiz burg’ilash)
Halqasimon tubli (kolonkali burg’ilash)
2. Jinsga ta’sir qilish usuli
bo’yicha Zarbli. Aylanma.
Tebranma (zarbli-tebranma). Siqish aralash (zarbli-
aylanma, zarbli-burilish, tebranma-aylanma va
boshqa.).
3. Jinslarni parchalaydigau
asbob bo’yicha Qattiq qotishmali. Olmosli. Mustahkam p o ’ l a t l i .
Sharoshkali.
4. Jinslarni parchalaydigan
asbobni almashtirish usuli
bo’yicha Snaryadni ko’targandan keyin asbobni almashtirish
Snaryadni ko’tarmasdan asbobni almashtirish.
5. Jinslarni parchalash
jarayonini jadallashtirish
uchun qo’llaniladigan
asosiy yoki qo’shimcha
mehanizm turi bo’yicha Gidrozarbali. Pnevmozarbali.
Balanssiz tebranish mexanizmlari.
Elektromagnit tebranish qo’zg’atuvchilar.
Magnitostriktorlar.
Induksion-dinamik ta’sir qiluvchi mexanizmlar
6. Qo’llaniladigan uzatma Elektrli.

bo’yicha Gidravlik.
Pnevmatik.
7. Quduq tubidan
parchalangan
mahsulotlarni chiqarish
usuli bo’yicha. Parchalangan mahsulotlarni mujbur etib
chiqarmasdan (ularni devorlarga siqib chiqarish
bilan). Parchalangan mahsulotlarni mexanik usul
bilan chiqarish (musalan, shnekli, transportyor
bilan, jelonkalar bilan).
Parchalangan mahsulotlarni suyuqlik bilan
chiqarish. Parchalangan mahsulotlarni gaz bilan
thiqarish.
3. Quduq devorlarini
mustahkamlash usuli bilan Quduq devorlarini mustahkamlamasdan.
Quduq devorlarini mахsus eritmalar bilan
mustahkamlash.
Quduq devorlarini mustahkamlovchi quvurlar -
po’latli, yog’ochli, polimerli, shisha plastikli va
boshqalar bilan oralatib mustahkamlash,
(chuqurlashtirish jarayonini to’xtatgan holda).
XIX asrning 20-yillarida Arangistonda (Artua provinsiyasida) dastlabki
quduqlar suv uchun burg’ilangan. 1845-yilda arangistonlik muhandis A.Fovel
quduq tubidan yuqoriga parchalangan jinslarni olib chiqish uchun quduq tubini
yuvishni tavsiya etdi, bu esa burg’ilash jarayoni texnologiyasini birmuncha
mukammallashtirdi. Neft va gaz sanoatini 1859-yilda polkovnik Dreyk neft
qudug’ini burg’ilagandan keyin boshlangan deb hisoblanadi. Bu paytda quduqni
burg’ilash kavlash usuli bilan bajarilar edi, shuning uchun quduqni burg’ilash
emas, balki kavlash desa to’g’ri bo’lar edi. Kavlab o’tish tezligi juda kam-kuniga
1m dan oshmas, chuqurlik esa kamdan-kam hollarda 500 m oshar edi. XX
asrning boshlarida kavlab burg’ilash o’rniga aylanma yoki rotorli burg’ilash
usuli keldi. Bu usulning dastlabki ixtirochilari Bokulik neft ishlab
chiqaruvchilar bo’ldi, ular bu usulni 1911-yilda qo’llashgan edi. Burg’i

aylanganda quduq tubida jinslar maydalanib va yeyilib ketar edi. Burg’ilash
tezligi kuniga 400-500 m ga yetdi, quduq chuqurligi 3-4 km dan oshib ketdi.
Biroq burg’ilash asbobining juda katta bo’lganligi rotorli burg’ilashning
rivojlanishini to’xtatib turadi. Haqiqatan, 3,5-4 km chuqurlikdagi burg’ilash
quvurlari birikmasining (og’irligi) 200 t dan orliqdir. Shuning uchun
energiyaning asosiy qismi quduqni chuqurroq qazishga emas, quvurlar
birikmasini aylantirishga sarflanar edi.
