Nodira she'riyatida ishq talqini va ruhiyat tasviri

Информация о документе

Цена	19000UZS
Размер	80.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	31 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

ibrohim muxtorov

Дата регистрации 10 Май 2024

16 Продаж

Nodira she'riyatida ishq talqini va ruhiyat tasviri

Купить

NODIRA SHE'RIYATIDA ISHQ TALQINI VA RUHIYAT TASVIRI
MUNDARIJA:
KIRISH 3
I.BOB. O’ZBEK MUMTOZ ADABIYOTIDA TARIXIY SHAXSLAR
OBRAZLARI 6
1.1. Nodira she’riyatida tarixiy shaxslar obrazi 6
1.2. “Oltin beshik” voqeasining Nodira lirikasida talqini 11
II.BOB. TARIXIY OBRAZLAR TASVIRIDA BADIIY MAHORAT 26
2.1. Shoir yaratgan obrazlar tasvirida fikr izchilligi 26
2.2. Tarixiy obrazlar talqinida she’riy san’atlarning o’rni 32
XULOSA 39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 43
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Yurtimiz mustaqillikka erishgach, ajdodlarimiz
tomonidan yaratilgan bebaho adabiy merosni yangicha mezonlar asosida xolisona
tadqiq qilish uchun har qachongidan ham dolzarb vazifa sifatida kun tartibiga
qo‘yildi. Prezidentimiz I.A.Karimov dunyo madaniyati va ma’naviyatini
yuksaltirishga beqiyos hissa qo‘shgan ijodkorlarimiz asarlarini zamon talablari
darajasida tadqiq etish zaruratini quyidagicha ta’kidlagani ham buning isbotidir:
“Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy,
ilmiy qarashlarini o‘zida mujassam etgan nodir qo‘lyozmalarini jiddiy o‘rganish
payti keldi. Chunki, o‘zingizga ma’lumki, sho‘rolar zamonida tarixiy haqiqatni
bilishga intilish rag‘batlantirilmas edi, hukmron mafkuraga xizmat qilmaydigan
manbalar xalq ko‘zidan iloji boricha yiroq saqlanar edi”.
Ma’lumki, o‘zbek mumtoz she’riyati an’analarini o‘ziga xos davom ettirib,
xalqimiz ma’naviy hayoti tarixida o‘ziga xos iz qoldirgan Mohlaroyim-Nodira
adabiy merosi yuzasidan istiqlolga qadar ko‘plab ilmiy-tadqiqot ishlari amalga
oshirilgan. Lekin ularda Nodira istifoda etgan tarixiy obrazlar tizimi, ularning
turkiy va musulmon xalqlari adabiyoti an’analariga chambarchas bog‘liqligi,
mazkur obrazlarning o‘zbek adabiyotiga kirib kelish jarayonlari, ulardan shoira o‘z
ijodida qay darajada istifoda etgani, bu tipdagi obrazlarning ijodkor va salaflari
asarlarida qo‘llanish ko‘lami, ijodkor estetik maqsadi va badiiyat mushtarakligi
masalalari yaxlit tarzda o‘rganilgan emas. Vaholanki, shoiraning dunyoqarashi,
hissiyoti, kechinmalari va hayotiy xulosalari mazkur badiiy obrazlar vositasida
ifodalangan. Bu esa, o‘z navbatida, tarixiy obrazlar, ularga yuklangan o‘ziga xos
mazmun, bu mazmunning poetik ifodasi masalalarini maxsus o‘rganishning
dolzarb ekanini ko‘rsatadi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek mumtoz poeziyasida teran
mazmun va betakror badiiyat yuksak darajada uyg‘unlashgan nazmiy asarlari bilan
munosib mavqega ega shoira Nodiraning ijodi XX asrning ko‘pgina
adabiyotshunoslari va shoirlari diqqatini o‘ziga tortib keldi.
3

