Nobank kredit institutlarining zarurligi, maqsadi va vazifalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	126.2KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	17 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Dilfuza

Ro'yxatga olish sanasi 17 Iyun 2024

9 Sotish

Nobank kredit institutlarining zarurligi, maqsadi va vazifalari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim
“Tarmoqlar iqtisodiyoti”
kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
« » 20 й Ro'yxatga olindi №
« » 20 й
“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
Mavzu: Nobank kredit institutlarining zarurligi, maqsadi va vazifalari.
Ilmiy rahbar: ______________________________
Bajardi: __________________________________
Komissiya a’zolari:
Himoya natijasi: « » baho « » 2024-y.
Toshkent – 2024
1

Mavzu: Nobank kredit institutlarining zarurligi,
maqsadi va vazifalari.

REJA:
KIRISH......................................................................................................3
ASOSIY QISM.................................................................................5
1. Lombard tashkilotlari faoliyatini tashkil etish asoslari....................5
Markaziy bankning lombard tashkilotlari faoliyatini nazorat
qilish va tartibga solish mexanizmi..................................................16
2. Respublikamizda nobank muassasalar faoliyatini rivoj-
lantirish istiqbollari.................................................................................22
4.Xulosa.....................................................................................................31
5.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.....................................................32
2

Kirish
Kichik biznes xo’jalik yuritishning iqtisodiy va tashkiliy sharoitlardagi keskin
o’zgarishlarga tez moslasha olishi, aholini ish bilan band etishi va uning real
daromadlarini ko’paytirishi, eng muhimi, mulkdorlar sinfini shakllantirish kabi
vazifalarni bajara olishi va iqtisodiyotning ustuvor yo’nalishlaridan biri ekanligi
bilan xususiyatlanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov tomonidan:
“2015 yilda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida 580 mingdan ortiq
yangi ish o’rni tashkil etildi. Bu yaratilgan jami ish o’rinlarining yarmi demakdir.
Bugungi kunda iqtisodiyotning ushbu sohasida ish bilan band bo’lgan aholining
76,5 foizdan ziyodi mehnat qilmoqda. 2000 yilda bu ko’rsatkich 49,7 foizga teng
edi. Iqtisodiyot sohasida izchil amalga oshirayotgan ana shunday chora-
tadbirlarimiz o’zining yuksak samarasini bermoqda 1
, deb ta’kidlanishi, o’z
navbatida, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini mikrokreditlash, bu
borada nobank tashkilotlari faoliyatini yanada rivojlantirish masalasiga daxldor
hisoblanadi. Chunki, kichik biznes taraqqiyoti doimo moliyaviy resurslarning
bo’lishini taqozo etadi, ayniqsa, mikrokreditlar va mikroqarzlar taqdim etuvchi
nobank tashkilotlari bu borada muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 11 martdagi «Kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga kredit berishni ko’paytirishga oid qo’shimcha
chora-tadbirlar to’g’risida»gi PQ-1501-sonli Qarori va 2012 yil 18 iyuldagi
«Ishbilarmonlik muhitini yanada tubdan yaxshilash va tadbirkorlikka yanada keng
erkinlik berish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PF-4455-sonli Farmoni hamda boshqa
qarorlariga muvofiq, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash
hajmini yanada oshirish, kreditlash shartlarini soddalashtirish, ularga bank
xizmatlaridan foydalanish borasida qo’shimcha imtiyoz va qulayliklar yaratish
bo’yicha chora-tadbirlar izchillik bilan amalga oshirib kelinmoqda.
3

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 - yil 26 - noyabrdagi
«2011- 2015 - yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish,
uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga
erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida»gi PQ-1438-sonli Qarorida, aynan,
nobank tashkilotlari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari belgilab berildi.
Bunda nobank tashkilotlari faoliyatini yanada rivojlantirish, mikrokreditlash va
boshqa mikromoliyaviy xizmatlar ko’rsatish hajmlarini kengaytirish, nobank
tashkilotlari va ular tomonidan ko’rsatiladigan xizmat turlari tarmog’ini
kengaytirish, nobank tashkilotlarida hisob yuritilishini, ular faoliyatini tartibga
solish va nazorat qilish usullarini yanada takomillashtirish, axborot-aloqa
texnologiyalarini joriy etish, nobank kredit tashkilotlari xodimlarining malakalarini
oshirish, mikromoliyalash sohalarini rivojlantirish bo’yicha amalga oshirilgan
ishlarni keng yoritish shular jumlasidandir.
4

ASOSIY QISM
1. Lombard tashkilotlari faoliyatini tashkil etish asoslari.
Lombard tashkilotlari faoliyati va uning o’ziga xos xususiyatlari to’g’risidagi
mavzuni yoritishdan oldin nobank kredit tashkilotlari tashkil etilishining xuquqiy
asoslari, shakillanishi va klassik olimlarning fikirlari xaqida ma’lumotlar
keltishirni joiz deb bilamiz. Ma’lumki, nobank kredit tashkilotlari, eng avvalo,
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy xizmatlar
ko’rsatuvchi, jumladan, ma’lum shartlarda mikrokredit va mikroqarz beruvchi
tashkilotlar hisoblanadi.
Mikromoliyalash va mikromoliyaviy xizmatlar bozorining rivojlanish
evolyutsiyasi o’tgan XX asrning o’rtalarida aholining kam daromadli qatlamlariga
moliyaviy xizmatlar ko’rsatish borasidagi dastlabki sa’y-harakatlar ushbu
xizmatlardanfoydalanishning pirovard maqsadlari bilan bog’langan. Xususan XX
asrning 50-70 yillarida davlat idoralari va donor tashkilotlar mayda va kam
ta’minlangan fermerlarning ish unumini hamda daromadlilik darajasini oshirish
umidida ularga subsidiyalangan qishloq xo’jalik kreditlarini berib kelganlar.
1980-1990 yillarda mikrokreditlar asosan aktivlarga ega bo’lish va ularni
jamg’arish, oilalarning daromadini va turmush darajasini oshirish uchun kam
ta’minlangan tadbirkorlarga qarz berishdaniborat edi. Mikrokredit oluvchilarning
aksariyat qismi esa, ayollardan iborat bo’lib, ular uchun mikrokreditlash ayniqsa
samarali vositaga aylangan.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga mikromoliyaviy xizmatlar
ko’rsatish amaliyotini takomillashtirishning nazariy va amaliy jihatlari iqtisodiy
adabiyotda chuqur tadqiq qilingan.
Mikromoliyalashning kelib chiqish tarixi XIX asrning 40- yillarida Germaniya
qishloq xo’jaligida yuz bergan tanglik holatidan (og’ir iqlim sharoitining yuzaga
kelishi va hosildorlik bo’lmaganligi) boshlandi va o’sha davrda Fridrix Rayfayzen
tomonidan Veyerbush shahrida Evropada birinchi bor “Xlebniy soyuz” o’zaro
yordam kassasi tashkil etildi. XX asrning 50-70 yillarida ijtimoiy-iqtisodiy
5

