Neftdagi uglevodorod gazlar - Геология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	1.9MB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Геология

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

67 Продаж

Neftdagi uglevodorod gazlar

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMYO-TEXNOLOGIYA INSTITUTI
“NEFT VA GAZ TEXNOLOGIYALARI” fakulteti
“NEFT VA GAZNI QAYTA ISHLASH KIMYOVIY
TEXNOLOGIYASI” kafedrasi
“ NEFT VA GAZ GEOLOGIYASI ” fanidan
KURS ISHI
Mavzu : Neftdagi uglevodorod gazlar
24-22 NGI guruh talabasi Eshboboyev Asilbek
Toshkent 2024 y.

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
1. Neftdagi uglevodorod gazlarning tarkibi va xususiyatlari................................. 5
2. Uglevodorod gazlarning sanoatda qo‘llanilishi ………………………………. 9
3. Uglevodorod gazlarni qazib olish va qayta ishlash
texnologiyalari…………… 14
XULOSA…………...…………………………………………………………... 19
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 20
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Metan, etan, propan va butan kabi uglevodorod
gazlar energiya manbai sifatida va kimyo sanoatida xom ashyo sifatida keng
qo‘llaniladi. Ushbu resurslarning qazib olinishi, qayta ishlanishi va samarali
foydalanilishi nafaqat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda, balki ekologik
xavfsizlikni ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi.
Hozirgi zamonaviy texnologiyalar energetik resurslardan maksimal darajada
samarali foydalanishni ta'minlashni talab qiladi. Shu bilan birga, neft va uning
tarkibidagi uglevodorod gazlar bilan ishlashda atrof-muhitga salbiy ta'sirni
kamaytirish dolzarb muammo sifatida qaraladi. Bu masalalar O‘zbekiston kabi
tabiiy resurslarga boy mamlakatlar uchun ham iqtisodiy, ham ekologik ahamiyatga
ega. Mazkur kurs ishi mavzusi uglevodorod gazlarning qazib olinishi va qayta
ishlanishi bilan bog‘liq jarayonlarni o‘rganishga, ularning sanoat va ekologiya
uchun ahamiyatini tahlil qilishga qaratilgan. Tanlangan mavzuning dolzarbligi
nafaqat ilmiy va amaliy, balki global ekologik muammolarni hal qilishga
qaratilgan yondashuvlarni ishlab chiqishda ham namoyon bo‘ladi. Shu sababli,
kurs ishi mavzusi bugungi kun uchun muhim va zamonaviy ahamiyatga ega.
Kurs ishining maqsadi. N eftdagi uglevodorod gazlarning tarkibi,
xususiyatlari va ulardan samarali foydalanish imkoniyatlarini ilmiy asosda
o‘rganishdir. Ushbu maqsadga erishishda uglevodorod gazlarning tasnifi, qazib
olish va qayta ishlash texnologiyalari, shuningdek, ekologik xavfsizlik masalalarini
tahlil qilish nazarda tutiladi. Shu bilan birga, ularning energetika va kimyo
sanoatida qo‘llanilishi, iqtisodiy ahamiyati hamda O‘zbekiston sharoitida ulardan
foydalanish istiqbollari aniqlanadi.
Kurs ishining vazifalari:
- Neftdagi uglevodorod gazlarning tarkibi va asosiy turlarini o‘rganish.
- Uglevodorod gazlarning fizik-kimyoviy xususiyatlarini tahlil qilish.
- Ushbu gazlarni qazib olish va qayta ishlash texnologiyalarini o‘rganish.
3

- Neftdagi uglevodorod gazlarning energetika va kimyo sanoatidagi
ahamiyatini aniqlash.
- Uglevodorod gazlarni qazib olish jarayonida ekologik xavfsizlikni
ta'minlash yo‘llarini tahlil qilish.
- O‘zbekiston sharoitida uglevodorod gazlardan samarali foydalanish
imkoniyatlarini aniqlash.
- Mazkur sohada zamonaviy texnologik yondashuvlarni ishlab chiqish
bo‘yicha takliflar tayyorlash.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Neftdagi uglevodorod gazlardan samarali
foydalanish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish bilan belgilanadi.
Tadqiqot natijalari energetika sohasida uglevodorod gazlarni energiya manbai
sifatida samarali ishlatish, kimyo sanoatida xom ashyo sifatida turli kimyoviy
mahsulotlar ishlab chiqarishda, ekologik xavfsizlikni ta'minlashda va O‘zbekiston
sharoitida uglevodorod gazlarni qazib olish va qayta ishlash texnologiyalarini joriy
etishda qo‘llanilishi mumkin. Tadqiqotlar atrof-muhitga zararli ta’sirni
kamaytirishga yordam beradi, sanoat salohiyatini oshirishga ko‘mak beradi va
ilmiy izlanishlar olib borishda foydalidir.
Kurs ishining obyekti. Neftdagi uglevodorod gazlar, ularning tarkibi,
xususiyatlari, qazib olish va qayta ishlash jarayonlari, shuningdek, bu gazlardan
energetika va kimyo sanoatida foydalanish imkoniyatlaridir. Obyekt sifatida
uglevodorod gazlar va ularning iqtisodiy, ekologik va texnologik jihatlari tahlil
qilinadi.
Kurs ishining predmeti. Neftdagi uglevodorod gazlarning tarkibi,
xususiyatlari, qazib olish, qayta ishlash texnologiyalari va ulardan energetika va
kimyo sanoatida foydalanish jarayonlari, shuningdek, ularning ekologik ta'siri va
samarali boshqarish usullaridir. Tadqiqot predmeti sifatida uglevodorod
gazlarining sanoat va iqtisodiyotdagi roli, ularni samarali foydalanishning amaliy
yondashuvlari ko‘rib chiqiladi.
Kurs ishining tuzilishi. kirish, texnik qism (adabiy sharh), texnologik qism,
xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