Jumladan, Sadriddin Ayniy, X.Zunnun, M.Alaviya, To‘xtasin Jalolov, Vohid
Zohidov, Lutfulla Olim, O‘tkir Rashidlarning shoira tarjimai holi, ijodiy merosiga
oid dastlabki tadqiqotlari ma’lum bo‘lsa, Nodira hayoti, she’riyatining o‘ziga
xosligi va badiiyati, devoni qo‘lyozmalari tom ma’noda Aziz Qayumov, Mahbuba
Qodirova, Nusratullo Jumayevlar tomonidan keng ilmiy doiraga ma’lum qilingan.
Xususan, A.Qayumov tomonidan birinchi marta shoira ijodiy merosidan
iborat saylanma nashr ettirilgan. M.Qodirovaning Mohlaroyimning Nodira, Komila
va Maknuna taxalluslari bilan bitilgan o‘zbek va fors-tojik tilidagi she’rlaridan
iborat devonlari qo‘lyozmalari, she’rlarining g‘oyaviy-badiiy jihatlari yuzasidan
amalga oshirgan tadqiqot va nashrlari e’tiborli. N.Jumaxo‘ja birinchi bor Nodira
asarlarini milliy istiqlol nuqtai nazaridan tahlil etgan.
Tadqiqotning maqsadi. Nodira ijodidagi tarixiy obrazlarning shoira poetik
fikrini ifoda etishdagi o‘rni, ularning manbalari, mazmun-mohiyati, genetik
kurtaklari, shoira ijodidagi o‘ziga xos jihatlari, mazkur obrazlar asosida yaratilgan
asarlar badiiyatini tadqiq etish va ilmiy-nazariy umumlashmalar chiqarish Bitiruv
malakaviy ishning bosh maqsadidir.
Tadqiqotning vazifalari:
- Nodira ijodidagi tarixiy obrazlar tizimini aniqlash va tahlil etish;
- tarixiy obrazlarning o‘zbek adabiyotidagi genetik kurtaklarini ko‘rsatib berish;
- ijodkor nazmiy asarlari tahlili asosida tarixiy va mifik obrazlar munosabatini
tadqiq qilish;
- shoira ijodidagi tarixiy obrazlar tasvirlangan asarlarning mazmuni va poetik fikr
uyg‘unligi, badiiy tasvir vositalarining ijodkor tafakkurini aks ettirishdagi o‘rni,
ijodkor badiiy mahorati masalalarini tahlildan o‘tkazish;
- ilmiy tadqiqot natijalaridan nazariy umumlashmalar chiqarish.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqot
natijalari o‘zbek mumtoz adabiyotidagi tarixiy shaxslar obrazining genetik
kurtaklari yuzasidan xulosalar bildirilgani bilan nazariy ahamiyatga ega. Bitiruv
malakaviy ish natijalari tarixiy shaxslar obrazining Nodira va salaflari ijodidagi
4

o‘rni, ijodkorlarning poetik mahoratini ochib berishdagi ahamiyati yuzasidan
xulosalar bildirishda muhim.
Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy
ishning nazariy va amaliy ahamiyatiga kelganda shuni aytish kerakki, mazkur ish
xalq-duolarining vujudga kelishi, xalq о ‘rtasida amal qilishi va badiiy tabiatini
nazariy jihatdan yoritishda dasturlik vazifasini ado etadi. Bitiruv malakaviy ishdan
oliy о ‘quv yurtlari filologiya fakultetlari talabalari uchun darsliklar, о ‘quv-metodik
q о ‘llanmalar yozishda, maxsus kurslar о ‘qishda foydalanish mumkinki, bu narsa
bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyatini belgilab beradi.
Bitiruv malakaviy ish tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki
bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I.BOB . O‘ZBEK MUMTOZ ADABIYOTIDA TARIXIY SHAXSLAR
OBRAZLARI
I.1. Nodira she’riyatida tarixiy shaxslar obrazi
Tarix va adabiyot bir-biriga chambarchas bog‘liq. Zero, ular biri ikkinchisini
to‘ldirib, jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. Tarix muayyan makon va zamon,
ma’lum shaxslar hayoti bilan bog‘liq voqealar haqidagi real ma’lumotlarni o‘zida
mujassam etsa, badiiy adabiyotning vazifasi o‘zgacharoq. Chunonchi, badiiy
adabiyot muayyan tarixiy hodisa yoki shaxslar kechmishini badiiy jihatdan
sayqallab, ohorli tashbeh va metaforalar orqali tasvirlaydi. Ijodkor asarida tarixiy
jarayon va tarixiy shaxs faoliyati bilan bog‘liq tasvirlarda o‘ta mubolag‘ali
chizgilardan ham foydalanishi mumkin. Natijada tasvir obyekti bo‘lgan hodisaning
o‘quvchi ongi va shuuriga ta’sir kuchi bir necha barobar oshadi, tarixiy shaxs
obraziga nisbatan ijobiy yoki salbiy fikr shakllanishiga zamin yaratiladi. Shu
ma’noda, badiiy adabiyotda tarixiy shaxslar obrazi tasviri ijodkorning qaysi
rakursdan yondashishiga qarab, kelgusida o‘quvchi tasavvurida yaxshilik yoki
yomonlik, saxiylik yoki baxillik, mardlik yoki nomardlik timsoliga, ijodkor orzu-
istaklarining ifodachisiga aylanishi mumkin.
O‘zbek mumtoz adabiyotida tarixiy shaxslar obrazi tasviri jihatidan boy
tajriba to‘plangan. Ularni biz, muayyan o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib,
shartli ravishda quyidagicha tasniflashimiz mumkin: 1. Islomgacha bo‘lgan davr
bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi; 2. Islom dini bilan bog‘liq tarixiy shaxslar
obrazi.
Bu tipdagi obrazlar barcha zamonlar ijodkorlari asarlaridan o‘rin olib,
muyyan ma’no va mohiyat kasb etgan. Bunday tarixiy shaxslar obraziga duch
kelinganda, odatda, u bilan bog‘liq tarixiy voqelik o‘quvchining ko‘z o‘ngida
gavdalanadi. Shu bois asarda muayyan tarixiy shaxs nomining zikr etilishi
zamirida ijodkorning aniq maqsadi aks etadi. Bu maqsad aksar hollarda ijodkor
yashagan davr muammolari bilan yoki uning adabiy-estetik ideali bilan bog‘liq
bo‘ladi.
6

