• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 96.1KB
Покупки 3
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Nizomiddin Shomiyning Zafarnoma asari

XULOSA Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asari onomastikasining materiallarini to‘plash, tahlil qilish, o‘rganish natijalari asardagi onomastik birliklarining lug‘aviy tizimi xususida quyidagi xulosalarga kelish imkonini berdi: 1. “Zafarnoma” asari tilidagi onomastik birliklar o‘zbek xalqi va boshqa bir qator xalqlarning o‘tmishi, milliy-tarixiy an’analari, urf-odatlari bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, ular o‘zbek xalqi tarixi, etnografiyasi, madaniy, diniy qadriyatlari, qolaversa o‘zbek tili tarixiy leksikologiyasi va nomshunosligi uchun g‘oyat qimmatli ma’lumotlar beradi. 2. O‘zbek tili tarixiy onomastikasi – milliy qadriyatlarni aniq dalillar asosida o‘rganuvchi, ota-bobolar o‘tmishi, milliy va diniy qarashlari, farzandlarga ism berish, ma’lum bir obyektlarni nomlash, biz yashab turgan makon va zamon haqida chuqur tasavvur beradi. Ularni lug‘aviy, ma’noviy, vazifaviy jihatdan o‘rganish tarixiy onomastika uchun g‘oyat dolzarbdir. 3. Bugungi kunda Amir Temur tuzgan milliy davlatchilik asoslari, uning davlat va til siyosati borasidagi xizmatlari, mafkuraviy an’analari, madaniy merosi, yurtimizda yashayotgan yoshlarni vatanga fidoiy etib tarbiyalash, ular shuurida Temur siymosini shakllantirish, ajdodlarga mos avlodlarni tarbiyalash masalalari nihoyatda dolzarblik kasb etadi. Shu jihatdan mazkur tadqiqotdagi onomastik birliklarning tavsifiy-tasnifiy, leksik-semantik xususiyatlari tadqiqi ahamiyatlidir. 4. “Zafarnoma” asarida XIV-XV asrda keng iste’molda bo‘lgan onomastik birliklarning aksariyat qismi uchraydi. Tarixnavisning ruhiy olami va bilim doirasining nihoyatda kengligi, u yozgan asarning esa janr va mavzu jihatdan keng ko‘lamli ekani atoqli ot tiplarini tanlash va qo‘llash uchun asos bo‘lgan. 5. “Zafarnoma” onomastikasining obyektini tarixiy antroponim, toponim, etnonim kabi birliklar o‘z ichiga oladi. Ishda lingvistik tadqiqotlar, lug‘atlar tahlili asosida “tarixiy onomastika”, “tarixiy antroponimika”, ”tarixiy toponimika, “tarixiy etnonimika” tushunchalari, ularning anglatgan ma’nolari, farqli 42 farosatli, bahodir va dovyurak, ehtiyotkor va tadbirkor, sergak va mulohazali bo‘lishligini talab qilgan. Amir Temur yigirma yetti davlatni o‘z ichiga olgan saltanatni yetti vazirlar yordamida boshqargan 23 . Ulardan to‘rt vazir oliy dargoh ishlarini yuritsa, uchta vazir viloyatlar ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan. Vazirlar Devonbegi ga bo‘ysunganlar va bu oliy tashkilot Oliy devon deyilgan. Unga Devonbegi boshchilik qilgan. Beatris Mants Amir Temur bosh mahkamasi Devoni a’lo va Devoni buzurg dan tashkil to‘ganligi, bu ikki Devon ‘arallel ravishda Amir Temur markaziy boshqaruvida mavjud bo‘lganligi, Devoni a’lo fuqarolik ishlari bo‘yicha forsiy an’analar bilan boshqarilgani haqida fikr-mulohazalar bildirilgan. U Devoni buzurg oliy tabaqa zodagonlar hisoblanmish chig‘atoy amirlari va shoh xonadoni a’zolari masalalari bilan shug‘ullanadigan oliy tribunal sud ekanligini aytib o‘tgan. U saltanatini to‘rt ulusga bo‘lib, ularga o‘z o‘g‘il va nabiralarini hukmdor etib tayinlagan. Amir Temur davlatni mahalliy ma’muriy hududlarni tashkillashtirishda mamlakatni mo‘g‘ullar kabi ulus, viloyat va tumanlarga bo‘lgan. Shuningdek, viloyat va tumanlarga ham asosan temuriy shahzodalar va harbiy lashkarboshilar rahbarlik qilgan. Amir Temur viloyat, tumanlarga ko‘ p incha mamlakat hayotida katta o‘rin tutgan olimlar, janglarda sinalgan, ba x odirlik ko‘rsatgan harbiylarni tayinlagan. Harbiy zodagonlarning davlat boshqaruvida ishtirok etishi o‘rta asrlarda harbiy feodalizm bosqichi rivojlanganligini ko‘rsatadi. Bunda harbiy va fuqarolik hokimiyati uyg‘unligi yaratilgan edi. Amir Temur janglarda, davlat ishlarida toblangan, sadoqatli, tadbirkor, olim kishilarni o‘z o‘g‘illariga maslahatchi qilib tayinlagan va ular orqali ma’muriy hududlarda boshqaruvning xolislikini ta’minlashga intilgan. 23 Amir Temur jahon tarixida / To‘ldirilgan va qayta ishlangan ikkinchi nashri. -Toshkent: Sharq, 200 1 . 64-65 -b . 34 Amir Temur va temuriylar davri O‘rta Osiyo madaniyati tarixida alohida o‘rin tutadi. Bu davrdagi madaniy yutuqlar umumbashariy sivilizatsiya (tamaddun) darajasida bo‘lgan. Madaniyat tarixidagi ushbu mumtoz davrda o‘zbek madaniyatining shakllanishi, bu davrdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bog‘liqdir. Xususan, me’morchilik, ilm-fan, adabiyot, san’at, hunarmandchilik ravnaq topdi. Mamlakat va jumladan yirik shaharlar Samarqand, SHahrisabz, Buxoro, Termiz, Toshkent va Hirotning obodonchiligi, madaniy ravnaqi yo‘lida Movarounnahr va O‘rta Sharq mamlakatlari, Hindistondan ko‘plab fan va san’at ahllari, hunarmand, me’mor va musavvirlar jam bo‘lgan. Ularning sa’y-harakati bilan Shohizindadagi bir guruh me’moriy yodgorliklar, Bibixonim masjidi, Dor us-siyodat (Kesh), Turkistondagi Ahmad YAssaviy maqbarasi kabilar barpo etildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Amir Temur va temuriylardan Shohruh, Ulug‘bek, Boysung‘ur Mirzo, Abu Said Mirzo va boshqalar madaniyat, adabiyot, naqqoshlik, me’morlik rivojiga katta e’tibor berdilar va ularga homiylik qildilar. Sohibqiron davrida saltanatda juda katta obodonchilik ishlari olib borilgan. Bunga Samarqand, Shahrisabz va boshqa joylarda qurilgan me’moriy majmualar, Samarqand atrofidagi dunyoning yirik shaharlari nomi bilan atalgan Damashq, Misr, Bag‘dod, Sultoniya, Forish, Sheroz kabi qishloqlarni ko‘rsatib o‘tish joizdir. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa me’morchilik da namoyon bo‘ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan “Agar bizning quvvat va qudratimizga ishonmasang, bizning imoratlarimizga boq!” degan yozuv Amir Temur saltanatining siyosiy maqsadini ham anglatar edi. CHunki barpo etilayotgan inshootlarning ulug‘vorligi siyosiy vazifalardan biri edi. Sohibqiron o‘z hukmronligining dastlabki-yillaridanoq poytaxt shahar Samarqandni jahonning eng obod, betakror go‘zal va betimsol shaharlardan biriga aylantirishga astoydil kirishgan edi. Uning farmoni bilan hisor, qala, ulug‘vor inshootlar va tillakor saroylar bunyod etilgan. 41 shundoq so‘zni xohlaymen!” dedi…” (Nizomiddin Shomiy. “Zafarnoma”. T., 1996. 22-23-betlar). Sohibqironning kitob yozishdagi talabi shundoq edi. Mazkur voqealardan bor-yo‘g‘i uch yil oldin Sohibqiron Yazddan chaqirilgan muarrix G iyosuddin Aliga hamʻ shunday maslahat beradi. G iyosuddin Alining ʻ o‘zi asar debochasida bo‘lgan voqeani shunday ba yon qiladi: “…Mazkur satrlarni bitguvchi (u kamtarlikdan “men” demaydi, uchinchi shaxs nomidan so‘z yuritadi – M.A. ), biri arab, yana biri fors tilida yozilgan ikki risolasini olib, o‘sha muboraknazar qarshisiga keldi va oliy taxt poyasiga ularni qo‘ydi… [Shundan so‘ng] hukm bo‘ldiki, [risolalar muallifi] tarix uchun hazrati jahonkushoy ishtirokida sodir bo‘lgan harb laridan ayrimlarini forsiy debochada bayon etsin va avvalo alohida bo‘limda hazrat hayotining ibtidosida unga karomat qilingan g‘alabalarning qisqacha bayonini bitsin. So‘ng esa Hinduston g‘azavoti ro‘znomasiga kirishib, sertakalluflikdan yiroq va idrok etmoqqa oson iboralar ila aytilgan voqeaga oid mufassal jangnomani (ta’kid bizniki – M.A. ) sharh etsin. Garchi [muallif] aksar vaqt diniy ilmlar [dengizi]ga g‘arq bo‘lib, kitobiyat inshosiga kam havas qo‘ygan bo‘lsa-da, ammo oliy amrni bajarish yo‘lida bu manzilni bosib o‘tmoqqa shuru’ qildi. Shaksiz, xotir nosozligi-yu dil parishonligini keltirib chiqar moqqa lo yiq bu mehnat xoqon hazratlari ning charog‘on dillaridan yog‘ilgan nurlarning unga bandalik ishtiyoqida taralgan bir aks nuridir, xolos…” (G iyosuddin Ali. “Hindiston yurishi kundaligi”. Debocha.) ʻ Amir Temur sichqon yilida tavallud topgan edi, tarixchilarning yozishicha, bu yilda tug‘ilgan insonlar tabiatan hamma narsaga sinch kovlik bilan qarar, saltanat ishlarida ham, hayotda ham mayda-chuyda narsalargacha e’tibordan qochirmas ekan. Uning saltanatida o‘ljaga tushgan g‘animatlar, xazinaga keladigan boylik yo tilla buyumlar, anjom-aslahalar, sovg‘a-salom lar daf targa tushirilar va Sohibqironga taqdim etilardi. Hukmdorning o‘zi bar cha sini bir-bir nazardan o‘tkazardi. Ba’zan bunday daftarlarni ko‘rib chiqish ikki-uch kungacha davom etganini aytadilar. 10 davrning barcha murakkab, ziddiyatli jarayonlari, trixiy voqealar, hodisalar silsilasi ham ishonarli tarzda yoritilganligi ayon bo’ldi 4 . Bu davr tarixinavisligiga munosib hissa qo’shgan Sharfiddin Ali Yazdiy o’zining “Zafarnoma” asari orqali tarixda o’chmas iz qoldirdi. Sharafiddin Ali Yazdiy Markaziy Osiyo, Yaqin va O rta Sharq mamlakatlarining XIV – XV asrʻ boshlaridagi tarixidan bahs yurituvchi mashhur “Zafarnoma” asarining muallifi sifatida tarix zarvaraqlarida mangu muhrlangan muarrixlardan bo lib, uning hayoti ʻ va faoliyati asosan XV asrning birinchi yarmiga to g ri keladi. ʻ ʻ Sharafiddin Ali Yazdiy Eronning Yazd shahriga qarashli Taft mavzeida (Taft-i- Yazd deb ham atalgan), taxminan XIV asrning oxirgi choragida tug ilgan. Uning ʻ tarjimai holi haqidagi ma lumotlar o z asarlari va zamondoshlarining asarlarida ʼ ʻ keltirilgan dalillardan iborat. Uning otasi – Shayx Hoji o z davrining yirik ʻ olimlaridan sanalib, tariqat ahli – so fiylar bilan hamfikr bo lgan. Manbalarda ʻ ʻ aytilishicha, Sharafiddin Ali ham yoshligida Yazd so fiylari bilan yaqin aloqada ʻ bo lgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning keyingi faoliyati haqidagi ma lumotlar, uning ʻ ʼ Sherozda Temuriylar saroyida xizmatda bo lganligi bilan bog liq. Shohruxning ʻ ʻ o g li Mirzo Ibrohim Sulton 1414-yili otasi tomonidan Eronning Fors viloyatiga ʻ ʻ (markazi Sheroz) hokim qilib tayinlanadi. 1435-yilgacha Sharafiddin Ali ana shu shahzodaning saroyida xizmat qiladi. Shuni alohida ta kidlash kerakki, Sharafiddin ʼ Alidan qolgan ilmiy adabiy meros adabiyot va til uslubi, she riyat nazariyasi, ilmi ʼ nujum, falsafa, tasavvufning nazariy masalalari bo yicha yozilgan asarlardir. ʻ Alloma “Sharaf” taxallusi bilan she rlar yozganligi ham ma lum. ʼ ʼ Sharafiddin Alining 1446-yili Hirotga kelgani, bu yerdan Samarqandga, Ulug bek ʻ huzuriga borganligini ham taxmin qilish mumkin bo lsada, biroq bu uzoq vaqt ʻ davom etgan emas. Aftidan, Shohrux vafotidan (1447) keyin tez orada Sharafiddin Ali o z vatani Taftga qaytib keladi va bu yerda xonaqohga joylashib, umrining ʻ oxirigacha shu yerda yashaydi. U hijriy 858 (1454) -yili vafot etadi, shu xonaqohga dafn etiladi 5 . Uning tarixnavislik fani namoyandalari qatoridan o rin ʻ 4 Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2005. – B. 145. 