1. Neftdagi uglevodorod gazlarning tarkibi va xususiyatlari
Neftdagi uglevodorod gazlar asosan metan (CH ), etan (C H ), propan₄ ₂ ₆
(C H ), butan (C H ), va ularning boshqa alifatik va ciklik birikmalaridan tashkil
₃ ₈ ₄ ₁₀
topgan. Ushbu gazlar neft va tabiiy gazning tarkibida mavjud bo‘lib, ular yonilg‘i
sifatida, shuningdek, kimyo sanoatida xom ashyo sifatida foydalaniladi. Har bir
gazning o‘ziga xos fizika-kimyoviy xususiyatlari mavjud:
Metan (CH )
₄ : Metan (CH ) - bu oddiy uglevodorod bo‘lib, asosan tabiiy ₄
gazning asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi. U rangsiz, hidlanmagan va o‘ta
yonuvchan gazdir. Metan tabiiy ravishda tog‘ jinslarida, ko p hollarda neft va
ʻ
tabiiy gaz konlarida, shuningdek, organik moddalar parchalanish jarayonida
(masalan, botqoqlarda, daryolar va ko‘llarda) hosil bo‘ladi.
Metaning ba'zi asosiy xususiyatlari:
Metan juda yengil yonuvchan gazdir. U kislorod bilan aralashganda, yonish
uchun past haroratda (minimal yonish harorati 537°C) osonlikcha portlashlar
keltirib chiqarishi mumkin. Bu uning xavfini oshiradi, lekin shu bilan birga uni
energiya manbai sifatida samarali ishlatishga imkon beradi. Metan havoga nisbatan
engil bo‘lib, havo bilan aralashganda gaz bulutlarini hosil qiladi. Uning zichligi
havo zichligidan taxminan 0.55 baravar yengilroqdir, shuning uchun yuqoriga
ko‘tarilish moyil. Metan yuqori energiya sig‘imiga ega. U yuksak issiqlik
chiqaradigan gaz bo‘lib, yonganda juda ko‘p energiya ajratadi, bu uni asosiy
energiya manbai sifatida qo‘llash imkonini beradi. Metan yuqori reaktsiyaga
kirishga moyil emas, lekin kislorod bilan reaksiyaga kirganda o‘ta kuchli energiya
ajralib chiqadi. Metanning kislorod bilan reaksiyasidan karbonat angidrid (CO ) va
₂
suv (H O) hosil bo‘ladi.
₂
Metan ham aksiller bo‘lib, uglerod dioksidini ishlab chiqaradigan boshqa
gazlar bilan birga issiqxona effektini keltirib chiqaradi, bu esa iqlim o‘zgarishiga
ta'sir ko‘rsatadi. Metan eng keng tarqalgan va samarali gazli yonilg‘i hisoblanadi.
5

U turli issiqlik energiyasini ishlab chiqarish uchun keng qo‘llaniladi. Elektr
stantsiyalarida, uy-ro‘zg‘or isitish tizimlarida va sanoat jarayonlarida ishlatiladi.
Metan sintetik moddalar, xususan, metanol (CH OH) va boshqa kimyoviy₃
mahsulotlar ishlab chiqarishda muhim xom ashyo sifatida ishlatiladi. Shuningdek,
etilen (C H ) ishlab chiqarishda ham ishlatiladi. Metan - bu kuchli issiqxona gazi
₂ ₄
bo‘lib, u atmosferaga chiqqanda issiqlik ushlab qolish xususiyatiga ega.
Atmosferada metanning yashash vaqti qisqa bo‘lsa-da, u karbonat angidridga
nisbatan bir necha yuz baravar ko‘proq issiqlik saqlaydi, bu iqlim o‘zgarishiga
katta ta'sir ko‘rsatadi. Metan gazining ishlab chiqarilishi, qazib olinishi va
transporti uchun maxsus xavfsizlik choralarini ko‘rish zarur. Bu gazni saqlashda,
ayniqsa uning portlash xavfi tufayli, ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak.
Shuningdek, metanning gaz holatida saqlanishi va transporti uchun maxsus
inshootlar va infrastrukturani yaratish zarurati mavjud.
Etan (C H )
₂ ₆ : Etan (C H ) - ikki karbon atomidan va olti vodorod atomidan ₂ ₆
tashkil topgan uglevodoroddir. U tabiiy gazlar tarkibida metan bilan birga mavjud
bo'lib, rangsiz va hidlanmagan gazdir. Etan gazining zichligi havoga nisbatan biroz
og'irroq bo‘lib, havoda pastga qarab cho‘kadi.
Etan kimyoviy jihatdan barqaror bo‘lib, kislorod bilan reaksiyaga kirganda,
karbonat angidrid (CO ) va suv (H O) hosil bo‘ladi. U energiya ishlab chiqarish
₂ ₂
uchun ishlatiladi, lekin metanga nisbatan uning energiya sig‘imi biroz pastroqdir.
Etan, shuningdek, kimyo sanoatida etilen ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Etilen -
plastmassa, kauchuk va boshqa kimyoviy moddalarning asosiy xom ashyosi
hisoblanadi. Etan yong‘inli gazdir, uning past yonish issiqlik darajasi (450°C)
mavjud. U kuchli yonuvchan va portlovchi gaz bo‘lib, havodagi kislorod bilan
oson yonish aralashmalarini hosil qiladi. Shuning uchun etanning qazib olinishi va
transporti xavfsizlikni ta'minlash uchun ehtiyotkorlikni talab qiladi.
Etan ekologik nuqtai nazardan issiqxona gazi sifatida ta'sir ko‘rsatadi, lekin
uning issiqxona ta'siri metanga qaraganda ancha pastroqdir. Etan havodagi
kislorodga nisbatan nisbatan xavfsiz, ammo uning ortiqcha to‘planishi kislorodning
kamayishiga olib kelishi mumkin.
6

