Nishotiy sheʼriyatida lirik qahramon tabiati - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	52.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

25 Sotish

Nishotiy sheʼriyatida lirik qahramon tabiati

Sotib olish

NISHOTIY SHE RIYATIDA LIRIK QAHRAMON TABIATI.ʼ
I-BOB. NISHOTIY HAYOT YO’LI .................................................................... 5
1.1. Nishotiy she riyatining mavzuiy xususiyatlari
ʼ ............................................. 5
1.2. Tabiat va inson ruhiyatining o zaro bog liqligi
ʻ ʻ .......................................... 10
II-BOB. NISHOTIY ASARLARIDA LIRIK QAHRAMON VA XALQONA
OBRAZLAR ......................................................................................................... 18
2.1. “Husn va dil” dostoni. ..................................................................................... 18
2.2. Asarning syujeti va kompozitsiyasi. ............................................................ 25
XULOSA. .............................................................................................................. 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: ...................................... 32

2

KIRISH.

O zbek adabiyoti tarixida o ziga xos ijodiy yo nalish yaratgan shoirlardanʻ ʻ ʻ
biri Nishotiy bo lib, uning she riyatida lirik qahramon obraziga alohida e tibor
ʻ ʼ ʼ
qaratilgan. Nishotiy ijodi, asosan, sevgi va hayot falsafasini o z ichiga olgan
ʻ
bo lsada, unda insonning ichki kechinmalari, dard va tuyg ulari chuqur ifoda
ʻ ʻ
etilgan. Shoir o z asarlarida lirik qahramonning o ziga xos ruhiy dunyosini,
ʻ ʻ
muhabbat va hijron kechinmalarini o ta samimiyat bilan tasvirlaydi.
ʻ
Nishotiy she riyatida lirik qahramon shunchaki bir obraz bo lib qolmay,
ʼ ʻ
balki inson qalbining ichki go zalliklarini, ruhiy ziddiyatlarini va tabiatga bo lgan
ʻ ʻ
mehrini ifodalovchi timsol sifatida namoyon bo ladi. Ayniqsa, uning she rlarida
ʻ ʼ
inson va tabiat o rtasidagi uyg unlik, lirik qahramonning hissiy olamining
ʻ ʻ
murakkabligi va ziddiyatli xususiyatlari ko‘zga tashlanadi. Shu bilan birga, uning
qahramoni o z davri va jamiyatiga nisbatan ham o z munosabatini bildiradi, bu
ʻ ʻ
orqali shoir o sha davrning ma naviy va ijtimoiy muammolarini yoritadi.
ʻ ʼ
Mazkur mavzuda Nishotiy she riyatidagi lirik qahramon tabiatini o rganish orqali,
ʼ ʻ
nafaqat shoir ijodidagi o‘ziga xosliklarni anglab olish, balki uning she rlarida aks
ʼ
etgan insoniy his-tuyg ular va ijtimoiy hayot haqidagi qarashlarini ham tahlil qilish
ʻ
imkoniyati yuzaga keladi.
Mavzuning dolzarbligi: Nishotiy ijodiy merosi va uning she riyatidagi lirik
ʼ
qahramon tabiati o zbek adabiyotida alohida o rin tutadi. Bugungi kunda insonning
ʻ ʻ
ichki dunyosi, his-tuyg ularining ifodasi va jamiyat bilan bo lgan ziddiyatli
ʻ ʻ
munosabatlarini yoritish dolzarb masalalardan biri bo lib qolmoqda. Shaxsiy
ʻ
kechinmalar, muhabbat va tabiat tasvirlari orqali o‘ziga xos milliy ruhiyatni
ifodalash zamonaviy kitobxonlarda ham katta qiziqish uyg‘otadi. Nishotiy
she riyatidagi lirik qahramon obrazini tahlil qilish orqali biz insonning ichki
ʼ
dunyosini chuqurroq anglash va milliy qadriyatlarning ifodasini tushunib yetish
imkoniga ega bo‘lamiz.
3

Shuningdek, globallashuv davrida milliy madaniyat va an analarni saqlabʼ
qolish masalasi muhim ahamiyatga ega. Nishotiy kabi shoirlar ijodini o‘rganish
orqali yosh avlodda milliy madaniyatga nisbatan hurmat va qiziqishni
shakllantirish mumkin. Uning she riyatidagi tabiat tasvirlari, insonning ichki
ʼ
kechinmalarini aks ettiruvchi obrazlar o‘zbek adabiyoti va madaniyatining
boyligini yana bir bor ko‘rsatadi va shu orqali bugungi kunda ham yosh
ijodkorlarga ilhom manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishining maqsadi: Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi Nishotiy
she riyatidagi lirik qahramon tabiatini chuqur o‘rganish, uning ichki kechinmalari,
ʼ
sevgi va tabiat bilan aloqadorligi orqali shoirning o‘ziga xos badiiy mahoratini
tahlil qilishdan iborat. Bu orqali Nishotiy ijodida lirik qahramonning milliy va
insoniy xususiyatlarini ochib berish, uning she riyatida aks etgan milliy ruh va
ʼ
falsafiy g‘oyalarni tushunish mumkin.
Kurs ishining ob'yekti: Mazkur kurs ishining obyekti sifatida Nishotiy
she riyatidagi lirik qahramonning badiiy obrazini tashkil etuvchi she riy namunalar
ʼ ʼ
tanlandi. Xususan, Nishotiy ijodida lirik qahramonning ichki kechinmalari,
muhabbat va tabiat tasvirlari orqali ifodalangan ruhiy holatlar hamda uning o‘z
davri va ijtimoiy muhit bilan aloqalari tahlil qilinadi. Bu obrazlar orqali shoirning
insoniy his-tuyg ular, jamiyat va tabiiy go‘zalliklarga bo‘lgan munosabatini,
ʻ
ularning estetik va falsafiy mazmunini anglash ushbu ishning asosiy obyekti
hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti Nishotiy she riyatida lirik qahramonning ichki
ʼ
kechinmalari, muhabbat va hijron hissiyotlari, shuningdek, tabiat tasvirlari orqali
ifodalangan ruhiy holatlarni o‘rganishdan iborat. Shuningdek, lirik qahramonning
zamon va jamiyatga munosabati, xalqona obrazlar va milliy qadriyatlarning she riy
ʼ
ifodasi ham kurs ishining tadqiqot predmeti sifatida qaraladi.
Kurs ishining tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
4

I-BOB. NISHOTIY HAYOT YO’LI
1.1. Nishotiy she riyatining mavzuiy xususiyatlari ʼ

Muhammadniyoz Nishotiy – Taniqli o zbek shoiri, liro-epik she riyat
ʻ ʼ
tarraqqiyotida alohida o ringa ega. Xorazmda 1701-yilda tug ildi. Ijodiy merosidan
ʻ ʻ
lirik she rlari va „Husnu Dil“ dostoni yetib kelgan. She rlari „G azaliyot va
ʼ ʼ ʻ
muxammasoti Nishotiy“, „Bayozi mutafarriqa“, „Bayozi majmuai ash’or“ kabi
manbalarda jamlangan. 1903-yilda Muhammad Yusuf Chokar tomonidan
ko chirilgan devoni O R FA ShI da (inv.1197, 7013,1117, 1027, 7054) saqlanadi.
ʻ ʻ
Yirik asari „Husnu Dil“ dostoni Buxoroda 1778-yil yozilgan. Husn va Dil
sarguzashtining syujeti Sharq adabiyotida mashhur bo lib, Yax’yo Saboq Fattohiy,
ʻ
Abdurahmon Mushfiqiy tomonidan ham shu nomda asarlar yozilgan. Doston 62
bobdan 15584 misradan iborat. Dostonning qahramonlari Fuod (arabcha, ko ngul),
ʻ
Husn, Aql, Ishq, Nazar, Himmat, Sabr, Vafo, Hayol, G amza, Raqib, Nomus kabi
ʻ
ramziy timsollar orqali muallifning axloqiy-ta limiy g oyalari ifodalangan.
ʼ ʻ
„Qushlar munozarasi“ asari ham allegorik — majoziy harakterga ega bo lib, 300
ʻ
misradan iborat. Shoir 14 qushning o zaro bahsu-munozaralari orqali o z
ʻ ʻ
qarashlarini bayon etadi.
Nishotiy adabiy merosi V.Abdullaev, B.Valixo jaev, M.Qosimova va
ʻ
boshqalar tomonidan o rganilgan. Nishotiy Muhammadniyoz (18-asr, Xorazm) —
ʻ
shoir. Xiva madrasalarida o qigan. Xorazm xonligida siyosiy ahvol og irligi tufayli
ʻ ʻ
N. Buxoroga kelgan, g ariblik va muhtojlikda yashagan. Ada-biy merosi “Husnu
ʻ
Dil” dostoni, “Qushlar munozarasi” manzumasi hamda 1500 misra she r — 38
ʼ
5

g azal, 14 muhammas, 1 qasida va musaddasdan iborat. Lirikasi dunyoviyʻ
muhabbat mavzuida. Unda shoir o z kechinmalari, zamona xaqidagi fikr-
ʻ
mulohazalarini ifodalagan, vafo, sadoqat, go zallik va nafosatni kuylagan.
ʻ
“Qushlar muno-zarasi”da 14 xil qushning o zaro bahsu munozaralari orqali
ʻ
o sha davrdagi ijtimoiy tuzumga xos illat, mansabparastlik va boshqa majoziy
ʻ
shaklda tanqid qilingan, mexnat axdining kamtarligi ulug langan. “Husnu Dil”
ʻ
dostoni (1779) — shoir ijodining cho qqisi. U Sharq xalqlari orasida mashhur
ʻ
syujet asosida nazmda yaratilgan. Doston 15584 misra, 62 bobdan iborat.
An anaviy kirish
ʼ
(1—5-boblar)dan so ng shoir o zi xaqida, dostonning yozilish sabablari, so z va
ʻ ʻ ʻ
uning qudrati, hamsanavislar (Nizomiy, Xusrav Dexlaviy, Abdurahmon Jomiy,
Alisher Navoiy va boshqalar) haqida fikr yuritgan.
Yetakchi mavzui — sevgi. U Husn va Dilning murakkab sarguzashtlarida
o z aksini topgan. Aql, Ishq, Vafo, Mehr, Nomus, Himmat, Sabr, Raqib kabi
ʻ
obrazlarda kishilardagi muayyan xususiyatlar ifodalangan. Doston Husn va Dilning
to y tantanasi, ya ni ezgulikning smonlik ustidan g alabasi bilan tugaydi. Ayearda
ʻ ʼ ʻ
Vatanni sevish, xalqparvarlik, ma rifat va adolat, mardlik, sevgi-sadoqat, yaxshi
ʼ
xulqodob kabi g oyalar ilgari surilgan. Doston qo lyozma nusxalari O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
FA Sharqshunoslik instituti (inv. №1198, 7013, 1997, 1666, 1027), Sam-DU (inv.
№21828) qo lyozma fondlarida saqlanadi.
ʻ
“Husn va dil” dostonidagi obrazlar turlari:
➢ AQL
➢ FUOD
➢ NAZAR
➢ ISHQ
➢ HIMMAT
6