5 https://ilmlar.uz/zafarnom Sharafiddin Ali Yazdiy 13 Sohibqiron Otaqumdan qaytib, Sayhundan o’tib, Samarqandga kelganida barcha amir va beklari motam libosini kiyib, uni qarshi oldilar va shaxzodani vafot etganini aytishdi. Amir Temur bundan bag’oyat anduhga tushdi. Uning xokini Keshga elitib ustiga imorat soldirdi. Shaxzodaning yoshi yigirmada edi, undan ikki o’g’il qolgan. Beklarga mansub Xonzodabegimdan Muhammad Sulton, Ilyos Nasuriyning qizi Baxt Malik og’adan Pir Muhammad edi. Jahongir Mizro 777-ilda (1376) vafot etdi” 8 . Amir Temsurning to’ng’ich o’g’li Jahongir Mirzo juda yosh vafot etgani va undan ikki o’g’il farzand qolganini asardagi ma’lumotlardan ko’shimiz mumkin. Asarda Amir Temurning yana bir o’g’li Umarshayx Mirzo va uning qanday vafot etgan haqida quydagicha keltirilgan: “Shaxzoda Umarshayx Mirzo oqil va dono, bahodir edi. Sohibqiron uni Fors viloyatiga qo’ygan va u yerda bir yil bo’lgan. Chun Istaxr, Fadak, Garmsirda Shaxriyor qal’asin oldi. Amir Temur bu payt Diyorbakr sori borgan shaxzodaga odam yuborib uni chaqiradi. Umarshayx Mirzo Kurdistondan o’tib, yo’lda bir qal’aga yetdilar, uni Xumatur der edi, shaxzoda uni ko’rmoq uchun yaqin borganida bir badbaxt shaxzodaga o’q otadi va u shahid bo’ladi. Bu voqea 796-yilda (1394) bo’ldi. Shaxzoda qirq yoshda edi va Xumatur qal’asini yer bilan yakson qilishib, oxirgi kishisigacha qatl qildilar. Uning xoki Sheroz shahriga undan Keshga elitdilar. Uning ayollari Sevinch Qutlug’ o’ga, Bek og’a, Malik o’ga va o’g’li Iskandar kichik va hanuz sut emar edi” 9 . Umarshayx Mirzoning qabri Keshga elitilib, u yerdagi Jahongir Mirzoning maqbarasiga dafn etiladi. Asarda bu kabi boy ma’lumotlar talaygina bo’lib, Temuriylar davlati va sulola vakillari haqida batafsil ma’lumotlar mavjud. Shuningdek, asarda Amir Temur vafotidan keyin Movarunnahrda yuzaga kelgan taqoqlik haqida ham xolisona malumot beradi. Binobarin, “Zafarnoma” asari faqat Amir Temurnigina emas, balki Temuriy shahozadalar Shohrux (1405 – 1447) va Ibrohim Sultonlar (1414 – 1435) hukmronlik davri tarixini ham yoritishi kerak bo lgan. ʻ 8 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. – Т.: Шарқ, 1997. – Б. 80. 9 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. – Т: Шарқ, 1997. – Б. 164. 16 Mavzuni tadqiq qilish jarayonida Sohibqiron Amir Temur davrida mamlakatning ichki va tashqi iqtisodiy munosabatlari to‘g‘risida ham qisqacha to‘xtalib o‘tishni joiz deb topdik. Bu davrda Movarounnahrning dehqonchilik vohalarida, xususan Zarafshon vodiysida o‘nlab sug‘orish tarmoqlari qurilib, dehqonchilik maydonlari kengaytiriladi. Yangidan yangi qishloqlar barpo qilinadi. Ibn Arabshohning ma’lumot berishicha, Amir Temur o‘z davlatining poytaxti bo‘lgan Samarqand atrofida qad ko‘targan bir qancha yangi qishloqlarni SHarqning Dimishq (Damashq), Misr (Qohira), Bag‘dod, Sultoniya va Sheroz kabi mashhur shaharlari nomlari bilan atadi. CHunki Samarqand kattaligi, go‘zalligi hamda tevarak – atrofning obod etilganligi jihatidan dunyodagi eng shaharlardan ham ustunroq turmog‘i lozim edi. Shuningdek, bu davrda Movarounnahr shaharlarida, ayniqsa uning poytaxtida savdo va hunarmandchilik g‘oyatda rivojlanadi. Yangi bozorlar, savdo rastalari barpo qilinadi. Shahar bilan dehqonchilik vohalari va chorvador ko‘chmanchi aholi o‘rtasida savdo aloqalari kengayadi. Shaharlar mol ayirboshlash savdosida muhim rol o‘ynaydi. Bu paytlarda Samarqandda savdo va hunarmandchilik juda ham rivojlanganligi Ispaniya qirolining elchisi Klavixoni judayam hayratda qoldirgan edi. Klavixo o‘zining kundaligida, bu shaharda oldi- sotdi uchun qulay maxsus savdo rastasining mavjud emasligi tufayli, Sohibqiron shahar bo‘ylab katta ko‘cha soldirishni, uning ikki tomonida mol sotish uchun rasta va do‘konlar qurishni buyuradi. Bunday katta qurilishni yigirma kundan uzoqroq muddatda amalga oshirilgani shubhasiz kishini hayratga soladi, deb keltiradi 34 . Amir Temur davlatning iqtisodiy funktsiyasini to‘laqonli amalga oshirishda tadbirkorlik va xalqaro savdo – sotiq ishlariga alohida e’tibor qaratgan. Bunda birinchidan, fuqarolarning moddiy ta’minoti amalga oshirilgan bo‘lsa, ikkinchidan, boju xirojlar orqali saltanat iqtisodiy qudrati o‘sib borgan. Amir Temur bu sohada yaxshi natijalarga erishish uchun Buyuk Ipak yo‘lining xavfsizligi va bir maromda ishlashiga erishgan. 34 A.Muhammdjonov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent,2002. 213-b. 40 Kirish Kurs ishining dolzarbligi . Jahon tilshunosligida XX asrning 60-yillaridan keyingi davrda onomastik birliklarni zamonaviy tilshunoslik usullarida tadqiq etish kuchaydi. Aynan mana shu davrdan boshlab, onomastika sohasi tilshunoslikning mustaqil yo‘nalishlaridan biriga aylandi va bu sohada ilmiy izlanishlar muntazam olib borila boshlandi. Onomastikaga oid lisoniy hodisalarni yirik miqyoslarda tadqiq etuvchi mazkur soha XXI asrda yanada jadal sur’atlar bilan rivojlanib, uning oldiga yangidan-yangi muammolarni qo‘ymoqda. Ana shunday muammolardan biri tarixiy-badiiy asarlar tilidagi onomastik materiallarni lingvistik jihatdan tahlil etishdir. Dunyo tilshunosligida tarixiy va zamonaviy onomastik birliklarni sotsiolingvistik, lingvopoetik, lingvokulturologik, pragmalingvistik, psixolingvistik, antroposentrik yo‘nalishlarda o‘rganish bo‘yicha ko‘plab kurs ishilar olib borilgan. Jumladan, ingliz, fransuz va rus tilshunosligida tarixiy va badiiy matnlardagi onomastik birliklarning matndagi o‘rni va ahamiyati, nom berish tamoyillari, lingvistik qiymati, etimologiyasi, struktur-grammatik, stilistik- funksional, leksiksemantik xususiyatlari ko‘plab yozuvchi va shoirlarning mazkur tillarda yaratilgan tarixiy va badiiy asarlari misolida o‘rganilgan. Hatto tarixiy onomastika bo‘yicha bir qator darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari yaratilganligini alohida e’tirof etish lozim. O‘zbek zamonaviy onomastikasida antroponimiya, toponimiya, etnonimiya kabi atoqli otlarning umumnazariy va amaliy masalalariga doir ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Ammo o‘zbek tarixiy onomastikasi fanining o‘rganish obyekti bo‘lgan tarixiy toponimiya, antroponimiya, etnonimiya kabi atoqli otlar tizimini o‘rganish bugungi kunda talab darajasida emas. Onomastik birliklarni zamonaviy tarixiy-qiyosiy, statistik, leksik-semantik, etimologik, sotsiolingvistik, lingvokulturologik, lingvopoetik tadqiq usullari orqali o‘rganishni, ularning ilmiynazariy va amaliy yo‘nalishlarini belgilashni, tarixiy asarlarda muhrlanib qolgan onomastik birliklarni tadqiq etishni davr taqozo etmoqda. “Yangi O‘zbekiston taraqqiyotining bugungi bosqichida ulug‘ alloma va 3 17. Zafarnoma va uning Sharq tarixiy manbalaridagi o‘rni – Tarix fanlari akademiyasi jurnali, 2021, №2. 18. Nizomiddin Shomiy va uning tarixiy asarlari – Sharqshunoslik jurnali, 2016, №3. 19. Temuriylar davrining asosiy tarixiy manbalari – O‘zbekiston madaniy merosi, 2019, №4. 20. Amir Temur haqida Sharq va G‘arb tarixchilari – Yangi asr, 2022, №1. Agar aniqroq ma'lumot yoki qo'shimcha manbalar kerak bo'lsa, aytishingiz mumkin. 45 adolatli qonunlar, to‘g‘ri qo‘llangan boshqaruv, ularning ijrosini ta ’ minlash orqali mintaqalardagi tinchlik, barqarorlik va adolatni ta’minlashga intilgan. Amir Temur davlatining ustqurmasida islom an’analari kuchaytirilgan bo‘lib, u dini, irqi va millatidan qatg‘iy nazar butun insoniyatning farovonligi, tinchligi, hamkorligi va do‘stligi uchun xizmat qilgan. Saltanatda davlat, jamiyat, hamda fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solishga, barcha sohalardagi ijobiy o‘zgarishlarga aynan davlat tomonidan olib borilgan siyosat bosh omil bo‘lib xizmat qilgan. Ma ’ muriy tizimda ham ixchamlikka va samaradorlikka, xazina mablag‘ini iqtisod qilishga katta e ’ tibor berilgan. Shuningdek, Amir Temurning maslahat va kengashlarga tayanib saltanatni boshqarishni yo‘lga qo‘yishi uning qudrati va barqarorligiga p oydevor bo‘lib xizmat qilgan. Amir Temur saltanati davlat boshqaruvida siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy tizim, ma ’ naviy ahloqiy omillar bir-birini to‘ldirgan va uzviy bog‘langan, sohalar faoliyatining muvofiqlashtirilishi milliy davlatchilik taraqqiyotiga turki bergan. Amir Temur davlatning iqtisodiy funktsiyasini to‘laqonli amalga oshirishda tadbirkorlik va xalqaro savdo – sotiq ishlariga alohida e’tibor qaratgan. Bunda birinchidan, fuqarolarning moddiy ta’minoti amalga oshirilgan bo‘lsa, ikkinchidan, boju xirojlar orqali saltanat iqtisodiy qudrati o‘sib borgan. Amir Temur bu sohada yaxshi natijalarga erishish uchun Buyuk I p ak yo‘lining xavfsizligi va bir maromda ishlashiga erishgan. Mamlakat ichki iqtisodiy hamda ijtimoiy potentsialini kuchaytirish maqsadida ijtimoiy qatlamlardan hisoblangan dehqonlar, hunarmandlar, kambag‘al aholi davlat tomonidan qo‘llab – quvvatlangan. Tadqiqotlar Amir Temur davlatchiligida har bir ijtimoiy tabaqalarga e’tibor qaratgani, ularning ichki o‘sishiga katta imkoniyatlar yaratilganini ko‘rsatadi. Sohibqironning bunyodkorlik ishlari davlat siyosati bilan bog‘liq holda olib borilgan. CHunki ulug‘ amir nafaqat adolat, qonunlar ustivorligini ta’minlash, balki bunyodkorlikdagi estetik imkoniyatlar ham davlat va xalq obro‘-e’tiborini 29 belgixususiyatlari o‘rganib chiqildi va bu terminlarning qo‘llanishiga doir aniq va lo‘nda ta’riflar berishga harakat qilindi. 6. Tilshunoslikda onomastika masalalarini o‘rganilish tarixidan ma’lum bo‘ldiki, bu sohada bir qator tadqiqotlar olib borilgan, ko‘plab nomzodlik, doktorlik dissertatsiyalar himoya qilingan, kitob va maqolalar yozilgan. Bu tadqiqotlarda tarixiy onomastika muammolari bo‘yicha ko‘plab qiymatli ma’lumotlar keltirilgan holda turli-tuman bahstalab fikrlar ham mavjudligi aniqlandi. 7. “Zafarnoma” asari tilida qo‘llanilgan tarixiy shaxslar va ularning nomlari asarning asosiy yadrosini tashkil etadi. “Zafarnoma” asaridagi tarixiy shaxslar va ularning nomlari asarning badiiy qiymatini ta’minlaydigan, ishonchli real antroponimik birliklar majmuasidan tashkil topgan bo‘lib, yurtimizning XIV-XV asr boshlaridagi buyuk sarkarda Amir Temur yurishlari bilan bog‘liq voqealarni o‘z ichiga oladi. Shubhasiz, bu tarixiy voqealarni tarixiy shaxs nomlarisiz tasavvur etish mushkul. 8. “Zafarnoma” asar tili matnining onomastik ko‘lami asarning strukturalsemantik yaxlitligiga xizmat qilish barobarida tarixiy koloritni yuzaga keltirishda, matnning sermazmunligi va izchilligini ta’minlashda, xalqning milliy mentaliteti, o‘ziga xos madaniyatini ko‘rsatishda, tarixnavisning badiiy tafakkur darajasini namoyon qilishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. 9. “Zafarnoma” asari onomastikasining genetik manbalari, lug‘aviy- etimologik qatlamlarini o‘rganish, unda ikki yirik qatlam nomlar borligini ko‘rsatadi: o‘z qatlam nomlar; o‘zlashma qatlam nomlar. O‘z qatlam nomlar negizini bir qator qadimiy turkiy atoqli otlar, temuriylar davrida iste’molda bo‘lgan nomlar, shuningdek turkiy apellyativlar asosida bevosita yasalgan nomlar tashkil qiladi. O‘zbek xalqi qadimdan ko‘p xalqlar bilan aloqada bo‘lib kelgan va buning natijasida o‘zbek tili leksikasi bir qancha so‘z va nomlar bilan boyidi. Xususan, fors, tojik, arab va boshqa tillar ta’siri sezilarli darajada ekanligi aniqlandi. 