Propan (C H )₃ ₈ : Propan (C H ) — bu uchta karbon atomidan va sakkizta ₃ ₈
vodorod atomidan iborat uglevodorod bo'lib, u tabiiy gazlar tarkibida va neftni
qayta ishlash jarayonida hosil bo'ladi. Propan rangsiz, hidlanmagan va o‘ta
yonuvchan gazdir. U yuqori bosim ostida suyuqlanadi va suyuq holatda saqlanadi.
Propan gaz sifatida atrof-muhit sharoitida havoda uchib ketadi, lekin yuqori
bosim ostida suyuqlanadi. Havoga nisbatan zichligi 1.55 g/L atrofida, shuning
uchun u pastga cho‘kadi. U yuqori yonish issiqlik sig‘imiga ega va osonlik bilan
yonadi, shuningdek, portlash xavfi mavjud. Kimyoviy jihatdan propan kislorod
bilan reaksiyaga kirganda, karbonat angidrid (CO ) va suv (H O) hosil bo‘ladi. Bu
₂ ₂
gaz faqat yuqori haroratda yonishni boshlaydi (450°C va undan yuqori). Propan
turli kimyoviy reaktsiyalarda ishtirok etadi va yuqori energiya sig‘imiga ega.
Propan asosan gazli yonilg‘i sifatida ishlatiladi. U isitish, pishirish va elektr
energiyasini ishlab chiqarish uchun qo‘llaniladi. Shuningdek, u transportda gazli
yonilg‘i sifatida ishlatiladi. Kimyo sanoatida propan etilen, propilen va boshqa
kimyoviy moddalarning ishlab chiqarilishi uchun ham ishlatiladi. Sanoatda esa,
metalni qayta ishlash, issiqlik bilan ishlov berish va qurilish jarayonlarida
qo‘llaniladi. Ekologik nuqtai nazardan, propan karbonat angidrid va boshqa
issiqxona gazlarini chiqaradigan yonish mahsuloti sifatida iqlim o‘zgarishiga ta’sir
qilishi mumkin, ammo uning issiqxona ta'siri metanga nisbatan ancha pastdir.
Propan boshqa fosil yonilg‘ilarga nisbatan kamroq zararli moddalarni chiqaradi,
lekin uning ham energiya ishlab chiqarish jarayonida iqlimga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Propanni saqlash va transport qilishda xavfsizlik choralari
ko‘rish zarur, chunki u oson yonuvchan va portlovchi gaz hisoblanadi. Yaxshi
ventilyatsiya va maxsus saqlash sharoitlari bu gazning xavfsizligini ta'minlashga
yordam beradi.
Butan (C H )
₄ ₁₀ : Butan (C H ) — to'rt karbon atomidan va o'nta vodorod ₄ ₁₀
atomidan iborat uglevodoroddir. U tabiiy gazlar tarkibida va neftni qayta ishlash
jarayonida hosil bo'ladi. Butan rangsiz, hidlanmagan, oson yonuvchan gaz bo'lib, u
yuqori bosim ostida suyuqlanadi va ko'pincha suyuq holatda saqlanadi. Butan gaz
sifatida atrof-muhit sharoitida havoda uchib ketadi, lekin suyuqlanib, maxsus
7

idishlarda saqlanadi. U havoga qaraganda biroz og'irroq, shuning uchun u yerga
yaqin bo'lib qolishi mumkin. Butanning yonish issiqlik sig‘imi yuqori bo‘lib,
yonish jarayonida karbonat angidrid (CO ) va suv (H O) hosil bo‘ladi.₂ ₂
Butan, asosan, uy-ro‘zg‘or gaz sifatida ishlatiladi. U gazli pechlar, isitish
tizimlari, oshxona asboblari va boshqa maishiy texnika uchun ishlatiladi.
Shuningdek, butan transportda ham yonilg‘i sifatida qo‘llaniladi, xususan, gazli
transport vositalarida. Butan ko‘pincha propan bilan birgalikda aralashmalarda
saqlanadi va "LPG" (suyuqlashtirilgan neft gazlari) deb ataladi.
Butan kimyo sanoatida ham ishlatiladi. U plastiklar, sintetik kauchuk va
boshqa kimyoviy mahsulotlarning ishlab chiqarilishida xom ashyo sifatida
qo‘llaniladi. Butan, shuningdek, buxoriy gazlar va boshqa sanoat jarayonlarida
energiya manbai sifatida ham ishlatiladi. Ekologik nuqtai nazardan, butan karbonat
angidrid (CO ) va boshqa issiqxona gazlarini chiqaradigan yonish mahsuloti
₂
sifatida iqlim o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Biroq, uning issiqxona ta'siri
metan va uglerod oksidiga qaraganda ancha pastroqdir. Butan havoda kamroq
zaharli, lekin uning yuqori yonish issiqligi va portlash xavfi mavjud bo‘lgani
uchun saqlash va tashishda ehtiyotkorlik talab etiladi. Butan yonuvchan gaz
bo'lgani uchun, uning saqlanishi va tashilishi xavfsiz tarzda amalga oshirilishi
lozim. Maishiy va sanoat ehtiyojlari uchun butan ko‘pincha yuqori bosim ostida
saqlanadi va maxsus idishlarda bo‘lishi kerak.
Neftdagi uglevodorod gazlarning boshqa xususiyatlari ham bor, masalan:
 Ko‘p qatlamli tuzilmalar : Ular gazlarni ajratish jarayonida maxsus
texnologiyalarni talab qiladi. Qazib olish va qayta ishlash jarayonlarida gazlarning
qaysi turi boshqarilishini aniqlash zarurati mavjud.
 Yonuvchanlik va portlash xavfi : Uglevodorod gazlarining barchasi
o‘ziga xos yonuvchanlikka ega, shuning uchun ularni saqlash va transport qilishda
xavfsizlik choralariga rioya qilish zarur.
 Densitet va fazalar : Uglevodorod gazlarining fazasi va zichligi turlicha
bo‘lib, gazning qurilish va transporti jarayonlarini rejalashtirishda e'tiborga olinadi.
Masalan, metan, propan va butan gazlari bir-biridan farqli zichlikka ega bo‘lib, bu
8