rivojlanish darajasi sust bo’lgan mamlakatlarda davlat organlari va donor tashkilotlari
kichik va kam ta’minlangan fermerlarga ularning mehnat unumdorligi va daromadlari
darajasini oshirish umidida subsidiyalashtirilgan qishloq xo’jalik kreditlari berishni
boshlagan. 1970-yillardan so’ng rivojlanayotgan mamlakatlarda kam ta’minlangan
aholi qatlamiga kichik hajmdagi kreditlar berish va boshqa maslahat xizmatlari
ko’rsatish bo’yicha eksperimentlar o’tkazildi 4
.
Guruhli kreditlash uslubiyotiga asoslangan birinchi mikrokreditlash dasturi
Bangladeshda 1976-yilda prof. M.Yunus (Nobel mukofoti sohibi, 2006 y.)
boshchiligidagi “Gramin” banki orqali amalga oshirildi va shu yilni
mikromoliyalashning tug’ilgan yili, deb nomlash mumkin.
Xalqaro Nobel mukofotining laureati, prof. M.Yunus tomonidan mikromoliyaviy
xizmatlarning nazariy, uslubiy asoslari ishlab chiqilgan va B a n g l a d e s h ni n g G r a m i n
b a n k i a m a li y o t i g a j o r i y e t i l g a n6 . N ob a n k k r e d i t tashkilotlari faoliyatining tub
asoslari M.Yunus tomonidan yaratilgan. Uning fikriga ko’ra, nisbatan yuqori foiz
stavkalarini aholining o’rta qatlamiga nisbatan qo’llash lozim, kambag’allarga
beriladigan mikrokreditlar esa, imtiyozli bo’lishi zarur. Ular mikrokreditlar
yordamida kambag’allik balosidan qutuladilar, undan keyin esa, banklar va nobank
kredit tashkilotlari ularni o’rta tabaqaga mansub mijozlar bilan umumiy shartlar
asosida kreditlashlari mumkin.
M.Yunusning mikromoliyaviy xizmatlar bo’yicha amaliyotga tatbiq etilgan
taklifi qo’llanilishi o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida ushbu xizmat turlarini
takomillashtirishning zaruriy sharti hisoblanadi. Buning sababi shundaki,
birinchidan, mikrokreditlarni asosan aholining kam ta’minlangan qatlamlari oladi.
Ularning daromad darajasi past bo’lib, yuqori foiz stavkalaridagi mikrokredit va
mikrolizing xizmatlaridan foydalanish imkoniyati cheklangan. Ikkinchidan,
aholining kambag’al qatlamlari va endi tadbirkorlik faoliyatini boshlagan kichik
biznes sub’ektlari yuqori likvidli garov ob’ektlariga ega emas. Bu esa,
mikromoliyaviy xizmatlar hajmini oshirishga jiddiy to’sqinlik qiladi.
6

Jahon tajribasida mikrokreditlashda qo’llaniladigan uslubiyotga ko’ra yakka
tartibda kreditlash, odatda, tijorat banklari tomonidan qo’llaniladigan usulning
yangi ko’rinishidir. Bu jarayonda olinadigan qarzlar mol-mulk bilan kafolatlanadi,
mijozlarning kredit tarixi va ularga berilgan tavsiyalar tekshiriladi, qarz berishda
ta’minlanayotgan biznesning hayotiyligi, istiqboli sinchiklab o’rganilgandan so’ng
kredit beriladi. Mikrokredit va lombard tashkilotlari mijozlar bilan o’zaro
munosabatlarni rivojlantirishga harakat qiladi. Mazkur uslubiyotning odatdagi
kreditlashdan farqi unda maslahat berish va o’rgatish kabi vositalarning
mavjudligidir. Guruh bo’lib kreditlash uslubiyotiga ko’ra, bank xodimlari
tomonidan bajariladigan vazifalar kredit guruhi zimmasiga yuklanadi, uning
shakllanishi mikrokredit va lombard tashkiloti xodimining tashabbusiga ko’ra yuz
beradi. Guruh mijozlarni o’zi tekshiradi va uning tarkibiga kim kirishi
mumkinligini o’zi hal etadi. Guruh a’zolari bir-birining biznesini va kreditni
qaytarish imkoniyatlarini baholashadi, kreditlash asta-sekin ko’payuvchi, uncha
katta bo’lmagan miqdorda qarz berish yo’li bilan amalga oshiriladi, guruh
a’zolarining har biri olingan qarzni qaytarish yuzasidan javobgar bo’ladi, qarzni
qaytarish muddati buzilganda yoki to’lanmasa, guruh to qarzini tamoman
uzmagunicha navbatdagi kreditni olish imkoniyatidan mahrum etiladi. Amaliyotda
nobank kredit tashkilotlarida guruhlarga qarzning hamma qismini berish usuli ham
qo’llaniladi va guruh qarzni a’zolariga qay tartibda berishni o’zi hal etadi.
Guruh kafolati asosida kreditlash uslubiyotining o’ziga xos xususiyati,
nafaqat, guruhiy nazoratni, balki biznesda guruh a’zolarining birdamligi va
hayrihoxligini, o’zaro bir-birini qo’llab-quvvatlashini ta’minlaydi. Shuningdek,
ushbu amaliyotni jamiyatning nisbatan kam ta’minlangan qatlamlarida joriy qilish
imkonini beradi.
Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida keng miqyosda amalga oshirilayotgan
nobank kredit tashkilotlari faoliyati iqtisodiy muammolarni hal etishdagi eng
samarali moliyaviy vositalardandir. O’zbekistonda ham o’zining turmush
farovonligini yaxshilashga harakat qiluvchi kam ta’minlangan aholi qatlamini
qo’llab-quvvatlash bo’yicha ma’lum tajribalar to’plangan. Nobank kredit
7

tashkilotlari faoliyati ish bilan bandlikni kengaytirishda ayniqsa samaralidir.
Moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyati odamlarning tadbirkorlik
salohiyatini kuchaytiradi. U iqtisodiyot va biznesning shaffofligini oshirish usuli
hamdir. Amaliyot ko’rsatishicha, nobank kredit tashkilotlarining rivojlanishi
norasmiy kreditlash sektorini qisqartiradi, moliyaviy xizmatdan foydalanish esa
mijoz faoliyati shaffofligini oshiradi.
O’zbekistonda mikrokreditlash ilk bor 1998 - yilda BMTning Taraqqiyot
dasturi (PROON) asosida Qoraqalpog’iston va Qashqadaryoda pilot loyihalarni
amalga oshirishdan boshlandi. Bundan maqsad kam ta’minlangan aholi qatlamini
va ayollarni oila sharoitida savdo, kichik ko’lamdagi ishlab chiqarish,
mikrobiznesni rivojlantirish uchun moliyaviy resurslarga ega bo’lish imkoniyatini
kengaytirishdan iborat bo’ldi.
Mamlakatimizda nobank kredit tashkilotlari o’z faoliyati rivojining
boshlang’ich bosqichini bosib o’tayotganligi hamda ijtimoiy ahamiyatga egaligini
inobatga olib, daromadlari bo’yicha soliqqa tortishning imtiyozli tartibini
uzaytirish maqsadga muvofiqdir. Bunga quyidagi omillar sabab bo’ladi:
- O’zbekistonda nobank kredit tashkilotlari rivojlanishning boshlang’ich
bosqichida ekanligi, hozircha ular moliyaviy jihatdan barqaror emasligi, ular
faoliyatidan soliq olish davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda katta rol
o’ynamasa-da, ushbu tashkilotlar faoliyati rivojiga salbiy ta’sir ko’rsatadi;
- hozirda nobank kredit tashkilotlari resurs bazasi juda zaif bo’lib, uni soliqqa
tortish resurslarning yanada qisqarishiga olib keladi va bu mikromoliyalash
g’oyasiga putur etkazadi. Vaholanki, nobank kredit tashkilotlari faoliyatining
ijtimoiy roli O’zbekistondagi aholi bandligi va demografik vaziyat sohasidagi
muammolar sharoitida kuchayib boradi.
Nobank kredit tashkilotlari faoliyatining o’ziga xos jihatlarini inobatga olib
hamda Respublikamizda nobank kredit tashkilotlari faoliyatini tashkil qilish
yuzasidan o’tkazilgan tadqiqotlar natijasida aniqlangan omillar tahlil qilinib,
shuningdek, rivojlangan mamla-katlarning shunday kooperativlarni tashkil qilish
tajribalari-dan kelib chiqib, mamlakatimizda nobank kredit tashkilotlarining
8