Quduq tubida ishlaydigan dvigatel barpo qilib, burg’ilasb , jarayonini
quduq tubiga tushirish mumkin emasmikan, degan, savol olimlarni o’ylantirib
qo’ydi. 1922-yilda rus muhandisi M.A.Kapelyushnikov quduqlarni
burg’ilashning yangi ajoyib usulini - turbinali burg’ilash usulini taklif etdi.
Keyinchalik bu g’oya L.P.Shumilov. R.A.Ionesyan, E.I.Tagiyev, M.G.Gusman va
boshqa olimlar tomonidan takomillashtirildi.
Hozirgi turbinali burg’i uzunligi 10 m gacha bo’lgan ko’p pog’onali tub
dvigatelidir. Uning har bir pog’onasida (ular hammasi bo’lib 100 dan ortiq)
profillashtirilgan kurakli ikkita disk bor. Disklardan biri stator, burg’i korpusiga
qo’zg’almaydigan qilib mahkamlangan, ikkinchisi - rotor, aylanadi. Quduq
tubini yuvish uchun yuborilgan loyli burg’ilash eritmasi rotorga tomon yo’nalib,
uning qayrilgan kuraklaridan aylanib o’tib, ularni aylantiradi. Наг bir rotor
nisbatan uncha katta bo’lmagan aylanma kuch beradi, ammo jami kuch burg’ini
aylantirishga yetarlicha ko’pdir.

Elektr dvigatellar ham ishlab chiqilgan. Bunda burg’ilash quvurlarining
pastki uchiga kichik diametrli elektr motor o’rnatiladi. Burg’ilash quvurida
joylashgan rezinali quvurcha ichidagi uchta simli kabel orqali elektr, eleklr
energiyasi motorga yuboriladi. Elektr motorning aylanadigan qismiga burg’u
ulangan. Shu bilan burg’ilash jarayoni avtomatlashliriladi va u osongina
boshqariladi.
2. Quduqlarni burg’ilash usullari.
Quduqlarni burg’ilash jarayoni bir necha amallardan iborat. Avval turli
asbob- uskunalar o’rnatish uchun maydoncha tayyorlanadi. Burg’ilash minorasi
yig’iladi, uning oldiga loyli eritmalarni tayyorlab beruvchi kichkinagina
"zavod" quriladi, suv keltiriladi, eritmani quduqqa haydaydigan kuchli nasoslar
o’rnatiladi. Shu yerning o’zida elektr sexi quriladi, unga yuqori voltli
uzatkichlaridan elektr yuboriladi. Burg’ilash asboblarini ko’tarish va tushirish
uchun quvvatli chig’irlar o’rnatiladi. Quduqqa birmuncha yaqin joyda turar
joylar, kern ombori (quduqdan ko’tarilgan jinslar namunalari saqlanadigan joy),
idora, maishiy xizmat ko’rsatuvchi xonalari quriladi. Ko’rib turibmizki, quduq
oldida butun bir qishloq barpo etiladi.
Jihozlashning murakkablashishi asosan chuqur izlov quduqlari bilan
bog’liq, bu quduqlar odatda turar joy obyektlaridan ancha uzoqlikda burg’ilanadi.
Burg’ilashdan oldin diametri 1 m, chuqurligi 15-20 m bo’lgan
yo’naltiruvchi shaxtani qazish zarur. Burg’ichilar oldindan necha metrli quduq
qazishlarini va uning tubi diametrini biladilar. Shundan kelib chiqib
quvurlarning boshlang’ich diametri tanlab olinadi. Quvurlarning uzunligi 6-10
in. Ikki-uchta quvur burab biriktirilib, «sham (svecha)» hosil qilinadi. Minorada
tayyor «sham»lardan bir nechtasi bo’ladi. Quduqning chuqurligiga qarab
«sham»lar bir-biriga burab biriktiriladi, birinchi «sham»ning uchida burg’i
bo’ladi.