Birinchi guruhdagi obrazlarni yana tarixiy va sinkretik obrazlar guruhiga
ham bo‘lish mumkin. Masalan, Afrosiyob, Xizr kabi obrazlar ayrim manbalarda
tarixiy shaxs sifatida ko‘rsatilsa, ayrimlarida mifik obraz sifatida qayd etiladi.
Mazkur tasnifga ko‘ra, turkiy xalqlarning islomgacha bo‘lgan tarixida yorqin iz
qoldirgan tarixiy shaxslardan Kultegin, Bilga xoqon, To‘nyuquq kabilarning
shaxsini tasvirlashga bag‘ishlangan qimmatli manbalar sifatida bitiktoshlarni qayd
qilish mumkin. Shuningdek, Alp Er To‘nga, O‘g‘uzxon haqidagi, turkiy
xalqlarning tarqalish tarixi bilan chambarchas bog‘liq Arkanaqun, Alanquva
voqealari bilan bog‘liq tarixiy voqeliklar tarixiylikdan ko‘ra, badiiy bo‘yoqlarga
boy tarzda ifodalangani kuzatiladi. Xususan, Islomdan keyingi davrlarda yaratilgan
tarixiy asarlarda turkiy xalqlar tarixiga oid qaydlar, jumladan, O‘g‘uzxon,
Alanquva hayotiga oid ma’lumotlar, Arkanaqun voqeasi turli xil shakllarda
saqlanib qolgan. Jumladan, Ollomurod Annaboy o‘g‘lining “O‘g‘uz, Alanquva va
Shayboniynoma” (XVII asr) asari uch qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismida
O‘g‘uzxon, Alanquvadan Chingizxongacha bo‘lgan voqealar tasviri, ikkinchi
qismda Qo‘ng‘irot urug‘ining ajdodlari, uchinchi qismda esa Shayboniyxon tarixi
yoritilgan. Asar boshida Nuh voqeasidan boshlab turkiy xalqlarning shajarasi,
ularning shakllanishi bilan birga Chingizxongacha bo‘lgan voqealar bayon
qilingan.
S h ermuhammad Munisning “Firdavs ul-iqbol” asari Xiva xonlari tarixiga
bag‘ishlangan. Asar turkiy xalqlarning bobosi sanalmish Yofas tarixidan boshlanib
Olloqulixon davrigacha bo‘lgan voqealarni o‘z ichiga qamrab olgan. Muhammad
Yusuf Bayoniyning “Shajarai Xorazmshohiy” asari ham Munis asari singari
an’anaviy tarzda Odam alayhissalomdan Yofasgacha bo‘lgan voqealar bayoni
qisqacha berilib, keyin 1913 yilgacha bo‘lgan voqealar tarixi bitiladi.
Muhammad Sharif bin Muhammad Naqining “Toj ut-tavorix” asari Buxoro
hukmdori Amir Haydarga bag‘ishlangan. Asarda dastlab mang‘itlar sulolasi
tarixining O‘g‘uzxondan boshlanishi yoziladi. Keyin turkiy xalqlarning tarqalishi,
Chingizxon va shayboniylar tarixi yoritilgan.
7