faoliyatini tashkil qilish ishlarini jadallashtirishga e’tibor berildi. Birinchi galdagi
vazifa bu nobank kredit tashkilotlari faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilik
bazasini yaratish edi va unga ahamiyat berila boshlandi.
Shu munosabat bilan nobank kredit tashkilotlarini soliq imtiyozlari bo’yicha
bo’shayotgan mablag’lardan keyinchalik mikromoliyaviy xizmatlarni kengaytirish,
operatsion harajatlarini qoplash, moddiy-texnika bazasini rivojlantirish uchun
yo’naltirish maqsadga muvofiqdir. Shu o’rinda, banklarga ham o’z vaqtida
daromad bo’yicha soliq imtiyozlari berilgan ediki, ular bank sektori qaror topishida
muhim rol o’ynagan.
O’zbekistonda mikrokreditlashning me’yoriy-huquqiy asosi 1999 - yilda
shakllantirildi. Adliya vazirligi tomonidan 2000-yil 29-fevralda 902 va 903-son bilan
davlat ro’yxatiga olingan mikrokreditlash tartiblariga hamda Vazirlar Mahkamasining
2002 yil 30 avgustdagi “O’zbekiston Respublikasida mikrokreditlashni rivojlantirish
chora-tadbirlari to’g’risida”gi 309-sonli Qaroriga asosan kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’ektlarini mikrokreditlashni qonuniy-huquqiy bazasi shakllantirildi.
Mazkur qonun hujjatlari hozirda o’z kuchini yo’qotgan bo’lsada,
mikrokreditlashning shakllanishiga muhim hissa qo’shgan.
Jahon tajribasidan ma’lumki, aholi va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning
mikromoliyaviy xizmatlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirishda tijorat banklariga
muqobil ravishda tashkil etilgan nobank kredit tashkilotlari, mikrokredit
tashkilotlarining ham o’rni kattadir. Bu borada so’nggi davrlarda keng ko’lamli
chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasining
2006 yil 15-sentyabrdagi 50-sonli “Mikromoliyalash to’g’risida”gi, 2006-yil
20 - sentyabrdagi 53-sonli “Mikrokredit tashkilotlari to’g’risida”gi Qonunlari va
ularga asoslangan holda Markaziy bank tomonidan ishlab chiqilgan 2006 yil
7 - oktyabrdagi №24/4 “Mikrokredit tashkilotlari faoliyatini litsenziyalash tartibi
to’g’risida”gi me’yoriy hujjatlar nobank kredit tashkilotlari uchun zarur huquqiy
mexanizmni yaratib, ular sonini tez sur’atlarda o’sishiga xizmat qilmoqda.
9

Mazkur qonunda mikromoliyalash, mikrokredit, mikroqarz va mikrolizing
tushunchalari to’liq ochib berilgan.
Xusuan, mikromoliyalash - mikromoliyaviy xizmatlar ko’rsatuvchi
tashkilotlarning qonun hujjatlarida belgilangan miqdordan oshmaydigan summada
mikrokredit, mikroqarz, mikrolizing berish, shuningdek mikromoliyaviy xizmatlar
ko’rsatish to’g’risidagi shartnomaga muvofiq boshqa xizmatlar ko’rsatish borasidagi
faoliyatidir. Mikromoliyaviy xizmatlar ko’rsatuvchi tashkilotlar jumlasiga banklar,
kredit uyushmalari, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar va boshqa kredit
tashkilotlarini kiritish mumkin.
Mikrokredit - qarz oluvchiga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun eng
kam ish haqining ming baravari miqdoridan oshmaydigan summada to’lovlilik,
muddatlilik va qaytarish shartlari asosida beriladigan pul mablag’laridir.
Mikrokredit qarz oluvchiga pul mablag’larini shartnomaga muvofiq muayyan
maqsadlar uchun ishlatish shartlari asosida (maqsadli mikrokredit) beriladi.
Mikroqarz - mikrokredit tashkilotlari tomonidan jismoniy shaxs bo’lgan qarz
oluvchiga eng kam ish haqining yuz baravari miqdoridan oshmaydigan summada
muddatlilik va qaytarish shartlari asosida, shartnomada nazarda tutilgan hollarda esa,
to’lovlilik sharti asosida ham beriladigan pul mablag’laridir.
Mikrolizing - mikromoliyaviy xizmatlar ko’rsatuvchi tashkilot tomonidan lizing
oluvchining topshirig’iga binoan uchinchi tarafdan mol-mulk olish hamda uni egalik
qilish va foydalanish uchun lizing oluvchiga shartnomada belgilangan shartlar asosida
haq evaziga berish nazarda tutiladigan xizmatdir. Mikrolizing tadbirkorlik faoliyatini
amalga oshirish uchun lizing to’g’risidagi qonun hujjatlariga muvofiq eng kam ish
haqining ikki ming baravari miqdoridan oshmaydigan summada beriladi.
Lombardlar tomonidan ko’rsatilayotgan xizmatlar har xil yoshdagi va har xil
qatlamdagi aholi orasida yildan yilga tanilib bormoqda. Buning sababi,
lombardlardan pul mablag’larini olish ancha tez va rasmiylashtirish oddiy.
Ssudalar moliya muassasalari, xususan, depozit muasssasalari belgilagan foizdan
10

ancha yuqori stavkalarda beriladi. Shuningdek, lombardlardagi yillik foiz stavkasi
30% dan 240% gacha tebranib turadi.
Shuni ta’kidlab o’tish joizki, lombardlar bir necha asrlardan beri mavjud.
Ularning nomi qadimiy inglizcha “loan” so’zidan olingan bo’lib, "garov” va
"ta’minot garovi” degan ma’nolarni anglatadi. Angliyada bu termin qaytmaydigan
bank ssudalarini qo’shimcha sug’urtasi hisoblanuvchi depozit ma’nosida ham
qo’llaniladi.
Lombardlarning faoliyati va ular tomonidan bajariladigan operatsiyalar
Markaziy bank Boshqaruvining 2003 yil 22 sentyabrdagi “Lombardlarning faoliyati
va operatsiyalarni amalga oshirish” 23/4-sonli qarori bilan tasdiqlangan tartibi asosida
bajariladi. Ushbu tartib Adliya vazirligidan 1290-son bilan ro’yhatga olingan.
Yuridik shaxs - litsenziya da’vogari, lombard faoliyatini amalga oshirishga
litsenziyani olish uchun litsenziyalovchi organga quyidagi hujjatlarni taqdim etadi:
a) lombardning faoliyatini amalga oshirishga litsenziya berish to’g’risida
elektron arizani to’ldirish yoki shaklni yuklab olish unda yuridik shaxsning nomi
va tashkiliy-huquqiy shakli, uning joylashgan joyi (pochta manzili) va bank
hisobvarag’ining rekvizitlari ko’rsatiladi;
b) yuridik shaxsning davlat ro’yxatidan o’tganligi to’g’risida
guvohnomaning notarial tasdiqlangan nusxasi;
v) lombardning boshqarish vakolatiga ega organ tomonidan tasdiqlangan bir
yillik faoliyat uchun biznes-reja;
g) muassislar ro’yxati, quyidagi ma’lumotlarni ko’rsatgan holda:
Jismoniy shaxslar uchun:
- familiyasi, ismi, otasining ismi, pasport ma’lumotlari, yashash joyining
pochta manzili, telefonlari;
- faoliyat turi, ish joyi, lavozimi (agar ishlasa);
- lombardning ustav fondidagi ulushi summasi, shu jumladan, ustav fondining
umumiy summasiga nisbatan foiz hisobida;
Yuridik shaxslar uchun:
11

- to’liq nomi, pochta manzili va telefon raqamlari, to’lov rekvizitlari;
- lombardning ustav fondidagi ulushi summasi, shu jumladan, ustav fondining
umumiy summasiga nisbatan foiz hisobida.
Barcha muassislar (ham yuridik va ham jismoniy shaxslar) uchun ariza taqdim
qilingunga qadar oxirgi besh yil mobaynida sud (jumladan, xo’jalik sudi) yoki
davlat organlari tomonidan bu shaxsga nisbatan qo’llanilgan barcha huquqiy jazo
choralari to’g’risidagi ma’lumotlar.
d) lombardning boshqaruv organlari tuzilmasi va shaxsiy tarkibi to’g’risida
ma’lumotlar;
e) naqd pul mablag’lari va garovga olingan mulklarning saqlanishini
ta’minlaydigan, maxsus jihozlangan xonalar (binolar) mavjudligini tasdiqlovchi
ma’lumotlar;
j) litsenziya da’vogarining lombard shtatida baholash faoliyatini amalga oshirish
huquqiga tegishli litsenziyasi bo’lgan, maxsus kasbiy tayyorgarlikka ega hamda
garovga qabul qilinayotgan qimmatbaho metal va qimmatbaho toshlardan yasalgan
buyumlarni yoki ulardan foydalanib yasalgan antikvariat, qimmatli ashyolar va
boshqa ko’char mulk buyumlarini baholaydigan malakali mutaxassislar mavjudligi
to’g’risida ma’lumot;
z) litsenziya da’vogarning arizasini litsenziyalovchi organ tomonidan ko’rib
chiqilishi uchun yig’im to’langanligini tasdiqlovchi to’lov topshiriqnomasining
nusxasi.
Lombardlar ixtisoslashtirilgan tashkilot hisoblanadi. Lombardlarni davlat
ro’yxatidan o’tkazish funksiyasi adliya organlariga yuklangan. Lombardlar adliya
organlari tomonidan davlat ro’yhatidan o’tkazilganligi uchun qonun hujjatlarida
to’lov kunida belgilangan eng kam oylik ish xaqining 4 barobari miqdorida davlat
boji undiriladi. Litsenziyalovchi organ tomonidan litsenziya talabgorining arizasi
ko’rib chiqilganligi uchun ariza berilgan kunda qonun hujjatlarida belgilangan bitta
eng kam oylik ish haqi miqdorida yig’im undiriladi. Lombardlar faoliyatini amalga
oshirish huquqini beruvchi litsenziya berilganligi uchun to’lov kunida qonun
12

hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish xaqining besh barobari miqdorida davlat
boji undiriladi.
Fuqarolardan shaxsiy iste’molga mo’jallangan ko’char mol mulkni qisqa
muddatli kreditlarni ta’minlash uchun garovga qabul qilishga ixtisoslashgan
tashkilotlar- litsenziyasi bo’lgan lombardlar tomonidan tadbikorlik faoliyati sifatida
amalga oshirilishi mumkin. Lombardda ashyolarni garovga qo’yish haqidagi
sharnoma lombard tomonidan garov pattasi berish yo’li bilan rasmiylashtiradi.
Garovga qo’yilayotgan ashyolar lombardga topshiriladi. Lombard garovga qabul
qilingan ashyolarni garovga qabul qilish paytida shunga o’xshash va shunday sifatli
ashyolarning narxlariga mos bahodagi to’liq summasida o’z hisobidan garovga
qo’yuvchi foydasiga sug’urtalanishi shart. Lombard garovga qo’yilgan ashyodan
foydalanish va ularni tasavvur etish xaqli emas. Lombard ashyolarning yo’qolishini
yoki shikastlanishini engib bo’lmas kuch oqibatida yuz berganligini isbotlay olmasa,
garovga qo’yilgan ashyolarning yo’qolganligi yoki shikastlanganligi uchun javobgar
bo’ladi.
Basharti lombardda ashyolar garovi bilan taminlangan kredit summasi
belgilangan muddatda qaytarib berilmagan taqdirda lombard notariyusning ijro
yozuvi asosida imtiyozli bir oylik muddat o’tgandan keyin garovga qo’yilgan mol
mulkni realizatsiya qilish uchun belgilab qo’yilgan tartibda ushbu mol mulkni
sotishga xaqli. Shundan keyin garovga qo’yilgan mol mulkni realizatsiya qilishdan
tushgan summa talablarni to’liq qanoatlantirish uchun etarli bo’masa xam,
lombardning garovga qo’yuvchiga talablari bekor bo’ladi. Agar qarz va boshqa
to’lovlarni to’lagandan keyin tushim summasining qoldig’i bo’lsa, u garovga
qo’yuvchiga qaytariladi. Lombardlar tomonidan fuqarolarga ularning ashyolarini
garovga olib kredit berish qoidalari qonu xujjatlari bilan belgilanadi. Lombardlarda
ashyolarni garovga qo’yish to’g’risidagi shartnomaning garovga qo’yuvchining
xuquqlarini ushbu qonun yoki boshqa qonun va me’yoriy xujjatlar bilan unga
berilgan xuquqlarga qaraganda cheklab o’tadigan shartlari o’z o’zidan haqiqiy
emas.
13

Lombardlar faoliyatini amalaga oshirish uchun litsenziya olish to’g’risida ariza:
Yuridik shaxsning nomi va tashkiliy-huquqiy shakli, vakolatli shaxsning F.I.O.,
arizachining pochta manzili, STIR, indeks, telefon, faks, bank hisobvarag’ining
rekvizitlari xisoblanadi.
1. Markaziy bankning lombard tashkilotlari faoliyatini nazorat qilish va
tartibga solish mexanizmi
Rivojlangan davlatlarda Markaziy banklarning asosiy vazifalari milliy
iqtisodiyotni tartibga solish, valyuta siyosatini, pul kredit siyosatini, samarasi xisob
kitob tizimini tashkil etish, xalqaro valyuta zaxiralarini saqlash va uni tasarruf etish
bilan bog’liqdir. Yuqorida keltirilgan vazifalarini Markaziy bank sog’lom tijorat
banklar va nobank kredit tashkilotlarisiz amalga oshirish imkoni mavjud emas.
Chunki bu banklar va nobank tashkilotlari aholidan bo’sh pul mablag’larni
saqlaydigan, hamda iqtisodiyotni moliyaviy resurslar bilan ta’minlab turuvchini
jamiyatdagi muhim moliyaviy muassasalardir. Shuning uchun ham Markaziy bank
bu kabi moliyaviy tashkilotlarni nazorat qilish uning kunlik vazifalaridan biridir.
Markaziy bank moliya-bank tizimi barqarorligini saqlab turish, omonatchilar,
qarz oluvchilar va kreditorlarning manfaatlari himoya qilinishini ta’minlash
mikrokredit tashkilotlari va lombardlar faoliyatini tartibga solish hamda nazorat
qilish borasidagi vazifalarini amalga oshirish uchun O’zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining 2011 yil 5 fevraldagi 734 sonli “O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan mikrokredit tashkilotlari va lombardlar faoliyatini
tekshirish tartibi to’g’risida” Nizomga muvofiq tekshiruvlar o’tkazadi.
Nobank kredit tashkilotlari faoliyatini tekshirishni Markaziy bank tomonidan
tekshirish o’tkazish vakolati berilgan uning tegishli tarkibiy tuzilmasi amalga
oshiradi.
Tekshirish tartibi quyidagicha:
 tekshirish – nobank kredit tashkilotlari faoliyati ustidan nazoratni
bevosita joyiga chiqib, ularning moliyaviy ahvoliga va faoliyatiga xos bo’lgan
14

xavf-xatarlarga baho berish hamda ular faoliyatini tartibga soluvchi qonun
hujjatlari talablariga rioya qilinishi ahvolini tekshirish;
 masofadan nazorat qilish – nobank kredit tashkilotlari faoliyatidagi
muammolarni boshlang’ich davrida aniqlash maqsadida ular tomonidan
Markaziy bankka taqdim etiladigan hisobotlar tahliliga, shu jumladan,
ularning moliyaviy holatining monitoringiga asoslangan nazorat turi;
 nazorat tartibida tekshirish - nobank kredit tashkilotlarida tekshirish
o’tkazuvchi tarkibiy tuzilma tomonidan o’tkazilgan avvalgi tekshirishda
aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf etilishi ahvolini nazorat qilish
maqsadida amalga oshiriladigan tekshirish;
 rejadan tashqari tekshirish – nobank kredit tashkilotlarida tekshirish
o’tkazuvchi tarkibiy tuzilma tomonidan o’tkaziladigan yillik tekshirishlar
rejasiga kiritilmagan tekshirish.
Tekshirish o’tkazuvchi tarkibiy tuzilma tomonidan nobank kredit tashkilotlari
faoliyatini tekshirishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:
 nobank kredit tashkilotlarining moliyaviy holatiga baho berish, ularning
faoliyatida mavjud bo’lgan xavf-xatarlarni, omonatchilar, qarz oluvchilar
va kreditorlar manfaatlari himoyasi ta’minlanganligini aniqlash va baholash;
 nobank kredit tashkilotlarining iqtisodiy normativlarga rioya qilinishini, ularga
nisbatan belgilangan me’yorlarni to’g’ri hisoblanishi ahvolini tekshirish. Bunda
kapitalning etarliligiga, aktivlar sifatiga, ularning to’g’ri tasniflanishi va
ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zaxiralarning o’z vaqtida va to’liq
shakllantirilishiga, likvidlik masalalariga alohida e’tibor berish lozim;
 nobank kredit tashkilotlari tomonidan Markaziy bankka taqdim etiladigan
hisobotlar va ma’lumotlarning haqqoniyligini tekshirish;
 nobank kredit tashkilotlarida buxgalteriya ishi va hujjat aylanishini tashkil
etilishi, buxgalteriya hisobining umumiy qoidalariga rioya etilishi, buxgalteriya
hisobi va hisobotlarini to’g’ri yuritilishi va haqqoniyligi, aktivlar,
majburiyatlar, kapital, pul oqimi, asosiy vositalar hisobining buxgalteriya
andozalari va printsiplariga mos ravishda aks ettirilishi ahvolini tekshirish;
15