43 Shuningdek, hind olimasi M. Haydar davlat boshqaruv institutlarida o‘troq va ko‘chmanchi aholi madaniyati aks etganligi, har ikki toifa madaniyati an’analari boshqaruvga singdirilsa-da, barcha jabhalarda turkiy davlatchilik an’analari yetakchilik qilganligi haqida asosli fikr - mulohazalar bildirib o‘tgan. Amerika olimasi Beatris Mants Amir Temur hokimiyatga kelish arafasida CHig‘atoy ulusining mavqei katta bo‘lganligi, mintaqada mo‘g‘ul boshqaruvi o‘rnatilganligi sababli CHig‘atoy zodagonlari siyosiy va ma ’ muriy hokimiyatda katta rol o‘ynagani, bu ang‘analarning Amir Temur davrida ham saqlanib qolganligini ta ’ kidlab o‘tgan 20 . Uning fikricha, fuqarolik boshqaruvida fors tili va madaniyati ang‘analari ustunlik qilgan, ammo davlatni boshqarishda forsiyzabon kishilardan ko‘ra turk- mo‘g‘ul urug‘laridan bo‘lgan amirlarning ta’siri kuchli bo‘lgan, aksar hollarda chig‘atoy amirlari ma’muriy boshqaruvga jalb etilgan. Amir Temur davlatni boshqarishda ikki toifa kishilarning - forsiy va chig‘atoylarning mavqe, bilim va tajribalaridan foydalangan, ammo ularning kuch va imkoniyatlarini cheklashga, boshqa monarxlar kabi barcha sohalar ustidan nazorat o‘rnatishga intilgan. Olima Amir Temurning davlat boshqaruvida turk-mo‘g‘ul va fors-arab an ’ analaridan foydalangani haqida alohida ta ’ kidlab o‘tgan. Bizning fikrimizcha ham davlat boshqaruvida o‘troq va ko‘chmanchi aholining diniy, milliy, mintaqaviy, etnik qadriyatlari ifoda etilgan. Ularning manfaatlari o‘rtasidagi muvofiqlik to‘ilgan, bu omillar esa davlat taraqqiyotiga ijobiy ta ’ sir ko‘rsatgan. Saltanatda ijtimoiy sohaga katta e’tibor qaratilganligi, ijtimoiy guruhlar va ularning manfaatlari inobatga olinganligi uning o‘ziga xos xususiyatlaridandir. Shuningdek, mamlakat mudofaasi, harbiy va sud-huquq tizimining kuchaytirilishi davlat barqarorligiga zamin yaratgan. Shuni alohida tag‘kid et ish joizki , Amir Temur o‘z davlati sarhadlarini di p lomatik usullar, ba’zan adolatli yurishlar evaziga kengaytirgan bo‘lsa ham 20 O‘ljaeva S h . Amir Temur va temuriylar davrida milliy davlatchilikning rivojlanishi. – T . : Fan, 2005. 272 - b. 28 mutafakkirlarimizning ko‘plab bebaho asarlarini, noyob yozma manbalarni saqlash, o‘rganish va kelajak avlodga bezavol yetkazish borasidagi ishlarni yanada jadallashtirish muhim ahamiyat kasb etishi” 1 alohida ta’kidlandi. Shu jihatdan, Nizomiddin Shomiy qalamiga mansub “Zafarnoma” asaridagi onomastik birliklarni tadqiq qilish o‘zbek nomshunosligi oldida turgan muhim, dolzarb vazifalardan biri sanaladi.Bunday onomastik birliklar maxsus to‘planmagan, lingvistik jihatdan alohida o‘rganilmagan. Bugungi kunda mamlakatimizda o‘zbek tilining Davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini yanada oshirish bo‘yicha qabul qilinayotgan qonun, farmon va qarorlar tilshunoslik sohasidagi ilmiy-kurs ishi ishlarini yangi bosqichga ko‘tarilishiga olib kelmoqda. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Dunyo fanlarida Amir Temur davri tadqiqiga oid kurs ishilar keng ko‘lamda olib borilmoqda. Xususan, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarixshunoslik, huquqshunoslik va boshqa fanlar kesimida Amir Buyuk ajdodimiz shaxsiga, faoliyatiga qiziqish kuchli bo‘lib, turli soha xodimlari: tilshunos, adabiyotshunos, tarixchi, siyosatshunos, me’mor, harb ilmining mutaxassislari va boshqalar anchagina asarlar yozganlar. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov nutqlarining birida “Ulug‘ bobomiz haqidagi adabiyotlarni, avvalo, tarixiy va badiiy hamda chuqur ilmiy kurs ishilarga ajratish mumkin. O‘tgan 600 yil mobaynida Amir Temurga bag‘ishlab yaratilgan jiddiy asarlar soni Yevropa tillarida 500 dan ziyod, Sharq tillarida 900 ga yaqin ekan”ligini ta’kidlagan edi 2 . Sobiq sho‘ro tarixshunosligida o‘sha davrning o‘ziga xos mafkuraviy yondashuviga qaramay, ma’lum ishlar amalga oshirilgan. Temurshunoslik rivojiga tamal toshini qo‘ygan G.A.Pugachenkova, I.Mo‘minov, R.Mukminova, V.V.Lunin, E.V.Rtveladze, P.Zohidov, L.I.Rempel, A.O‘rinb о yev, B.Ahmedov, D.Yusupova, A.Ahmedov, O‘.Alimov, T.Fayziyev, O.Bo‘riyev kabi 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qadimiy yozma manbalarni saqlash va tadqiq etish tizimini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori // http://uza.uz/ posts/345758 2 Karimov I. Amir Temur jahon tarixida. 2-nashr. – Toshkent: Sharq, 2001. – B. 27. 4 uchraydi. Lekin “Zafarnoma” asarini tadqiq etish natijasida Shomiy quyidagi manbalardan foydalanganligini taxmin qilish mumkin: 1. Amir Temurning kotiblari nazm, nasrda forsiy, turkiy tillarida yozgan kundaliklar va bitiklar. Bular Nizomiddin Shomiy va undan keyingi mualliflar davrida mavjud bo lgan bo lsa ham, bizning davrlarga yetib kelmagan yoki haliʻ ʻ topilganicha yo q; ʻ 2. Muallifning o zi keyingi 2–3 yil davomida Amir Temur yurishlari shohidi ʻ bo lgan va yozib olgan voqealar; ʻ 3. Amir Temurning Hindistonga yurishi bilan bog liq voqealar bayon etilgan ʻ G iyosiddin Alining “Amir Temurning Hindistonga yurish kundaligi” asari ʻ 12 . Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asari o zida jamlangan tarixiy ʻ ma lumotlarning ishonchliligi bilan XV - XVI asrlardanoq boshqa asarlar uchun ʼ bosh manbalardan biri bo lib xizmat qilgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning ʻ “Zafarnoma”, Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla i sa dayn va majma i ʼ ʼ ʼ bahrayn” (“Ikki saodatli yulduzning chiqishi va ikki dengizning qo shilish joyi”), ʻ Fasih Havofiyning “Mujmali Fasihiy”, Muhammad Fazlulloh Musaviyning “Tarixi hayrot”, Xotifiyning nazmda bitilgan “Temurnoma”, Mirxondning “Ravzat us-safo” (“Poklik bog i”), Xondamirning “Habib us-siyar” (“Yaxshi ʻ xislatlar”) va boshqa bir qator asarlar shular jumlasidandir. Ularning har birida ilgarigi asarlardagi voqealar har xil tahrirlarda qaytarilishi bilan birga boshqalarida uchramaydigan voqealar tafsiloti ham mavjud. Shomiy “Zafarnoma”sining faqat ikki qo lyozma nusxasigina saqlanib qolgan. ʻ Birinchisi, Amir Temurga taqdim etilgan qo lyozmadan 1425 yilda qo chirilgan ʻ ʻ nusxasi bo lib, u Istanbuldagi “Nuri Usmoniya” masjidi kutubxonasida, 3367- ʻ inventar raqami ostida mavjud. Ikkinchisi, muallif Amir Temurning nabirasi Mirzo Umar bahodir ibn Mironshohga taqdim etgan ko lyozmadan 1434 yili ʻ ko chirilgan nusxa bo lib, u Londondagi Britaniya muzeyi kutubxonasida, 23980- ʻ ʻ inventar raqami bilan saqlanadi. 12 Bo`riev O.Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo.T.,1997y 18 kim ishonadi, deya ularni yoqib yuborishni buyurgan emish. Bi roq bu fakt qayerdan olingani va qayerda yuz bergani bizga noma’lum. Darhaqiqat, rasmiy tarixda Amir Temur tarixi 1360-yildan boshlanadi. Nizomiddin Shomiy va Sharafuddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”larida shu holni ko‘rish mumkin: Temurbekning yoshlik, bolalik yillari haqida hech narsa yozilmagan. Lekin Sharafuddin Ali Yazdiy asarida bu haqda ko‘p emas-ku, ba’zi lavhalar bor. Hatto, muarrix Fasih Xavofiy 1441-1442-yillarda yozib tugallangan, Turon-u Xurosonning yuz ellik yillik tarixi yilma-yil bayon qilingan nodir xronikal asarida ham (xuddi o‘zgalar bilan kelishib olganday), Amir Temurning bolalik, o‘smirlik yillari haqida, uning 1336-yilda tug‘ilgani borasida ma’lumot keltiradi, ammo u ham Sohibqironning dastlabki yigirma to‘rt yillik hayoti haqida lom-mim demaydi. Ilk marta faqat mo‘g‘ul xoni Tug‘luq Temurxonning Movarounnahrga bostirib kelishi, Kesh shahrining boshqaruvi ota-bobolarining joyi deb Amir Temurga topshirilishi haqida yozib o‘tadi. Bu 1360-yilda yuz bergan edi… Yuqorida aytganimizdek, kitoblarga ishon chi yo‘qolgan Amir Temur, umuman, sal tanat, o‘zining faoliyati haqida biron kitob yozdirishni mutlaqo istamagan ko‘rinadi. Saltanat taxtiga o‘tirganidan so‘ng yigirma sakkiz yil mobaynida bu haqda so‘z bo‘lmadi, bironta kitob yozilgani ma’lum emas. Chamasi, nufuzli a’yonlardan kimdir, balki piri murshid Mir Sayyid Baraka, deb taxmin qilamiz, nihoyat Amir Temurni kitob yozdirishga undagan bo‘lsalar ehtimol, chunki tegishli gapni Sohibqironga faqat tegishli odamlargina ayta olishi mumkin edi, hamma emas. Hindistonga yurish arafalarida saltanat tarixi haqida kitob yozish, uni kim yozishi, nomzod haqida izlanish lar boshlanib ketdi. Ko‘p nomzodlar bo‘lganiga shubha yo‘q, lekin Sohibqironning nazari Yazd shahrida yashaydigan tarixchi G iyosuddin Aliga tushdi. Nomzodning salohiyati haqida fikrga ega bo‘lish uchunʻ uning risolalari so‘raldi. Shuning uchun Yazd shahriga kelgan “…oliy hazrat yaqinlari va sodiqniyat chokarlaridan birining tashrifiga musharraf bo‘lgan vaqtda, mazkur satrlarni bitguvchi (ya’ni, G iyosuddin Ali) biri arab, yana biri fors tilida ʻ yozilgan ikki risolasini…” (“Hindis ton yurishi kundaligi”) ularga taqdim etdi. Oliy 8 irodali va boshqaruv ilmi egasi bo‘lgan kuchli shaxs davlatni boshqarishi talab etiladi. Amir Temur o‘z davrining ana shu talab va ehtiyojlarga javob bera olgan davlat arbobi edi. Amir Temur davri tarixini o‘rganishda Ispaniya elchisi Rui Gonsales de Klavixoning “Dnevnik puteshestviya v Samarkand ko dvoru Timura (1403- 1406 ) ” asari katta ahamiyat kasb etadi. Klavixo o‘z davrining qudratli davlati sanalgan Ispaniyaning elchisi sifatida 1403–1406-yillarda Movarounnahrga kelgan. U diplomatik munosabatlarning ishtirokchisi, rasmiy vakil sifatida Movarounnahrda ko‘rgan bilganlari, unga ko‘rsatilgan yuksak ehtirom va boshqa tassurotlari haqida maьlumotlar qoldirgan. “Kundalik” Amir Temur davlatining kuch –qudrati, ichki va tashqi siyosati, rasmiy marosimlar, oilaviy munosabatlari, ilm – fan taraqqiyoti, urf –odatlar, me ’ morchilik va boshqa milliy an’analar haqida bizga ko‘plab qimmatli maьlumotlarni beradi. Amir Temur davriga oid yana bir mashhur manba Sharafiddin Ali Yazdiy (1454 - yilda vafot etgan) qalamiga mansub “Zafarnoma” 17 hisoblanadi. Bu asar qahramonlik, yuksak optimistik ruhda yozilgan. Sharafiddin Ali Yazdiyning bu asarida Amir Temur tavallud topgan davrdan to Xalil Sulton davrigacha yuz bergan tarixiy voqealar yoritilgan. Unda ahamiyatga molik bazi to‘ldirish va qo‘shimchalar mavjud. Bu asar fors hokimi temuriyzoda Ibrohim Sulton rahbarligi va topshirig‘i asosida 1425-yilda yozilgan. Ibrohim Sulton bu asarning haqqoniy va ishonchli chiqishida unga juda katta yordam bergan. Shuning uchun Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si manbalar orasidagi eng ishonarli va haqqoniysi hisoblanadi. Ibn Arabshoh-Shihobiddin Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim (1389 - 1450)ning “Ajoyib al – maqdur fi axbori at - Taymur” (“Temur haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibotlari”) asari Amir Temur davriga oid muhim manbalardan biri hisoblanadi. 1401-yilda Amir Temur Damashqni zabt etgan vaqtda Ibn Arabshoh 12 yoshda edi. U 1401-yilda asir sifatida Samarqandga 17 Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma (Movarounnahr voqealari 1360-1370) / Masьul muharrir, so‘zboshi muallifi va nashrga tayyorlovchi A.O‘rinboev. Tarjimon O.Bo‘riev. – Toshkent: Kamalak, 1994. 