“Habib us-siyar” asarida ketma-ket dunyo tarixida iz qoldirgan sulolalar,
Eron podsholari, Muhammad payg‘ambar va uning safdoshlari, xalifalar,
Chingizxon avlodlari, temuriylar, o‘zbek xonlari va nihoyat safaviylar tarixi
yoritiladi.
Mazkur asarlar tarixiy mavzuda bo‘lishi bilan birga badiiy bo‘yoqlarga
boyligi bilan ham alohida ahamiyatga ega. Ularda tarixiy shaxslar haqidagi
ma’lumotlar poetik tasvir vositalari orqali mubolag‘ali tasvirlanadi. Bu hol, avvalo,
mualliflar o‘z asarining o‘quvchi uchun zerikarli bo‘lib qolmasligi uchun voqealar
tasvirini badiiylashtirgani bilan izohlanadi. Bunday usul asarning ta’sir kuchini
oshiradi, natijada tarixiy shaxslar o‘quvchi uchun buyuklik, qudrat, jasorat timsoli
sifatida namoyon bo‘ladi. Bu hol XX asrgacha bo‘lgan Sharq xalqlari
tarixnavisligiga xos bo‘lgan muhim jihatdir. Shu bois bu turdagi manbalarga o‘z
davridayoq Ibn Sino, Forobiy, F.Rouzental, V.V.Bartoldlar adabiy-tarixiy asarlar
sifatida baho bergan. Prof. N.Jabborov va N.Shodmonovlar Ogahiyning tarixiy
mavzudagi asarlarini tadqiq qilar ekanlar, ularning badiiy-tarixiy nasr namunasi
ekanini dalillaydilar. Shu asosga ko‘ra, aytish mumkinki, mazkur tipdagi manbalar
ta’sirida tarixiy shaxslar bilan bog‘liq haqiqatlar kelgusi avlodlarga badiiy shaklda
yetib kelgan. Ularning aksar namunalari shu darajada yuksak badiiyat bilan
yozilganki, hatto bu hol shu tipdagi asarlarda tarixiy shaxslar haqida keltirilgan
ma’lumotlarning tarixiy haqiqat sifatida qabul qilinishiga monelik qilgan.
X.Egamov va N.Rahmonovlar o‘zbek adabiyotining shakllanishida qadimgi
turkiy xalqlar kechmishiga oid O‘rxun-Yenisey yozma yodgorliklari, Kultegin
yodnomasi kabi obidalar alohida o‘rin tutishini alohida qayd etganlar: “Folklorning
qadimgi turkiy adabiyotga kuchli ta’sir etganligi mavjud haqiqat. Bu bevosita
yodnomalardagi qahramonlarga xarakteristika berishda, poetik stilistika,
grammatik formalarda va so‘z ifodalashda ko‘rinadi. Jumladan, Kul tegin katta
yodnomasidagi olti hikoyada tarixiy fakt va afsonalarning sinkretik holati asosiy
o‘rin tutadi. Bu hikoyalar dastlabki turk xoqoni Bo‘mun va Istami, Eltarish hoqon
va Qapag‘an xoqon, Bilga xoqon va Kul tegin haqidagi hikoyalardir. Bu
yodnomalar asosida bunyodga kelgan asarlarda ijtimoiy borliq tasvirlanibgina
8