Burg’ilangan jinsni chiqarish uchun quduqqa loyli eritma haydaladi, bu
eritma zichligi 1,2-1,5 g/sm 3
bo’lgan suyuq loyqadan iborat. Ba’zan eritma
zichligini turli og’irlashtirgichlar (gematit, barit) yordamida 2 g/sm 3
va undan

ko’pga oshirishadi.
Chuqurligi 1 km bo’lgan quduqni burg’ilash uchun 100 m 3
ortiq eritma
tayyorlash kerak. Burg’i quvuri orqali eritma quduq tubiga tushadi, u yerdagi
jinslarning mayda parchalarini (shlamlarini) quvurning tashqi bo’shlig’idan yer
sirtiga olib chiqadi. Har bir kilomelrga 50-801 parchalangan jinslar to’g’ri keladi.
Loyli eritma yana bitta muhim vazifani bajaradi qatlamga qarshi bosimni
hosil qiladi va bu bilan undagi neft, gaz yoki suvni vaqtdan oldin tashqariga
chiqarmasdan ushlab turadi.
Masalan, 2 km chuqurlikda neft yoki gazning odatdagi bosimi 20 MPa ga
teng. 1,2 g/sm 3
zichligidagi loyli eritma ustuni bunday quduq tubiga 24 MPa
bosim bilan ta’sir ko’rsatadi. Neft yoki gaz qatlamdan chiqa olmaydi va
kutilmagan favvora bo’lmaydi. Burg’ichilar bularning hammasini hisobga
olishlari kerak, aks holda halokat sodir bo’lishi mumkin. To’satdan otilib
chiqqan neft yoki gaz favvorasi burg’ilash minorasini va qimmatli jihozlarni
ishdan chiqarishi mumkin. Halokattarda po’lat quvurlar mis simga o’xshash
yumaloqlanib qoladi. Burg’i quvuriga tasodifan kelib o’rilgan kichkinagina
toshdan uchqun chiqib yong’inga sabab bo’lishi mumkin. Bu yong’inni o’chirish
mushkul va xavflidir. Ba’zan
halokatli quduq bir necha oylab yonadi, u bilan birga qimmatbaho mineral ashyo
ham bekorga yonib keladi.
Loyli eritma yana burg’ilash burg’isini sovitadi, quduq devorlarini
loylashtiradi va ularni mustahkamlaydi. Eritma yuqoriga chiqqandan keyin
maxsus tindirgichga tushadi, tindirgichda jinslar zarrachalari cho’kkandan keyin
qaytib yana quduqqa haydaladi.
Burg’ilashda loyli eritmaning sifati katta ahamiyatga ega. Kerakli
talablarga javob beradigan yaxshi eritmani tayyorlash ayrim hollarda juda qiyin
bo’ladi.
Hozirgi vaqtda burg’ilashda ko’pincha uch sharoshkali burg’i ishlatiladi.
Uning har bir sharoshkasi alohida aylanishi mumkin. U quduq tubida dumalab
jinslarni parchalaydi, maydalaydi. Ba’zan sharoshka tishchalarini qattiq

qotishma bilan qoplaydilar. O’ta qattiq jinslarni kavlab o’tishda olmos burg’ilar
ishlatiladi. Vaqti-vaqti bilan har qanday burg’ini ham almashtirishga to’g’ri
keladi, chunki ular ham eskiradi. Burg’ini almashtirish uchun butun burg’ilash
quvurlari birikmasi ko’tariladi va burab ajratiladi. Bunda tushirish-ko’tarish
amallari bajariladi, bu ish ancha murakkab jarayon bo’lib, quduqni kavlash
muddatini ancha uzaytiradi. Quduq devorlari o’pirilib tushib ketmasligi uchun
uning stvoliga diametri 114-426 mm bo’lgan maxsus po’lat quvurlar tushiriladi,
bu quvurlar va quduq devorlari orasi katta bosim ostida sement bilan to’ldiriladi.