288-b.; 25 Amir Temur davlatchilik tarixini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi va uning mazmun-mohiyatini alohida mavzularda ochib berish dolzarb masaladir. Yuqoridagi fikr – mulohazalardan shunday xulosa qilish mumkinki, Amir Temur shaxs sifatida saltanat taraqqiyotida katta siyosiy mavqega ega bo‘lgan. U qat ’ iyat bilan o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishgan, davrining eng zukko kishilarini p irlari deb tan olgan, olimlarning yordamiga tayangan. Uning o‘ziga muxolifatda bo‘lgan kuchlarni yengib, sobiq dushmanlarining kuch va imkoniyatlaridan davlat taraqqiyoti yo‘lida foydalangan. Moliyaviy siyosatni to‘g‘ri yuritgani ham uning muvaffaqiyatlariga zamin bo‘lib xizmat qilgan. U kirim va chiqimlarni, sarf – xarajatlarni me’yorida olib borgan, yo‘qsillarga doimiy ravishda xayr – ehsonlar in ’ om etib turgan, ilm – fanga homiylik qilgan. Qisqa qilib aytganda, Amir Temurning davlat rahbari sifatida o‘zi tuzgan davlat taraqqiyotida bemisl o‘rni bor. Ushbu saboqlar “davlat boshlig‘i mukammal davlat qurishning muhim vositasi bo‘lib, u davlat ijtimoiy - siyosiy organizmining yuragi hisoblangan va barcha olib borilgan islohotlar bevosita Amir Temurning rahbarlik salohiyati orqali amalga oshirilgan, bu noyob iqtidor, va fidoiylik Amir Temur siyosiy mavqeining mustahkamlanishiga zamin bo‘lib xizmat qilgan”, - degan xulosaga kelishimizga asos bo‘lib xizmat qiladi. Temuriylar davri mavzuida tadqiqotlar olib borgan olimlarning ma’lumotlariga tayangan holda Amir Temur davlatining p aydo bo‘lish shart-sharoitlari, bu davlatning o‘z davridagi boshqa davlatlar boshqaruvidan farqi, yo‘nalishlari, o‘rta asr davlatchilik tizimidagi o‘ziga xos xususiyatlar tahlil eti shga va Amir Temur o‘z davridagi turk-mo‘g‘ul, forsiy - islomiy davlat boshqaruv ag‘analaridan davlat va jamiyat ravnaqi yo‘lida ijo b iy foydalangan ligni ochib beri shga harakat qilamiz . Xorijlik mualliflar T. Lents va G. Louri Sohibqiron Amir Temur saltanati nafaqat harbiy kuch bilan barqaror turganligi, balki bu davlat boshqaruvidagi siyosiy, ijtimoiy, madaniy hayotdagi turk-mo‘g‘ul an’analarining eng maqbul va afzal jihatlarining saqlanib qolinganligi va ular o‘z davridagi davlat boshqaruvining eng ilg‘or tizimlaridan ekanligini alohida ta’kidlaydilar. 27 Xudoyberdi ibn Qo shmuhammad So fi al-Xivoqiy tomonidan o zbek tiligaʻ ʻ ʻ qisqartirib tarjima qilinganligi ham ma lum. ʼ XVIII asrdan boshlab “Zafarnoma”ning ayrim qismlari fransuz (Peti de la Kroa, 1713), ingliz (J. Darbi, 1723) va rus tiliga ham tarjima qilingan. Asarning forscha matni esa 1887–88 yillarda Kalkuttada (Hindiston), 1958 yili Tehronda (Eron) chop etilgan. Biroq bu nashrlarda asarning “Muqaddima” qismi hamda zaruriy ko rsatkichlar berilmagan. 1972 yili Toshkentda asarning har ikki qismini ʻ qamragan O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik ʻ institutida saqlanayotgan 4472raqamli qo lyozmaning maksimal nashri amalga ʻ oshirildi. Bunda tarixiy manbalar ilmiy nashri uchun zaruriy bo lgan so zboshi va ʻ ʻ turli ko rsatkichlar bilan birga asar matnining har xil nusxalari va nashrlari ʻ orasidagi farklar ham qayd etildi. 1499-yildan boshlab O`rta Osiyoga o’z yurishlarini boshlagan Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) temuriylar ichidagi ichki nizo va noittifoqlikdan foydalanib, Movaraunnahrga nisbatan istilochilik harakatlarini boshladi. Temuriy shahzodalardan, shu vaqtdagi yagona movarounnahrlik iqtidorli va harbiy sarkardalik mahoratiga ega b о `lgan, keyinchalik buyuk shoir va davlat arbobi darajasiga chiqqan Zahiriddin Muhammad Boburning (1483-1530) sa'yi- harakatlari ham o’zining tegishli natijasini berrnadi. 1505-1506 yillarga kelib Shayboniyxon Xorazm va Movaraunnahrni to`liq egallaydi. Shayboniyxonga qarshi kurashish uchun yo`lga chiqqan Xuroson hukmdori Sulton Husayn (1469- 1506) 1506-yilning bahorida vafot etadi. Sulton Husaynning vorislari o’tasida toju-taxt uchun kurash avj olib, natijada hokimiyat ikkita shahzodagaBadiuzzamon Mirzo bilan Muzaffar Mirzolarga o`tadi. Qulay vaziyatdan foydalangan Shayboniyxon 1507-yili shahzodalarni tor-mor etib, qattiq janglardan so’ng poytaxt Hirot va butun Xurosonni o’z qo'li ostiga oladi. 20 fanlari uchun manba vazifasini o‘tay oladi. Shuningdek, undagi materiallar, natija va xulosalardan “O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi”, “O‘zbek adabiy tili tarixi” “O‘zbekiston tarixi”, “Temurshunoslik” fanlarini o‘qitishda, o‘zbek tili tarixiy onomastikasi, tarixiy leksikologiyasi bo‘yicha darsliklar, metodik qo‘llanmalar yozishda, Amir Temur va temuriylar davriga oid nomlarning izohli va ensiklopedik lug‘atlarini tuzishda, bakalavriat va magistratura ta’lim yo‘nalishlarida maxsus kurs, maxsus seminarlar o‘tishda manba va material vazifasini bajarishi bilan izohlanadi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, ____ sahifani tashkil etadi. 6 “Mu’izz al -ansab”da Amir Temur saltanatida CHoku Barlos, Burunduq Barlos, Ali Sulton Nayman, Ardasher Qavchin, Muborakshoh Barlos, Shamsiddin Abbos, Olim-Shayx, Inoq Xumori Qavchin, Jahon-shoh Barlos, Iskandar Durbat, Ulayfa Qavchin, Bustari, Bo‘ri Sulduz, Xudoydod Xitoy, Luqmon Xorazmiy, Muhammad al-Buqra, Yusuf Jalil kabi tavochilari bo‘lganligi haqida mag‘lumot berib o‘tilgan. Saroyda qushbegi, tarxon, no‘yon, otaliq, ‘arvonachi, baxshiy, bitikchi, munshiy, kotib kabi ko‘plab mansab va unvonlar ham bo‘lgan. Amir Temur saltanatida Sheroz, Isfahon, Yazd, Hirot, Samarqand kabi shaharlarda mahalliy devonlar mavjud bo‘lib, devon boshliqlari Sohibi devon deb atalgan. Mahalliy boshqaruvda dorug‘a lar katta rol o‘ynaganlar. Ular tuman, shahar yoki viloyat hokimi , s oqchilar boshlig‘i kabi ko‘’lab vakolatli ishlarni bajargan. Dorug‘a lar ko p incha chegara viloyatlarga ham tayinlangan. Raiyatni ro‘yxatga olish, askar to‘ p lash, soliqlarni yig‘ish va p odshoh saroyiga yetkazish, mahalliy hukmdorlarni nazorat qilish ishlari ham ular zimmasida bo‘lgan. Muhossil Amir Temur saltanatidagi eng nufuzli mansablardan hisoblangan. Muhossillar mansabiga ham tamg‘a zodagonlari orasidan qo‘yilgan bo‘lib moli omon , qaram yerlardan xiroj solig‘ini yig‘ishga mas ’ ul bo‘lganlar. Tamg‘achilar savdo-sotiqdan va bojxona xizmati orqali keladigan tushumlarni yig‘ish ishlariga masg‘ul bo‘lgan. Har bir viloyat va shaharda adliya boshqarmasi boshlig‘i adolat amiri, ma’naviyat va shariat qonunlarining ijrosini tekshiruvchi mustovfiy, kutvol (qal’a komendanti), jarchi, juybon, kalontar kabi ko‘ p lab mansab va unvonlar mavjud bo‘lgan. Saltanatda sud-huquq tizimiga oid vazifalar ixtisoslashgan bo‘lib, ularning ichida qozilik mansabi eng nufuzli va mas ’ uliyatli vazifalardan biri bo‘lgan. Qozi lar davlatning sud, huquq-tartibot ishlarini muvofiqlashtirishda muhim rol o‘ynaganlar. Ularning oliy qozisi qozikalon deb atalgan. 38 1.2. “Zafarnoma” – o’rta osiyo tarixnavisligining noyob manbasi Yurtimiz tariximizni teran bilish, uni idrok etish, o’z xalqi va mamlakatini istalgan joyda va istalgan darajada tanishtira olish uquvi tarixichining burchidir. Tabiyki tarix fani o’tmish merosini yangi avlodlarga to’laqonli yetkazish bilan ularning ma’naviy tarbiyasiga, komil insonlar bo’lib yetishuviga o’z munosib hissasini qo’shmoqda. Tarix – yurt o’tmishidan, xalq xotirasidan, avlodlardan ibrat oluvchi hayot maktabidir. Tarix – bu nafaqat o’tmish va uning tahlili bugungi kunimiz uchun muhim xulosalar manbai bo’lib, u istiqbolimiz rejasini aniqlashda ham katta ahamiyat kasb etadi. O’tmishda shunday davrlar bo’ladiki, butun xalq uchun ibrat hisoblanadi. Ayniqsa, o’lkamiz hududida madaniyat, ilm-ma’rifat gullab- yashnagan davr XIV – XV asrlarda Movaunnahr va unga qo’shni bo’lgan sarhadlar rivojlanishning bir pog’onasiga ko’tarildi. Ikkinchi uyg’onish davri deb ataluvchi Temuriylar madaniyati ilm-fan rivojlanishiga buyuk hissa qo’shdi. Bu davrning yana bir yutug’i – ijtimoiy fanlar, xususan, tarixshunoslik sohasida katta kurs ishilarning yaratilganligidir. Bu xayrli ishlarning yuzaga chiqishida ham temuriy hukmdorlar tashabbusi va rahnamoligi beqiyos bo’lgan. Jumladan: Amir Temur “Tuzuklari”, Mirzo Ulug’bekning “To’rt ulus tarixi”, Bobur Mirzoning “Boburnoma”si ijtimoiy fanlar rivojiga ayricha ta’sir ko’rsatganligi shubhasizdir. Temuriylar davrida ijod qilgan va tarixshunoslikda salmoqli iz qoldirgan allomalardan – Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”, Xofizu Abruning “Zubdat at-tavorix”, Abdurazzoq Samarqandiyning “Matla ul- sa’dain” va “Majma’ ulbahrayin” (“Ikki saodatli yulduzning chiqish o’rni va ikki azim daryoning quyilish joyi”), Ibn Arabshohning “Amir Temur tarixi”, Mirxondning yetti jildli “Ravzat ul-safo” (“Poklik bogi”), Xondamirning “Makorimul axloq” (“Yaxshi fazilatlar”), “Habibus siyar fi axboru afodul bashar” (“Xabarlar va bashariyat odamlaridan dilga yaqin siyratlari”) asarlari o’sha zamon tarixshunoslik ilmining yuksaklik darajasini o’zida ifoda etadi. Ularning har biridan nafaqat u yoki bu hukmdorlarning davlat siyosati, yohud harbiy yurishlari, yohud shaxsiyatlariga oid ma’lumotlar aks etib qolmay, balki shu bilan birga o’sha 12 NIZOMIDDIN SHOMIYNING ZAFARNOMA ASARI MUNDARIJA: KIRISH …………………………………………………………………….…..…3 I.BOB. “ZAFARNOMA”NING YARATILISHI VA SOHIBQIRON XAQIDA NOYOB MANBAA 1.1. Sohibqiron haqida eng birinchi kitob……………………………………..…..7 1.2. “Zafarnoma” – O’rta Osiyo tarixnavisligining noyob manbasi …………....12 1.3. Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali Yazdiy asarlari Movarannahrning XV asr tarixiga oid manbaa sifatida ………………………………………………....17 II. BOB. AMIR TEMUR SALTANATIDA DAVLAT BOSHQARUV ASOSLARI . ……………………………………………………………….…..23 2 . 1 . ”Zafarnoma” asarida Amir Temur davrida boshqar uvning o‘ziga xos xususiyatlari...........................................................................................................23 2 .2. ”Zafarnoma” asarida Amir Temur davlati ning ijtimoiy va ma’muriy tizimi . 32 XULOSA ………………………………………………………………………42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………44 2 mansabdorlari tomonidan qabul qilingan qarorlarni o‘zgartirishi va yangi qarorlar qabul qilishi mumkin bo‘lgan. Amir Temurdan keyingi yirik mansab hukumat devonlarining boshlig‘i devonbegi hisoblangan. U ba’zan vaziri a’zam 28 deb atalgan. Vaziri a ’ zam vazirlar mahkamasining boshlig‘i bo‘lib, davlat ishlarida muhim rol o‘ynagan. Devoni a ’ lo ning boshlig‘i s ohibi devon deb atalgan. Bu oliy mansabga chig‘atoylar zodagonlari orasidan qo‘yilgan. B.Mants “yarg‘uchi” mansabi shoh xonadoni va chig‘atoy zodagonlarini sud qilishga mo‘ljallangan oliy tribunal sudi, devoni buzurg ning oliy mansabdori degan fikrlarni ilgari suradi. Markaziy mahkamaning eng oliy mansablaridan biri vazir lar saltanatning muhim sohalarini boshqargan. p odshoh va davlat xazinasi ( hazonayi omira )ni tasarruf etib turuvchi mansabdor hazinador (xozin) 29 deb atalgan. Markaziy hokimiyatda muhrdor lavozimi katta ahamiyatga ega bo‘lib, u davlat hujjatlariga muhr qo‘yish ishiga masg‘ul bo‘lgan. Muhrdor lavozimiga hukmdorning eng yaqin kishilari orasidan tayinlangan. “Mu’izz al-ansab” da Amir Temurning Iki Temur, SHayx Muhammad, Abdulloh ‘arvonachi kabi muhrdorlari bo‘lganligi haqida ma ’ lumotlar keltirilgan. P odshoh huzuriga arz-dod bilan keluvchilar arzbegi deb atalgan 30 . Shiqovul Amir Temur saroyida elchilik va di’lomatiya ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan. Tavochi (adyutant) mansabi saroydagi oliy martabalardan biri hisoblangan. Ular qurultoyga davlatning turli o‘lkalaridan shahzoda va boshqa mahalliy boshliqlarni yig‘ish, yurishlar oldidan lashkar to‘ p lash, janglar vaqtida vafot etgan harbiylarning hisobini olish va boshqa mas’uliyatli ishlar bilan ham mashg‘ul bo‘lishgan. 28 Ahmedov B. Amir Temurni yod etib . –Toshkent.: O‘zbekiston, 1996 . 14 - 15-b. 29 O‘rinboev A. Tarjimasiz qoldirilgan so‘zlar va tarixiy istiloh-terminlarga izohli lug‘at / Abdurrazzoq Samarqandiy Matla ’ i sa’dayn....460 -b . 30 Ahmedov B. Amir Temurni yod etib . –Toshkent.: O‘zbekiston, 1996. 14- b . 