➢ QOMAT
➢ ONG
➢ XAYOL
➢ VAFOBONU
➢ G’ARAZ
➢ ISHVA
➢ KARASHMA
Ilm ila hikmat aro Luqmon edi,
Ilm ila hikmat aro Luqmon edi,
Fahm ila fikrat aro burqon edi.
Etmagudek fahmi Falotun ango,
O`zga edi rasm ila qonun ango.
Mulki jahon ichra qilib adlu dod,
Dodi bila erdi jahon mulki shod.
Adli bila mulk edi ma`mur ango,
Fazli bala xalq edi masrur ango.
Ilmu adab bobida mohir dag`i,
Qariyasanj erdiyu shoir dog`i,
Bo`lganidan zoti qabuli inom,
Dahr eli otin der edi Aqli tom.
7

AQL obrazi. Nishotiyning tasviricha, Aql Yunonda podshoh bo`lib zo`r
aqlliliga, donishmandligi, shoirligi va axloqliligi bilan ajralib turar ekan, uning
adolatidan «Mulk ma`mur» va yaxshi ishlaridan «xalq masrur» bo`lgan ekan.
Fuod obrazi. Fuod Aqlshohning o`g`li. U dunyoga kelganida hikmat eli
birgalashib, maslahat bilan unga nam quyishgan. Fuod esini taniy boshlashi
bilanoq, hikmat eli tarbiyasida bo`lib, fahm-farosatini oshira borgan. Shoirning
yozishicha Fuodning zehni o`tkir bo`lganidan, u etti yoshidayoq qiroatni
o`rgangan, asta-sekin har qanday ilmni ham o`rganib, «har jeki mashhul» bo`lsa,
fikr yuritib o`zlashtira borgan. U ko`proq tarix o`qish, she`r san`ati ustida
muhokama yuritish bilan shug`ullangan. Fuod «Qal`ai jism» degan joyda o`sadi.
«Qal`ay jism» qasrlari oldida 360 Nahr va 440 anhor bo`lib, bundan butun
mamlakat foydalanar edi. Aqlshoh shu joyning hukmronligini o`g`li Fuodga
topshiradi. Fuod bu joyni adolatparvarlik bilan idora qildi:
O`g`li dag`i ko`rsatibon adl-dod,
Mamlakatin ayladi obodu shod.
Adl hurufi kabi ko`z birla dil
Xalq anga bog`lab edi muttasil.
Nazar obrazi. «Husnu Dil» dostonidagi obrazlar orasida Nazar obrazi
o`zining ma`naviy boyligi, g`ayrati, shijoati, harakatchanligi va tadbirkorligi bilan
diqqatga sazovordir. Aslida «Shahri Bedahshon»lik bo`lgan Nazar xalqdan chiqqon
va «purhunar» kishi bo`lib, shahzoda Fuodning xizmatkori edi:
Nazar Fuodning ahvolini bilgach har qanday xavf-xatarga qaramay,
«Chashmayi hayvon kanoridagi jonon»dan xabar olishga junaydiki, bu uning
jasurligidan va insonga bo`lgan g`amxo`rligidan dalolat beradi. Dostonda
8

tasvirlanishicha, u dengizlardan jasur «malloh» (matros) sifatida suzib o`tadi,
dahshatli dashtu sahralarda botir sayyoh sifatida kezib yuradi: Xizmatida bor edi
bir pirhunar, Zoti qarovul edi, oti Nazar. Kulzumu ummon aro malloh edi, Dashti
jahon sahnida sayyoh edi.
Dedi qiling jam azomlari, Safhai devondagi nozimlari, To na kengash
qilg`ay alar oshkor Topg`amiz ul maslahat uzra qaror. Neki kengash birla topar
irtikob, Bo`lg`usi albatta xatosiz savob...
HUSN obrazi. Husn Shahriyori Ishqning qizi bo`lib, u go`zal, bilimdon,
tadbirli, bardoshli bo`lishi bilan birga, vafo va sadoqat timsoli hamdir. Husn
naqqoshlik, binokorlik, musiqa va she`riyatni juda sevadi. Xayol uning yonida
naqqoshlik qilsa, G`amza parvonavozlik qiladi. Husn, Qal`ai diydor»da yashab,
xotin qizlar bilan birga bo`ladi, ornomusi va yurt himoyasi uchun Mardona
kurashda sherga teng keladigan bu xotin-qizlarga homiylik qiladi. Husn Nazarni
samimiyat bilan kutib oladi. Fuod ishqning nishonasi sifatida «Chashman hayvon»
aqiqini berib, naqqosh Xayol bilan nag`minavoz G`amzoni unga qo`shib yuboradi.
Ammo «Qal`ai diydor»ga lashkar tortgan Aqlshohga qarshi otlanishga majbur
bo`ladi. U adashmaslik uchun kengashib ish qilishni birdan-bir tadbir deb biladi.
Shuning uchun ham u o`z farmonida quyidagilarni aytadi:
Ishq-ideal shoh obrazi. Nishotiyning tasviricha, Ishq kishilarni qadrlash,
do`stlikka rivoj berish, maslahat bilan ish ko`rishi, yurt obodonligi uchun
g`amxo`rlik qilish kabi oshjanob insoniy xislatlarga ega bo`lgan. Shoir Ishqning
g`alabasidan, riyokorlikning mahv etilishidan quvonadi, she`riga qanot bog`lab,
zamoniga etib keladi o`zining zamon «zarqi riyo»laridan uzoq turgan holda,
Ishqning fazilatlariga ixlosmandligini bildirib:
To topayin zarqu riyodin xalos,
9

Aylayin ixlosga jonimni xos- deb
yozadi.
Raqib obrazi. Raqib razil kuchlar va devlardan iborat bulgan «Lashkari
Furqat»ning boshlig`idir. Raqib-ziyo dushmani shoir raqib misolida
mujassamlashtirilgan qaro guruhlarga nafrat qaraydi, «mol egasiga o`xshamasa,
harom o`ladi» degan halq maqoliga ishora qilib, ularning qo`shni va tug`laridan
kuladi:
Tug`i aning bor edi andoq garoz,
Hashr xunidin qadi erdi daroz
Chunki erur el aro bu
xushkalom, O`xshamasa mol
egasiga harom.
1.2. Tabiat va inson ruhiyatining o zaro bog liqligi ʻ ʻ

O‘lmas tarixga ega bo‘lgan o‘zbek mumtoz adabiyotining 18-asr birinchi
yarmida yashab ijod etgan taniqli o‘zbek shoiri, liro-epik she’riyat taraqqiyotiga
o‘zining katta hissasini qo‘shgan atoqli ijodkor Mavlono Muhammadniyoz
Nishotiydir. Nishotiy mavzu jihatidan rang-barang va turli xil janrlarga boy
bo‘lgan ijodiy merosi bilan mumtoz o‘zbek adabiyotimiz tarixida o‘z o‘rni va o‘z
uslubiga egadir. Shu nuqtai nazardan Nishotiy hayotiga to‘xtaladigan bo‘lsak, shoir
dastlab Xiva madrasalarida o‘qiydi. 17-18- asrlarda Xorazm taxti uchun bo‘lgan
sulolaviy kurashlar, o‘nlab xonlarning almashuvi mamlakat ahvolini og‘irlashtirib,
10

ichki nizolar, zulm avj oladi 1
. Nishotiy Xorazm xonligidagi aynan ana shu siyosiy
ahvolning og‘irligi tufayli Buxoroga boradi va adabiyotimiz tarixida Qo‘qonga
borib
qiyinchilikda yashagan Gulxaniy 2
, “hujrai tang va torlikda bekaslik va g‘ariblik
chirog‘ini yoqib” muhtojlikda umr o‘tkazgan Muqimiy 3
kabi buyuk ijodkorlar
singari g‘ariblik va muhtojlikda yashaydi. Shunday bo‘lsada, Nishotiydan bizga
“Husn-u Dil” dostoni, “Qushlar munozarasi” manzumasi hamda 1500 misra she’r -
38 g‘azal, 14 muhammas, 1 qasida va musaddasdan iborat adabiy meros qolgan.
Nishotiy asarlarida dunyoviy muhabbatni kuylash orqali xalq dardini o‘ylash,
Vatanni, ona yurtini sevish, ma’rifatli, odobli siyosat olib borish, sevgi-sadoqat,
mehr-muhabbat kabi insoniy his-tuyg‘ular va fazilatlarni ulug‘lashga ishora qiladi.
Nishotiyning tarjimayi holi haqida aniq va mukammal ma’lumotlar bo‘masa-da,
o‘quvchi shoirning “Husn-u Dil” dostonini o‘qish orqali Nishotiyning shaxs
sifatidagi kamolotini anglab oladi. Shoirning adabiy merosi orqali uning hayotiga
oid ma’lumotlar bilan bir qatorda shoir yashagan davrga bog‘liq aniq ishoralarning
uchrashi kam xarakterlidir. Ana shu adabiy merosi shoirning hayot va ijod yo‘lini
o‘rganishda qimmatli manba sifatida xizmat qiladi.
Nishotiy hayoti haqidagi dastlabki asosiy manbalar o‘zining ijodiy merosi
bo‘lsa-da, shu bilan bir qatorda ko‘plab olimlar shoir hayoti va ijodini turli
tamoyillar asosida o‘rganishgan. Nishotiy hayoti vaijodiga doir qarashlar V.
Abdullayev, X. Rasul M. Qosimova, A. Qayumov, M. Tursunov, B. Volixo‘jayev,
M. Abdurahmonova, Ayyomiy, I. Adizovalarning tadqiqotlarida uchraydi 37
. Shu
nuqtai nazardan, Samarqandlik akademik Vohid Abdullayev mashhur
sharqshunoslar E. E. Bertles va S. Ayniy maslahati bilan, ko‘plab yillardan beri
turli bahs va munozaralarga sabab bo‘lib kelayotgan Xorazm vohasidagi adabiy
hayotning 17-18asrlardagi holatini tadqiq qiladi. Zahmatkash olim Xorazmni kezib
1 Abulg‘oziy, Shajarai turk, T. 1992; Xiva ming gumbaz shahri, T. , 1997
2 O‘zbek adabiyoti tarixi. 4-jild. -T. :1978
3 Karimov F; Muqimiy hayoti va ijodi, T. , 1970
11