ularni aralashtirishda yoki ajratishda muhim rol o‘ynaydi. Neftdagi uglevodorod
gazlarining tarkibi va xususiyatlarini bilish, ularni samarali qayta ishlash va qayta
ishlash texnologiyalarini optimallashtirish uchun muhimdir. Bu gazlarni turli
maqsadlar uchun to‘g‘ri ishlatish hamda ekologik xavfsizlikni ta'minlashda yordam
beradi.
2. Uglevodorod gazlarning sanoatda qo‘llanilishi
Uglevodorod gazlar sanoatda keng qo‘llaniladi. Ularning turli xususiyatlari
va energiya ishlab chiqarishdagi muhim roli tufayli ko'plab sohalarda, jumladan
energetika, kimyo sanoati, transport va boshqa ishlab chiqarish jarayonlarida
ishlatiladi. Quyida uglevodorod gazlarining sanoatda qo‘llanilishining asosiy
yo‘nalishlari keltirilgan:
Yonilg‘i sifatida ishlatilishi: Uglevodorod gazlari, ayniqsa, metan, etan,
propan, butan va ularning aralashmalari, yonilg‘i sifatida ishlatiladi. Ularning
yonish xususiyatlari ularni turli sanoat va maishiy sohalarda keng qo‘llaniladigan
energiya manbalariga aylantiradi. Quyida uglevodorod gazlarining yonilg‘i sifatida
ishlatilishining batafsil tavsifi keltirilgan:
Metan — tabiiy gazlarning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, neft va tabiiy gaz
konlaridan olinadi. U ekologik jihatdan toza gaz bo‘lib, uning yonish jarayonida
faqat karbonat angidrid (CO ) va suv (H O) hosil bo‘ladi. Metan gazining yonish₂ ₂
issiqligi yuqori va uning yonish mahsuloti sifatida chiqadigan zararli moddalar
nisbatan kam. Bu xususiyatlar uni energiya ishlab chiqarishda samarali va ekologik
toza yonilg‘i sifatida ishlatish imkonini beradi. Metan gazidan elektr stansiyalarida
foydalaniladi. Gaz turbinalarida ishlatiladigan metan yuqori samaradorlik bilan
energiya ishlab chiqaradi. Metan, ko‘pincha, uylar va oshxonalarda gazli
pechlarda, isitish tizimlarida, issiq suv ta'minotida ishlatiladi.
Propan — uglevodorod gazlarining bir turi bo‘lib, u tabiiy gazlar va neftni
qayta ishlash jarayonida hosil bo‘ladi. Propan, yuqori bosim ostida suyuqlanadi va
ko‘pincha suyuq holatda saqlanadi. Propan gazining yonish issiqligi yuqori va
yonish jarayonida kamroq zararli moddalar chiqaradi. U oson yoqiladi va kam
narxda yuqori issiqlik beradi. Propan ko‘plab uy-ro‘zg‘or asboblarida, ayniqsa
9

gazli pechlar va isitish tizimlarida ishlatiladi. Propan, shuningdek, ba'zi transport
vositalarida (avtobuslar, yuk mashinalari) yonilg‘i sifatida ishlatiladi. Propan
sanoat pechlarida, metallurgiyada, texnologik jarayonlarda va boshqa ishlab
chiqarish jarayonlarida yuqori issiqlik manbai sifatida ishlatiladi.
Butan — tabiiy gazlarda va neftni qayta ishlash jarayonida hosil bo‘ladi.
Butan gazining yonish xususiyatlari propan bilan o‘xshash bo‘lib, yuqori issiqlik
chiqaradi va nisbatan past zararli chiqindilarni hosil qiladi. Butan gazining yonish
issiqligi yuqori va yonish jarayonida karbonat angidrid va suv hosil bo‘ladi. Butan
yuqori bosim ostida suyuqlanadi va maishiy gaz sifatida ishlatiladi. Butan,
shuningdek, ba'zi transport vositalarida (avtobuslar, yuk mashinalari) LPG shaklida
ishlatiladi.
LPG (Suyuqlashtirilgan Neft Gazlari) — propan va butan aralashmasi bo‘lib,
yuqori bosim ostida suyuqlanadi. LPG, oson saqlanishi va tashilishi bilan maishiy
va sanoat ehtiyojlari uchun keng qo‘llaniladi. LPG gazining yonish jarayonida
issiqlik ishlab chiqarish samaradorligi yuqori bo‘lib, ekologik nuqtai nazardan
propan va butanning to‘liq yonishi nisbatan kam zararli chiqindilarni hosil qiladi.
LPG gazlari gazli pechlarda, isitish tizimlarida va boshqa maishiy texnikalarda
ishlatiladi. LPG transportda, ayniqsa avtomobillarda yonilg‘i sifatida keng
qo‘llaniladi. Shuningdek, avtobuslar va boshqa transport vositalari uchun qulay
yonilg‘i hisoblanadi. LPG sanoat sohalarida energiya manbai sifatida ishlatiladi,
xususan, yuqori issiqlik talab qiladigan jarayonlarda, masalan, metallurgiya va
qishloq xo‘jaligi mashinalarida.
Uglevodorod gazlarining yonish jarayoni karbonat angidrid (CO ) va suv₂
hosil qiladi, shuning uchun ularning atrof-muhitga salbiy ta'siri metan va ko‘p
boshqa yoqilg‘ilarga qaraganda kamroqdir. Metan va propan kabi gazlar to‘liq
yonish orqali kamroq zaharli moddalarni chiqaradi va yonish jarayonida havoni
ifloslantiruvchi chiqindilarni kamaytiradi. Shuningdek, LPG transportda va
maishiy energiya manbai sifatida ishlatilganda atrof-muhitga zararli ta'sirni
kamaytiradi.
10