qolmay, balki xalqimizning intilishi, orzu-umidlari va ideallarini fantastik tarzda
ifodalashga intilishlar bo‘lgan”. Binobarin, mazkur adabiy yodgorliklarda tarixiy
shaxslar obrazi ilk bor o‘ziga xos talqin etilgani kuzatiladi.
Turkiy xalqlar tarixi bilan bog‘liq bitiktoshlar xalq dunyoqarashi, tarixiga
bo‘lgan munosabatni bilishda muhimdir. Ana shunday bitiktoshlardan birining
xususiyati to‘g‘risida N.Rahmonov quyidagicha yozadi: “Turk xoqonligidagi
xalqlarning ahvoli, madaniy-iqtisodiy hayoti va davlat boshliqlarining ma’naviy
olami, davlatni boshqarishdagi roli, xoqonning to‘rt tarafdagi xalqqa qo‘shin tortib,
katta territoriyani turk xoqonligiga birlashtirganligi haqida turk xalqining
tabg‘achlarga aldanib, ularga qaram bo‘lib qolishlari va turk xalqining chekkan
iztiroblari haqida bitik muallifi Yo‘llug‘ teginning so‘z yuritishidan maqsadi
o‘quvchini keyingi voqealar, sarguzashtlarni to‘g‘ri va oson tushunishga
tayyorlashdir, keyingi hikoya qilinadigan voqealar haqida tasavvur uyg‘otishdir.
Bitigtosh Kultegin sharafiga qo‘yilgan bo‘lsa-da, muallif faqat Kulteginning harbiy
jasoratini madh qilishni, uni ko‘klarga ko‘tarib maqtashni o‘z oldiga maqsad qilib
qo‘ymaydi, balki turk xoqonligining ijtimoiy-siyosiy hayoti, xalq bilan davlat
boshliqlari o‘rtasidagi munosabat, davlatni boshqarishdagi xoqonlarning
xizmatlari, ya’ni qaysi xoqon hokimiyatni qanday boshqarganligini atroflicha
ko‘rsatishni maqsad qilib qo‘ygan. Butun bir xalq va davlat taqdiri hikoyachining
diqqat markazida turadi”. Olim bunday bitigtoshlar badiiy asarning o‘ziga xos
namunasi ekanligini ham e’tirof etadi.
Shuningdek, Turon va Eron xalqlari o‘rtasida tarqalgan tarixiy-badiiy
asarlarda Alp Er To‘nga – Afrosiyob turkiy xalqlarning faxri hisoblansa, eroniylar
uchun bosqinchi timsolida gavdalanadi. Chunonchi, A.Abdurahmonov Alp Er
To‘nga – Afrosiyob to‘g‘risidagi ma’lumotlar “Avesto”dan oldingi manbalarda
ham uchrashini qayd etib, mana bunday yozadi: “Alp Er To‘nga – Afrosiyob
mavzusida yaratilgan asarlar turkiy hamda fors-tojik adabiyotida katta sahifani
tashkil etadi. Afrosiyob obrazi fors-tojik adabiyotida yanada keng yoritilgandir.
Firdavsiyning “Shohnoma”, Xoja Amidi Atoiyning “Shohnoma”ga o‘xshatma
tarzida bitilgan “Barzunoma” dostonida ham Afrosiyob ruhiy kechinmalari butun
9

murakkabligi bilan ko‘rsatilgan. Tarixchi Mirxond (XY asr)ning 7 qismdan iborat
“Ravzat us-safo” kitobining birinchi qismida ham Afrosiyob tasviriga o‘rin
berilgan. Demak, Alp Er To‘nga – Afrosiyob obrazi XXY asr davomida tarixchi,
shoir va yozuvchilar, hatto keyingi asrlarda tadqiqotchilarning bu qadar e’tiborini
tortganligining boisi nimada? Shubhasiz, bu masalaning yagona va aniq javobi
shunday: Alp Er To‘nga – Afrosiyobni qadimgi turkiy xalqlarning qahramoni,
hukmdori deb kifoyalanish masalaning mohiyatini ochmaydi. Turkiy xalqlarga xos
bahodirlik, mardlik, donolik, zukkolik, davlatni adolat bilan boshqarish, turkiy
qavmlarni birlashtirish siyosati Alp Er To‘nga – Afrosiyob obrazi yaratilgan
asarlar g‘oyasida mujassamligidadir”.
Xulosa qilib aytganda, o‘zbek adabiyotining uzoq tarixiy taraqqiyoti
davomida tarixiy shaxslar obrazi, ular shaxsiyatining badiiy talqini, obrazning
badiiy talqiniga yuklangan mazmun borgan sari takomillashib borgan. Ba’zida
tarixiy shaxslar bilan bog‘liq haqiqatlar davr o‘tishi bilan muayyan darajada
ideallashtirilgan. Shu bilan birga, ijodkorlarning tarixiy shaxs hayoti bilan bog‘liq
qissalarga o‘quvchining qiziqishini orttirish, oddiy faktik ma’lumotlar bilan
cheklanib qolmay, ularning badiiy qayta ishlanishiga erishish yo‘lidagi izlanishlari
bu boradagi adabiy-estetik tajribaning oshib borganidan dalolat beradi. Natijada,
ayrim tarixiy shaxslarning obrazi badiiy adabiyot orqali o‘quvchilar tasavvurida
ham tarixiy, ham ideal shaxs sifatida gavdalangan. O‘z navbatida, o‘sha tarixiy
shaxslar obrazi ijodkor va xalqning orzu-istaklari, intilishlarining ifodachisiga,
ezgulik, mardlik va komillik timsoliga aylangan.
Ushbu fasldagi tadqiqot va ilmiy kuzatishlar natijalari quyidagicha
umumlashtirildi:
1. Tarixiy shaxslar obrazi genetik kurtaklarini o‘zbek mumtoz adabiyoti misolida:
1) islomgacha bo‘lgan davrlarga oid; 2) islom dini bilan bog‘liq tarixiy shaxslar
obrazi tarzida tasnif etish mumkin. Kultegin, Bilga xoqon, To‘nyuquq obrazlari
tadqiqi tarixiy obrazlar genezisi qadimiyligidan darak beradi.
10