60 ga yaqin noyob qo‘lyozma manbalar, arxiv materiallari, ilmga va olimga
xayrixoh odamlar og‘zidan yozib olingan yoki bisotida saqlanayotgan adabiy
materiallar bilan qaytadi. Olimning sa’y-harakatlari bilan Xorazm davri 17-18-
asrlar adabiy muhiti haqida qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Ayni mavzuda
Nishotiy haqidagi dastlabki ma’lumotlar ham Abdullayev Vohidning 1959-yili
“17-18-asrlarda

Xorazmda o‘zbek adabiyoti” nomli doktorlik dissertatsiyasini yoqlashi o‘zbek
adabiyotshunosligi tarixida unutilmas voqea bo‘lishi bilan bir qatorda, biz ham,
aynan Nishotiy hayot va ijod yo‘lini ana shu ma’lumotlar orqali o‘rganamiz. Olim
shu izlanishlarini davom ettirdi va 70-yillarga kelib chop etilgan “Xoksor va
Nishotiy” monografiyasi yozdi. Bu esa biz o‘quvchilar uchun Nishotiy hayoti va
ijodi yuzasidan qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lishimiz uchun yana bir manba
bo‘ldi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Nishotiy hayoti va ijodini atroflicha o‘rgangan
ayni olim Abdullayev Vohidning hamkasbi B.
Valixo‘jayev bilan birgalikda yozgan “Muhammadniyoz Nishotiy” nomli
saylanma (1982) asari ham Nishotiyning adabiy portreti, hayoti va adabiy merosini
har jihatdan chuqur va atroflicha yoritib berilgan ilk manbalardan biri hisoblanadi
4
.
Bu asarda shoirning “Husn-u Dil” dostonining tahliliga e’tibor qaratilgan. Keyingi
o‘rinda M. Qosimovaning 20-asrning 60-yillari oxirida himoya qilgan nomzodlik
dissertatsiyasi va 1984-yilda chop etilgan “Muhammadniyoz Nishotiy hayoti va
ijodi” risolasi shu yo‘nalishda amalga oshirilgan qimmatli manbalardan biridir.
Bundan tashqari, M. Abduvohidovaning “Nishotiyning “Shahboz va Bulbul”
munozarasi” ham shu sohadagi izlanishlardan hisoblanadi 5
. Mo‘tabar
Abduvohidova asosan, munozara janri haqida to‘xtalib, munozarani adabiyotimiz
tarixida alohida janr sifatida taraqqiy etishi bilan birga, boshqa adabiy janrlar
4 V. Abdullayev. Saylanma. 1982. 259-300-sahifalar.
5 “Adabiy meros” jurnali, 1976. 3-son.
12

taraqqiyotiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazganligi haqidagi fikrlarini 6
Nishotiyning
“Shahboz va Bulbul” munozarasi orqali chiroyli dalillab beradi.
Nishotiy hayoti va ijodining o‘rganilishi keying yillarda ham izchil davom
etgan va asarlarining chop etilishi jarayoni ham ayni shu davrda amalga oshirildi.
Bu nashrlar bo‘yicha bir qancha yutuqlarga erishildi. Ijodkorning “Tanlangan
asarlar”i
1960-yilda Toshkentda chop etiladi . Shuningdek, Nishotiyning lirik she’rlari
hamda

“Husn-u Dil” dostoni 1967-yilda filologiya fanlari doktori Xolid Rasulov
tomonidan nashr qilinib, o‘quvchilarga taqdim qilingan. Munozara janridagi
asarlaridan bo‘lgan “Qushlar manzarasi” asari “Guliston” jurnalida e’lon qilinadi
(1970-yil, 1son). Eng qizig‘i shundagi bu asarlar o‘quvchilar tomonidan iliq kutib
olinadi. Nishotiy hayoti haqida ma’lumotga ega bo‘lmagan o‘quvchi ham birgina
“Husn-u Dil” dostonini mutolaa qilsa, Nishotiyning Xorazm diyorlarida tavallud
topgani, madrasada o‘qigani, Xorazmda notinch yillar boshlanib , yashash va ijod
qilish qiyinlashgani sababidan Buxoroga ko‘chgani va bir do‘stining yordami va
maslahati bilan “Husn-u Dil” dostonini yozgani haqida bayon etishi bilan o‘quvchi
muallifning o‘zining tilidan yozilgan o‘zi haqidagi eng to‘g‘ri ma’lumotlarga ega
bo‘ladi.
Mustaqillik davrlarida ham Nishotiy hayot va ijod yo‘lini o‘rganish davom
etdi va davom etmoqda. Faqat ijodkor hayoti va ijodining o‘rganilish tamoyillari
yanada chuqurlashdi. Dastlabki o‘rganilgan ma’lumotlarga tayanib , aytish
mumkinki, avval Nishotiy hayoti va ijodi umumiy ma’lumotlarni Nishotiyning
shaxsi, hayoti, adabiy merosi haqidagi ma’lumotlardan iborat bo‘lgan bo‘lsa,
keyingi yillarda dastlabki o‘rganilgan ma’lumotlarga chuqur yondashilib , Nishotiy
6 Abduvohidova, 1984, 72.
13

haqidagi ma’lumotlar o‘z asarlari va undagi ma’lumotlar orqali dalillanib ,
adibning shaxs sifatidagi kamoloti, ijodkorona mahoratini ochish , adabiy
merosining mavzu va janr ko‘lami mohiyati o‘rganish, shu jumladan, Nishotiy
asalaridagi syujet olamiga murojaat qilinib , taqqoslash va ma’no mushohadasiga
murojaat qilindi . Nishotiy adabiy merosining zohiriy ma’nolari borasida
izlanishlar olib borildi. Tasavvufiy istilohlar va ma’nolar ustida ishlanilib,
ijodkorning tasavvufona ishqiy muhabbati o‘quvchilar o‘rganishi va tahlil va talqin
qilinishi uchun keng yoritib berildi. Bu ishlar nihoyasiga yetgan deyishimiz xato
bo‘ladi. Bu izlanishlar hozirgi kungacha davom etib kelmoqda.
So‘zimizning isboti o‘laroq aytishimiz mumkinki, shu mazmundagi ishlardan
biri, Nishotiyning “Husn-u Dil” dostoni bo‘yicha Mirzo Ulug‘bek nomidagi
O‘zbekiston Milliy universiteti tadqiqotchisi (PHD) Ametova Ulbo‘lsin dostonni
o‘rganib, o‘zining “O‘zbek mumtoz adabiyoti”da Kubroviylik an’analari
monografiyasining 3-bobini Nishotiy ijodiga bag‘ishlagan . Olima
monografiyasining ayni shu 3-bobi “Nishotiy ijodida kubroviylik an’analari” deya
nomlab, bunda Nishotiy hamda Najmiddin Kubro asarlaridagi o‘xshashliklar ,
ramzlar, obrazlar tahliliga e’tibor qaratadi. Obrazlarni tahlil qilar ekan , olima
Nishotiyning “Husn-u Dil” dostonini yozishdan oldin Najmiddin Kubro ta’limoti
bilan yaqindan tanishligi, asarlaridagi g‘oyaviy-badiiy mazmun-mohiyat nuqtai
nazaridan Nishotiy Najmiddin Kubroning so‘fiyona ruboiylari bilan o‘xshashliklar
hosil qilganligi hamda “Husn-u Dil” dostoning qahramonlarini nomlashda,
ularning xarakter-xususiyatlari va ichki dunyosini belgilashda Kubroning irfoniy,
tasavvufiy istilohlari bilan o‘xshashlik hosil qilishi jihatidan Nishotiy Kubro
ta’limotidan o‘z asarlarini yaratishda foydalanganligini misollar orqali hamda
qiyosiy tahlil tamoyili asosida ochib beradi. O‘xshashlik va mazmun birligini
dalillab beradi. Bundan tashqari, yana shy mazmundagi ishlardan biri bilan
shug‘ullangan olima Abdurahmonova Olmosxon Ilhomjon qizi “Nishotiy
munozaralarining matniy tahlili” mavzusidagi o‘zining Filologiya fanlari bo‘yicha
falsafa doktori (PHD) dissertatsiyasida, Nishotiyning munozaralarini o‘rganadi
14

hamda ularni tavsiflab, ilmiy tahlil va tahrir qiladi. Munozaralarning yig‘ma
matnini yaratish xususiyatlarini o‘rganadi. Bundan tashqari, olima qo‘lyozma
manbalar, tarixiy ma’lumotlardan hamda “Husn-u Dil” dostoni matni asosida
shoirning hayoti va ijodiga oid bo‘lgan yangi ma’lumotlar (Nishotiyning tug‘ilish
sanasining asoslanishi, Buxoroga ketish sabablari, doston kimga bag‘ishlanganligi
hamda dostonning kimning tavsiyasi bilan yozilganligi) haqida bayon etiladi.
Bundan tashqari olima Nishotiyning 156 raqam ostidagi qo‘lyozmasining
(katalokda hijriy 1351-yil, aslida esa hijriy 1301-yil) sanasiga aniqlik kiritadi.
Ushbu qo‘lyozmalarni o‘rganish va tahlil qilish uchun o‘quvchilarga o‘zining
ko‘rsatma va tavsiyalarini beradi. Bundan tashqari olima Nishotiy munozaralari
matni ustida izlanishlar olib borib, tushurib qoldirilgan 56 misrani tiklaydi.
Nishotiy munozaralarini o‘rganish ilmiy muommalarini, jahon va milliy
taraqqiyotidagi o‘rni va ahamiyatini, qo‘lyozmalarning monografik tavsifini,
hamda manbalarning qiyosiy tahlilini amaliga oshirgan olima, professor Q.
Sodiqov aytganidek, avvalo asarning har bir qo‘lyozma nusxasi belgilab chiqadi va
nishotiy ijodini o‘rganishni ana shu materiallardan boshlaydi. Bundan tashqari, shu
mavzu doirasida olim Ilyos Ismoilov Abduqayumovich “Nishotiy “Husn-u Dil”
dostonining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari” mavzusidagi ilmiy ishini olib borgan.
Olim “Husn-u Dil” dostonining har jihatdan o‘rgangan va ijodkor asarlarida
tasavvufiy mazmunni ifoda etilishiga diqqat qaratgan. Dostonni kompozitsion,
g‘oya va badiiyat uyg‘unligi, timsollar olami, ramz va simvollar masalalarini tahlil
qilib chiqqan. Bundan tashqari yana shu mavzu doirasida Nishotiy hayoti va
ijodiga, shuningdek “Husn-u Dil” dostoni tahlil va talqiniga bag‘ishlangan ko‘plab
maqolalar ham mavjud bo‘lib, ulardan Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston
Milliy universiteti magistratura talabasi Ro‘metova Maqsudaning, Jizzax
pedagogika universiteti o‘quvchisi Soatova Nodira kabi izlanuvchilarning ham
maqolalarida NIshotiy va hayoti va ijodi o‘rganalishi tahlil qilingan.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, Nishotiyning hayot va ijod yo‘li ikki davr
mustaqillikkacha va mustaqillikdan keyingi davrlarda ikki xil yondashuv, ikki xil
15