Uglevodorod gazlari, jumladan metan, propan, butan va LPG, energiya
ishlab chiqarishda samarali va ekologik toza yonilg‘i manbai sifatida keng
qo‘llaniladi. Ularning ishlatilishi iqtisodiy samaradorlikni oshiradi, atrof-muhitga
salbiy ta'sirni kamaytiradi va energiya ehtiyojlarini ta'minlashda muhim rol
o‘ynaydi.
Kimyo sanoatida: Uglevodorod gazlari kimyo sanoatida keng qo‘llaniladi,
chunki ular turli xil kimyoviy moddalarning asosiy xomashyolari sifatida
ishlatiladi. Metan, etan, propan va butan kabi uglevodorod gazlari polietilen,
polipropilen va boshqa plastmassalarni ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida
ishlatiladi. Bu gazlar, yuqori haroratda va bosimda polimerlash jarayonida
qo‘llaniladi va bu jarayonlar turli sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun
muhimdir. Uglevodorod gazlaridan sintetik yoqilg‘ilar va moylar ishlab
chiqarishda ham foydalaniladi. Metan, etan va propan kabi gazlar, neftni qayta
ishlash va sintetik yoqilg‘i va moylarni olish jarayonlarida ishlatiladi. Ushbu
jarayonlar yuqori texnologiyalarni talab qiladi va kimyo sanoatida energiya va
smolalar ishlab chiqarishda muhim o‘rin tutadi. Uglevodorod gazlari turli
kimyoviy reaksiyalarni amalga oshirishda xom ashyo sifatida ishlatiladi. Masalan,
metan va etan gazlari, aminokislotalar, plastiklar, sintetik kauchuk, bo‘yoqlar,
pestitsidlar va boshqa kimyoviy moddalarni ishlab chiqarishda asosiy materiallar
sifatida foydalaniladi.
Propan va butan gazlari, ayniqsa, asetilen ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
Asetilen kimyo sanoatida yuqori issiqlik manbai sifatida ishlatiladi, shuningdek,
payvandlashda va metallurgiya sohasida foydalaniladi. Asetilen shuningdek,
organik kimyo sanoatida juda muhim xom ashyo bo‘lib, undan turli xil kimyoviy
birikmalar, masalan, vinilxlorid va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi.
Uglevodorod gazlari kimyo sanoatida katalitik jarayonlarda ham ishlatiladi.
Masalan, etan va propan gazlari metanol, etilen, propilen kabi mahsulotlarni ishlab
chiqarish jarayonlarida katalizatorlar yordamida o‘zgartiriladi. Bu jarayonlar
11

plastiklar va boshqa kimyoviy moddalarning ishlab chiqarilishi uchun zarurdir.
Uglevodorod gazlaridan foydalanib, kimyo sanoatida turli xil polimerlar va
organik birikmalar ishlab chiqariladi. Bu birikmalar, masalan, ranglar, bo‘yoqlar,
yopishtiruvchi moddalar, tibbiy mahsulotlar, sintetik tolalar va boshqa
materiallarni ishlab chiqarishda ishlatiladi. Kimyo sanoatida uglevodorod
gazlarining foydalanish darajasi va ahamiyati juda katta. Ular turli kimyoviy
moddalarning ishlab chiqarilishida, sintetik materiallar va yoqilg‘ilarni olishda,
shuningdek, boshqa sanoat tarmoqlarida ham samarali ishlatiladi.
Transportda qo‘llanilishi: Uglevodorod gazlari transportda keng
qo‘llaniladi. Ularning asosiy qo‘llanilishi avtomobillarda yonilg‘i sifatida
ishlatilishi, kichik transport vositalarida, avtomobil sanoatida, temir yo‘l va dengiz
transportida va havo transportida ham mavjud. Propan va butan kabi uglevodorod
gazlari avtomobillarda yonilg‘i sifatida ishlatiladi. LPG (Liquefied Petroleum Gas)
avtotransportda yonilg‘i sifatida qo‘llanilib, kamroq zararli gazlar chiqaradi va
ekologik jihatdan toza hisoblanadi. Kichik transport vositalarida, masalan,
skuterlar va motorollerlar uchun ham gazlardan foydalaniladi. Uglevodorod gazlari
avtomobil sanoatida avtomobil qismlarini ishlab chiqarishda, shuningdek,
avtomobilning dvigatel va mexanik qismlarida ishlatiladigan yog‘lar va moylar
ishlab chiqarish uchun qo‘llaniladi. Temir yo‘l va dengiz transportida ham
uglevodorod gazlari yoqilg‘i sifatida ishlatiladi, bu gazlar kemalar va temir yo‘l
poezdlarida energiya manbai sifatida xizmat qiladi. Havo transportida ham
uglevodorod gazlarining qo‘llanilishi mavjud. Havo kemalari uchun yonilg‘i
sifatida kerosin, propan va boshqa gazlar ishlatiladi. Bu gazlar samolyotlarning
ishlashini ta'minlash uchun zarur energiya manbai sifatida xizmat qiladi.
Transportda uglevodorod gazlarining qo‘llanilishi energiya tejamkorligi va atrof-
muhitga salbiy ta'sirni kamaytirishda muhim o‘rin tutadi.
Elektr energiyasini ishlab chiqarish: Uglevodorod gazlari elektr
energiyasini ishlab chiqarishda muhim rol o'ynaydi. Ular ko'plab issiqlik
stansiyalarida va boshqa energiya ishlab chiqarish qurilmalarida ishlatiladi. Metan,
propan, butan kabi uglevodorod gazlari issiqlik elektr stansiyalarida yonilg‘i
12

sifatida ishlatiladi. Bu stansiyalar gazni yoqib, olovdan hosil bo‘lgan issiqlikni
suvni qaynatarak bug‘ga aylantiradi va bu bug‘ turbinani aylantirib, elektr
energiyasini ishlab chiqaradi. Gazli issiqlik stansiyalarining samaradorligi yuqori
bo‘lib, ular tez boshlanishi va yuqori energiya samaradorligini ta'minlashda
afzalliklarga ega. Uglevodorod gazlari, ayniqsa, metan va propan gazlari, gazli
turbinalarda ishlatiladi. Bu turbinlar elektr energiyasini ishlab chiqarishda tez-tez
qo‘llaniladi. Gazli turbinaning ishlash prinsipi shundan iboratki, gazni yoqish
orqali yuqori haroratli gazlar hosil bo‘ladi va bu gazlar turbinani aylantirib, elektr
ishlab chiqaradi.
Uglevodorod gazlaridan elektr energiyasini ishlab chiqarishda nafaqat
sanoat, balki aholi punktlarini elektr bilan ta'minlashda ham foydalaniladi. Gazli
generatorlar orqali kichik miqyosdagi elektr energiyasi ishlab chiqarish mumkin
bo‘ladi. Bu, ayniqsa, uzoq hududlar va qishloq joylarida elektr tarmog‘iga ulanish
imkoniyati cheklangan joylarda muhim ahamiyatga ega. Ba'zi holatlarda,
uglevodorod gazlari nafaqat elektr energiyasini ishlab chiqarish, balki issiqlikni
ham ta'minlash maqsadida qo‘llaniladi. Bunday tizimlar issiqlik va elektr
energiyasini birlashtirib ishlab chiqaradi va shu orqali energiya samaradorligini
oshiradi. CHP tizimlari ko‘pincha sanoat korxonalari va yirik bino komplekslarida
ishlatiladi.
Sanoat texnologiyalarida: Uglevodorod gazlari metallurgiya va boshqa
sanoat sohalarida ham qo‘llaniladi. Masalan, butan va propan qazib olish
sanoatida, o‘choqlarni isitishda va turli texnologik jarayonlarda energiya manbai
sifatida ishlatiladi. Butan va propan suyuqlanishi oson bo‘lgan gazlar bo‘lib, ularni
yuqori bosim ostida saqlash va tashish oson. Bu xususiyatlari ularni sanoat
jarayonlarida ishlatishni qulay qiladi.
Sanoat issiqlik tizimlari: Uglevodorod gazlari ko‘plab sanoat pechlari va
issiqlik ishlab chiqaruvchi tizimlarda ishlatiladi. Masalan, metall va to'qimachilik
sanoatida isitish jarayonlari uchun propan va butan gazlari ishlatiladi. Sanoat
ishlarini amalga oshirishda issiqlik manbai sifatida uglevodorod gazlarining
ishlatilishi samarali va tejamkor energiya ishlab chiqarish imkonini beradi.
13