Quduq qazib bo’lingandan keyin u o’rganiladi. Burg’ilash jarayonida
kern olinadi. Turli chuqurlikdagi quduqlar tubidan olingan jinslar namunasi kern
deyiladi. Biroq quduqning butun chuqurligi bo’yicha kern faqat ayrim
hollardagina tayanch quduqlari qazilgandagina olinadi. Odatda kern ochilgan
kesimning 20-30% ta’riflaydi. Ammo, geologlar tog’ jinslari tarkibining
xususiyatlarini, quduqning butun tanasi bo’ylab bilishlari zarur. Bunda
geologlarga turli asboblar bilan jihozlangan, kon geofiziklari yordamga keladi.
Kon geofiziklarining tadqiqotlari quduqning butun uzunligi bo’yicha jinslarni
litologik tarkibini, qalinligini aniqlashga, mahsuldor gorizontlarning yotish
oraliqlarini ko’rsatishga, tog’ jinslarining kollektorlik xossalarini aniqlashga
imkon beradi. Bu ma’lumotlar turli geologik xaritalarni: litologik, qalinlik,
tuzilma, g’ovaklik, o’tkazuvchanlik, suvlanganlik va boshqalarni tuzishda
foydalaniladi. Bu xaritalarsiz ilmiy asoslangan qidiruvni va neft- gaz konlarini
ishlatishni amalga oshirish mumkin emas. Kon geofiziklarining tadqiqotlarini
farangistonlik mutaxassislar karotaj deb atadilar. Hozir karotajning 40 dan ortiq
turi bor. Elektrik, radioakliv, termik, akustik, induksion uning eng ko’p
tarqalgan usullaridir.
Elektrik usullar quduqning tanasi bo’ylab elektr maydonning
xususiyatlarini o’rganishga asoslangan. Quduqqa tushiriladigan maxsus
asboblar bilan tog’ jinslarining solishtirma elektr qarshiligi olchanadi. Uning
xossalari zohiriy qarshilik ko’rinishida yoziladi. Odatda bu egri chiziq
quduqning butun tanasi bo’yicha tabiiy potensiallarni o’zgarishini

akslantiruvchi egri chiziq bilan birgalikda ko’riladi. Mutaxassislar bu egri
chiziqlarni o’rganib, kesimda turli turdagi jinslarni qumtosh, gil,
ohaktoshlarni, katta qarshiliklar bo’yicha mahsuldor gorizontlarni ko’rsatadilar,
chunki neft va gaz dielektriklardir.
Sodda, shu bilan birga juda foydali usul kavak o’lchash (kavernometriya)
usulidir. Bunda maxsus asbob bilan quduq diametri o’lchanadi. Jins qancha zich
bo’lsa, u burg’i diametriga shuncha yaqin bo’ladi. Sochiluvchan jinslarda (gil,
qum) quduq devorlari loyli eritma bilan yuviladi, jinslar o’pirilib tushib,
kavaklar hosil bo’ladi, bu esa kavernogrammada yaxshi ko’rinadi.
Kon geofiziklari tadqiqotlarining muhim usuli - radiofaol usuldir.
Ularning turlari ko’p: bu gamma usul (GU), gamma-gamma-usul (GGU),
neytron-gamma-usul (NGU) va boshqalar. Ularning hammasida tog’ jinslaridagi
tabiiy yoki keyin paydo qilingan radiatsiyasi o’rganiladi. Olingan natijalar egri
chiziq ko’rinishida tasvirlanadi.
Termometrik karotaj quduq tanasidagi haroratni aniqlashni o’rganishga
yordam beradi. Bu ma’lumotlar Yer qa’rining harorat rejimini sharhlashga, gaz
uyumlarini ajratib ko’rsatishga yordam beradi. Gaz uyumlari termogrammaning
minimal qiymatlari bo’yicha ajratiladi, chunki gazning adiabatik kengayishi
haroratning pasayishiga olib keladi.
Akustik karotaj - quduqda sun’iy hosil qilingan tarang tebranishlarni yozib
oladi. Tebranish tarqalishining tezligi, ular so’nishining o’ziga xos xususiyatlari
jinslarning g’ovakligini baholashga imkon yaratadi. Akustik karotaj bilan
induksion karotaj odatda birga qo’llaniladi, induksion karotaj g’ovak
rezervuarlarining neftgazliligini to’g’ri baholashga yordam beradi.