tahlil va talqin qilinganligini ko‘rish mumkin. Masalan, Nishotiy hayoti va ijodi
haqidagi dastlabki, ma’lumotlarlar ko‘pincha sovet kitobxonlarining orzu va
istaklari, dunyoqarashlari nuqtai nazaridan bayon qilinganligini ko‘p o‘rinlarda
uchratish mumkin. Va bu izlanishlarning eng muhim jihati dastlabki o‘rganilgan
manbalardan ko‘ra mustaqillikdan keying izlanishlarda ijodkorning so‘fiylik
an’analariga e’tiqodi va tasavvufiy dunyoqarashi atroflicha yoritib berilgan.
Nishotiy shaxsiyatini va ijodini baholashda dastlab insonning insonga muhabbati
kuylangan asarlar muallifi deya ta’rif berilgan bo‘lsa, mustaqillikdan keyingi
davrlarda Nishotiy haqida ilohiy ishqdan sarmast so‘fiy sifatida tasvirlanishining
o‘zi ham o‘quvchini o‘yga toldiradi. Demak, ushbu solishtirishlar orqali shu
yuzaga chiqadiki, har qanday soha bo‘lsin, xoh ma’rifiy, xoh ma’naviy, xoh
siyosiy, xoh ijtimoy soha bo‘lsin zamonada erkinlik va so‘z mustaqilligi bo‘lsa, har
qanday izlanish va o‘rganish o‘zining to‘g‘ri isbotini topadi.
Mаvlоnо Muhаmmаdniyоz Nishоtiyning "Husn-u Dil”dоstоnidаgi аdаbiy
аn’аnаviylik mаsаlаsini bаyоn qilishdаn оldin, keling, аvvаlо fikrimizni аdаbiy
аn’аnаviylik tushunchаsigа vа uning mumtоz аdаbiyоtimizdаgi аsаrlаridаgi о’rni
vа mоhiyаtini terаn аnglаb yetish, shu nuqtаi nаzаrdаn, Nishоtiyning "Husn-u Dil"
dоstоnidаgi ushbu аn’аnаviylik mаsаlаsini tushunаrli vа аniqlik bilаn о’rgаnishgа
qаrаtаmiz. Kо’p аsrlik mumtоz аdаbiyоtimizning о’lmаs me’rоsidа аn’аnаviylik
nimаdа edi? Mаvzu vа mоhiyаt nuqtаi nаzаridаn, аdаbiy аn’аnаviylik nimаlаrni
о’zidа mujаssаm etаdi?
Аdаbiy аn аnа — dunyоni, bоrliqni bаdiiy idrоk etish hаmdа bilish mаsаlаsidа ʼ
zаmоndаn-zаmоngа, dаvrdаn-dаvrgа, аvlоddаn-аvlоdgа о tib kelgаn аdаbiy
ʻ
tаjribаlаr: estetik qаrаshlаr, tаsviriy vоsitаlаr, tildаgi оbrаzlilik, emоtsiоnаllik vа
uslubdаgi rаng-bаrаnglik mаsаlаsidir. Аdаbiy аn’аnа оrqаli о tmish
ʻ
yоzuvchilаrining, ijоdkоrlаrining ijоd tаjribаsidа sinаlgаn, ustuvоr vа muqim
g оyаviy-bаdiiy bоyliklаrni yоsh аvlоd о z dаvri tаlаbigа kо’rа qаytа ishlаb, ijоdiy
ʻ ʻ
rivоjlаntirаdi hаmdа о’z uslubi vа tiligа mоslаb sаyqаllаydi. Аdаbiyоt vа sаn аtdа
ʼ
16

аn аnа tаrixiy hоdisа bо’lib, muаyyаn dаvrning ijtimоiy-bаdiiy xususiyаtlаrini аksʼ
ettirаdi. О zbek аdаbiyоti аsоsаn, eskirmаgаn, zаmоn sinоvidаn о’tgаn, bаrhаyоt,
ʻ
ilg оr аn аnаgа suyаnаdi. Ilg оr Аdаbiy аn аnа hаmmа vаqt nоvаtоrlikkа
ʻ ʼ ʻ ʼ
chоrlаydi. Binоbаrin аn аnа vа nоvаtоrlik оrаsidа mаntiqiy аlоqа bоr. Ulаrni bir-
ʼ
biridаn аjrаtib, hаm tаsаvvur qilib bо lmаydi. Biz uchun аn аnа hisоblаnаdigаn
ʻ ʼ
kо p g оyа vа mаyllаr о’z vаqtidа yаngilik sаnаlgаn. Shu nuqtаi nаzаrdаn оlib
ʻ ʻ
qаrаlgаndа, Nizоmiy uchun qismаn yаngilik bо lgаn „Xаmsа“ yаrаtish Nаvоiy
ʻ
uchun аn аnа edi. Shu bilаn birgа Nаvоiy „Xаmsа“si о tmishdоshlаrining tаkrоri,
ʼ ʻ
tаqlidi emаs. Undа zаmоnаsining о’zigа xоs g оyаviy-estetik mаsаlаlаri yоritilgаn
ʻ
vа „Xаmsаchilik аn аnаsi“ yаngi bоsqichgа kо tаrilgаn. Аyni shu nuqtаi nаzаrdаn,
ʼ ʻ
Аdаbiy аn’аnаviylik tushunchаsi keng qаmrоvli bо’lib, dаvrdаn dаvrgа
о’tgаnidа hаm о’z bо’yоqlаrini yо’qоtmаgаn hоldа аsаrlаrdаgi emоtsiоnаllik vа
dоstоnnаvislik uslubidаgi о’xshаshliklаr, оbrаzlilik, qаrаshlаrning mutаnоsibligi vа
shuningdek, оbrаz vа usuliy jihаtdаn rаnglilikdir. Аn’аnаviylik о’tgаn аsr yоzuvchi
vа shоirlаrining ijоd yо’lidа sinоvdаn о’tgаn, аmmо zаmоn tаlаbigа muvоfiq
rаvishdа bаdiiylikdаgi о’zgаrtiruvlаrni ijоdiy rivоjlаntirishlаrni о’zigа qаmrаb
оlаdi. Bаdiiy аn’аnаviylik hаm xuddi sаn’аtdаgi аn’аnаviylik singаri tаkrоrlаnib
turаverаdi. Mаvlоnо Muhаmmаdniyоz Nishоtiyning "Husn-u Dil” аsаri dоstоn
jаnridа yоzilgаn bо’lib, fikrimizni аynаn аnа shu jаnrdа аdаbiy аn’аnа
tushunchаsining qаy shаkldа kechgаnigа qаrаtаdigаn bо’lsаk, shuni аytishimiz
mumkinki, Dоstоnlаr xаlq оg‘zаki ijоdining eng yirik jаnri bо’lib, undа
qаhrаmоnlik, ishqiy sаrguzаshtlаr, fаntаstik g‘оyаlаr vа vоqeаlаr bаyоn qilinаdi.
Dоstоndа ishqiy qаhrаmоnlаrning ichki hissiy kechinmаlаri, ulаrning ishq
yо’lidаgi, vа аyniqsа hijrоn sаfаridаgi qiyin vа sinоvgа, sir - sinоаtgа tо’lа dаvrlаri
о’tа rаngdоr
bо’yоqlаr bilаn yоritib, bаtаfsil mа’lumоtlаr berilаdi, mаjоziy оbrаzlаr hаm
qiyоfаlаshtirilib, uning аsliy mоhiyаtlаri umumаn bоshqа, xаlqning qiyinchilikdаgi
ruhiy hоlаti, ulаrning kо’rgаn-kechirgаn qiyinchiliklаri vа аdоlаtsizliklаri,
оg‘riqlаri hаmdа shu kаbi bir qаtоr hissiy vа ruhiy hоlаt vа xususiyаtlаrni hаm о’z
17

ichigа qаmrаb оlаdi. Birоq shundаy bо’lsаdа, аsаrlаr mаzmuni, umumаn оlgаndа
ulаrdаn chiqаrilgаn xulоsа fаqаt vа fаqаt yаxshilikkа vа ezgulikkа chоrlоvchi
bо’lib xizmаt qilаdi. Buni esа dоstоn tаrkibidаgi qаhrаmоnlаrning qiyоfаlаridа,
ulаrning xаrаkter xususiyаtlаridа, xаtti-hаrаkаtlаridа, diоlоgik hаmdа mоnоlоgik
nutqlаridа mоhirоnа
ijоdkоrlik vа sаmimiyаt bilаn berkitilgаn оliyjаnоblik, vаtаnpаrvаrlik,
аdоlаtsevаrlik, mаrdlik, vаfо vа sаdоqаt, mehr - muruvvаt kаbi bаrchа insоniy
tuyg‘ulаr umumlаshtirilgаn timsоllаr vа оbrаzlаrdаn hаm аnglаb оlish mumkindir.
Vа аyni mа’nоdа аnа shu xususiyаtlаr zаmоnlаr оshа аn’аnаviylik tаrzidа
mаzmunаn biridаn ikkinchigа kо’chib, sаyqаllаnib bоrishi bilаn, bu zаnjir,
аn’аnаviylik zаnjiri, dаvоm etаdi. Shu mа’nоdа dоstоnlаr mаvzu jihаtidаn,
qаhrаmоnlik, ishqiy sаrguzаsht vа fаntаstik turlаrgа bо’linsа, jаnr sifаtidа esа epik,
lirik hаmdа drаmаtik kаbi uslublаrgа bо’linаdi. Nishоtiyning аyni shu jаnrlаrning
hаmmаsini birlаshtirgаndek mоhiyаt bilаn vujudgа keltirilgаn ishqiy sаrguzаshtgа
оid, о’z о’rnidа, tаrbiyаviy аhаmiyаtgа egа, insоn ruhiy оlаmigаruhiy vа hissiy
mоhiyаt nаzаridаn betаkrоr tаrzdа о’z tа’sirini о’tkаzа оlаdigаn shаkldа bitilgаn.