 nobank kredit tashkilotlarida ichki nazoratni joriy etish hamda amalga
oshirilishi ahvolini tekshirish;
 nobank kredit tashkilotlari faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlarida
belgilangan talablariga rioya qilinishi ahvolini tekshirish.
O’tkazilgan tekshirish natijalari nobank kredit tashkilotlarini qonun hujjatlariga
muvofiq o’z moliyaviy hisobotlarini har yilgi tashqi audit tekshiruvidan o’tkazish
majburiyatidan ozod etmaydi.
Nobank kredit tashkilotlarini tekshirish rejali, nazorat tartibida va
rejadan tashqari amalga oshiriladi.
Rejali tekshirishlar reja asosida o’tkaziladi. O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan nobank kredit tashkilotlarining moliyaviy holatini
aniqlash hamda uning faoliyatiga umumiy baho berish maqsadida tekshirishlar
kompleks tarzda o’tkazadi.
Tekshirish davomida aniqlangan xato va kamchiliklarni nobank kredit
tashkilotlari tomonidan bartaraf etilishi ustidan nazorat tartibida tekshirish
o’tkazilishi mumkin.
Nobank kredit tashkilotlari faoliyati yillik rejaga asosan yilda bir marotaba
tekshirishdan o’tkazadi. Tekshirish davri avvalgi tekshirish davri tugagan sanadan
navbatdagi tekshirish boshlangan oyning birinchi sanasigacha bo’lgan davrni qamrab
oladi.
Rejadan tashqari tekshirishlar nobank kredit tashkilotlari faoliyatining
alohida masalalari bo’yicha o’tkaziladi.
Quyidagi hollarda rejadan tashqari tekshirishlar o’tkaziladi:
 nobank kredit tashkiloti qayta tashkil etilganda yoki tugatilganda;
 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining yoki Vazirlar Mahkamasining
qarorlari va huquqni muhofaza qiluvchi idoralarning tekshiruv o’tkazish
to’g’risidagi tegishli qarorlari asosida;
 masofadan nazorat qilish natijalariga ko’ra nobank kredit tashkilotlari
moliyaviy holatining barqaror emas deb topilishi va omonatchilar hamda
kreditorlar manfaatlariga xavf-xatar tug’dirishi mumkin bo’lgan holatlar
16

mavjudligida;
 qonun hujjatlari buzilganligi to’g’risida Markaziy bankka kelgan
ma’lumotlar bo’lganda.
Tekshirish muddati 30 kalendar kundan oshmasligi kerak. Rejadan tashqari
tekshirishlarda, istisno tariqasidagi hollarda Markaziy bank farmoyishi asosida bu
muddat ko’pi bilan 30 kunga uzaytirilishi mumkin.
Nobank kredit tashkilotlarida tekshirishlar o’tkazish rejasi kalendar yili
boshlangunga qadar tuziladi va Markaziy bank Boshqaruvi tomonidan
tasdiqlanadi. Tekshirishlarni rejalashtirishda masofadan nazorat qilish natijasi
bo’yicha xulosalari inobatga olinadi.
Nobank kredit tashkilotlari quyidagi huquqlarga ega:
 tekshiruvchi mansabdor shaxslardan Markaziy bankning tekshirish o’tkazish
to’g’risidagi farmoyishini hamda ularning xizmat guvohnomalarini ko’rsatishni
talab qilish va tanishish;
 tekshirish o’tkazish uchun asosga ega bo’lmagan shaxslarning tekshirish
o’tkazishiga yo’l qo’ymaslik;
 o’z faoliyatlari tekshirilishi to’g’risidagi tegishli axborotga ega bo’lish;
 tekshiruvchi mansabdor shaxslardan tekshirish natijalari bo’yicha tuzilgan
hisobot (dalolatnoma)ning bir nusxasini olish;
 qonunda belgilangan tartibda tekshirish natijalari ustidan shikoyat qilish.
Nobank kredit tashkilotlari quyidagilarga majburdir:
 tekshiruvchi mansabdor shaxslarga tekshirish o’tkazish uchun barcha zarur
shart-sharoitlarni yaratish;
 tekshirish boshlanish kunning o’zidayoq nobank kredit tashkilotining kengashi
a’zolarini, ta’sischilarini o’tkaziladigan tekshirish to’g’risida xabardor qilish;
 tekshirish o’tkazish uchun zarur bo’ladigan hujjatlarni taqdim etish.
 Nobank kredit tashkilotlari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa
majburiyatlarni ham olishi mumkin.
Nobank kredit tashkilotlarida o’tkazilgan tekshirish natijalari bo’yicha hisobot
(dalolatnoma) ikki nusxada tuziladi. Hisobotning (dalolatnoma) ikkala nusxasi ham
17

tekshiruvchi mansabdor shaxslar, tekshirilgan nobank kredit tashkiloti rahbari va bosh
buxgalteri tomonidan imzolanadi. Hisobot (dalolatnoma)ning bir nusxasi tekshirilgan
nobank kredit tashkilotida qoldiriladi. Tekshirish natijalari bo’yicha tuzilgan hisobot
(dalolatnoma) Markaziy bankning tekshirish hisobotlarini ko’rib chiquvchi ishchi
organi tomonidan ko’rib chiqiladi. Nobank kredit tashkilotida o’tkazilgan tekshirish
natijalari bo’yicha tuzilgan hisobot (dalolatnoma) Markaziy bankning roziligisiz
oshkor qilinishi mumkin emas.
Nobank kredit muassalari ustidan nazorat qilish, ular faoliyatida muayyan
cheklashlarni o’rnatish iqtisodiy erkinlikka zid bo’lgan holat sifa-tida qaralishi
mumkin. Lekin jahonning ko’pgina rivojlangan davlatlarida banklar, shuningdek,
boshqa moliya tashkilotlarining faoliyatlari ko’p darajada davlat tomonidan
tartibga solinadi. Boshqacha qilib aytganda, hatto rivojlangan bozor iqtisodiyoti
sharoitida moliyaviy sektor jiddiy ravishda tartibga solinar ekan, o’tish davrida
buni to’la oqlash mumkin.
To’g’ri, nobank kredit tashkilotlari faoliyatini tartibga solishda haddan
tashqari va raqobatning rivojlanishiga xalaqit beradigan omilga aylanadigan
chegarani belgilash oson emas. Shuning uchun, jahonda umumiy qabul qilingan
tamoyillar va qoidalar har bir mamlakatda aniq vaziyat tahlilini hisobga olgan
holda qo’llaniladi.
U yoki bu nobank kredit tashkilotlarining faoliyatida aniqlangan kamchiliklarni
tuzatishga majbur qilish uchun nazorat organi ixtiyorida ta’sir ko’rsatish
choralarining muayyan to’plami bo’lishi kerak. Respub-likamizdagi yangi
qonunlarimizga ko’ra, turli vaziyatlarda foydalanish mumkin bo’lgan tabaqalashgan
choralar majmui ko’zda tutilgan. Eng so’nggi chora esa, ularga berilgan
litsenziyalarni qaytarib olishdan iboratdir.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2003-yil 23- sentyabrdagi
540-sonli “Lombardlar tomonidan hisobot taqdim etish tartibi to’g’risida”
18