37 Kitob yozdirish esa katta hodisa hisoblanardi. Sohibqiron, ayniqsa, bu ishga befarq emasdi. U muallif bilan bo‘lajak kitobda tilga olinadigan voqealar, so‘zlar, joylar, jang lar haqida fikrlashar ekan, hamisha voqea larni “sodda va tushunarli tilda” yozish lozimligini uqtirar edi. Hatto, kamina Sohibqiron tomonidan o‘zining zafarli yurishlari tarixini yozish uchun G iyosuddin Ali nomiga farmoni oliyʻ chiqarilgani haqida ham eshitganman, ammo hozircha bunday faktga ko‘zim tushmadi. “Zafarnoma” nomini ham Nizomiddin Shomiyga Sohibqironning o‘zlari tavsiya qilgan ekan. Akademik V.V.Bartold o‘z hisobotida va keyin chalik 1915-yilda yozgan “Muharrir so‘z boshisi” maqolasida “Hindiston yurishi kun daligi” Amir Temurning birgina yurishi tafsilotlari bayon qilingan yagona asar ekanini ta’kidlab, bu asar Amir Temur saltanatining mukammal tarixini yaratishga bel bog‘lagan Nizomiddin Shomiyga shubhasiz manba bo‘lib xizmat qilgan, deb uqtiradi. Bartold davom etadi: “Вместе с другими подобными трудами труд нашего автора (т.е. Гияс ад-дина Али) несомненно был источником составителя полной истории Тимура, Низам ад-дина Шами, труд которого был переделан и дополнен в сарствование Шахруха Шереф ад-дином Езди”. Biroq ushbu fikr kishida bir necha e’tiroz lar tug‘diradi. Birinchidan, “ другие подоб ные труды ” deyilganda saroy munshiylari muntazam yozib borgan voqealar nazarda tutilmoqda. Afsuski, bu manbalar asl holi da bizgacha yetib kelmagan. Nizomiddin Shomiy ta’biri bilan aytganda, Sohibqironning “…hozirgi kungacha bo‘lgan tarixini Onhazrat uchun yozgan bo‘lsalar ham, ammo hali munosib tarzda jamlanib, taqdim etilmagan” voqealar tasviri har uchala muallifga ham o‘z asarlarini yozishda material sifatida xizmat qilgani aniq. Mavzu yagona bo‘lgani bois ayrim takrorlar yuz berishi tabiiy hol. Ikkinchidan, Nizomiddin Shomiy o‘z asarini yozishda G iyosuddin Alining ʻ asaridan manba sifatida foydalanganida, buni, albatta, qayd etishi lozim edi. Uchinchidan, Sharafuddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma”si Nizomiddin Sho miy “Zafarnoma”sining qayta ishlangan (?) (“ переделан ”), to‘ldirilgan (?) (“ дополнен ”) nusxasi emas! Uchala kitobning har biri asl, original asarlardir. 11 keltirilgan, bu yerda 1408-yilgacha yashagan va o‘z vataniga qaytgach 1419-yilda Amir Temur davri tarixini yozib qoldirgan. Bu asar Amir Temurga nisbatan salbiy va dushmanlik munosabatida, manba va dalillarga kam asoslanib, o‘zining ichki sub ’ ektiv tassurot va munosabatlari asnosida yozilgan bo‘lsa ham undagi baьzi salotanat tarixini o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi. Tarixchi Amir Temurni irodasi mustahkam, qattiqqo‘l va adolatli davlat rahbari ekanligi, davlatni qonunlarga asoslangan holda boshqargani, o‘zi shohid bo‘lgan voqealar haqida qimmatli ma’lumotlar berib o‘tgan. Jumladan, u o‘z kitobida: “ Temur o‘z g‘oyibligida mamlakati va raiyasi ishlarida nelar yuz berganini surishtirib, yeru mulklari masalalarini diqqat bilan o‘rgana boshladi va hokimlarga yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatdi; atrof va chegaralar, tevarak-chetlar foydasi tadbirini ko‘rib, kattayu kichikning g‘amini yeb, boyu faqirning manfaati bilan mashg‘ul bo‘ldi, o‘z mulohazasi taqazosiga ko‘ra barcha ash’yolarni o‘z o‘rniga qo‘yib, jami mansabu martabalar jilovini o‘shanga sazovor kishilar qo‘liga tutqaza boshladi. U sayyidlarni e’zozlab, karomatlar sohiblari bo‘lgan avliyolarni izzatu ikromli qildi, ilmu fanni va uning ahllari hurmatini oshirib, ularga muruvvatini sochib, martabalarini ulug‘ladi… ” 18 , - kabi fikr-mulohazalarni ham keltirib o‘tgan edi. Amir Temur davri davlatchilik tarixiga oid yana bir eng muhim asar “Temur tuzuklari”dir 19 . Asl nusxasining topilmaganligi uchun uning yozilish davri sanasi olimlar tomonidan aniqlanmagan bo‘lsa-da, ammo unda tavsiflangan tarixiy jarayonlar, voqealarning aksariyati Amir Temur davrida yozilgan boshqa maьlumotlar bilan mos keladi, ba’zi qimmatli dalil va voqealar boshqa manbalarda uchramaydi. “Tuzuklar” o‘zining siyosiy-falsafiy, maьnaviy-axloqiy mazmunining boyligi bilan mashhur bo‘lgan va turli davrlarda ko‘plab tillarga tarjima qilingan, davlat boshqaruvida undagi g‘oyalardan foydalanilgan. Bizningcha, “Tuzuklar” 18 Ibn Arabshoh. Ajoib al-maqdur fi tarixi Taymur / So‘z boshi, arab tilidan tarjima va izohlar muallifi U. Uvatov. 1 - jildl. – T.: Mehnat, 1992. 304-b. 19 Temur tuzuklari / Forschadan Alixon Sog‘uniy va Habibullo Karomatov tarjimasi. So‘zboshi va izohlar, umumiy tahrir akademik B.Ahmedovniki. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. – 382 b. 26 ham tinglagach, Ibrohim Sulton aytib turgan va kotiblar yozib brogan”. Shu tarzda asarning dastlabki xomaki nusxasi tuzib chiqilgan. So ng ana shu xomaki nusxaʻ asosida Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarini yozgan 6 . “Zafarnoma” Amir Temur faoliyati va harbiy yurishlariga bag’ishlangan bo’lib, xolisona yoritilgani bilan ajiralib turadi. Jumladan: Amir Temur siyosiy maydonga chiqishdan oldin Movaunnahr bir qancha bekliklarga bo’linib ketib, siyosiy taqoqlik vujudga keldi. Tug’luq Temur jate qo’shinlari bilan bostiri kirib, o’lkani talon-toroj qiladi. Asarda bu haqda shunday yozilgan: “Tug’luq Temurxon yana Movarounnahr saltanatiga hisobsiz cherik yig’ib bostirib keldi. Xo’jandga yetganida beklardan Boyazidbek Jaloyir uni tomoniga o’tib oldi. Beklar qo’rqib, uning hizmatiga o’ta boshladilar. Xoji Barlos ham u tomonga o’tdi, ammo Tug’luq Temur beklardan Boyazid Jaloyirni qatl qildiradi. Bundan qo’rqib Hoji Barlos Keshga qochadi va oila a’zolari bilan Amu suvini kechib, Xurosonga undan Sabzavorga keladi va bu yer amirlar unga fitna ushushtirib ukasi bilan qatl qilishadi” 54 . Bundan ko’rinib turibdiki beklar birlasha olmaydi. Amir Temur esa Tug’luq Temur oldiga borib, yorliq olib qaytadi. Tinchlikni taminlash uchun kurashadi. Nihoyat, Amir Husayni yengib, Movarounnahr hokimligini egallab, qurlutoy chaqiradi, Zimda Chashmdan boshqa barcha beklar uni hokimyatini tan oladi. Asarda Amir Temur Shibirg’on hokimi Zimda Chashmga qilgan yurushi haqida shunday deyilgan: “Hazrati Sohibqiron Temur Ko’ragon Zimda Chashmning yomon harakatidan habar topib, qahr o’tiga minib, Shibirg’onga cherik tortdi. Bundan vahimaga tushgan Zimda Chashm Anjo qal’asiga yashirinadi. Amir Temur uni taqib qildi. Zimda Chashmni boshqa iloji qolmagach avf so’raydi. Uni kechirishadi va gunohidan o’tadilar” 7 . Bu ma’lumotlardan ko’rishimiz mumkinki, Zimda Chashm bo’ysinishi bilan butun hokimyat Amir Temurni ixtiyoriga o’tadi. Shuningdek, asarda Amir Temurning vafot etgan ikki shaxzodalari haqida ham bir qancha ma’lumotlar bor, ular Amir Temurdan oldin vafot etishgan. Jumladan Jahongir Mirzo haqida shunday yozadi: “Hazrati 6 a-https://saviya.uz/hayot/tarjimai-hol/sharafiddin Ali Yazdiy 54 Шарафиддин Али Яздий . Зафарнома. – Т.: Шарқ, 1997. – Б. 25. 7 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. – Т.: Шарқ, 1997. – Б. 70. 15 foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Kitoblar va darsliklar: 1. Nizomiddin Shomiy. Zafarnoma – Toshkent: Fan, 1992. 2. Bartold V.V. Timur va uning davri – Toshkent: Fan, 2001. 3. G‘afurov B. Buyuk bobokalonimiz Amir Temur – Toshkent: Sharq, 1996. 4. Axmedov B.A. Temuriylar davlati va madaniyati – Toshkent: Fan, 1998. 5. Qayumov A. Amir Temur tarixi va uning davlatchiligi – Toshkent: O‘qituvchi, 2005. 6. Hodiyev A. Temuriylar davrida yozilgan tarixiy asarlar – Toshkent: Sharq, 2008. 7. Mirza Haydar Dug‘lat. Tarixi Rashidiy – Toshkent: Fan, 2003. 8. Tursunov U. Nizomiddin Shomiy va uning tarixiy asarlari – Toshkent: Adabiyot, 2010. 9. Valihanov Ch. Markaziy Osiyo tarixshunosligi – Toshkent: Sharq, 2009. 10. Ivanin I.F. Amir Temur va temuriylar davri – Moskva: Nauka, 1988. Maqolalar: 11. Muminov A. Nizomiddin Shomiyning "Zafarnoma" asarida Amir Temur siymosi // O‘zbekiston tarixi, 2015, №2. 12. Karimov K. "Zafarnoma" asarining tarixiy ahamiyati // Sharq yulduzi, 2013, №4. 13. Norboyev M. Amir Temur va "Zafarnoma"dagi tarixiy voqealar // Yangi O‘zbekiston, 2020, №3. 14. Saidov R. Temuriylar davrining eng muhim manbalaridan biri – "Zafarnoma" // O‘zbekiston tarixi, 2018, №6. 15. Jumanazarov U. Nizomiddin Shomiyning "Zafarnoma"si – tarixiy manba sifatida // O‘zbek tili va adabiyoti, 2019, №1. Jurnallar va ilmiy nashrlar: 16. Amir Temur va Temuriylar davri tarixi – O‘zbekiston tarixi jurnali, 2017, №5. 44 CHig‘atoy amirlari va shahzodalarning qonunga xilof ishlarini ko‘ruvchi amaldor yarg‘uchi deb atalgan . U oliy tribunal sudida faoliyat yuritgan. B. Ahmedov dunyoviy masalalar bilan shug‘ullanuvchi qozilar ahdos qozisi, shariat ishlari bilan shug‘ullanuvchi qozilar shariat qozisi , si’ohiylar o‘rtasidagi kelishmovchilik va tortishuvlarni hal etuvchi qozilarni - qozi askar deb atagan 31 . Bu davrda huquq tartibot idoralari ixtisoslashgan. Shulardan biri asaslar dir. Ular tunda fuqarolarning tinchlik-xotirjamligini saqlashga masg‘ul bo‘lganlar. Fuqarolardan tushgan arz - dodlarni qabul qiladigan va mag‘muriyatga yetkazadigan mansabdor dodhoh deb atalgan. Soliq yig‘uvchi, yaso ni amalga oshiruvchi mansabdor yosoqiy bo‘lib, ular sarboz ham deyilgan. Soliq yig‘ish ishlari ulardan tadbirkorlik va adolat bilan ish tutish, xalq va davlat manfaatlarini tenglashtirishni talab etgan. p olitsiya mahkamasi yasag‘liq 32 deb atalgan. Tungi soqchilar p os ( yoki posbon) deb nomlangan. Saltanatda musulmonlar p eshvosi shayxulislom deb atalgan. Uning siyosiy nufuzi baland bo‘lib, davlat ma’naviy hayotida muhim rol o‘ynagan. Saroydagi eng katta diniy lavozimlardan biri a’lam deyilgan. Ular shariat qonunlariga oid masalalarda bosh hukmdorga maslahatchilik ham qilishgan 33 . Amir Temur saltanatida p ayg‘ambar Muhammad s.a.v.ning avlodlari sanalgan sayyidlarning obro‘si kuchli bo‘lgan. Vaqf yerlarni boshqarish kabi muhim ishlarni olib borgan mansabdor sadr deb atalgan. Ular sadri a’zamga bo‘ysunganlar. Diniy idoralarga tegishli imom xatiblar, faqixlar, vo‘izlar, mudarrislar, shayx kabi ko‘’lab mansab va unvonlar ham mavjud bo‘lgan. 31 Ahmedov B. Amir Temurning davlatni idora qilish s iyosati ... 16 -b 32 Boyqaro Husayn. Risola / Nashrga tayyorlovchilar: Alibek Rustam va Karimbek Hasan. – Toshkent: SHarq, 1991. 21-22 -b . 33 A h medov B . Amir Temurning davlatni idora qilish siyosati …14-b. 39 II. BOB. AMIR TEMUR SALTANATIDA DAVLAT BOSHQARUV ASOSLARI . 2 . 1 . ”Zafarnoma” asarida Amir Temur davrida boshqar uvning o‘ziga xos xususiyatlari. So‘hibqiron Amir Temur davrida boshqaruvning o‘ziga xos hususiyatlari mavzusini o‘rganishimizda va uning siyosiy mavqei haqida gagirilganda B.Ahmedov, O.Bo‘riev, A.Ziyo, H.Boboyev, A.Saidov, L. Keren, B. Mants va boshqa olimlarning tadqiqotlari o‘zining ahamiyatliligi bilan e’tiborga loyiqdir. Bu manbalarda Amir Temur kuchli xarakter sohibi, mohir siyosatchi va lashkarboshi, ilmli inson sifatida ta ’ riflanadi 14 . Masalan, B. Mants Amir Temur o‘z davrida arab-fors dunyosining eng p eshqadam kishilaridan biri bo‘lganligini aytib, uning turk va fors tilida ham birdek muloqot qila olishi, olimlar bilan munozaraga kira olishdek yuksak ilmi borligi, o‘zi yurish qilgan yerlarni avvaldan to‘liq o‘rganganligi, o‘z davrining mashhur olimi Ibn Xaldun bilan bo‘lgan munozarasi haqida to‘xtalib, ko‘ p incha bahs munozaralarda uning ilmi baland kelganligini aytib o‘tgan. Shunga qaramay, fanda uning saltanat taraqqiyotida tutgan siyosiy mavqei to‘liq ochib berilmagan. “Temur tuzuklari”da uning siyosiy mavqei haqida ba’zi ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Unda davlat boshlig‘i o‘zini tutishi, qanday asoslarga tayanilganda davlatni mustahkam boshqara olishi haqida ba’zi yo‘riqnomalar keltirilgan. Jumladan, hukmdor o‘zining qat ’ iy so‘zi va mustaqil fikriga ega bo‘lishi, masalalar yechimini to‘ishdan avval yon-atrofdagi kishilarning fikrini inobatga olsa-da, so‘nggi so‘zni uning o‘zi hal qilishi, turli ga p -so‘zlarga uchmasligi, barcha bilan yaxshi munosabat o‘rnata bilishi kerakligi ta’kidlangan. Amir Temur mamlakatda hukmdor chiqargan buyruq va qarorlar faqat uning ixtiyorida bo‘lishi kerak deb hisoblagan va o‘zining boshqaruv faoliyatida bu 14 Ahmedov B. Amir Temurning davlatni idora qilish siyosati / Amir Temurni yod etib. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. 10-11 -b .Bo‘riev O. Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo. – Toshkent: O‘zbekiston, 1997. 167 -b . Boboev X. B. Amir Temur va uning qarashlari. – Toshkent: Adolat, 1992. – 1-20-b.Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi…151-23-b . 23 Taniqli matnshunos olim Feliks Tauer mazkur qo lyozmalar noqis bo lganligiʻ ʻ sababli, ularni Hofizi Abruning “Zubdat ut-tavorix” asari bilan solishtirib tadqiq etish asosida “Zafarnoma”ning ikki jilddan iborat ilmiy tanqidiy matnini nashr ettirgan. Birinchi jildiga faqat “Zafarnoma” ilmiy tanqidiy matni kiritilgan. Ikkinchi jildida esa nashrning so zboshisi, qo shimchalar, nusxalardagi farqlar ʻ ʻ berilgan. Asar keyingi vaqtlarda Sharq va G arb olimlari tomonidan o rganilib, undan ʻ ʻ qisqartirilgan tarjimalar amalga oshirilgan. Jumladan, 1949 yili Anqarada Nejoti Lug ol degan olim F. Tauerning nashri asosida qisqartirib, turk tilida tarjima ʻ qilgan. Undan tashqari, sharqshunoslikka oid bir necha kitoblarda bu asardan terma tarjimalar e lon qilindi. Bu tarjimalar to liq bo lmasada noyob bo lib ʼ ʻ ʻ ʻ qolgan. Shuni nazarga olgan holda keyingi yillarda O zR FA Abu Rayhon ʻ Beruniy nomli Sharqshunoslik institutida “Zafarnoma”ning o zbek tiliga to liq ʻ ʻ ilmiy izohli tarjimasi Hofizi Abru “Ilova”si bilan birga nashrga tayyorlandi. Unga institutning sobiq ilmiy xodimi, marhum Yunusxon Hakimjonovning F. Tauer nashri bo yicha qilingan dastlabki qoralama tarjimasi asos qilib olingan ʻ 13 . Sharq tarixnavisligining eng nodir yodgorliklaridan biri va Amir Temur davri tarixining birlamchi manbalaridan bo lgan “Zafarnoma” uzoq vaqtdan buyon ʻ sharqshunos kurs ishichilar diqqatini o ziga jalb etib kelmoqda. Daliliy ʻ ma lumotlarning to liqligi hamda ishonchliligi tufayli u o sha davr manbalari ʼ ʻ ʻ orasida hanuzgacha muhim o rin egallaydi. ʻ XV va XVI asrlarda “Zafarnoma” qahramonlik qissasi janrida ikki marta she riy yo l bilan o zbek tilida Lutfiy, fors tilida Abdurahmon Jomiyning jiyani ʼ ʻ ʻ Hotifiy (vafoti – 1521) tomonidan kuylangan edi. XVI asr boshlarida Shayboniylarning dastlabki vakillaridan Kuchkunchixon (1510–1530) topshirig iga muvofiq Muhammad Ali ibn Darvesh Ali Buxoriy tomonidan ʻ “Zafarnoma” o zbek tiliga tarjima qilingan. Adabiyotlarda Hofiz muhammad ibn ʻ Ahmad al-Ajamiy tomonidan asarning turk tiliga tarjima qilinganligi haqida ham ma lumot bor. Bulardan tashqari “Zafarnoma” 1822– 1823 yillarda Xivada ʼ 13 Bo`riev O.Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo.T.,1997y 19 Bu gapda jon bordek. Avvalo, muallif o‘zi bilmagan holda boshqa jang larga nisbatan muzaffariylar bilan bo‘lgan janglar tasviriga (G iyosuddin Aliʻ muzaffariylar hukmronlik qilgan Yazd shahridan edi) ko‘proq o‘rin berib yuboradi… Buning ustiga, asar “sodda va tushunarli til” bilan yozilmadi, muallifning o‘zi aytganiday, sertakalluflikdan yiroq va idrok etmoqqa oson iboralar ila bitilmadi, unda bo‘yab-bejashlar yuz berdi. Asardan muallif uslubini ko‘rsatuvchi ikki misol keltiramiz: “Oftob semurg‘i Ko‘hi Qof ortiga berkingan va kunning kulrang lochini tun zulmati oshiyonida nihon bo‘lib, tunning shab rang zog‘i charxning zarrin tuxmini (ya’ni quyosh ni) o‘z qanotlari ostida yashir gach…” Yana: “Shanba (aslida juma) tongida, hinduviy tun posboni turktoz xurshid qarshi sida mashriq darichasini ochgan mahal…” Umuman olganda, G iyosuddin Alining “Hindiston yurishi kundaligi” tarixiy ʻ asari – Sohibqiron saltanati haqida yozilgan birinchi asar ekanligi bilan bizga qadrli va e’tiborlidir. Boshqacha aytganda, bu – birinchi taj riba edi, bu mavzu hali ochilmagan qo‘riq bo‘lib yotardi. Sohibqiron haqida yozilgan biron asar yo‘q edi… Qanday yozish usullari borligi hali yozguv chiga ham, o‘qiguvchiga ham ma’lum emas edi o‘sha kezlar… Amir Temur Ko‘ragondek qudratli jahongir, ulug‘ siymo ko‘z o‘ngida uning sharafli faoliyati haqida qalam teb ratish, so‘z aytish uchun kishi, avvalo, o‘ziga qat’iy ishongan, yorqin salohiyat, olmosday zehn, jur’at va jaso rat sohibi bo‘lishi kerak edi. Aytish kerakki, G iyosuddin Ali ana ʻ shunday jasoratga, kuchga ega ekanini namoyish qila oldi! Uning “Hindiston yurishi kundaligi” asari tarjimasi o‘zbek temurshunosligi sahifalarini bezab turadigan noyob asarlardan biri bo‘lib qolishiga shubha yo‘q. 22 qator fidoyi olimlarning kurs ishilari Amir Temur saltanati tarixini yoritishga xizmat qildi. Zero, aynan ularning mustaqillikkacha va mustaqillik yillarida nashr etilayotgan asarlarida Amir Temur hayoti va faoliyati tarixini xolis va mukammal yoritishdagi xizmatlarini e’tirof etish zarur 3 . Kurs ishining maqsadi Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asarida qo‘llangan onomastik birliklarning lisoniy xususiyatlarini o‘rganishdan iborat. Kurs ishining vazifalari: “Zafarnoma” matnida qo‘llangan antroponim, toponim, etnonimlarni to‘plash, kartotekalashtirish va ularni tizimlashtirish, tartibga solish; tarixiy asarlar matnida onomastik birliklarning o‘rni va statistikasini aniqlash; dunyo tilshunosligi, turkiyshunoslik va o‘zbek tilshunosligida tarixiy onomastika muammolarining o‘rganilish tarixini sharhlash; “Zafarnoma”da qo‘llangan antroponim, toponim, etnonim va boshqa turdagi onomastik birliklarning ma’nolarini izohlash, nomlanish tamoyillarini ko‘rsatish; “Zafarnoma”da qo‘llangan onomastik birliklarning tasnifi asosida tarkibiy tuzilishi va leksik-semantik xususiyatlarini ochib berish. Kurs ishining obyekti sifatida Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asaridagi onomastik birliklar va qiyoslash uchun temuriylar saltanatiga bag‘ishlangan asarlarda qo‘llangan onomastik birliklar tanlangan. Kurs ishining predmeti ni “Zafarnoma” asaridagi onomastik birliklarning leksik-semantik xususiyatlari tashkil etadi. Kurs ishi natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishi natijalarining ilmiy ahamiyati shundaki, o‘zbek tarixiy onomastikasini Amir Temur va temuriylar davri aks etgan boshqa tarixiy asarlar haqidagi ilmiy qarashlar bilan boyitishi, ishning ilmiy tahlili, nazariy qarash va usullaridan boshqa tarixiy asarlar onomastik birliklarini o‘rganishda foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi. Kurs ishi natijalarining amaliy ahamiyati shundaki, ish natijalari uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida o‘qitilayotgan o‘zbek tili va adabiyoti, tarix 3 Fayziyev X. va boshqalar. Amir Temur. Bibliografiya. Birinchi kitob. – Toshkent: Fan, 2020. – B. 3-4. 5 qoidaga amal qilgan. Bizningcha, ushbu davlatchilik ta ’ limoti davlat hokimiyatini amalga oshirishning eng muhim usullaridandir. Hukmdor o‘z siyosiy mavqeini saqlab qolishi uchun uning adolatli va komil inson bo‘lishi yetarli emas, maqsadga erishish uchun uning atrofidagi mansabdorlar ham o‘z kasbining ustasi, fidoyi va halol bo‘lishlari kerak. Amir Temur o‘zi tayinlagan vazirlar, amaldorlar va si p ohiylar vositasida davlat boshqaruvini amalga oshirganligi uning eng kata yutuqlaridan biridir. Amir Temur ayniqsa, vazirlar tanlash masalasini to‘g‘ri hal qilishga intilgan. U p odshoh “ qoshida adolatli vazirlar tutsin, toki p odshoh zulm qilgudek bo‘lsa, odil vazir uning chorasini to‘sin. Agarda vazir zolim bo‘lsa, ko‘ p o‘tmay saltanat uyi qulaydi ” 15 , - deb tag‘lim bergan. Hukmdor davlat qudratining ramzi bo‘lganligi sabab uning ozgina salbiy hatti- harakati ham ommaga tez ta ’ sir etadi. Uning har qanday masalada adolatli, rahmdil va mehribon bo‘lishi hamda qonunlarning ijrosini ta’minlay bilishi yutuqlariga kafolat bo‘lib xizmat qiladi. Tarixiy saboqlar shaxsan Amir Temurning o‘zi va oilasi qonunlar ijrosini ta’minlashda xalqqa o‘rnak bo‘lganligini ko‘rsatadi. Amir Temur boshidanoq boshqaruv jilovini o‘z qo‘lida mustahkam ushlagan bo‘lsa ham hokimiyatni o‘z xodimlariga bo‘lib berish, ammo ularning ustidan nazorat o‘rnatish yo‘lidan borgan. Bundan Amir Temurning mamlakat ichkarisidagi muxolif kuchlarga nisbatan qo‘llagan taktikasini anglab yetish mumkin. Uning fikriga ko‘ra “ saltanat ishlarini ishonchli va mo‘’tabar bir necha kishiga bo‘lib berish lozim. Shunda har biri o‘z ishiga bog‘lanib, saltanat taxtiga ko‘z olaytira olmaydi ” 16 . Har taraflama mustahkam va qudratli davlatni bar’o etish uchun albatta bilimli, yuksak ahloqiy sifatlar egasi, nozikta ’ b, sezgir, olg‘ir, tezkor harakatlana oladigan, har qanday vaziyatlarda ham o‘z maqsadini amalga oshiradigan, nizo va kamchiliklarni bartaraf eta biladigan, insonning ruhiyatini anglay oladigan, 15 Temur tuzuklari / Forschadan Alixon Sog‘uniy va Habibullo Karomatov tarjimasi. So‘zboshi va izohlar, umumiy tahrir akademik B.Ahmedovniki. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. 86-b. 16 O‘sha joyda. 24 Shunday qilib, deyarli bir yarim asr davom etgan shon-shavkatli Temuriylar saltanati o’z nihoyasiga yetadi. Temuriylarning oxirgi zabardast vakili Zahiriddin Muhammad Bobur 1525-yilgi Panipat jangidan so`ng shiraoliy Hindistonni egallashga muvaffaq bo’ladi. Boburiylar sulolasi Hindistonda deyarli uch asr mobaynida hukmronlik qilib, ko"p holda temuriylarning shon-shuhratini bu yerda tiklashga muvaffaq boladilar. To‘rtinchidan, yana “Hindiston yurishi kundaligi”ning Nizomiddin Shomiyga manba sifatida xizmat qilgani haqida to‘xtalamiz. Amir Temur 1398-yilda G iyoʻ - suddin Alini saroyiga taklif qilib, uni Hindiston safariga birga olib ketadi. Chunki u kitob yozish uchun muallif voqea-hodi salarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rishi, ularning tafsilotini kunma-kun yozib borishi zarur edi. Amir Temur odatda odamni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, suhbatlashib, ishonch hosil qilganidan keyingina unga biron vazifani ishonib topshirar edi. Mazkur safar bir yil davom etadi. Shu o‘rinda savol tug‘ila di: G iyosuddin Ali shu muddatda asarni yozib tugatganmidi yoki bunga ʻ qo‘shimcha vaqt talab etilganmidi? Bunisi bizga noma’lum. V.V.Bartold esa “Muharrir so‘zboshisi” maqolasida “Hindis ton yurishi kundaligi” 1402-yilda yozib bitirilgan, deb taxmin qiladi. Qiyos qilaylik. Amir Temur Nizomiddin Shomiy bilan 1401-yilda Xalabda uchrashgan… Agar muarrix o‘sha yilning o‘zida “Zafarnoma” inshosiga kirishgan bo‘lsa, G iyo ʻ suddin Alining asari bilan tanishishga ulgurganmidi? Umuman, u mazkur asardan xabardor bo‘lganmi? Buyog‘i ham bizga qorong‘i. Agar Shomiy bundan xabar topganida, shak-shubhasiz, “Zafarnoma”da o‘z salafining ishlarini hurmat bilan eslab o‘tishi aniq edi. Mas’uliyatni chuqur his qilgan G iyosuddin Ali qalami o‘tkir muarrixlardan ʻ ekanini yaqqol ko‘rsatdi. U o‘z asarida Sohibqiron safari ni tasvirlashda, voqealarni yoritishda izchil bo‘ lish ga harakat qildi. Amir Temur topshirig‘i bo‘yicha muarrix faqatgina Hindiston yurishini emas, balki ungacha Turon saltanatida yuz bergan urushlar va muhim voqealarni ham qalamga olishi lozim edi. Akademik V.V.Bartold mulohazalariga ko‘ra, bu asardan Sohibqironning ko‘ngli to‘lmagan, go‘yo shundan keyin Nizomiddin Shomiyga yangi asar yozishni buyurgan… 21 Saltanat boshqaruvida tashkil etilgan davlat nohiya -okruglarga, o‘nmingliklar- tuman larga, mingliklar- hazora , yuzliklar- sada va o‘nliklar - daha larga bo‘lingan. Bundan ko‘rinib turibdiki, mahalliy boshqaruvning o‘nliklar tizimi mavjud bo‘lib, uning asosiga belgilangan tartibda Amir Temur qo‘shini uchun askar yetkazib berish vazifasi qo‘yilgan 24 . Amir Temur davrida mahalliy boshqarish ishlari yaxshi tashkillashtirilgan bo‘lib, har bir viloyat shahar, tumanlarning o‘z hokimi, moliya devoni, qozisi, muftisi, mutavallisi va muxtasibi bo‘lgan. Har bir shahar va qishloqqa kutvol , ya’ni komendant tayin etilgan. Saltanat boshqaruvida mahalliy erkin jamoalar va mahalla oqsoqolliklari katta rol o‘ynaganligini alohida tag‘kidlab o‘tish lozim. U boshqaruvda milliy urf- odatlarini inobatga olib, soliqlar yig‘ish, mahalla tinchlik-farovonligini saqlash, moddiy tag‘minot va boshqa masalalarda jamoa hamda uni boshqargan mahalla oqsoqollarining fikrlarini inobatga olgan. Temuriylar davlatida davlatni idora etish tashkilotlarining ixcham, oddiy, arzon va tezkorligi, ya’ni davlat boshqaruvining iqtisodiy jihatdan tejamkorligi tamoyiliga amal qilingan 25 . Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, Amir Temur saltanatida markaziy va mahalliy hokimiyat organlarining barcha bo‘g‘inlari yagona boshqaruvga birlashgan. Tantanali izdaham tartibiyu qoidalaridan tortib, a’yonlarning to‘yona liboslarigacha katta e’tibor berilgan edi. Saltanat boshqaruvida siyosat, ahloq, etik va estetik imkoniyatlar uyg‘unlashtirilgan. Qurultoylar azaldan yurtimizda jamiyat va davlat o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshilash vositalaridan biri bo‘lib, bu siyosiy institut davr talabi va ehtiyojiga aylangan edi. Unda mamlakat hayotiga doir eng muhim masalalar, jumladan, boshqa davlatlarga urush qilish, sulh tuzish, davlat boshqaruviga oid boshqa muhim ishlar hal etilgan. 24 Mamatov X . “Temur tuzuklari”da … 105 -b . 25 O‘sha asar...126 -b . 35 savdo-karvon yo‘llarining kengayishiga, hunarmandchilikning, qishloq xo‘jaligning taraqqiy topishiga alohida ahamiyat qaratadi. Sohibqiron davrida me’morchilik mahsus ilm darajasiga ko‘tarildi. Bu davrda Temuriylar saltanati shaharlarida mahobatli binolar, saroylar, masjidu madrasalar, xonoqoyu maqbaralar, hammomlaru karvonsaroylar qad ko‘tardi. Hirotda kitobat san’ati, ya’ni qo‘lyozma asarlarni ko‘chirib yozish va u bilan bog‘liq bo‘lgan hattotlik, musavvirlik, lavvohlik (lavha chizish), saxxovlik (muqovasozlik) san’ati yuksak darajaga ko‘tarildi. Bu davr nafis kitob va hattotlik san’ati taraqqiyotida yangi bir bosqich bo‘ldi. Bir necha kasb-hunar sohibining uzoq va mashaqqatli mehnati bilan bunyodga kelgan nafis kitoblar podshoh, ruhoniy, amir va boshqa kishilarning buyurtmasi bilan ishlanar va maxsus kutubxonalarda, hatto xazinalarda qimmatbaho mulk sifatida saqlanar edi. Ularni vaqti-vaqti bilan katta yig‘inlarda, ziyofat-majlislarda, madrasa darslarida o‘qib, mazmunini tahlil qilib, bahra olishgan, yoshlarga g‘oyalari tushuntirilib, ma’naviy ozuqa sifatida singdirilgan. Amir Temur davrida asosan an’anaviy diniy maktab madrasalardan tashqari saroylarda xonzoda, bekzoda hamda amirzodalar uchun alohida maktab tipidagi o‘quv muassasalari mavjud edi. Ular 4-5 yoshlaridan boshlab o‘qish va yozishni podsho qissaxonlaridan olganlar. Qissaxonlar bolalarning zehnini o‘stirish maqsadida o‘zlari eshitgan va ko‘rgan narsalari, dunyo voqealari haqida hikoya qilib berganlar. Tarixdan, san’at va adabiyotdan mazmunli qissalar so‘zlab, Temur va temuriylarning davlat tuzish, uni boshqarish, xalq bilan muomalada bo‘lish, chet el fuqarolari bilan diplomatik ishlar olib borish yo‘llarini o‘rgatgan. 2 .2. ”Zafarnoma” asarida Amir Temur davlati ning ijtimoiy va ma’muriy tizimi. Amir Temur saltanat boshqaruvida ijtimoiy sohaga katta e ’ tibor qaratilgan. Mamlakatda ijtimoiy guruhlarning o‘n ikki toifaga ajratilishi va ularning manfaatlariga mos davlat boshqaruvini olib borilishi davlatchilikning o‘ziga xos 31 egallashiga sabab bo lgan “Zafarnoma” asarining bitilish tarixi ham muallifningʻ o z davrining yetakchi muarrixlaridan biri bo lganligini ko rsatib turibdi. ʻ ʻ ʻ “Zafarnoma” asari – “Fathnomayi sohibqiron”, “Tarixi jahonkushoyi Temuriy” degan nomlar bilan ham ataladi, lekin tarix fanida u ko proq “Zafarnoma” nomi ʻ bilan mashhur. Asar tuzilishi jihatidan ikki qismga: Temurdan oldingi davr tarixidan umumiy tarzda so zlovchi “Muqaddima” va bevosita Temur davri ʻ tarixini yorituvchi asosiy qismga bo linadi. Har bir qism uchun alohida-alohida ʻ yozilgan, ko p jihatdan mushtaraklikka ega bo lgan so zboshilarda muallif mazkur ʻ ʻ ʻ qismlarning yozilish tarixini yoritib beradi. U har ikki qism ham Shohruxning o g li Ibrohim Sultonning tashabbusi bilan yozildi, deb ko rsatadi. ʻ ʻ ʻ Muallifning ta kidlashicha, Ibrohim Sulton o z bobosi Amir Temur haqida maxsus ʼ ʻ kitob yozilishini niyat qilgan va hijriy 822 (1419 – 1420)-yilda o z vaqtida baxshiy ʻ va munshiylar tomonidan Temur haqida turkiy, forsiy tillarda yozib qoddirilgan mavjud ma lumotlarni yig ib keltirish haqida farmon chiqargan. Bu ish amalga ʼ ʻ oshgandan so ng mazkur ma lumot-hujjatlarni o rganishga kirishilgan. ʻ ʼ ʻ “Muqaddima”da bu quyidagicha bayon etilgan: “To planilgan ma lumotlar ʻ ʼ voqealarni o z ko zi bilan ko rgan kishilar hikoyasi bilan taqqoslab bo lingach, bu ʻ ʻ ʻ ʻ ma lumotlar bilan Sharafiddin Ali tanishib chiqib, Ibrohim Sultonga axborot ʼ berishi lozim bo lgan. Ibrohim Sulton ma qullagandan keyin esa Yazdiy ʻ ʼ “Muqaddima”ni tuzishga kirishgan. Temur davridan bahs etuvchi qism – “Zafarnoma”ning bosh so zboshidan quyidagilarni bilib olamiz: Podshohlikning ʻ barcha tomonlaridan Temur haqidagi turkiy va forsiy tillarda bayon qilingan hikoyalarning hamma she riy va nasriy nusxalari to planib bo lingach, ʼ ʻ ʻ ma lumotlar bilan tanishish uchun uchta guruh tuzilgan. Turkiy va forsiy tillarning ʼ bilimdonlari ikki guruhni, voqealarni o z ko zi bilan ko rganlar esa bir guruhni ʻ ʻ ʻ tashkil etganlar. Dastlab Temur haqidagi har bir hikoya o qilgan, agar uning ʻ mazmuni voqealarni o z ko zi bilan ko rgan kishining talqiniga to g ri kelmay ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qolsa, Ibrohim Sulton haqiqatni tiklash uchun turli shaharlarga choparlar yuborib, mazkur voqeani Temurning yana boshqa zamondoshlaridan surishtirgan yoki qo shimcha ma lumotlar to plagan. Ana shu qo shimcha guvohlar hikoyatlarini ʻ ʼ ʻ ʻ 14 Amir Temur saltanatining markaziy va mahalliy boshqaruv tizimini taxlil etadigan bo‘lsak, bu masala hali alohida mavzu sifatida tahlil etilmagan bo‘lsa-da, olimlar o‘z asarlarida muammoga qisqacha to‘xtalib o‘tganlar 22 . Azamat Ziyo Amir Temur davrida boshqaruv ikki idora - dargoh va devon larga (vazirliklarga) bo‘linganligi, ularning vazifalari, «soxta xon»lar Suyurg‘atmish va Mahmudxon haqida fikr – mulohazalar bildirib o‘tadi. Amir Temur rasman saltanatni o‘zi va avvalo Suyurg‘atmish, keyinchalik Mahmudxon kabi xonlar bilan boshqargan, ularning nomi bilan birgalikda tangalar zarb qilgan bo‘lsa ham amalda barcha hokimiyat uning qo‘lida to‘’langan edi. U cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, amr-farmonlari so‘zsiz ijro etilgan. O‘zi barpo etgan markazlashgan m a mlakatda hokimiyat ni amalga oshirish masalasida hamda bu hokimiyatni amalga oshiradigan shaxslar xususida ham Amir Temur o‘z tuzuklarida alohida ko‘rsatmalar beradi. Sohibqiron hokimiyatni amalga oshiradigan shaxslarni alohida e’tibor va sinchkovlik bilan tanlash kerak, deb hisoblar edi. Shuning uchun ham o‘z tuzuklarida “Vazir tutish tuzugi” degan alohida bir bo‘lim ajratishni zarur deb topgan. Amir Temur vazirda to‘rtta zarur fazilat bo‘lishligini talab qilgan: asllik, toza nasllik; o‘tkir va sezgir aql; askar va fuqaro ahvolidan xabardorlik; sabr- chidamlilik va tinchliksevarlik. “Qaysi vazir soflik, to‘g‘rilik bilan vazirlik ishiga kirishib, davlatning moliya, mulkiya ishlarini diyonat, savob bilan, nafsi buzuqlik qilmay, omonatga xiyonat qilmay bajarar ekan, u eng oliy martabaga munosibdir”. Bunday vazir Amir Temurning fikricha, “davlatning sherigi” deb atalishi kerak, unga ko‘rsatilayotgan hurmat uning xizmatlariga mos keladi, uning so‘zlariga qo‘rqmay ishonsa bo‘ladi, chunki uning hamma gaplarida donolik bor. Sarkardalikka tayinlashga ham Amir Temur alohida e’tibor qaratgan. U amirlarning zoti baland bilan bo‘lishligi bilan bir qatorda ko‘ngli toza, aql- 22 Ahmedov B.A. Amir Temurning davlatni idora qilish siyosati...5-22 -b ; Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi...171-189-b; Fragner Bert. Amir Temurning ma’muriy islohotlari va ularning O‘rta Osiyo, Eron va Hindiston davlat idoralariga ta’siri // Amir Temur va uning jahon tarixida tutgan o‘rni: Xalqaro konferentsiya materiallari. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996. 13-15-b; Pritsak Omelian. Amir Temur saltanatining tuzilishi // Amir Temur va uning jahon tarixida tutgan o‘rni: Xalqaro konferentsiya materiallari. – Toshkent: O‘zbekiston, 1996 va boshqalar. 33 dargohda risolalar o‘qib chiqildi… Muarrixning so‘z qobiliyatiga ega, nuktadon ekaniga ishonch hosil qilindi. Shundan keyingina uni saroyga chorladilar…” Aslida Amir Temur kitob va uning ta’lif etilishiga juda katta ahamiyat bilan qarardi, chunki o‘zi ham mashhur “Tuzuklar”ni insho etgan edi, kitobning qadriga yetardi. Shu ning uchun biror muarrixga kitob yozishni topshirar ekan, unga juda jo‘yali maslahatlar berardi. Sohibqironning kitob haqidagi fikrlari ulug‘ donishmand faylasuflarning qarashlarini eslatardi. Bu haqda “Zafarnoma” asarini bitgan Nizomiddin Shomiy bag‘oyat aniq bayon qilgan. Amir Temur va Nizomiddin Shomiyning birinchi uchrashuvi 1393-yilda Bag‘dodda yuz bergan. Ular oradan sakkiz yil o‘tib, 1401-yil Xalab shahrida ikkinchi marta ko‘rishdilar. Shu o‘rinda Shomiyning asaridan ushbu hodisaga bag‘ishlangan par cha ni keltirmasak, Sohibqironning qarash lari to‘liq aks etmay qolishi mumkin. O‘sha uchrashuv haqida Nizomiddin Shomiy shunday yozadi: “…tarbiyat va ban da parvarlik yuzasidan oliy ishorat sodir bo‘ldikim, garchi u zot qilgan ishlarining bu abadiyatga ulangur davlatning boshlanishidan tortib, to hozirgi kungacha bo‘lgan tari xini Onhazrat uchun yozgan bo‘lsalar ham, (saroyda turk, fors, arab munshiylari, kotib lari kundalik voqealarni muntazam yozib borardilar – M.A. ) ammo ular hali munosib tarzda jamlanib, taqdim etilmagan ekan; bu banda (Nizomiddin) ularni yig‘ib, ortiqcha so‘zlardan tozalab, bob-bob qilib tartib be - rishga mashg‘ul bo‘lgaymen, lekin shu shart bilanki, takalluf-u bezak berish, lof - urish ziynatidan o‘zimni tiygaymen; asar uslubi, so‘z oroyishi-yu iboratorolik san’atidan sof va xoli bo‘lg‘ay. “Yana Sohibqiron menga: “Shu uslubda yozilgan, tashbih va mubolag‘alar bilan oro berilgan kitoblarda ko‘zlangan maqsadlar o‘rtada yo‘qolib ketadi, agar so‘z qoida-qonunidan nasibador