II-BOB. NISHOTIY ASARLARIDA LIRIK QAHRAMON VA XALQONA
OBRAZLAR
2.1. “Husn va dil” dostoni.

Аn’аnаviylik bоrаsidа turli yıllаrdа vujudgа kelgаn bir qаnchа аsаrlаrgа
murоjааt qilishimiz mumkin. Misоl uchun, Nаvоiyning "Xаmsа"si bilаn
Nizоmiyning "Xаmsа"si о’rtаsidаgi о’xshаshliklаr, оbrаzlаrdаgi rаnglаrning
uyg‘unligi, uslubiy tengliklаr yаqqоl nаmunаdir. Shаrq mumtоz аdаbiyоtimizdа
аn’аnаviylik о’zigа xоs bir о’ringа vа xuddi shuningdek, ustuvоriy jihаtgа hаm
egаdir. Mаzkur, yа’ni аn’аnаviylik uslubidа yоzilgаn bаrchа ijоd nаmunаlаri
sirtdаn qаrаgаndа bir-biridаn fаrq qilmаydigаn, оbrаzdа hаm, uslub vа vоqe’lik
jihаtidаn hаm о’xshаsh bо’lib kо’rinsа-dа, uning tub mоhiyаti, mа’nо vа mаzmuni
18

turfа xil bо’lishi ehtimоldаn hоli emаs, аlbаttа. Negаki, mаzkur аsаrlаrdа
аn’аnаviylik hukm surgаni bilаn, bu uslub аsаrning fаqаtginа mа’lum qismi vа
vоqeа, yоki vоqeа qаhrаmоnlаrigа tegishli bо’lаdi, аsаrning qоlgаn bоshqа
qismlаri esа yоzuvchi о’z dunyоqаrаshi vа fikrlаshi, shuningdek, ijоdkоrlik
mаhоrаtidаn yоndаshib vujudgа keltirаverаdi. Sо’zimizning isbоti о’lаrоq,
аytishimiz mumkinki, Nishоtiy о’zbek epik pоeziyаsining gо’zаl bаdiiy yоdgоrligi
bо’lgаn “Husn-u Dil”ni shаrq xаlqlаri аdаbiyоtidа kо’p аslаr mоbаynidа qаytа
ishlаnib mаshhur bо’lib qоlgаn Husn vа Dil hаqidаgi аfsоnаgа аsоslаnib yаrаtgаn
desаk mubоlаg‘а bо’lmаydi. Birоq mаzkur аfsоnаning dаstlаb qаysi xаlq
ijоdiyоtidа vа qаchоn vujudgа kelgаni mа’lum emаs. Lekin shundаy bо’lsаdа, u
bаrchа mаshhur, qаdimiy sаyyоr syujetlаr, оbrаzlаr vа qаhrаmоnlаr singаri
Shаrqdа, turli xаlqlаr yоzmа аdаbiyоtidа ishlаnib, ulаrning mа’dаniy-аdаbiy
bоyligi xаzinаsigа qо’shilgаn vа hаttо hоzirgi kungа qаdаr bu dоstоnlаr xаlq
tilidаn tushmаydi. Bundаy аn’аnаviy syujetlаr Yаqin Shаrq vа О’rtа Оsiyо
xаlqаlаri yоzmа аdаbiyоtidа hаm nihоyаtdа kо’p uchrаydi. Chunоnchi, Lаyli vа
Mаjnun, Xusrаv vа Shirin, Bаhrаmgоr, Iskаndаr, Yusuf vа Zulаyhо, Gul vа
Nаvrо’z, Tоhir vа Zuhrо, Vоmiq vа Uzrо, аfsоnаlаri syujetlаri аsrlаr mоbаynidа
kо’plаb shоirlаrni ilhоmlаntirib, ijоdlаntirib kelgаn. Turli dаvrlаrning ulkаn
iste’dоdlаri bundаy kо’chmаnchi syujetlаr аsоsidа аsаrlаr yаrаtib, bu jаrаyоndа
ijоdiy individuаllikkа intilgаnlаr. Shu mа’nоdа Nishоtiy hаm “Husn-u
Dil”dоstоnidа qаyd etishichа, аdib аyni shijоаtgа tо’lgаn, “muhаbbаt fаsli”dа
ekаnidа ulug‘ xаmsаnаvislаr besh xаzinаsi Nishоtiy qаlbigа о’t sоlаdi vа ijоdkоr
ulаrning аsаrlаrini ishtiyоq bilаn mutоlаа qilаdi. Birоz fursаtdаn sо’ng, ungа
zаmоnаsining ulug‘ pirlаridаn bо’lgаn, аvliyо zоt Shаrоfiddin eshоnning nаzаri
tushаdi vа Nishоtiygа “umrgа sоtig‘” bо’lgulik ish–аsаr yоzmоqlikni mаslаhаt
berаdi.Nishоtiyning “Husn-u Dil”dоstоnidаgi tаvsilоtlаrgа аsоslаnib, Shаrаfiddin
eshоn Nishоtiygа tаsаvvuf ilmi vа mаjburiyаtlаrini о’rgаtgаn, deyilsа, fikrimizchа
mubоlаg‘а bо’lmаydi.
19

Bundаn tаshqаri, Xоrаzm xоnligining siyоsiy аhvоli vа xо’jаlik hаyоti
g‘оyаtdа оg‘ir аhvоldа qоlgаn, yаshаsh vа ijоd qilish Nishоtiy uchun tаhlikаli
bо’lgаn kezlаrdа, ungа qо’shilib, Buxоrаgа sаfаrgа chiqqаn dо’sti hаm “о’tgunchi
umrgа bаdаl bо’lgunlik ish” qilgаni tаrg‘ib etgаn. Nishоtiy bu mаslаhаt vа tаrg‘ib
qilishlаrni ijоbiy qаbul qilgаn. Sо’ngrа Nishоtiy аsаridа, “dо’stim tаklifini qаbul
qilishgа qildim-u, аmmо nimаni, qаndаy yоzishni bilоlmаy tаrаdduddа qоldim”,
deydi. Shоirning bu hоlgа tushishigа birinchi sаbаblаridаn biri sаlаflаrining
ulug‘ligi bо’lsа, ikkinchi sаbаbi tаsаvvuf ilmidаn bexаbаrligi – uni mukаmmаl
bilmаsligi edi. Dоstоndа Nishоtiyning Nаvоiygа ixlоsi g‘оyаtdа bаlаnd bо’lgаnligi
yаqqоl sezilib turаdi. Nаvоiy esа “Xаmsа”sining hаr bir dоstоni mоhiyаtigа irfоniy
mаzmunlаrni singdirgаn edi. Ustоzgа munоsib shоgird bо’lmоq uchun Nishоtiydаn
hаqiqаt ilmini puxtа bilish tаlаb qilinаrdi. Bizningchа, Shаrаfiddin eshоn mаnа shu
yо’ldа Muhаmmаdniyоzgа yоrdаm bergаn. Shundаn sо’ng, Nishоtiydа ulug‘
sаlаflаri ishini dаvоm ettirgаni jur’аt tоpgаn. Shаrаfiddin eshоn uni shunchаki bir
аsаr emаs, bаrchаgа mаnzur bо’luvchi, “ikki jаhоn аhligа” mаtlub bо’luvchi, sur’аt
eligа hаm, mа’nо eligа hаm mаqbul bо’lgаn аsаr yаrаtishgа undаydi vа bu yо’ldа
ilgаrgi xаmsаnаvislаrdаn о’rgаnishi, о’rnаk оlishi lоzimligini uqtirаdi. Shаrоfiddin
eshоn “Xаmsа” besh kitоbu, аmmо uni bitgаnlаr tо’rt ekаnini, Nishоtiy yоzsа,
xоmis – xаmsа yоzuvchi hаm besh bо’lib, tugаl bо’lishini аytib, ilhоmlаntirаdi:
Husn ilа Dildin qilibоn guftug‘о, Bergil аngа tоzа-u tаr rаng-u bо’.
Yа’ni mаjоz ilа hаqiqаt qаrin,
О’ylа sо’zing bо’lg‘usidur
dilnishin .
Shundаn sо’ng Nishоtiy ulug‘ mаqsаdlаrining birinchi dоstоni bо’lgаn “Husn-
u Dil”ni yоzishgа kirishgаn. Аsаrni о’zidаn оldin yаshаb о’tgаn tо’rt shоir:
Nizоmiy, Dehlаviy, Jоmiy vа Nаvоiy “Xаmsа”sining ilk dоstоnigа jаvоb tаriqаsidа
bitgаnini “Husn- u Dil”dоstоnidа shundаy bаyоn qilаdi:
20

Tо’rt kishi bоrdurur,оnlаr аyоn,
Hаr biri hаyrоn erur,bаhru qоn,
Sо’z tаnidа bоrdur аnоsir bulаr,
Kimki sо’z аytаr аngа nоsir bulаr
Pаrdа nihоn mаhzаni аsrоri hаq,
Pаrdа аyоn mаtlаyi аnvоri hаq,
Sо’z birigа “Tuhfаt ul-аhrоr”
erur, Til birigа “Hаyrаt ul-
аbrоr” erur,
deyа ulug‘ xаmsаnаvislаrgа ishоrа qilаdi, yuqоridаgi misrаlаr dаvоmidа esа,
ulаrni о’zining ustоzi deb bilishi vа ulаrning аsаrlаri kаbi bо’lmаsаdа, аmmо chin
dilidаn bitilgаn bu dоstоnidа buyuklаrning nоmlаrini sаnаsh bilаn huzurlаngаnini
аnglаsh qiyin emаs, nаzаrimizdа. Ul birisin Shаyxi Nizоmiy degil , Mаmlаkаtu
mulki nizоmiy degil.
Bu biridur Xisrаvi оliyjаnоb,
Tоrаmi nаzm uzrа munir оftоb,
Ul birisi hаzrаti Jоmiy erur, Dаhr
elining pоk kаlоmi erur.
Yаnа biri bulbuli dоstоnsаrо,
Yа’ni Nаvоiy erur ul hushnаvо. 7

Bu misrаlаr оrqаli Nishоtiy hаm Nizоmiy, Jоmiy, Nаvоiylаr singаri о’z
dаvrining “Xаmsа”si sifаtidа “Husn-u Dil”dоstоnini “Xаmsа”ning dаstlаbki
dоstоni sifаtidа yаrаtgаni mа’lum bо’lаdi. Аmmо shоirning qоlgаn tо’rt dоstоnni
hаm yоzgаn vа illо yоzmаgаni hаqidаgi mа’lumоtlаr hаnuzgаchа nоmа’lumdir.
7 Холид Расул.Нишотий. Ҳусн ва Дил. Достон. Шеърлар.-Т.: Ғ.Ғулом,1967.. 34-36- бетлар.