Kon geofizik tadqiqotlarining hamma turlari birga qo’llaniladi.
Zamonaviy karotaj stansiyasi bitta mashinaga o’rnatilgan. Karotaj
ma’lumotlariga ko’ra kon geofiziklari neft-gazga to’yingan gorizontlarning
yotish chuqurligi haqida xulosa chiqaradilar, ular asosida esa neft-gazga
to’yingan gorizontlar ochilib uglevodorod oqimlari olinadi.

3. Neft va gaz quduqlarini ishlatish usullari.
Quduqlarni burg’ilashda, sementlashda va perforatsiyalashda ularning
tanasi ustigacha loyli eritma bilan to’ldirilgan bo’ladi. Loyli eritma ustuni
qatlamda bosim hosil qiladi, bu bosim qatlam bosimiga teng yoki ortiq bo’ladi.
Bunday sharoitda quduq yo’nalishi bo’ylab qatlamda suyuqlikning yoki gazning
hech qanday harakati bo’lmaydi. Qatlamdan quduqqa suyuqlik yoki gaz oqimi
bolishi uchun suyuqlik ustunining bosimini qatlam bosimiga nisbatan
kamaytirish kerak. 
Qatlam bosimi bilan quduq tubi bosimi orasida farq hosil bo’lganda,
suyuqlik yoki gaz quduqqa qarab harakattanib, perforatsion teshiklar orqali
quduqqa kela boshlaydi.
Quduq ishga tushgandan keyin qatlam bosimi nisbatan sekin o’zgara
boshlaydi. Agar vaqtning biror oralig’ida (oy, kvartal) qatlam bosimi deyarli
o’zgarmasa, quduqqa kelayotgan suyuqlik oqimi, shunga o’xshash sharoitlarda,
asosan quduq tubidagi bosim kattaligiga bog’tiq bo’lib qoladi. Qatlam va tub
bosimlari orasidagi farq (P
qat - P
tub )
depressiya deyiladi.
Neft va gaz quduqlarini berilgan turli depressiyalarda ishlalish mumkin,
demak, suyuqlik va gazning qatlamdagi harakati jadalligini va quduq debitini
keng ko’lamda o’zgartirish mumkin.
Sluinday qilib, neft uyumlarini ishlatishda o’zaro bog’liq ikki jarayon bir
vaqtning o’zida sodir bo’ladi:
1) qatlam kuchlari ta’siri ostida suyuqlik va gazning neftli qatlamlardan
tashkil topgan g’ovak muhit orqali harakati;
2) suyuqlik va gazni quduq tanasi orqali yer sirtiga ko’tarilishi.
Qatlamdagi har bir quduqdan olinayotgan suyuqlikni nazorat qilish va
boshqarish yo’li bilan qatlamdagi suyuqlik harakatining hamma jarayonini
boshqarishga erishiladi.
Konlarni ishlashda qatlam energiyasining zaxiralari katta yoki kichik
darajada qatlamdan olinayotgan suyuqlik va gazning joriy miqdoriga bog’liq

ravishda kamayadi. Qatlam energiyasining kamayishi bilan qatlamdagi neft
harakatining jadalligi ham susayadi, uning ba’zi quduqlariga kelayotgan oqim
kamayadi.
Qatlamdagi neftni yuzaga chiqarish usullari yoki quduqlarni ishlalish
usullari konlarni ishlash jarayonida o’zgarmasdan qolmaydi, ular qatlam
energiyasining kattaligiga bog’liq ravishda o’zgaradi.
Neft quduqlaining barcha ma’lum ishlatish usullarini ikkita asosiy
guruhga ajratish mumkin:
- favvorali;
- mexanizasiyalashtirilgan.
Juda katta tabiiy qatlam energiyasi zaxiralariga ega bo’lgan uyumlarda
quduqlar favvorali ishlatiladi, bunda qatlam energiyalari nafaqal suyuqlikni
qatlam bo’yicha harakattanishiga, balki uni yuzaga chiqarishga ham yetarlidir.