2. Islom davri adabiyotida tarixiy shaxslar obrazi bir qator o‘ziga xos
xususiyatlarga ega. Bunda asosan iymon, e’tiqod, ezgu amallar, insonning
Yaratgan oldida mas’ul ekani kabi mezonlar yetakchilik qilgani kuzatiladi.
1 .2 . “Oltin beshik” voqeasining Nodira lirikasida talqini
Nodira lirikasida asosan islom dini tarixi va shoiraning o‘zi yashagan davr
bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazlari o‘ziga xos poetik talqin etilgani kuzatiladi.
Adabiyotshunos M.Qodirova Nodira devonining 1963 yilgi nashrida shoira
asarlarida uchraydigan qirqdan ortiq tarixiy va mifik obrazlar ko‘rsatkichini ilova
qilgan. Bundan tashqari, olima shoira lirikasidagi tarixiy shaxslar obrazlariga
yangicha qarashlar asosida baho bergani ma’lum.
N.Jumaxo‘ja esa “Nodira devonida islom dini arkonlari, payg‘ambaru
sahobalar va hadisi sharif to‘g‘risida talay she’ru timsollar mavjudki, ularni o‘rni
bilan, imkon darajasida tadqiq etmoq zarur”,-degan xulosani bildiradi.
Darhaqiqat, shoira dunyoqarashining takomilida o‘zi mansub bo‘lgan islom
dunyosining ma’naviy ta’siri katta. Nodira devonida Alloh taolo, payg‘ambar
alayhissalom betakror badiiyat bilan vasf etiladi. Tarixiy obrazlar teran mazmun
mutanosibligida talqin qilinadi. Bu shoiraning kalom ilmini, islom dini va
millatimiz tarixini chuqur bilganidan dalolat beradi.
Nazmni qur’oniy mavzu va poetik talqin bilan boyitish Sharq adabiyotiga
xos anana bo‘lib, Nodira she’riyati ham bundan mustasno emas. Shoiraning hamd,
na’t mavzusidagi g‘azallari teran ma’no va go‘zal badiiy shakl uyg‘unligi jihatidan
alohida ajralib turadi. Devon tartib berar ekan, u mavjud an’anaga muvofiq
debochani hamd va na’t bilan boshlaydi. O‘zbek va forsiy tildagi g‘azallari ham
hamd va na’tlar bilan boshlanadi. Ma’lumki, na’t g‘azal deb Muhammad
payg‘ambar maqtoviga bag‘ishlangan g‘azallarga aytiladi. Z.G‘afforova musulmon
sharq xalqlari adabiyotida an’anaviylashgan na’t she’rlarni vasf, me’rojnoma va
shafoatga bo‘lb o‘rganadi. Nodira ijodiyotidagi na’t she’rlar ham asosan, vasf,
me’rojnoma va shafoat-faxriya mazmunida. Ularda Muhammad payg‘ambarning
11