21

Nimа bо’lgаndа hаm shоirning shundаy ulkаn vа о’tа mаs’uliyаtli ishgа qо’rqmаy
qо’l urushi vа hаmdа uning birinchi dоstоnining sаlаflаrinikigа mоnаnd mаrоmigа
yetkаzib bitgаnining о’ziyоq, Nishоtiyning qаy dаrаjаdа iste’dоd sоhibi ekаnligigа
isbоt hаmdа dаlildir. Yuqоridаgi bu fikrlаrgа аsоslаngаn hоldа Nishоtiy ulug‘
ustоzlаrining “Xаmsа”si kаbi аsаr hаm yаrаtgаndir, deb tаxmin qilish mumkin.
Bаlki yillаr, аsrlаr о’tishi bilаn bizgа yetib kelmаgаndir. Hаr hоldа u hаm mаzmun,
hаm bаdiiy jihаtdаn gо’zаl аsаr yоzish sаn’аtini mukаmmаl egаllаgаn, hаttо buyuk
аsаr yоzish hаqidа kаttа sаn’аtkоr sifаtidа yо’l-yо’riqlаr kо’rsаtishgа hаm qоdir
bо’lgаn. Shu nuqtаi nаzаrdаn shоirning shunchа kаttа vа bekаm-u kо’st аsаrni besh
оydа yоzishi hаm uning bаdiiy mаhоrаti qаnchаlik yuksаk qudrаtgа egа ekаnini
kо’rsаtib berаdi. 8

Umumаn оlgаndа, “Xаmsа” yоzish аn’аnаsigа muvоfiq аsаrning birinchi
dоstоni аxlоqiy- tаrbiyаviy, pаnd-nаsihаt ruhidа bitilishi lоzim. Birоq “Husn-u
Dil”dоstоnidа, Nаvоiy “Xаmsа”si bilаn sоlishtirilgаndа, “Hаyrаt ul-аbrоr”dаn
kо’rа kо’prоq “Fаrhоd vа Shirin”ni yоdgа sоlаdi. Аmmо “Husn-u Dil”dа hаm
аxlоqiyfаlsаfiy, didаktik ruhdаgi fikrlаr yetаrlichа tоpilаdi. Dоstоndа Nishоtiy
“hech kim yurmаgаn, bаlki kо’rmаgаn-u bilmаgаn” yо’lni tutib, yа’ni оrginаl аsаr
yаrаtishni kо’zlаgаnini hаm аlоhidа tа’kidlаgаn. Аyniqsа, dоstоnni mutоlаа qilаr
ekаnmiz, bu ishni bаjаrishdа Nishоtiy “Husn-u Dil”ni Nаvоiy “Xаmsа” sidаn
ilhоmlаngаn hоldа yоzgаnini ilg‘аsh qiyin emаs. Mаsаlаn, “Fаrhоd vа Shirin”dа
Shirinning о’n dugоnаsi bоrligi vа ulаrning hаr biri hunаrdа mоhirligi tо’g‘risidа
fikrlаr bоr. Аyni hоlаt
“Husn-u Dil”dа Husnning о’n dugоnаsi bоrligi hаqidаgi bаyоnlаrdа ijоdiy qаytа
ishlаngаn:

G‘аmzа-u Ishvа dоg‘i Оn-u Аdо,
Shevа, Kаrаshmа dоg‘i Mehr-u
8 . Аbdullаyev V. Xоkisоr vа Nishоtiy.- Sаmаrqаnd, 2010
22

Vаfо. Yаnа biri Nоzi fusunsоz edi,
Birri оti Sаrvi sаrаfrоz edi.
О’n аdаd edi bu bоri mаhliqо,
Аysh ichidа erdi bulаr ilа “yо”.
Аgаr Fаrhоd uchun mаzhаr Shirin bо’lsа, Fuоd
uchu mаzhаr – Husn. 9

Bu ikki аsаrni qiyоsiy о’rgаnish аdаbiyоtshunоsligimizgа yаngi ilmiy-nаzаriy
yutuqlаrni оlib kirishi mumkin. Yоki “Husn-u Dil”dаgi sо’z hаqidа, qаlаm vаsfidа,
kаbi mаxsus bоblаr “Hаyrаt ul-аbrоr”gа о’xshаb ketsа, mаktublаr tаsviri “Lаyli vа
Mаjnun”ni yоdgа sоlаdi. Lаyli hаjridа о’rtаngаn Mаjnun yоrining mаktubini hаr
gаl о’qigаndа qаytа jоn tоpgаndek bо’ldi. Lаyli yubоrgаn mаktublаrni kо’ksidа
tumоrdek аsrаb, undаn ruhiy quvvаt оlаrdi. Оshiq-mаshuq mаktublаrining xuddi
shundаy tаsviri “Husn-u Dil”dа hаm mаvjud. “Fаrhоd vа Shirin”dа hаm оshiqоnа
mаktublаr bаyоni bоr, аmmо Nishоtiy dоstоnidаgi nоmаlаr аynаn “Lаyli vа
Mаjnun”dаgi kаbi о’tli hаrоrаtgа, kuydiruvchi tаftgа egа. Dоstоnlаrdаgi
mаktublаrni аlоhidа оlib о’rgаnish gаldаgi vаzifаlаrimizdаn. Muhаmmmаdniyоz
zаmоnаsining kо’pginа yirik ijоdkоrlаri singаri yirik epik аsаrini аn’аnаviy syujet
аsоsidа yаrаtdi. Mаzkur sаyyоr sujetni yаngi-yаngi kuzаtishlаri, hаyоtiy tаjribа vа
iste’dоdi bilаn bоyitib, hаm sujet tаrаqqiyоtigа, hаm epik she’riyаt rivоjigа
munоsib hissа qо’shdi. Tаnlаngаn syujet shоirgа о’z dаrdlаri, о’ylаri, dаvr vа insоn
hаqidаgi mulоhаzаlаrini, ijtimоiy-siyоsiy mаsаlаlаrgа munоsаbаt bildirishi uchun
vоsitа vаzifаsini bаjаrdi. Bundаy аn’аnаviy vоqeаlаr аsоsigа qurilgаn аsаrlаr fаqаt
til xususiyаti bilаnginа emаs, оbrаzlаrining yаngichа tаlqini, bаdiiyаti, dаvr ruhini
qаy dаrаjаdа аks ettirgаnligi vа fikr sаlmоg‘i kаbi qаtоr jihаtlаri bilаn fаrqlаnаdi.
Shundаy bо’lsа-dа, о’tmish shоirlаri аn’аnаviy sujet аsоsidа аsаr yаrаtib, kаmtаrlik
yuzаsidаn uni nаsriy аsаrni nаmiy аsаrgа аylаntirish, deb hisоblаgаnlаr.

9 Аbdullаyev V. Xоkisоr vа Nishоtiy.- Sаmаrqаnd, 2010. 256-bet
23

Yuqоridаgi mа’lumоtlаrdаn xulоsа qilgаn hоldа shuni аytishimiz mumkinki,
“Husn-u Dil” hаm kо’p аsrlik tаrаqqiyоt yо’lini bоsib о’tdi. Uning аrаb, fоrs-tоjik,
о’zbek, urdu, turk vа yunоn tillаridа bitilgаn vаriаntlаri mаvjud bо’lib, ulаr nаsr
bilаn hаm nаzm bilаn yоzilgаn vа turlichа nоmlаngаn. Mаzkur sujet eng kо’p
fоrstоjik vа turkiy xаlqlаr аdаbiyоtidа keng tаrqаlgаn hаmdа qаytа-qаytа ijоdiy
ishlаngаn. Chunоnchi, XV аsrdа shоir Fаttоhiy (1450- yil vаfоt etgаn) Husn-u Dil
аfsоnаsi аsоsidа nаsr-u nаzm uslubidа yаngichа dоstоn yоzgаn. Bu dоstоnning
qо’lyоzmаsi Tоjikistоn FА Til vа аdаbiyоt institutining shаrqshunоslik bо’limidа
sаqlаnmоqdа. Shu fоnddа sаqlаnаyоtgаn “Rаvzаt ul- ushshоq vа hikоyаti
Ibоdullоhi G‘оfuri Nishоpuriy vа Riyоz ul-lаtif” nоmli kitоbning 89 – 137-
betlаridа hаm tоjikchа “Husn-u Dil” dоstоni berilgаn. Bu dоstоn о’z sujeti, nаsriy
ifоdаsi, vаzni vа bоshqа kо’pginа jihаtlаri bilаn Fаttоhiy dоstоnidаn fаrqlаnаdi.
Yаnа mаshhur tоjik аdibi Mushfiqiy hаm (XV аsr) “Gulzоri erаm” dоstоnidа Husn
vа Dil hаqidаgi аfsоnаni qаytа ishlаgаn. Fоrs-tоjik аdаbiyоtidа bu sujetdа
yаrаtilgаn bоshqа аsаrlаr hаm bоr. О’zbek аdаbiyоtidа mаzkur аfsоnа xiylа uzоq
tаrixgа egа. Mаsаlаn, XVI аsrdа о’tgаn оshnоzlik shоir Оhiy Husn-u Dil sujetidа
dоstоn yаrаtgаn. Аfsоnаning xаlq оrаsidа keng tаrqаlgаn vаriаntlаridаn biri shоir
Nishоtiy qаlаnigа mаnsubdir. Dоstоn shu sujetgа tаyаnib yаrаtilgаn bоshqа
аsаrlаrdаn keskin fаrq qilаdi. Аsаrning kо’pginа qо’lyоzmа nusxаlаri Tоshkent,
Xivа, Buxоrо, Sаmаrqаnd vа bоshqа jоylаrdа mаvjud. 10

Bundаy dоstоnlаrning о’zbek аdаbiyоtidаgi eng kо’zgа kо’rinаrli nаmunаsi
Nishоtiyning “Husn-u Dil”idir. U аdаbiyоtimizdа mаvjud bо’lgаn epik she’riyаt
nаmunаlаridаn аnchа fаrqаlаnаdi. Bu hоl аyniqsа оbаrzlаri tizmidа kо’zgа
yаqqоlrоq tаshlаnаdi. Muаllifning yоzishichа dоstоn Buxоrоdа 1778-yildа (Xаtmi
Dil vа Husndir, ey nuktаdоn) yоzilgаn. Аjrаtib kо’rsаtilgаn sо’zlаr hаrfаlаrining
аbjаd hisоbidаgi miqdоri hijriy 1192, milоdiy 1778- yilni keltirib chiqаrаdi. Lekin
dоstоn yоzilgаn yil mаnbаlаrdа turlichа kо’rsаtilgаn.
10 Аdizоvа I. О’zbekistоn mumtоz аdаbiyоti tаrixi. –T, 2006
24

Nishоtiy ushbu sаyyоr аfsоnаni аsаrigа аsоs qilib оlishdа keng qаmrоvli
mushоhаdаlаrni bаdiiy ifоdаlаshni kо’zdа tutgаn. Ijоdkоr shunchаki xаyоliy
оbrаzlаrni yаrаtish emаs, bаlki оrifоnа, irfоniy mа’nоni, kаyxоniy sir-аsrоrni
rаmziy оbrаzlаr bilаn Husn vа Dil аfsоnаsi оrqаli аytishni mаqsаd qilgаn.
2.2. Asarning syujeti va kompozitsiyasi.