Nizomiga muvofiq Markaziy bank lombard tashkilotlardan xisobotlarni taqdim etish
tartibi va muddatlarini belgilaydi.
Lombardlar, ular tomonidan olib borilayotgan amaliyotlar hisobini xo’jalik
sub’ektlari uchun o’rnatilgan tartibda tasdiqlangan buxgalteriya hisobi
standartlariga muvofiq amalga oshiradilar. Lombardning buxgalteriya hisobi
siyosati uning yuqori boshqaruv organi tomonidan belgilanadi. Buxgalteriya hisobi
va boshqa hisobotlar ro’yxati va shakli amaldagi qonunchilikka muvofiq
o’rnatiladi.
Lombardlar buxgalteriya hisobida va hisobotlar tuzishda foydalaniladigan
hujjatlarning kat’iy hisobini yuritish va saqlanishini ta’minlashlari, shuningdek,
buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiq shubhali qarzlarni qoplash uchun
zahiralar shakllantirishlari shart.
Lombardlar elektron va qog’ozda ifodalangan ma’lumotlarini har chorakda,
hisobot topshiriladigan chorakning keyingi oyining 5-sanasidan kechiktirmay
lombardning joylashgan manzili bo’yicha Markaziy bankning hududiy
bo’linmalariga hisobotlar taqdim etadilar.
Qog’ozda ifodalangan hisobotlar uch nusxada tayyorlanib, bunda ikki
nushasi Markaziy bankning lombard joylashgan hududdagi hududiy bo’linmasiga
taqdim etiladi, uchinchi nushasi lombardda qoladi. Qog’ozda ifodalangan
hisobotlar lombardning birinchi rahbari, imzo qo’yish huquqiga ega bo’lgan bosh
buxgalteri tomonidan imzolanadi va lombard muhri bilan tasdiqlanadi.
Lombardning joylashgan manzili bo’yicha Markaziy bankning hududiy
bo’linmasi lombardning qog’ozda va elektron ko’rinishda ifodalangan tekshirilgan
hisobotini bir nusxasini, hisobot davridan keyingi oyning 10-sanasidan
kechiktirmay, Markaziy bankka yuboradi.
Lombard ushbu Tartibning 5-bandida ko’rsatilgan hisobotlarni taqdim
etilmaganlik yoki muddatini buzganligi, shuningdek, to’liq bo’lmagan va ishonchsiz
ma’lumotni berganligi uchun qonunchilikka muvofiq javobgar bo’ladi.
1-jadval
19

O’zbekiston Respublikasi hududlarida lombardlarning soni va
j o yl as h u vi
№
Viloyatlar 01.01.2010 01.01.2014
Soni dona Salmog’i, % Soni, dona Salmog’i, %
1. Qoraqalpog’iston 2 4.2 1 2,2
2. Andijon 3 6.2
3. Samarqand 3 6.2
4. Farg’ona 2 4.2
5. Toshkent viloyati 2 4.2 7 15,9
6. Toshkent shahri 31 64.5 30 68,1
7. Surxondaryo 2 4.2 1 2,2
8. Xorazm 2 4.2
9. Navoiy 1 2.1
10 Sirdaryo- - 1 2,2
11 Kashkadaryo
- - 2 4,5
12 Buxoro
- - 2 4,5
Jami 48 100 44 100
Ohirgi yillarda mamlakatimizda lombard tashkilotlari har tomonlama rivojlanib
kelmoqda. Viloyatlar kesimida lombard tashkilotlarini tahlil qiladigan bulsak, bunda
ayrim muammolarni ko’rishimiz mumki. Chunki, asosiy lombardlar Toshkent
shahrida ochilgan. Buni quyidagi jadvalda kurishmiz mumkin.
O’zbekiston Respublikasi hududlarida lombardlarning soni va joylashuviga
ko’ra jami lombardlarning soni 01.01.2014 yili 01.01.2010yilga nisbatan 4 taga
kamaygan. Lombardlarning soni asosan 01.01.2010 holatiga ko’ra Toshkent shahri,
01.01.2014 holatiga ko’ra xam Toshkent shaxri yuqori salmoqni egallab turibdi.
20

60
50
40
30
20
10
0
2007-й 2010-й 2014-й58
44
24
1-rasm. O’zbekiston Respublikasi hududlarida lombardlarning soni tahlili ( 8
)
O’zbekiston Respublikasi hududlarida lombardlarning soni 2010-yil 2007-
yilga nisbatan 34taga ko’paygan.2014-yil 2010-yilga nisbatan 6 taga
kamayganligini kuzatishimiz mumkin.
«Deutsche Gesellschaft fur Internationale Zusammenarbeit» (GIZ) GmbH
Germaniya xalqaro hamkorlik jamiyatining faol ishtiroki va ko’magida
O’zbekiston mikromoliya sektorini qo’llab-quvvatlash qo’shma Mintaqaviy
dasturida ishtirok etish doirasida 2013 yil davomida 4 ta mikrokredit tashkilotiga
birlamchi kredit reytingi berildi. «Ahbor-Reyting» reyting agentligi mahalliy
reyting amaliyotida ilk bor 2012 yil davri uchun faoliyat yakunlariga ko’ra, 31 ta
lombardga milliy shkala bo’yicha kredit reytinglarini berdi.
Lombard xizmatlari bozorida raqobat yuzaga kelayotgan sharoitda sifatli va
xolis bozor axborotiga, ya’ni lombardlar faoliyati to’g’risidagi moliyaviy va
boshqa sifatli axborotga ehtiyoj oshadi. Ana shu sharoitlarda aholining
lombardlarga nisbatan ijobiy munosabatiga kredit reytinglaridan foydalanish ta’sir
etadi. Xalqaro amaliyotning ko’rsatishicha, reyting o’tkazilishi lombardlar
21

faoliyatining shaffofligini muayyan darajada ko’tarishga imkon beradi. “Ahbor-
Reyting” reyting agentligi tomonidan 2013-yil davomida lombard tashkilotlariga
berilgan
3.Respublikamizda nobank muassasalar faoliyatini rivojlantirish
istiqbollari
Respublika moliya-bank tizimini isloh qilishni yanada chuqurlashtirish va
uning barqarorligini oshirish, banklar faoliyatini va butun moliya-bank tizimini
baholash yondashuvi va tizimlarini tubdan o’zgartirish, bank faoliyatini tashkil
etilishini umum qabul qilingan xalqaro me’yor, andoza va baholash ko’rsatkichlariga
muvofiq yanada yuqori darajaga ko’tarishni ta’minlash maqsadida “2011-2015
yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini
oshirish va yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari
to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori qabul qilindi.
Unga muvofiq quyidagilar respublika moliya-bank tizimini yanada isloh
qilish va uning barqarorligini oshirishning asosiy yo’nalishlari etib belgilandi:
Bazel qo’mitasi tomonidan belgilangan xalqaro andozalar talablariga asosan
tijorat banklarining yanada kapitallashuvi, ushbu sohaga xususiy kapitalni jalb
qilish, resurs bazalarini oshirish, aktivlar sifatini yaxshilash, bank ishini
takomillashtirish hisobiga banklarning moliyaviy barqarorligini va likvidligini
oshirish;
omonatchilar uchun kafolatlarni kuchaytirish hamda aholi va xorijiy
investorlarning bank tizimiga bo’lgan ishonchini yanada mustahkamlash, yangi
jozibador omonat va depozitlar turlarini joriy qilgan holda aholi va xo’jalik
sub’ektlarining bo’sh pul mablag’larini bank aylanmasiga keng jalb qilish bo’yicha
tizimli chora-tadbirlarni qabul qilish, ko’rsatilayotgan bank xizmatlari ko’lamini
kengaytirish;
etakchi xalqaro reyting kompaniyalari tomonidan qo’llaniladigan va alohida
banklar va butun bank tizimining butun jahonda qabul qilingan baholash
ko’rsatkichlarining yanada yuqori darajasiga chiqish yo’lidagi ilgarilashlarini
22