so‘nggi payg‘ambar ekanligi, olam u tufayli yaratilganligi, qiyomat kunida
payg‘ambar shafoati bois ummatlarining barcha gunohlari kechirilishi ohorli
mazmun va betakror tashbihlar vositasida ifodalanadi..
Jumladan, debochada Tangri hamdidan keyin quyidagi forsiy baytlar
keltirilgan:
Ahmadki, habibi Haq taolost,
Kavnayn zi nuri o‘ huvaydost.
Az zulmati ma’siyat chi bok ast,
Xurshidi jamoli o‘ mujallost.
Mazmuni: Ahmad (Muhammad) Haq taoloning do‘stidir,
Ikki olam uning nuridan namoyondir.
Gunohlar zulmatidan ne qo‘rqinch bo‘lsin,
Axir (Muhammad payg‘ambar)
jamolining quyoshi porlagan-ku!
Mana bu o‘zbekcha misralar ham koinot sarvari na’tida Nodiraning o‘ziga
xos nazm namunalarini yaratgani isbotidir:
Muhammadkim, nabilar xotamidur,
Bisoti lam’i Alloh mahramidur,
Agar har kimsakim tab’iyat aylar,
Saodatning savobi a’zamidur.
Ikkala she’r mohiyatan bir-birini to‘ldiradi. Birinchisida Nodira Muhammad
alayhissalom Haq taoloning habibi, ikki olam uning nuridan paydo bo‘lgan, uning
jamoli quyoshdek hamma yerni yoritib turganda, ma’siyat qorong‘iligidan
qo‘rqinchga o‘rin qolmaydi, deb rasuli akramni ulug‘laydi. Shoira bu o‘rinda
dastlab islom dini aqidasiga ko‘ra, olam Muhammad payg‘ambar tufayli
yaratilgani, unga ummat bo‘lish nechog‘lik sharafli ekani, Rasuli akramning
qiyomat kunida o‘z ummatlariga shafe’ligi, jumladan Nodira ham o‘sha ummatlar
12

$qatorida shafoatdan umidvorligi ifodalanadi. Keyingi she’rda esa, Muhammad alayhissalomning “nabiylar xotami” – oxirgi payg‘ambar ekani, insoniyatni to‘g‘ri yo‘lga boshlovchi, saodatga yetaklovchi ekanligi, unga tab’iyat aylagan, ya’ni unga ergashganlar savobi a’zamga noil bo‘lishi badiiy talqin etilgan. Munojot g‘azaldan olingan mana bu baytda Muhammad payg‘ambarning qiyomat kunida o‘z ummatlarining gunohini Tangridan so‘rovchi shafe’ligi bilan bog‘liq qarashlar o‘z ifodasini topgan. Unga ko‘ra, Nodira o‘zining gunohkor ekanligini aytib, Yaratgandan Muhammad payg‘ambarning haqqi hurmati bandalari, jumladan, o‘z gunohlarini kechirishni so‘raydi: Y o rab, ba haqqi Ahmadi Muxtoru oli o‘, Baxshoy churmi banda ba altofi Kibriyo. Mazmuni: Ey Xudo, Ahmadi Muxtorning urug‘-aymog‘lari haqqi, Kibriyolik lutfing bilan bandalaring gunohini kechir. \ Mohlaroyim ijodida xulafoi roshidin vasfiga bag‘ishlangan she’rlar ko‘p bo‘lmasa-da, ularning fazilati, islom dini rivojidagi xizmatlari vasf etilgan misralarni uchratish mumkin. Masalan, mana bu ruboiyda dastlabki to‘rt xalifa – islomning ilk davrlarida Abu Bakrning Muhammad alayhissalomga hamrohlik qilib, mushriklardan qochib g‘orga yashirinish voqeasi, hazrati Umarning odilligi, Usmon va Alilarning dinni mustahkamlash yo‘lidagi xizmatlari tasvirlangan: Erdi Bubakr yori g‘or anga, Umar adl etti ustuvor anga, Qildi Usmon charog‘idin ravshan, Murtazo erdi do‘stvor anga. Umuman, Nodiraning na’t va manqabat she’rlarida umummusulmon adabiyotiga xos tarzda Muhammad payg‘ambarning fazilatlari, yaqinlarining islom tamadduni yuksalishidagi xizmatlari o‘ziga xos pafos hamda ohorli tashbihlar vositasida ifodalangan. 13$