Suyuqlikni yuzaga to’liq chiqarishga qatlam energiyasi zaxiralari
yetmasa, quduqlarni mexanizatsiyalashtirilgan usulda ishlatiladi, ya’ni neftni
yuqoriga ko’tarish u yoki bu mexanizm yordamida amalga oshiriladi.
Yangi, hali hech qanday mahsulot qazib olinmagan uyumlardagi har bir
quduqning ishlatilish vaqtini ikki davrga bo’lish mumkin. Uyumda tabiiy
energiyalar zaxirasi ko’p bo’lgan birinchi davrda quduq favvorali ishlatiladi. Bu
davr yuqori mahsuldorlik bilan xususiyatlanadi, shunday hollar ham bo’lishi
mumkinki, bu davrda quduqdan butun ishlatish davrida olingan neft umumiy
miqdorining 70% dan ko’prog’i olinadi.
Neft qudug’idagi suyuqlikni tabiiy qatlam energiyasi hisobiga yuzaga
chiqadigan usul favvorali usul deyiladi.
Neft bilan birga olinayotgan gazning miqdoriga va konning ishlash rejimiga
qarab favvora gidrostatik bosim ta’sirida yoki kengayish gaz energiyasi hisobiga,
shuningdek, ikkala omilning bir paytdagi ta’siri ostida bo’lishi mumkin.
Ko’p hollarda favvoraning asosiy omili gaz hisoblanadi, gaz har doim
qatlamda neft bilan birga bo’ladi. Bu suv tazyiqli usul bilan aniq ifodalangan
konlar uchun ham o’rinlidir. Masalan, ko’pgina suv tazyiqli konlarda

ishlashning boshlang’ich paytlarida gaz neftda buunlay erigan holda bo’lgan.
Demak, bu holda qatlamda faqat suyuqlik harakat qiladi. Bu qatlamga
o’tkazilgan quduqni o’zlashtirishda erkin gaz neftdan ko’tarma quvurlardagina
bosim to’yinish bosimdan kam bo’lgan chuqurlikda ajralib chiqadi. Bunday
holda neft gidrostatik bosim va quduqning faqat yuqori qismidagi erkin gaz
energiyasi hisobiga ko’tarila boshlaydi. Neftni gazga to’yinish bosimiga mos
keluvchi chuqurlikda gaz neftdan mayda pufakchalar shaklida ajralib chiqa
boshlaydi. Gaz pufakchalari quduq bo’ylab yuqoriga ko’tarilgan sari ularga
bo’lgan bosim kamaya boradi, bu bosim berilgan nuqta ustidagi gazlangan
suyuqlik ustunining bosimiga teng boladi. Bosim kamaya borgan sari gaz hajmi
orta boradi, natijada yuqoriga chiqayotgan suyuqlik va gaz qorishmasining
solishtirma og’irligi kamaya boradi. Bu suyuqlik sathini quduq ustigacha
ko’tarilishga olib keladi.
Demak, quduqdagi favvora qatlamdagi bosim bilan suyuqlik ustunining
quduq tubiga bosimi orasidagi farqi natijasida sodir bo’ladi. Bunda qatlamdan
quduqqa keluvchi va yuqori ko’tarilgan sari kengayuvchi gaz ta’siri katta rol
o’ynaydi, bu esa quduqdagi qorishmaning solishtirma og’irligining kamayishiga
va suyuqlik sathining ko’tarilishiga olib keladi.
Qatlam bosimining pasayishi va uyumni suv bosishi natijasida quduqning
favvoralanish jadalligi kamayadi; neft va erkin gaz vaqti-vaqti bilan almashinib
otilib chiqadi, bu esa erkin gazning bekorga sarf bo’lishiga olib keladi. Natijada
qatlamda qolgan energiya quduqdagi suyuqlikni ma’lum balandlikka olib
chiqishgagina yetadi.
Quduqni ikkinchi ishlatish davri - mexanizasiyalashtirilgan davri keldi.
Neft quduqlarini ishlatishning mexanizatsiyalashgan usuliga kompressorli
va nasosli usullar kiradi.