Tа’kidlаsh kerаkki, “Husn-u Dil” qаnchаlik dunyоviy аsаr bо’lsа, shunchаlik
tаsаvvufiy аsаr hаmdir. Undаgi timsоl vа vоqeаlаr bir qаrаshdа hаm аnchаginа
mа’nо аnglаtа оlаdi. Аmmо mаzmunigа sinchikоvlik bilаn nаzаr tаshlаnsа,
аsаrning kо’pqаtlаmli mа’nоlаrgа egа ekаnligi аyоn bо’lаdi. Bugungаchа qilingаn
dоstоn hаqidаgi ishlаrdа kо’prоq uning ustqаtlаm mа’nоlаri bоrаsidа gаpirilаdi.
Mаsаlаn, M.Qоsimоvа shоirgа bаg‘ishlаngаn risоlаsidа shundаy yоzаdi: “…
bundаy epizоdlаr оrqаli Nishоtiy reаl dunyоdаgi ishq- muhаbbаt tаntаnаsini
ulug‘lаydi vа bu bilаn “оbi hаyоt” tо’g‘risidаgi аfsоnаviy fikrlаrni rаd etаdi;
uningchа, dunyоviy gо’zаllik,
vаfоdоr mаshuqа оbi hаyоt demаkdir”. 11
Оlimаning shu mаzmundаgi fikrlаri
dоstоnning аsl mаzmunigа kо’pаm tо’g‘ri kelаvermаydi. Yоki nishоtiyshunоslikdа
shundаy fikrlаr hаm bоrki, аsаr mаzmunigа mutlаqо zid. Xususаn, аdаbiyоtshunоs
X.Rаsulоv 1973 – yil “О’zbek epik she’riyаtidа xаlqchillik” nоmli tаdqiqоtidа
“Аql, оng qаtmа-qаt bilimlаr tuzdi, lekin bu bilаn о’z оldidа bо’g‘оvlаr,
tо’sqinliklаr yаrаtdi. Kimki о’z himmаtigа qо’l uzаtmаs ekаn, аql tаndа gо’yо
qаfаsdаgi qushdir, - deyilаdi. Shu bоb оxiridа: Sоqiy, оyоg‘ing izidur qiblаgоh,
Qо’yki, bоshim аni qilsin sаjdаgоh, - deb sоqiygа murоjаt qilаdi, tоаt-ibоdаtdаn
mаy, kаyf-sаfоni оrtiq qо’yаdi” qаbilidаgi fikrlаrni bildirgаnki, bu dоstоn
mаzmunigа mutlаqо tо’g‘ri kelmаydi. Shundаy bо’lsа-dа, mаzkur ishlаrning
yutuqlаri hаm tаlаyginа vа ulаr nishоtiyshunоslikdа ilgаri tаshlаngаn qаdаmlаrdir.
11 Qоsimоvа M. Muhаmmаdniyоz Nishоtiy. – T.: Fаn, 2015.
25

Adabiyotshunosligimiz yozuvchilar merosini obyektiv tadqiq etish borasida
so‘nggi yigirma yildan ortiq vaqt mobaynida ko‘pgina yutuqlarga erishdi. Biroq

hanuz asl bahosini olmagan, tahlil-u tahqiqqa arzigulik asarlar mavjud. Ularni
o‘rganish, mazmunini ochib berish bugungi kunda adabiyot ilmi bilan
shug‘ullanayotgan olimlarimiz zimmasidagi hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb
masalalardan biridir.Ana shulardan biri Mavlono Muhammadniyoz Nishotiyning
“Husn-u Dil” dostoni hisoblanadi. Garchi asar haqida V.Abdullayev, X.Rasul,
M.Qosimov, I.Adizova kabi olimlarning tadqiqotlari bo‘lsa-da, hozirgacha
asarning mohiyati biror-bir ishda to‘g‘ri ochib berilgan emas. Ya’ni “Husn-u
Dil”ning butunlay tasavvufiy mazmunidagi manba ekanligi hozirgacha isbot
etilgancha yo‘q 12
.
Muhammadniyoz Nishotiy o‘z davrining yetuk shoirlaridan biri bo‘lgan. Xova
madrasalarida tahsil olgan. Xorazm xonligida siyosiy ahvol og‘irligi tufayli
Nishotiy Buxoroa kelgan, g‘ariblik va muhtojlikda yashagan. Shoirning adabiy
merosi “Husn-u Dil2” dostoni, “Qushlar munozarasi” manzumasi hamda 1500
misra she’r, 38 g‘azal, 14 muxammas, 1 qasida va musaddasdan iborat. Shoirning
“Husn-u Dil” dostoni ijodining cho‘qqisidir. U sharq xalqlari orasida mashhur
syujet asosida nazmda yaratilgan. Doston 15584 misra, 62 bobdan iborat.
Dostonda “Husn va Dil”ning qiyin sarguzashtlari aks etgan. Dostondagi Aql,
Ishq, Vafo, Mehr, Nomus, Himmat, Sabr, Raqib kabi obrazlar orqali kishilardagi
muayyan xususiyatlar ifodalangan. Shoir ijodiga bag‘ishlangan ishlarda hayoti
borasidagi shunday taxminlarga duch kelamiz:
Nishotiy dostonning yozilishini aniq ko‘rsatib:
Muddati tarixini etsam bayon,
Xatmi Dil-u Husndur, ey nuktadon, - deydi.
12 Izoh: birgina Adizova I. “O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi” qo’llanmasida “Husn-u Dil”ning tasavvufiy
mazmundagi asar ekanligini aytib o’tgan.
26

Bu tarixiy doston milodiy 1778-yilda yozilgani ma’lum bo‘ladi. Ayyomiy
“O‘t chaqnagan satrlar” kitobida Nishotiy dostonni 77 yoshida yozgan deydi. U bu

ma’lumotning manbasini ko‘rsatmaydi. Agar shu dalil to‘g‘ri bo‘lsa, Nishotiyni
1701yilda tug‘ilgan, deyish mumkin bo‘ladi 1
”.
Muhammadniyoz Nishotiy ijodi, “Husn-u Dil” dostoni bo‘yicha yana Mirzo
Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti tadqiqotchisi (PhD) Ametova
Ulbo‘sin, Muqumiy nomidagi Qo‘qon davlat pedagogika universiteti tadqiqotchisi
(PhD) A.Olmosxon Ilhomjon qizi, Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika
universiteti tadqiqotchisi Ilyos Ismoilovlar ham o‘zlarining izlanishlarini,
tadqiqotlarini olib borganlar. Bu uchala olim ham asarning turli tomonini
o‘rganganlar. Muhammadniyoz Nishotiyning ijodini, “Husn-Dil” dostonini
o‘rganishda olima
Ulbo‘sin Ametovaning o‘rni ham katta. Olima o‘zining “O‘zbek mumtoz
adabiyoti”da Kubroviylik an’analari monografiyasining 3-bobini Nishotiy ijodiga
qaratgan. Ushbu monografiya 3 bobdan:
1-bob. “Badiiy asarda tasavvufiy an’analar va ularning nazariy asoslari”,
2-bob. “Shayx Najmiddin Kubro, Kubroviylik ta’limoti va Navoiy ijodi”,
3bob. “Nishotiy ijodida Kubroviylik an’analari”lardan tashkil topgan.
Mavzuga tegishli bo‘lgan 3-faslida Najmiddin Kubro va Muhammadniyoz
Nishotiy asarlarida ramz va obrazlar tahlili, Kubroviylik ta’limoti va “Husn-u Dil”
dostonida “o‘n usul” ranglar uyg‘unligi tomonidan o‘rganilgan va ochib berilgan.
Muhammadniyoz Nishotiy ijodiga Najmiddin Kubro irfoniy merosining ta’siri
shayx asarlaridagi tasavvufiy istilohlardan husn, fuod, vahm, aql, hayrat singari
27

jihatlarning Nishotiy “Husn va Dil” dostonida lirik personajlarga aylantirilib, jonli
badiiy manzara hosil qilishi misolida aniqlangan;
Olima asardagi har bir obrazga izoh berib o‘tgan:
Sadr – ko‘krak, islom javharining o‘chog‘i, oriflarga ko‘ngillardan
ko‘ngillarga ma’rifat quyiladigan joy,
Qalb – yurak, iymon javharining o‘chog‘i, oriflar Haqdan bir on ham
ajralmaydigan nuqta,

Adizova I. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi:-T, 2006. 178 – 188-betlar