Havo transportida: Suyuqlashtirilgan propan va butan havo transportida
yonilg‘i sifatida qo‘llaniladigan gazlardan biridir. Ular kam zararli chiqindilarni
chiqaradi, shuningdek, ekologik toza yonish jarayonlariga ega. Uglevodorod
gazlarining sanoatda qo‘llanilishi ular energiya ishlab chiqarish, kimyo sanoati,
transport va boshqa sohalarda muhim ahamiyatga ega. Ular iqtisodiyotda muhim
rol o‘ynaydi, chunki ular ko‘plab sanoat jarayonlarida samarali va arzon energiya
manbai sifatida xizmat qiladi.
3. Uglevodorod gazlarni qazib olish va qayta ishlash texnologiyalari
Uglevodorod gazlarni qazib olish va qayta ishlash texnologiyalari neft va
gaz sanoatining asosiy jarayonlaridan hisoblanadi. Ushbu texnologiyalar gazlarni
chuqur yer ostidan olish va ular orqali foydalanish uchun zarur bo‘lgan barcha
jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Bu jarayonlar quyidagi bosqichlarga bo‘linadi:
Gazni qazib olish : Gazni qazib olish jarayoni yer ostidan tabiiy gazni
chiqarish uchun turli texnologiyalar va usullarni o‘z ichiga oladi. Bu jarayonni
amalga oshirishda quyidagi bosqichlar va texnikalar qo‘llaniladi.
Gaz manbalarini aniqlash . Gazni qazib olish jarayonining birinchi bosqichi
— bu gazning manbalarini aniqlash. Geologlar va geofiziklar yer ostidagi gaz
zaxiralarini topish uchun geofizik metodlardan foydalanadilar. Bunga seysmik
tadqiqotlar, burg‘ulash ishlari va boshqa geologik tahlillar kiradi. Gaz
manbalarining aniq joylashuvini topish uchun yerning tuzilishi, geokimyoviy
xususiyatlari va qattiqligi tahlil qilinadi.
Burg‘ulash . Gaz qatlamlarini qazib olish uchun burg‘ulash ishlari amalga
oshiriladi. Bu jarayon maxsus burg‘ulash uskunalari yordamida yer ostiga chuqur
teshik ochishdan iborat. Burg‘ulash jarayonida gaz qatlamlarining tarkibi, harorati,
bosimi va boshqa parametrlar o‘lchanadi. Bu jarayon gazni samarali tarzda
chiqarishga imkon beradi. Burg‘ulash jarayonining davomiyligi va samaradorligi
geologik sharoitlarga bog‘liq.
14

Qazib olish usullari . Gazni qazib olishning turli usullari mavjud:
 Tabiiy oqim: Agar gaz qatlamlarida tabiiy bosim yetarli bo‘lsa, gaz o‘z-
o‘zidan yuqoriga ko‘tariladi va yuzaga chiqadi. Bu usul qazib olishning eng oddiy
va iqtisodiy jihatdan samarali usuli hisoblanadi. Tabiiy oqim usuli odatda gaz
qatlamlarida tabiiy bosim yaxshi bo‘lgan joylarda qo‘llaniladi.
 Bosimli usul: Agar gaz qatlamidagi tabiiy bosim past bo‘lsa, yuqori
bosimli usuldan foydalaniladi. Bu usulda, yer ostiga bosim yaratish uchun
suyuqliklar yoki gazlar (masalan, suv yoki azot) yuboriladi. Bu yordamida gazni
yer ostidan chiqarish mumkin.
Gazni yig‘ish va tozalash. Gaz qazib olindanda, u bir nechta noxush
moddalarga ega bo‘lishi mumkin, masalan, suv, karbondioksid (CO ), vodorod₂
sulfid (H S) va boshqa aralashmalar. Shu sababli, gazni yig‘ishdan oldin uni
₂
tozalash zarur. Tozalash jarayonida, gazdan zararli moddalarning barchasi
ajratiladi. Bunga filtrlar, adsorbentlar va boshqa kimyoviy moddalar yordamida
amalga oshiriladi. Gazni tozalash jarayonlari yuqori texnologiyalar bilan
ta'minlanadi va bu jarayon xavfsizlikni ta'minlash uchun muhimdir.
Gazni transport qilish. Gazni qazib olingan joylardan iste'molchilar yoki
ishlab chiqarish punktlariga etkazib berish uchun maxsus quvurlar orqali transport
qilish zarur. Gazni quvurlar orqali tashish jarayonida gazni yuqori bosim bilan
uzatish uchun mos tizimlar yaratiladi. Gazni tashishda, ayniqsa uzoq masofalar
bo‘ylab gaz quvurlaridan foydalanish talab qilinadi. Boshqa usulga
suyuqlashtirilgan tabiiy gaz (LNG) tizimi ham kiradi, bunda gaz sovutilib
suyuqlashtiriladi va maxsus tankerlar yordamida tashiladi.
Texnologiyalar va uskunalar . Gazni qazib olishda bir qator maxsus
texnologiyalar va uskunalar ishlatiladi. Burg‘ulash uskunalari yer ostiga qazish
uchun, gaz yig‘ish tizimlari esa chiqarilgan gazni saqlash va uzatish uchun zarur.
Bosim yaratish uchun quvvatli nasoslar, gazni tozalash uchun filtrlar,
suyuqlashtirish uchun maxsus sovutish tizimlari ishlatiladi. Innovatsion
texnologiyalar, masalan, gorizontal burg‘ulash va frakturizatsiya usullari, gazni
samarali chiqarishga yordam beradi.
15