Kompressorli usulda suyuqlik yuqoriga siqilgan havo yoki gaz yordamida
chiqadi, bu havo yoki gaz quduqqa tushirilgan ko’tarma quvurlar boshmog’iga
beriladi. Gaz yoki havoni siqish kompressorlar deb ataluvchi maxsus
mashinalarda amalga oshiriladi.

Suyuqlikni qatlamdan yuqoriga ko’taruvchi ishchi omil havo bo’lib kompressorli
ko’targich (lift) erlift deyiladi. Agar ishchi emas, gaz bo’lsa, bunday qurilma
gazlift deyiladi.
Havo yoki gaz bilan ishlaydigan ko’targichning ish prinsipi
quyidagilardan iborat. 
Agar biror idishdagi suyuqlik tubiga o’zaro biriktirilgan nay sistemasi
tushirilib (4.1-rasm), 1-nayga havo yoki gaz yuborilsa, bu naydagi suyuqlik
havo (gaz) bosimi ostida pastga siqib borib idishga va 2-nayga oqib o’tadi.
Havo naylar ulangan joyga yetgandan keyin mayda pufakchalar shaklida 2-
nayga o’tadi va yuqoriga intiladi.
Yuqoriga harakat qilgan havo pufakchalari hajmi kattalashib, 2-naydagi
suyuqlikni yuqoriga tortadi.
Idishga tashqaridan doimiy ravishda suyuqlik quyib, undagi ma’lum sath
ushlah turilsa, 1-nayga uzluksiz havo yoki gaz yuborilganda, havo (gaz) bilan
suyuqlik birga 2-nay orqali yuqoriga chiqadi. Neft quduqlarida yuqoridagi
sharoitni hosil qilish mumkin, bunda quduq qatlamdan muntazam ravishda
suyuqlik kelib tushadigan idishdir.
Havoli yoki gazli ko’targich hosil qilish uchun odatda quduqni favvorali
ishlatish usulida qo’llaniladigan nasos-kompressorli quvurlar tushiriladi.
4.1-rasm. Havoli ko’targich sxemasi.
Quduqqa havo haydashdan oldin undagi
suyuqlik sathi shu quduq joylashgan yerdagi
qatlam bosimiga mos bo’lgan ma’lum chuqurlikda
bo’ladi. Bu sath statik sath deyiladi. Quduqning
quvurlararo bo’shlig’iga havo haydalganda
undagi suyuqlik ko’targich quvurlariga hamda
havoli quvur va ishlatish quvurlar birikmasi

orasidagi quvur tashqi bo’shlig’iga oqib o’tadi. Suyuqlikning bir qismi
quduqdan qatlamga siqib qo’yiladi. Suyuqlik quvurlararo bo’shliqdan
ko’targich birikma tubigacha siqilgan vaqtda haydash bosimi maksimal
kattalikka erishadi. Bu bosim quvurlardagi va quvurlararo bo’shliqdagi suyuqlik
ustunini muvozanatda ushlab turadi va ishga tushirish bosimi deyiladi.
Quduqqa havoni haydagan sari u ko’targich quvurlarga o’tib, gaidangan
suyuqlik bilan birga yuqoriga ko’tariladi. Havo va suyuqlik aralashmasi quduq
og’ziga kelgandan keyin birinchi otqin Yer yuzasiga chiqadi, haydash bosimi
birdaniga tushib ketadi, chunki bu bosim kuchli gazlangan suyuqlikni juda kam
solishtirma og’irlik bilan muvozanatda ushlab turadi. Bosimtushgandan
keyin qatlam bosimi ostida qatlamdan quduqqa suyuqlik kela
boshlaydi, bu suyuqlik ko’targich birikma tubiga yetgandan keyin, u yerdan
haydalayotgan yangi havo bilan yuqoriga otilib chiqadi. 
Quduqning
o’rnatilgan ish rejimida uning quvurlararo bo’shlig’idagi
suyuqlik sathi ma’lum chuqurlikda bo’ladi. Bu sath dinamik sath deyiladi,
chunki undan quduq tubigacha bo’lgan suyuqlik ustuni quduq ishga tushgan
paytdagi tub
bosimiga mos keladi.