bo‘lganlardan birontasi ma’nisini fahmlab qolsa qolar, ammo qolgan o‘ntasi, balki yuztasi uning mazmunini bilishdan, maqsadga yetishdan ojiz. (Ta’kid bizniki – M.A. ) Shu sababli, uning foydasi barchaga barobar bo‘lmaydi…”, dedilar. Men banda yer o‘pib arz sharafiga shunday yetkazdim: “…Olimlar maqbul so‘z haqida shunday deganlar: “Yaxshi va ravon so‘z uldirkim, avom xalq uning ma’nisini anglagay, xos kishilar esa unga ayb qo‘ymagay!” Amir Sohibqiron hazrat: “Men ana 9 oshirishga xizmat qilishi, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy va estetik uyg‘unlik qudratning asosi bo‘lib xizmat qilishini o‘z davridayoq anglab yetgan. Amir Temur ayniqsa p oytaxt Samarqand shahrini o‘zining ko‘rki va salobati bilan ‘oytaxt talabiga javob beradigan siyosiy markazga aylantirishga harakat qilgan. U saltanat p oytaxt sifatida Samarqandda bunyodkorlik va obodonchilik ishlariga katta e ’ tibor qaratish bilan birga mamlakatning boshqa yerlarida ham shifoxona, ko‘ p rik, madrasa, masjid, rabot va boshqa imoratlarni qurdirgan. Bunyodkorlik uning davlatchilik tizimidagi eng muhim yo‘nalishlardan biridir. Darhaqiqat, Amir Temurning faoliyati nihoyatda serqirra, keng qamrovli bo‘lgan. Bunyodkorlik, yaratuvchanlik uning faoliyatidagi eng muhim jihatlardan hisoblangan. Sohibqiron o‘zi tug‘ilib o‘sgan Kesh (hozirgi Shahrisabz) shahrida va mamlakatning poytaxti bo‘lmish Samarqandda bu sohada, ayniiqsa, g‘oyat ulkan ishlarni amalga oshirgan. Amir Temurning Kesh shahridagi faoliyati to‘g‘risida Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma”da shunday deb yozadi: “Temurbekning zodu budi Keshdin uchun, shahar va poytaxt qilurig‘a ko‘p sa’y va ehtimomlar qildi, oliy imoratlar Keshta bino qildi” 21 . Sohibqiron bunyodkorlik ishlarini o‘zi boshqarayotgan mamlakatninlaridagi boshqa shahar va qishloqlarida ham keng ko‘lamda olib borganligiga guvoh bo‘lish mumkin. Darhaqiqat, “Temur tuzuklari”dagi mana bu satrlar ham alohida ahamiyatga loyiqdir: “Yana amr qildimki, xarob bo‘lib yotgan yerlarda korizlar qursinlar, buzilgan ko‘rpiklarni tuzatsinlar, ariqlar va daryolar ustiga yangi ko‘priklar qursinlar, yo‘l ustida har manzilgohga rabotlar qursinlar”. Amir Temur ilm-fan, madaniyat gullab yashnadi, boy ma’naviy qadriyatlar yaratildi. Bular Markaziy Osiyo mintaqasidagi xalqlarining madaniy-ma’naviy taraqqiyotida asosiy yo‘naliahni belgilab berdi. Mustaqil davlat davlat barpo etgach, Amir Temur uni mustahkamlash mustahkamlash bilan birga, mamlakat iqtisodiyotining yaxshilaniahi va taraqqiy etishiga, shaharlarning mustahkamlanishiga, karvon yo‘llarining tiklanishiga va 21 Ulug ko‘shklar salobati.//Farg‘ona haqiqati. 2016-yil, 9-apr. 30 1.3. Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin Ali Yazdiy asarlari Movarannahrning XV asr tarixiga oid manbaa sifatida Markaziy Osiyo, ayniqsa, Movaroupnahr va Xuroson xalqlari tarixida XIV - XV asrlar, Amir Temur va uning avlodi Temuriylar sulolasi hukmronligi bilan bog‘liq katta siyosiy o‘zgarishlar va ayni bir vaqtda iqtisodiy va madaniy, fan, ma’naviy hayot xullas jamiyat hayotining barcha sohalariga daxldor rivojlanishlar davri bo‘ldi. Shuning uchun ham bu davrni dunyo ilmiy kurs ishilarida Markaziy Osiyo tarixidagi buyuk yuksalish davri deb baholab kelinmoqda. Hozirgi kunlarda bu kurs ishilar uchun manbaa xizmatini o‘tab kelayotgan tarixiy asarlarni yaratish ham o‘sha vaqtlardayoq keng rivoj topib, XV asrda va undan keyin xam taniqli muarrixlar tomonidan davom ettirildi. Bu asarlarda sohibqiron Amir Temurning Movarounnahrda markazlashtirilgan davlatni barpo etish uchun olib borgan kurashlari, harbiy yurishlari, davlatchilik siyosati hamda xalqaro diplomatik va savdo aloqalarini mustahkamlashga, dehqonchilik va hunarmandchilikni, madaniy qurilishlarni rivojlantirishga qaratilgan tadbirlari yozib qoldirilgan. Ana shunday yozma yodgorliklarlning eng dastlabkilaridan biri Amir Temurning bevosita topshirig‘i bilan mohir adib va tarixnavis Nizomiddip Shomiy tomonidan yozilgai “Zafarnoma” nomli asardir 10 . “Zafarnoma” ning yozilish tarixi haqida shuni ta kidlash lozimki, Mavlonoʼ Shomiyning o zi bergan ma lumotga ko ra, hijriy 804 yili (1401 yil 11 avgustdan ʻ ʼ ʻ 1402 yil 1 avgust oralig i) Amir Temur uni huzuriga chorlab, o z yurishlari ʻ ʻ bitilgan yirik bir asar yaratishga undagan. Sohibqiron o sha davrga qadar munshiy ʻ va kotiblari tarafidan tuzilgan bitiklar uni qoniqtirmaganligini aytgan. Yozilajak asar bir tomondan, avom xalqqa tushunarli, sodda, ravon tidda va ayni paytda ma rifatli kishilar e tiboriga ham loyiq tarzda yozilishini uqtirgan. Mavlono ʼ ʼ Nizomiddin bu mas uliyatni o z bo yniga olgan. ʼ ʻ ʻ 11 Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma” asarini yozish uchun qanday manbalardan foydalanganligi xususida, afsuski, na o zining va na zamondoshlari asarida ʻ 10 Низомиддин Шомий ва унинг "Зафарнома" асари. Форс тилидан угирувчи - Юнусхон Хакимжонов. «Узбекистон» нашриёти, 1996 й. Б. 3. 11 “Zafarnoma”, 1-jild, 10–11-betlar. 17 I.BOB. “ZAFARNOMA”NING YARATILISHI VA SOHIBQIRON XAQIDA NOYOB MANBAA 1.1. Sohibqiron haqida eng birinchi kitob Sohibqiron Amir Temur hayotlik chog‘ida yozilgan kitoblar ko‘p emas. Rasmiy tarixda ular ikkita hisoblanadi: birinchisi – G iyosuddin Ali qalamigaʻ mansub “Hindiston yurishi kundaligi”, ikkinchisi – Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asari. Lekin birinchisiga qaraganda ikkinchisi o‘quvchilarga avvalroq va keng roq ma’lum bo‘lgan. “Hindiston yurishi kundaligi” haqida birin chi marta rus sharqshunos olimi, akademik V.V.Bartold o‘zining 1902-yilda Turkistonga qilgan ilmiy safari hisobotida xabar beradi. 1915-yilda L.A.Zimin mazkur asarning tanqidiy matnini nashr ettirdi, unga V.V.Bartold muharrirlik qildi va “Muharrir so‘zboshisi” nomli maqola bag‘ishladi. 1958-yilda asar sharqshunos olim A.A.Semyonov tomonidan rus tiliga tarjima etilib, bosib chiqarildi. Zahmatkash olima, filologiya fanlari nom zodi, dotsent Ra’no Qobulova G iyosuddin Ali qalamiga mansub “Hindiston yurishi kun ʻ daligi” asarining o‘zbek tiliga tarjimasi ustida uzoq yillar mehnat qilib, sidqidildan ter to‘kdi. Bugungi kunda ushbu nodir asar o‘zbek xalqi ning mulkiga aylanmoqda. Bu, albatta, juda quvonchli hodisadir. Sharq mualliflari tabiatan kamtarin bo‘lishgan, asar yozganida o‘zlari haqida mumkin qadar yozmaslik, eslamaslik, zoti xoslarini zinhor aralash tirmaslik, xokisorlik, iloji bori cha yiroqroqdan turib kuzatish yo‘li dan boradilar. Natijada ko‘pincha ularning tarjimai holi bugungi kun o‘quvchisi uchun mavhum bo‘lib qoladi. Bu holni o‘sha davrlarda yasha gan barcha mualliflarda, xususan, biz qiziqayotgan Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy, G iyosuddin Ali, Fasih ʻ Xavofiy va boshqa muarrixlar misolida ko‘ramiz. Bu hol yevropalik kurs ishichilarning ba’zan noto‘g‘ri xulosalar chiqarishiga olib keladi. Amir Temurning 24 yoshgacha bo‘lgan davri haqida hech qanday tarixiy asar yo‘q, ma’lumotlar ham kam. V.V.Bartoldning fik richa, Temurbek o‘zining yoshligiga bag‘ish langan kitoblarni o‘qib, barchasi afsona bo‘lib ketibdi, bunga 7 Qurultoy va uning jamiyat hamda davlat taraqqiyotidagi o‘rnini o‘rgangan venger olimi H.Vamberi unga “ Millat majlisi ” deb baho bergan 26 . Z.Muqimov “ Amir Temur davlatni boshqarishda albatta Qur’on, hadislar, to‘ra va tuzukka tayangan. Shu bilan birga kengash va mashvaratga hamda uning qarorlariga tayangan. Shu nuqtai nazardan qurultoylar Temur saltanatiga demokratik tus beruvchi zodagonlar kengashidan iborat edi ” , – degan fikrni bildirgan. H.Boboyev sharq des p otik davlatlaridan Amir Temur davlati qurultoyi bilan farqlanishini, sharqona mutloqiy monarxiyaning demokratiya bilan qo‘shilgani haqida fikr mulohazalar bildirib o‘tgan 27 . Sohibqiron Amir Temur bu sohadagi tarixiy tajribani faollashtirish orqali turkiy davlatchilik asoslarini takomillashtirdi. Uning faoliyatidan “saltanatda boshqaruv nafaqat monarx irodasi, balki xalq, jamoatchilik fikriga tayanilgan holda ham olib borilgan va bu omil davlatchilikka muhim ijobiy tag‘sir ko‘rsatgan”, - degan xulosaga kelish mumkin. Qurultoylarda ba ’ zan mahalliy xalq vakillariga o‘zlari hohlagan kishini saylash huquqi ham berilgan edi. Demak, barcha talablarga javob beradigan kishilar yuqori mansabga qo‘yilgan, noloyiqlar esa ishdan tushirilgan. Hatto bu oliy yig‘inlarda xalq so‘roviga ko‘ra ba’zan soliqlar kamaytirilgan. Qurultoyda davlat amaldorlari, lashkarboshilar, olimu ulamolar, ulug‘ va keksa - tajribali kishilar qatnashgan va ular amaldorlarga maslahatchi etib tayinlangan. Bu an’analar davlat boshqaruvida adolat o‘rnatish, qonunlar ijrosini ta’minlash, uning markaziy hokimiyat bilan aloqadorligini ta’minlashga xizmat qilgan. O‘sha davrda bu siyosiy institut zodagonlar kengashidan iborat vakillik organi bo‘lgan bo‘lsa ham mahalliy hukmdorlar orqali xudud va xalq manfaatlarini himoya etishga intilishlar mavjud bo‘lganligi anglashiladi. Markaziy hokimiyatga doir mansab va unvonlarni tahlil etadigan bo‘lsak, Amir Temur o‘z davri an’analaridan farqli ravishda o‘zini xon emas amir deb atagan. U cheklanmagan vakolatga ega bo‘lib, o‘zi lozim to‘gan ‘aytda davlat 26 Vamberi H. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. – Toshkent: A dabiyot va sanat, 1990. 35 -b . 27 Boboev H . Amir Temur va temuriylar saltanati. –Toshkent: Kamalak, 62-63-b. 36 xususiyatlaridandir. Davlat hokimiyatini amalga oshirishda ijtimoiy tizimlar, ularning talab va ehtiyojlari inobatga olingan. Amir Temur davri ijtimoiy tizimida urug‘-qabilachilik an’analari ham jamiyat va davlat boshqaruvida katta ahamiyat kasb etgan. Davlat tomonidan bu sohani rivojlantirishga e’tibor qaratilishi saltanatda ijtimoiy qatlamlarning ko‘’ayishi, ular o‘rtasida toifalashuv jarayonlarining tezlashishiga ko‘mak bergan. Masalan qishloqda, savdogarlar orasida turli bir soha vakillarining yangi toifalari yuzaga kelishiga zamin yaratilgan. Savdogarlar orasida xalqaro savdo ishlari bilan shug‘ullanuvchi eng nufuzli - tujjor lar, shuningdek mamlakat savdosida muhim o‘rin tutgan ahl-i bozor - sotuvchi savdogarlar, olib sotarlar va boshqa guruhlar ham mavjud bo‘lgan. Yirik va mayda xususiy yer egalari, ijarachilar, erkin dehqonlar, qullar qishloq xalqining o‘ziga xos tabaqalarini tashkil etar edi. Amir Temur saltanatida ishlab chiqarish va savdoning taraqqiy etishi qishloq boylarining shahar hayoti ya’ni tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘lanib ketishiga olib kelgan. Bu davrda yer egaligi to‘rt xilda : 1- davlat mulki ( mamlaka ); 2- xususiy yerlar ; 3- vaqf yerlari ; 4- jamoa yerlari ga bo‘lingan bo‘lib oddiy xalqning ba’zilari u yoki bu qismida ishlar edilar. Bu davrda hunarmandchilik rivojlangan, bu esa ishlab chiqarish va tashqi savdoning kelgusi taraqqiyotiga katta ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Saltanatda ijtimoiy himoya yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, kam ta’minlangan, nogiron, yetim – yesirlar davlat himoyasida bo‘lgan. Kambag‘al kishilarning tadbirkorlik, dehqonchilik bilan shug‘ullanishlari, uy – joy qurilishlari uchun davlat xazinasidan moliyaviy va moddiy yordamlar ko‘rsatilgan. Umuman olganda, Amir Temur davlatida shakllangan bu tizimni boshqaruvning muhim ijtimoiy kontse’tsiyasi deb baholash mumkin. 32

NIZOMIDDIN SHOMIYNING ZAFARNOMA ASARI 

Купить