Gaz qazib olish jarayonida atrof-muhitni himoya qilish juda muhim
ahamiyatga ega. Gaz qazib olish va transport qilish jarayonlarida xavfsizlikka
alohida e'tibor qaratiladi. Gazning chiqishi va ifloslanishining oldini olish uchun
maxsus qurilmalar va texnologiyalar qo‘llaniladi. Buning uchun atrof-muhitni
nazorat qilish va xavfsiz ish sharoitlarini ta'minlash zarur. Eng yaxshi amaliyotlar
va ilg‘or texnologiyalar yordamida gaz qazib olish jarayonida ekotizimlarga zarar
yetkazmaslikka harakat qilinadi. Gazni qazib olish texnologiyalari doimo
takomillashib boradi va uning samaradorligi ishlab chiqarishning iqtisodiy va
ekologik jihatlariga ta'sir qiladi. Yangi texnologiyalar va usullar yordamida gazni
chiqarish jarayoni yanada samarali va xavfsiz bo‘lishi mumkin.
Gazni qayta ishlash : Gazni qayta ishlash jarayoni qazib olingan tabiiy
gazni turli mahsulotlarga aylantirishni o‘z ichiga oladi. Bu jarayon asosan gazdan
aralashmalarni ajratib, uni tozalash, turli kimyoviy moddalar ishlab chiqarish, va
yonilg‘i sifatida foydalanishga tayyorlashga qaratilgan. Gazni qayta ishlashning
asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:
Gazni tozalash. Qazib olingan tabiiy gaz ko‘plab zararli moddalarga ega
bo‘lishi mumkin, masalan, suv, karbondioksid (CO ), vodorod sulfid (H S), azot₂ ₂
(N ), va boshqa noxush aralashmalar. Ushbu moddalardan xalos bo‘lish uchun,
₂
gazni tozalash jarayoni amalga oshiriladi. Bu jarayon quyidagi usullarni o‘z ichiga
oladi: Absorbsiya, gazdan zararli gazlarni ajratib olish uchun maxsus suyuqliklar
ishlatiladi. Masalan, karbondioksid va vodorod sulfidni ajratish uchun ammiak
yoki monoetanolamin (MEA) kabi moddalar qo‘llaniladi. Adsorbsiya, gazdan
aralashmalarni ajratish uchun adsorbent materiallar (masalan, aktivlangan karbon)
ishlatiladi. Jahromli kondensatsiya, gazni sovutish va undagi suyuqliklarni ajratib
olish uchun ishlatiladi.
Gazni suyuqlashtirish. Suyuqlashtirilgan tabiiy gaz (LNG) – bu tabiiy gazni
sovutish orqali suyuqlashtirish jarayonidir. Gazni suyuqlashtirishning asosiy
maqsadi uni transport qilish va saqlashni osonlashtirishdir. Suyuqlashtirish
jarayonida gaz -161°C ga qadar sovutiladi, natijada gazning hajmi 600 baravar
kichrayadi. Bu jarayon maxsus LNG zavodlarida amalga oshiriladi.
16

Suyuqlashtirilgan gazni tankerlar yordamida uzoq masofalarga tashish mumkin, bu
esa global bozorga eksport qilish imkoniyatlarini yaratadi.
Gazdan kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish. Gazni qayta ishlash
jarayonida, undan turli kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqariladi. Bu mahsulotlar
asosan sanoat ehtiyojlariga xizmat qiladi. Gazdan olinadigan asosiy kimyoviy
mahsulotlar quyidagilar: Metanol, tabiiy gazdan metanol ishlab chiqarish uchun
reforming va oksidlanish jarayonlari qo‘llaniladi. Metanol kimyo sanoatida asosan
plastmassa, sintetik tola, va boshqa kimyoviy moddalar ishlab chiqarishda
qo‘llaniladi. Amonyak (NH ), tabiiy gazdan ammiak ishlab chiqarish jarayonida,₃
azot va vodorodning yuqori haroratda reaksiyaga kirishishi orqali ammiak olinadi.
Amonyak esa o‘g‘itlar, plazmalar va boshqa kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish
uchun ishlatiladi. Etan, propan, butan, tabiiy gazda mavjud bo‘lgan yuqori
uglevodorodli komponentlar, etan, propan, va butan kabi alifatik uglevodorodlar
qayta ishlanib, alohida mahsulotlar sifatida ishlab chiqariladi. Bu gazlar, asosan,
yonilg‘i sifatida ishlatiladi yoki sintetik moddalar ishlab chiqarish uchun xom
ashyo sifatida foydalaniladi.
Gazni tashish va saqlash. Gazni qayta ishlash jarayonida, uni transport qilish
va saqlash uchun maxsus inshootlar va texnologiyalar zarur. Tozalangan tabiiy
gaz, ko‘plab hollarda quvurlar orqali uzatiladi, lekin uzoq masofalarga yetkazib
berish uchun LNG shaklida saqlanishi va tashilishi mumkin. Quvurlar orqali
tashish jarayonida, gazni yuqori bosim bilan uzatish uchun maxsus kompressorlar
ishlatiladi. LNG formasi esa gazni sovutib, maxsus tankerlar yordamida quruqlik
va dengiz orqali tashish imkonini beradi.
Gazdan energiya ishlab chiqarish. Gazni qayta ishlashda, undan energiya
ishlab chiqarish ham amalga oshiriladi. Gazning energiya sifatida ishlatilishi asosiy
ravishda issiqlik ishlab chiqarish va elektr energiyasini ishlab chiqarish maqsadida
amalga oshiriladi. Tabiiy gazning yoqilg‘i sifatida ishlatilishi orqali issiqlik
energiyasini olish va elektr stansiyalarida elektr energiyasini ishlab chiqarish
mumkin. Bu jarayonda gazni yoqish va turli stantsiyalarda generatorlarni ishga
tushirish uchun qo‘llaniladi.
17