Bunda havo haydash bosimi - ish bosimi deyiladi. Statik bosim bilan
dinamik bosim orasidagi farq qatlam bosimi bilan quduq tubi bosimi orasidagi
farqqa mos keladi. Bu farq qancha katta bo’lsa yoki bosim ayirmasi katta bo’lsa,
quduqqa qatlamlardan keluvchi neft oqimi shuncha jadalroq bo’ladi, demak,
quduqning debiti shuncha katta bo’ladi.
Ishlatishning kompressorli usuli mohiyati bo’yicha favvora usulining
sun’iy davomi hisoblanadi; quduqqa haydalgan gaz yoki havo yetishmayotgan
qatlam gazini to’ldiradi, suyuqlikni yuqoriga chiqarish bilan bog’liq ishni
bajaradi.
Kompressorli usul bilan quduqning yuqori unumdorlikda ishlashini
ta’minlash mumkin, chunki bu usul favvora usuli bilan ishlashdan farq qilmaydi.
Shuning uchun kompressor usuli katta miqdorda suyuqlikni haydab

chiqariladigan va gaz ko’targichning samarali ishlashi uchun yetarli suyuqlik
ustimiga ega bo’lgan quduqlarda muvaftaqiyat bilan qo’llaniladi.
O’zhekistonda va chet ellarda ko’pgina quduqlar shtangali chuqurlik
nasoslari yordamida ishlatiladi. Bunday nasoslar quduqdagi suyuqlik sathidan
pastda chuqurlik quvurlari oxiriga o’rnatiladi: uning porsheni shatun-krivoshipli
mexanizm yordamida harakatga keltiriladi.
Plunjer tebratma dastgoh bilan shtangalar birikmasi - rezbali birikmalar yordamida
bir-biriga ulangan metall sterjenlar orqali bog’langan.
Shtangali nasos bilan ishlatish o’zining oddiyligi, unumdorligi va juda
katta chuqurlik oraliqlarida foydalanish mum-kinligi bilan keng ko’lamda
qo’llanilmoqda. Chuqurlik nasoslari sifatida asosan plunjerli nasoslar
qo’llaniladi, bu nasoslar uncha chuqur bo’lmagan neft quduqlarida ishlash
uchun mo’ljallangan. Plunjerli chuqurlik nasosi pastki qismiga sharikli
so’ruvchi to’sqich va ichi kavak plunjer o’rnatilgan silindrdan tuzilgan.
Plunjerda undan tashqari bitta yoki ikkita sharikli haydovchi to’sqich bor.
Silindr ko’targich quvurlar birikmasining pastki qismga quvurdagi suyuqlik
sathidan pastroqqa o’rnatiladi, plunjer esa nasosli shtangalarga
osib qo’yiladi.
Shtangalar plunjerga quduq ustida o’rnatilgan maxsus mexanizm
yordamida qaytma-oig’a harakatni uzatadi.
Plunjer yuqoriga harakat qilganda yuqoriga haydash to’sqichi yopiladi,
chunki unga nasos quvurlaridagi suyuqlik ustuni bosimni ko’rsatadi. Bu paytda
pastki so’ruvchi to’sqich, unga suyuqlik pastdan bosimni ko’rsatgani sababli
ochiladi va suyuqlik nasos silindrga tusha boshlaydi.
So’nggi vaqtlarda tabiiy favvora bo’lmaydigan quduqlardan yuqori
sur’atda suyuqlik olish uchun cho’ktirma markazdan qochma elektr nasoslari
muvaffaqiyatli qo’llanilmoqda. Bu ko’p pog’onali, diametri kichikroq
nasoslardir, ularning vallari dvigatel vali bilan biriktirilgan. Bunday agregat
quduqqa 2-3 ta quvur bilan suyuqlik sathidan pastga tushiriladi. Elektr energiya
yuqoridan ajratib qo’yilgan kabel orqali yuboriladi.

Neft va gaz quduqlarni burg’ilashdagi umumiy tushuncha

Купить