xolisona baholash imkoniyatini beruvchi xalqaro me’yor, mezon va andozalar asosida
tijorat banklari faoliyatini va butun moliya-bank tizimini tahlil qilish va baholashning
zamonaviy tizimini joriy qilish;
moliya-bank faoliyatining me’yoriy-huquqiy bazalarini yanada
takomillashtirish, davr talablari va xalqaro me’yorlar hamda andozalarga muvofiq
amaldagi qonun hujjatlariga o’zgartishlar va qo’shimchalar kiritish, yangi qonunlar va
normativ hujjatlarni qabul qilish;
tijorat banklarining investitsiyaviy faolligini kuchaytirish va ularning
investitsiyaviy loyihalarni moliyalashtirishdagi ishtirokini yanada kengaytirish,
tavakkalchiliklarni baholash va loyihalarni ekspertiza qilish tizimini
takomillashtirish orqali kredit portfeli sifatini yaxshilash va doimiy o’sishini
ta’minlash, kreditlar bo’yicha muammoli qarzdorlikni shakllanishiga yo’l
qo’ymaslik yuzasidan ogohlantiruvchi choralar ko’rish;
nobank moliya tashkilotlari, lizing, sug’urta va auditorlik kompaniyalari
tarmog’ini yanada rivojlantirish va rolini oshirish, xalqaro me’yorlar va andozalarga
muvofiq, ularning barqarorligini va samaradorligini ta’minlash, ular tomonidan
ko’rsatilayotgan xizmatlar ko’lamini kengaytirish va moliya bozori infratuzilmasi
institutini mustahkamlash;
aholi farovonligini va bandligini oshirishda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirishni moliyalashtirish muhim instrumenti sifatida
mikromoliyalash sohasini rivojlantirishni rag’batlantirish;
tijorat banklarida hisob va hisobotning zamonaviy texnologiya va uslublarini
yangicha yondoshuvlarini shakllantirish va joriy etish, moliya-bank axborotlari
sifat darajasini oshirish, etakchi xalqaro reyting tashkilotlari talablariga muvofiq
undan keng foydalanish imkoniyatlarini yaratish;
respublika tijorat banklari va moliya institutlarini butun jahonda qabul
qilingan andozalar, uslublar va baholash ko’rsatkichlari tizimida ishlay oladigan,
mukammal tayyorlangan yuqori malakali mutaxassislar bilan mustahkamlash,
moliya-bank faoliyati sohasida kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini
yanada takomillashtirish.
23

Mikromoliyalash faoliyati va nobank moliya institutlari sohasidagi qonunchilik
bazalarini yanada takomillashtirish:
 O’zbekiston Respublikasining «Mikrokredit tashkilotlari to’g’risida»gi va
boshqa qonunlariga mikromoliyalash sohasini xalqaro tamoyillar va andozalarga
muvofiq yanada takomillashtirishga qaratilgan o’zgartirishlar va qo’shimchalar
kiritish bo’yicha qonun loyihasini ishlab chiqish.
 O’zbekiston Respublikasining «Birjalar va birja faoliyati to’g’risida»gi
Qonuni loyihasini ishlab chiqish (yangi tahrirda).
 O’zbekiston Respublikasining «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlar
huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi Qonuni loyihasini ishlab chiqish (yangi
tahrirda).
 O’zbekiston Respublikasining «Investitsiya va pay jamg’armalari
to’g’risida»gi Qonuni loyihasini ishlab chiqish.
 O’zbekiston Respublikasining «Yuk tashuvchilar javobgarligini majburiy
sug’urtalash to’g’risida»gi Qonuni loyihasini ishlab chiqish.
 O’zbekiston Respublikasining «Sug’urta faoliyati to’g’risida»gi Qonuniga
jahon sug’urtalash amaliyotini hisobga olgan holda sug’urta bozorida professional
ishtirokchilar faoliyatini amalga oshirish va uni tartibga solish tizimini yanada
takomillashtirishni nazarda tutuvchi o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish bo’yicha
Qonun loyihasini ishlab chiqish.
 O’zbekiston Respublikasining «Lizing to’g’risida»gi Qonuniga lizing
ob’ektini olib qo’yish va ikkilamchi ishlatish bo’yicha lizing beruvchilar
vakolatlarini yanada kengaytirishni nazarda tutuvchi qo’shimchalar kiritish
bo’yicha Qonun loyihasini ishlab chiqish.
 O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuniga
auditorlik faoliyatini jahon tamoyillari va andozalariga muvofiq yanada
rivojlantirishni nazarda tutuvchi o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish bo’yicha
Qonun loyihasini ishlab chiqish.
II. Mikromoliyalash va nobank kredit tashkilotlari sohalarini rivojlantirish
a) mikrokredit tashkilotlari faoliyatini yanada rivojlantirish, mikrokreditlash va
24

boshqa mikromoliyaviy xizmatlar ko’rsatish hajmlarini kengaytirish
 2011-2015 yillarda nobank kredit tashkilotlarining jami kapitali hajmini
o’rtacha 2,1 barobarga ko’paytirish orqali ularning moliyaviy barqarorligini
oshirish.
 2011-2015 yillarda nobank kredit tashkilotlarida depozitlar hajmini
2 barobarga oshirish.
 2011-2015 yillarda tijorat banklari tomonidan mikrokreditlar berish va
nobank kredit tashkilotlari tomonidan mikromoliyalash xizmatlarini ko’rsatish
hajmini 2,8 barobarga kengaytirish.
 Osiyo taraqqiyot banki tomonidan «Kichik biznes va mikromoliyalashni
rivojlantirish. 2-faza» loyihasini amalga oshirish doirasida, keyinchalik kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini kreditlash bilan birga ajratilgan
mablag’larni o’zlashtirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish.
b) nobank kredit tashkilotlari va ular tomonidan ko’rsatiladigan xizmat turlari
tarmog’ini kengaytirish
 Nobank kredit tashkilotlari tarmog’ini, ularning sonini 2011-2015 yillarda
1,7 barobarga oshirgan holda yanada kengaytirish.
 Respublika hududlarida kam ta’minlangan oilalardagi ayollarga imtiyozli
resurslar, shu jumladan xalqaro moliya institutlari, investorlar va donorlarning
mablag’lari hisobidan mikrokredit va mikroqarzlar ajratishga ixtisoslashgan
mikrokredit tashkilotlarini tashkil etish.
 Qarzdorlar guruhining solidar javobgarligiga asoslangan
mikrokreditlashning garovsiz usullarini joriy etish bo’yicha pilot loyihalarini
amalga oshirish.
 Banklar va nobank kredit tashkilotlari tomonidan beriladigan mikrokreditlar
ta’minoti sifatida kreditlarning qaytarilishini sug’urtalash bo’yicha sug’urta
polislaridan foydalanish amaliyotini kengaytirish.
v) nobank kredit tashkilotlarida hisob yuritilishini, ular faoliyatini tartibga solish
va nazorat qilish usullarini yanada takomillashtirish, axborot-aloqa texnologiyalarini
joriy etish
25

 mikrokredit tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarni
yuritish tartibini takomillashtirish.
 mikrokredit tashkilotlari faoliyatlarining asosiy yo’nalishlari bo’yicha
operatsiya siyosatlari va jarayonlariga bo’lgan talablarni ishlab chiqish va
tasdiqlash.
 mikrokredit tashkilotlari likvidliligini va kredit portfelini boshqarish
bo’yicha talablarni joriy etish.
 mikrokredit tashkilotlari aktivlarini tasniflash, ular bo’yicha ehtimoliy
yo’qotishlarga qarshi zaxiralarni tashkil etish va foydalanish tartibi to’g’risidagi
nizomlarni ishlab chiqish va tasdiqlash.
 mikrokredit tashkilotlarining nosog’lom va xavfsiz bo’lmagan faoliyatlarini
aniqlash va belgilash bo’yicha nizomlarni ishlab chiqish va tasdiqlash.
 mikrokredit tashkilotlarida tashqi auditni o’tkazish bo’yicha talablarni ishlab
chiqish va tasdiqlash.
 Nobank kredit tashkilotlari faoliyatini tekshirish tartibini va ularning
hisobotlarini tahlil qilish usullarini takomillashtirish.
 Nobank kredit tashkilotlari faoliyatida buxgalteriya hisobini yuritish,
moliyaviy va boshqa hisobotlarni shakllantirishni avtomatlashtirish bo’yicha
dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqish va joriy etish orqali ular faoliyatida axborot-
aloqa texnologiyalardan foydalanishni kengaytirish.
 Mikromoliyalashtirish sohasi ishtirokchilari tomonidan moliyaviy va
ijtimoiy faoliyatlari bo’yicha hisobotlarning nashr etilishini amaliyotga joriy etish.
g) Nobank kredit tashkilotlari xodimlarining malakalarini oshirish, mikromoliyalash
sohalarini rivojlantirish bo’yicha amalga oshirilgan ishlarni keng yoritish
 Pensiya ta’minoti masalalarini o’rganish bo’yicha Bank-moliya
akademiyasida yangi o’quv yo’nalishlarini tashkil etish.
 Mikromoliyaviy xizmatlar ko’rsatish masalalari bo’yicha tematik treninglar
va o’quv seminarlar tashkil etish, mazkur soxadagi ilg’or tajriba bilan tanishish
maqsadida o’quv safarlarini uyushtirish.
 Aholi va kichik biznes sub’ektlarini nobank kredit tashkilotlarining xizmat
26

turlari bilan mikrokredit tashkilotlari va lombardlarni tashkil etish tartiblari bilan
tanishtirish maqsadida Respublika hududlarida muntazam ravishda amaliy
seminarlarni uyushtirish.
 Tijorat banklari va nobank kredit tashkilotlarining mijozlari orasida
ko’rsatilayotgan xizmatlar sifati yuzasidan so’rovlar o’tkazish.
 «Eng yaxshi nobank kredit tashkiloti» yillik tanlovini tashkil etish.
 Jamiyat va odamlar hayotida mikromoliyalashning mohiyati va rolini,
ayniqsa aholining ish bilan ta’minlanishi va farovonligini ortishi to’g’risida
ommaviy axborot vositalari, shu jumladan radio va televideniya orqali keng targ’ib
qilish.
27