Gazni transport qilish :
o Quvurlar orqali uzatish : Uglevodorod gazlarini qazib olish va qayta
ishlashdan so‘ng, ular ko‘pincha quvurlar orqali uzoq masofalarga uzatiladi. Bu
quvurlar orqali gazni tashish uchun yuqori bosimli tizimlar, shuningdek, gazni
sovutish yoki siqish jarayonlari qo‘llaniladi.
o Suyultirilgan gazni tashish : LNG (suyultirilgan tabiiy gaz) transporti
uchun maxsus tankerlardan foydalaniladi. Bu texnologiya gazni uzoq masofalarga
tashish imkonini beradi. Suyultirilgan gaz qattiq sharoitda oson tashiladi va
ko‘plab hududlarga yetkazib beriladi.
Innovatsion texnologiyalar :
o Shlangi texnologiyalar : Zamonaviy texnologiyalar uglevodorod
gazlarini yanada samarali qazib olish imkonini beradi. Misol uchun, shlangi
texnologiyalar orqali yer osti resurslarini yanada samarali ekspluatatsiya qilish
mumkin.
o Undirish va qazib olish samaradorligini oshirish : Yangi
texnologiyalar, masalan, suyuqlik va gazlarni yer ostidan chiqarib olishda yanada
samarali ishlash imkonini beradi. Bu texnologiyalar yordamida gaz ishlab
chiqarishni optimallashtirish va ekspluatatsiya jarayonlarini yaxshilash mumkin.
Uglevodorod gazlarini qazib olish va qayta ishlash texnologiyalari doimiy
ravishda yangilanib, rivojlanmoqda. Bu jarayonlar nafaqat energiya ta'minotini
oshiradi, balki gazni ekoloji jihatdan xavfsiz va samarali tarzda ishlatishga imkon
yaratadi.
18

Neft va gazni qayta ishlash korxonasi
XULOSA
Neftdagi uglevodorod gazlar, dunyo energetika tizimida muhim o‘rin
egallaydi. Ular tabiiy gazlar, uglevodorodli gazlar va boshqa yuqori energiyali
komponentlar sifatida ko‘plab sanoat sohalarida keng qo‘llaniladi. Ushbu
gazlarning tarkibi va xususiyatlari ularning texnologik ishlatilishida muhim
ahamiyatga ega.
Uglevodorod gazlarining tarkibida metan, etan, propan, butan, va boshqa
alifatik uglevodorodlar mavjud bo‘lib, ular yuqori energiya siqilishiga ega,
shuningdek, kimyo sanoati va energetikada muhim xom ashyo sifatida ishlatiladi.
Gazlarning sanoatdagi qo‘llanilishi, ularning yonilg‘i sifatida ishlatilishi, kimyo
sanoatida o‘g‘itlar va sintetik moddalar ishlab chiqarish, transportda va elektr
energiyasini ishlab chiqarishda qo‘llanilishi kabi keng sohalarga taalluqlidir.
Uglevodorod gazlarini qazib olish va qayta ishlash texnologiyalari ushbu
gazlardan samarali foydalanishni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Gazlarni qazib
olish jarayonida aralashmalardan tozalash, gazlarni siqish, suyuqlashtirish va turli
19

mahsulotlarga aylantirish ishlari amalga oshiriladi. Bu jarayonlarning barchasi
samarali texnologiyalarni talab etadi va ekologik xavfsizlikni ta'minlashga
qaratilgan bo‘lishi kerak.
Shu bilan birga, gazlardan foydalanish ekologik jihatdan ehtiyotkorlik bilan
amalga oshirilishi kerak. Gazning to‘g‘ri saqlanishi, tashilishi va qayta ishlanishi
atrof-muhitga zarar yetkazmasdan amalga oshirilishi lozim. Yangi texnologiyalarni
joriy etish, chiqindilarni qayta ishlash va ekologik xavfsizlikni ta'minlash gazlar
sanoatining kelajagi uchun muhim vazifadir.
Umuman olganda, neftdagi uglevodorod gazlari energetika va sanoat
sohalarida ulkan imkoniyatlar yaratadi. Ularning samarali foydalanilishi, energiya
ta'minotini yaxshilash va iqtisodiy o‘sish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lib,
kelgusida texnologik yangiliklar va ekologik xavfsizlikka alohida e'tibor qaratilishi
kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sheremetev A. M. Neft va gazning geologik manbalari . – Toshkent,
2020.
2. Smirnov G. L. Neft va gaz sanoati . – Moskva, 2018.
3. Pishchulin S. X. Uglevodorod gazlarining texnologiyasi . – Samarqand,
2017.
4. Havkin R. J. Neft va gazni qayta ishlash texnologiyalari . – Toshkent:
«Uzbekiston» nashriyoti, 2021.
5. Asqarov M. I. Tabiiy gazlarni qayta ishlash texnologiyalari . – Buxoro,
2019.
6. Qodirov T. A. Kimyo sanoatida tabiiy gazlardan foydalanish . –
Toshkent, 2022.
7. Sattarov F. X. Neft va gazdan energiya ishlab chiqarish . – Toshkent:
Fan, 2019.
20

8. Neft va gazni qazib olish va qayta ishlash . – O‘zbekiston Respublikasi
Energetika vazirligi, 2023.
9. Grigoryan G. I. Tabiiy gazdan olingan kimyoviy mahsulotlar . – Moskva,
2020.
10. Bahramov M. T. Uglevodorod gazlarini ekologik xavfsiz qayta ishlash . –
Toshkent: «Eco Press», 2021.
21

Купить