Shigof – xalqni sevish, xalq uchun kuyunish joyi, murshidlarni ota-onadan
ham marhamatli etguvchi joy,
Fuod – ko‘ngilning mushohada maskani, oriflarning ilhomlarida hech bir
ziddiyat va o‘zgarish ko‘rinmaydigan joy,
Hibbat ul-qalb – Haqqa qaratilgan muhabbat makoni, oriflarni yuzaga
chiqarish va yo‘q etish ilmi o‘rgatiladigan joy ,
Suvaydo – g‘aybiy mukoshafa joyi, oriflarga haqiqiy irfon ehson etiladigan joy
Muhjat ul-qalb ”- ilohiy nurlar tajalliy qiladigan joy, murshidlarga irshod
hukmi ato etiladigan nuqtadir.
Muhammadniyoz Nishotiyning bunday obraz yaratishida, asarning
g‘oyaviybadiiyatida biz Najmiddin Kubro tomonidan tasavvufga olib kirilgan
“ofoq va anfus” nazariyasi bilan mushtarakligi haqida so‘z yuritadi.
“Husn va Dil” asarini tahlil qilish jarayonida adibning “Favoyih ul-jamol”
risolasidagi ruhiy hollarni qay darajada badiiy aks ettirganiga e’tibor qaratgan.
Najmiddin Kubroning irfoniy asarlari va so‘fiyona ruboiylari bilan
Muhammadniyoz Nishotiyning “Husn va Dil” dostoni ma’lum boblari taqqoslanar
ekan, mana shunday fikriy o‘xshashliklarga guvoh bo‘lindi va adib bu asarni
28

yozishdan oldin shayxning asarlari va Kubroviylik ta’limoti bilan yaqindan tanish
bo‘lganligiga, o‘z asarlarini yaratishda ulardagi g‘oyalarga tayanganiga ishonch
hosil qilindi.
Olima Abdurahmonova Olmosxon Ilhomjon qizi “Nishotiy munozaralarining
matniy tahlili” mavzusida o‘zining Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori
(PhD) dissertatsiyasini yozgan.
Unda Nishotiy munozaralarini o‘rganish ilmiy muammo sifatida, dostondagi
munozaralarning tavsifi, nashri va ilmiy tahlili, munozaralarning yig‘ma matnini
yaratish xususiyatlari tomonidan o‘rganilgan.
Ushbu taqdiqot ishida:
Munozara janridagi asarlarning paydo bo‘lishi, tarixiy taraqqiyoti, yuzaga
kelish sabablari aniqlanib, Nishotiy munozaralari janridagi asarlar turkumi
o‘rganilib, janrlar taraqqiyotidagi o‘rni misollar orqali asoslangan.
Qo‘lyozma manbalar, tarixiy ma’lumotlardan “Husnu Dil” dostoni matni
asosida shoir hayoti va ijodiga doir yangi ma’lumotlar (tug‘ilish sanasining
asoslanishi,
Buxoroga ketish sabablari, dostonning kimga bag‘ishlanganligi) ilk marta ilmiy
istifodaga olib kirilgan.
Nishotiy munozaralariga oid mavjud qo‘lyozma manbalar doirasi
muayyanlashtirilib, bir manba (156 raqam ostidagi qo‘lyozma)ning shu paytgacha
xato tarzda kelayotgan (katalogda hijriy 1351-yil, aslida hijriy 1301-yil) sanasiga
aniqlik kiritilgan va nusxalarning ilmiy, adabiy hamda matniy o‘ziga xosliklari
ko‘rsatilib, matniy xatolarni tuzatishga oid ko‘rsatma va tavsiyalar berilgan.
Munozara janridagi asarlar matnidan tushirib qoldirilgan 56 misra tiklangan.
Nishotiyning munozara janridagi barcha asarlarining yig‘ma-qiyosiy matni
tayyorlanib, ularning to‘liq transkripsiyali varianti ishlab chiqilgan.
Dissertatsiya 3 bobdan iborat bo‘lib, ular quyidagicha:
29

1-bob. “Nishotiy munozaralarini o‘rganish ilmiy muammo sifatida” deb
nomlangan va “Munozara janri mohiyati va tadriji” faslida janrning lug‘aviy va
istilohiy ma’nolari, yetakchi xususiyatlari, genezisi, jahon va milliy adabiyotdagi
taraqqiyoti, badiiy-estetik tafakkur tarixidagi o‘rni va ahamiyati ko‘rsatib berilgan.
2-bob. “Dostondagi munozaralarning tavsifi, nashri va ilmiy-adabiy tahlili”
deb nomlanib, uning ilk faslida “Nishotiy munozaralari qo‘lyozmalarining ilmiy
tavsifi” muammosi o‘rganildi. Nishotiy munozaralari aks etgan qo‘lyozma
manbalarning monografik tavsifi berildi. Aytish lozimki, qo‘lyozmalar orasida
muallif dastxat nusxasi keltirilmagan.
3-bob. “Munozaralarning yig‘ma matnini yaratish xususiyatlari” nomli ushbu
bobning dastlabki faslida “Manbalarning qiyosiy tahlili”da berilgan. Asarning
ilmiytanqidiy yoki yig‘ma-qiyosiy matnini tuzishda professor Q.Sodiqov
aytganidek, avvalo, asarning har bir qo‘lyozma nusxasi belgilab chiqiladi 13
.
Yana bir olim Ismoilov Ilyos Abduqayumovich ham o‘zining “Nishotiy
“Husnu Dil” dostonining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari” mavzusida ilmiy ishini
olib borgan.
Ushbu ilmiy ish ham 3 bobdan iborat bo‘lib, barcha boblarida “Husn-u Dil”
dostoni o‘rganilgan. Tadqiqotning maqsadi: “Husn-u Dil” dostoni to‘g‘risida
mavjud ishlarni o‘rganib, tegishli xulosalar chiqarish va dostonning g‘oyaviy-
badiiy xususiyatlarini tadqiq etib, tasavvufiy mazmunni o‘zida aks ettirish bo‘lgan.
Olim dostonni Hazrat Alisher Navoiyning “Xamsa” asariga javoban yozilgan
doston ekanligini, dostonning kompozitsion qurilishining o‘ziga xosligini,
dostonda g‘oya va badiiyat uyg‘unligi, mohiyat, timsol ramzlari jihatidan,
dostonning amaliyotga tatbiqi masalari, doston badiiyatini o‘rgatish va amaliy
tavsiyalar jihatidan o‘rgangan va o‘zining ilmiy ishlarini olib borgan.

13 Sodiqov Q . Matnshunoslik va manbashunoslik asoslari . – Toshkent , 2017. – B . 175
30

XULOSA.

Nishotiy she riyatidagi lirik qahramon obrazi o‘zining chuqur ichki kechinmalari,ʼ
dard va zavq uyg‘otuvchi hissiyotlari bilan kitobxon qalbiga yaqin keladi. Uning
she rlarida insonning ichki olami, muhabbat, hijron va tabiatga bo‘lgan o‘ziga xos
ʼ
qarashlari yuksak mahorat bilan ifodalangan. Bu obraz, asosan, inson tabiatini
teran o‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘lib, u orqali o‘zbek xalqining milliy ruhiyati,
urfodatlari va qadriyatlari aks ettirilgan.

Tadqiqot davomida Nishotiy she riyatidagi lirik qahramonning his-tuyg‘ularining
ʼ
rang-barangligi, tabiat va muhabbat orqali kashf etilgan insoniy qadriyatlari
o‘rganildi. Shoirning sevgi mavzusidagi obrazlari, hijron kechinmalari va tabiat
tasvirlari orqali inson qalbining eng nozik tomonlarini yoritishdagi mahorati unga
o‘zbek she riyati tarixida alohida mavqe beradi.
ʼ
Nishotiy she riyatidagi lirik qahramon obrazi o‘zbek adabiyotida chuqur va
ʼ
ta sirli iz qoldirgan. Shoir asarlarida lirik qahramonning ichki dunyosi, muhabbat
ʼ
va hijron kechinmalari, shuningdek, tabiatga bo‘lgan mehr-muhabbati orqali milliy
ruhiyatni yuksak mahorat bilan aks ettirgan. Lirik qahramon obrazi insoniy
histuyg ularning eng nozik jihatlarini o‘zida mujassam etgan bo‘lib, o‘z zamoni va
ʻ
jamiyatiga nisbatan o‘ziga xos qarashlarga ega ekanini ko‘rsatadi.
Mazkur kurs ishida Nishotiy she riyatida lirik qahramonning milliy va
ʼ
umuminsoniy jihatlari o‘rganildi. Shoirning sevgi va tabiat tasvirlari orqali
kitobxonni chuqur fikrlashga, milliy qadriyatlar va xalqona obrazlarga e tibor
ʼ
berishga undashi uning ijodining dolzarbligini yana bir bor isbotlaydi. Lirik
qahramonning o‘ziga xosligi, insoniy kechinmalarni aks ettirishda samimiyligi,
adabiyotda hissiy yetuklik va badiiy teranlikni yuksak bosqichga olib chiqqan.
Shunday qilib, Nishotiy ijodiy merosi nafaqat o‘zbek adabiyoti uchun, balki
bugungi yosh avlod uchun ham ma naviy manba hisoblanadi.
ʼ
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:

1. Abulg‘oziy, Shajarai turk, T.1992; Xiva ming gumbaz shahri, T.,1997
2. O‘zbek adabiyoti tarixi. 4-jild.-T.:1978
3. Karimov F; Muqimiy hayoti va ijodi, T.,1970
4. V. Abdullayev. Saylanma. 1982. 259-300-sahifalar
5. Abdullayev V. XVII-XVIII asrlarda Xorazmda o‘zbek adabiyoti. Dok.diss...
Samarqand, 1958.
6. Abdullayev V. O‘zbek adabiyoti tarixi. Ikkinchi kitob.-T.: O‘qituvchi, 1964.
7. Xolid Rasul. Nishotiy va uning “Husn-u Dil” dostoni//O‘zbek adabiyoti
masalalari.-T.:1962, 4-son.
8. Xolid Rasul. Nishotiy. Husn va Dil. Lirika.-T.: G‘,G‘ulom, 1967. 1-18-betlar.
9. Rasulov X. O‘zbek epik she’riyatida xalqchillik.-T.:1973. 29-56-betlar.
10. Qosimova M. Muhammadniyoz Nishotiy.-T.: Fan, 1975.
11. O‘zbek adabiyoti. III tom.-T, 1959. 444 – 467-betlar.
12. Hojiahmedov A. Husni ta’lil san’ati. – T.: Yangi asr avlodi, 2008.
13. Hojiahmedov A. She’riy san’atlarni bilasizmi ? – T.; Sharq, 2001.
14. Hojiahmedov A. She’riy san’atlar va mumtoz qofiya. – T. : Sharq, 2008.
15. Valixo‘jayev B. O‘zbek epik poeziyasi tarixidan.-T.:Fan, 1974.
16. Abdullaev, H. O zbek adabiyoti tarixi / H. Abdullaev. – Toshkent: O qituvchi,ʻ ʻ
1980. – 256 b.
17. Vohidov, M. Nishotiy va uning adabiy merosi / M. Vohidov. – Toshkent: Fan,
1995. – 182 b.
18. Qosimova, Sh. O zbek she riyatida lirik qahramon / Sh. Qosimova. – Toshkent:
ʻ ʼ
Muallif nashriyoti, 2008. – 214 b.
32

19. G ulomov, S. O zbek adabiyotida obraz va qahramon / S. G ulomov. –ʻ ʻ ʻ
Toshkent: Ma naviyat, 2012. – 195 b.
ʼ
20. Karimov, I. Adabiyot nazariyasiga kirish / I. Karimov. – Toshkent: O zbekiston,
ʻ
2005. – 230 b.

33

Sotib olish