Xulosa
O’tish davri iqtisodiyoti sharoitida o’zaro kreditlash jamiyatlari aholi qo’lida
bo’sh turgan va shu bilan birga yashirincha aylanayotgan naqd pul mablag’larni
muomalaga jalb etish yo’li bilan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish
katta ahamiyatga ega.
2015 yilda nobank kredit tashkilotlari tizimini rivojlantirish va barqororligini
oshirishga alohida e’tibor qaratiladi hamda ushbu yo’nalishda nobank kredit
tashkilotlari faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish tizimini yanada
takomillashtirish yuzasidan yangi me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish, shuningdek,
amaldagi me’yoriy hujjatlarga tegishli o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish
rejalashtirilmoqda.
Shuningdek, 2015 yilda:
– nobank kredit tashkilotlari tizimida axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanishni kengaytirish, dasturiy ta’minotlar asosida
buxgalteriya hisobi va boshqa moliyaviy hisobotlarni tayyorlashni takomillashtirib
borish;
– nobank kredit tashkilotlarining moliyaviy holati va barqarorligi mahalliy
reyting kompaniyalari tomonidan baholanishini yangilab borilishini ta’minlash;
– O’zbekiston Respublikasining «Garov reestri to’g’risida»gi Qonuni ijrosini
ta’minlash maqsadida nobank kredit tashkilotlari tomonidan garov reestri bilan
axborot almashish tizimini joriy etish;
– respublikada nobank kredit tashkilotlarining barqaror faoliyat yuritishini
ta’minlash maqsadida Markaziy bank tomonidan nobank kredit tashkilotlari
faoliyatini masofadan turib va joyida nazorat qilish mexanizmlarini yanada
takomillashtirish ishlari davom ettiriladi.
Bunday moliya muassasalarining samarali ekanligini bozor iqtisodiyotiga o’tish
chog’ida shu narsa ko’rsatib turibdiki, bunday muassasalar sobiq totalitar tizimdan
keyingi davrlarda Polsha, Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Ruminiya, Makedoniyada
jadal paydo bo’la boshladi. Bir oz vaqtdan so’ng bu jarayon sobiq
28

ittifoq davlatlari – Latviya, Litva, Estoniya, Ukraina, Belorusiya, Rossiya,
Qozog’iston, Qirg’izistonda ham keng yoyildi. Chet el moliyachi ekspertlarning
fikricha, o’tish davri iqtisodiyotini boshdan kechirayotgan mamlakatlarda nobank
kredit tashkilotlari aholining kam ta’minlangan qismini real tarzda mikrokreditlashni
ta’minlashga qodir bo’lgan birdan-bir va yagona moliya muassasasidir.
Mamlakatimizda iqtisodiy isloxotlar amalga oshirilishi borasida mulkiy
munosabatlari rivojlanib, davlat mulki yildan yilga kamayib, uning o’rnini xususiy
soxa – kichik biznes sub’ektlari egallab bormoqda. Bundan tashqari xozirgi kunda
mamlakatimz yalpi ichki maxsulotining 48 foizdan ortiqrog’i kichik biznes
sub’ektlari zimmasiga to’g’ri keladi. Shunday ekan respublikamizdagi tijorat
banklarning saloxiyati, daromadliligi, likvidliligi xuddi shu soxa rivoji bilan
bog’liqdir.
Zamonaviy iqtisodiy muxit tijorat banklari faoliyatida mavjud
muammolarning oldini olib, mamlakatimizda bank ishini samaradorligini oshirish
asosida xalqaro bank amaliyotiga mos keluvchi bank tizimini yaratishni taqazo
etadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznes alohida o’rin tutadi. Uni
rivojlantirishda mikrokredit tashkilotlarining hissasi juda katta. Aksar rivojlangan
davlatlar iqtisodiy taraqqiyotining asosi bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun
mikrokredit tashkilotlariga e’tibor ancha katta va ularning rivoji mamlakat
iqtisodiyotining asosiy ustunlaridan biridir.
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. O’zbekiston Respublikasi “Markaziy banki to’g’risida”gi qonun. T.
“O’zbekiston” 1995y 21-dekabr
2. O’zbekiston Respublikasining “Mikromoliyalash to’g’risida”gi Qonuni. 2006.
15-sentyabr. O’RQ-50-son. Qonunchilik palatasi tomonidan 2006-yil 21-iyunda
qabul qilingan va Senat tomonidan 2006-yil 25-avgustda ma’qullangan.
3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2013 yil 24 yanvardagi 734-1
sonli “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan mikrokredit
tashkilotlari va lombardlar faoliyatini tekshirish
tartibi to’g’risida”gi Nizom
4. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning 2007 yil 21 iyuldagi 20/3-sonli
“Kredit uyushmalari, mikrokredit tashkilotlari va lombardlar tomonidan kassa
operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari to’g’risida”gi Nizom.
5. “O’zbekiston Respublikasi hududida lombardlarni ro’yxatdan o’tkazish va ular
faoliyatini litsenziyalash masalalari to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi
Adliya vazirligining 2003-yil 17-sentyabrdagi 236-sonli Qarori.
6. “Lombardlar tomonidan hisobot taqdim etish tartibi tug’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki 2003 yil 22 sentyabrdagi 540-
sonli Nizomi
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi “2011- 2015-
yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish, uning
barqarorligini oshirish va yuqori halqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning
ustuvor yo’nalishlari to’g’risida”gi. PQ-1438-sonli qarori. “Xalq so’zi” gazetasi.
2010 y.27 noyabr
8. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari. - T.: O’zbekiston, 2009. - 56 b.
9. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy
barqarorlik to’g’risida. Tuzuvchi F.M.Mullajanov. -T.: O’zbekiston, 2011. -528
b.
30

10. Karimov I.A. 2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o’zgarishlarni
amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom
ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo’l ochib berish
– ustuvor vazifamizdir. – Toshkent: O’zbekiston, 2015. – 80 b.
11. Abdullaeva Sh.Z. «Bank ishi». - T.: TMI, 2007 yil..
12. Abdullaev Yo. A., Qoraliev T.M., va boshqalar “Bank ishi”. O’quv
qo’llanma - B.M.: T.: “Iqtisod-Moliya”, 2009. - 576 b.
13. Abdullaeva Sh. Z. «Pul, kredit va banklar» - T.: "Moliya" 2000-yil, 313-b.
14. F. Mullajonov. «Barqaror bank tizimi mamlakat iqtisodiyotining mustahkam
tayanchidir». Bozor, pul va kredit jurnali. - Toshkent, 2014-yil.
15. Lavrushin O.I. «Bankovskoe delo»: uchebnik. 2-e izd. Pererab. i dop. O.I.
Lavrushina. - M.: Finansi i statistika, 2008 g. – 594 s.
16. Madumarov T.T. Mikrokreditlash faoliyatiga oid qonun hujjatlarining tahlili:
rivojlanish bosqichlari hozirgi holati TDYuI Fan va yoshlar. –Toshkent, 2010
17. Internet saytlari:
www.cbu.uz
www.gov.uz
www.state.uz
www.UzReport.uz
www.finance.uz
www.review.uz
www.bank.uz
www.bpk.uz
www.lex.uz
31

Nobank kredit institutlarining zarurligi, maqsadi va vazifalari

Sotib olish