Nodira she'riyatida ishq talqini va ruhiyat tasviri

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19000UZS
Hajmi	80.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

85 Sotish

Nodira she'riyatida ishq talqini va ruhiyat tasviri

Sotib olish

NODIRA SHE'RIYATIDA ISHQ TALQINI VA RUHIYAT TASVIRI
MUNDARIJA:
KIRISH 3
I.BOB. O’ZBEK MUMTOZ ADABIYOTIDA TARIXIY SHAXSLAR
OBRAZLARI 6
1.1. Nodira she’riyatida tarixiy shaxslar obrazi 6
1.2. “Oltin beshik” voqeasining Nodira lirikasida talqini 11
II.BOB. TARIXIY OBRAZLAR TASVIRIDA BADIIY MAHORAT 26
2.1. Shoir yaratgan obrazlar tasvirida fikr izchilligi 26
2.2. Tarixiy obrazlar talqinida she’riy san’atlarning o’rni 32
XULOSA 39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 43
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Yurtimiz mustaqillikka erishgach, ajdodlarimiz
tomonidan yaratilgan bebaho adabiy merosni yangicha mezonlar asosida xolisona
tadqiq qilish uchun har qachongidan ham dolzarb vazifa sifatida kun tartibiga
qo‘yildi. Prezidentimiz I.A.Karimov dunyo madaniyati va ma’naviyatini
yuksaltirishga beqiyos hissa qo‘shgan ijodkorlarimiz asarlarini zamon talablari
darajasida tadqiq etish zaruratini quyidagicha ta’kidlagani ham buning isbotidir:
“Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy,
ilmiy qarashlarini o‘zida mujassam etgan nodir qo‘lyozmalarini jiddiy o‘rganish
payti keldi. Chunki, o‘zingizga ma’lumki, sho‘rolar zamonida tarixiy haqiqatni
bilishga intilish rag‘batlantirilmas edi, hukmron mafkuraga xizmat qilmaydigan
manbalar xalq ko‘zidan iloji boricha yiroq saqlanar edi”.
Ma’lumki, o‘zbek mumtoz she’riyati an’analarini o‘ziga xos davom ettirib,
xalqimiz ma’naviy hayoti tarixida o‘ziga xos iz qoldirgan Mohlaroyim-Nodira
adabiy merosi yuzasidan istiqlolga qadar ko‘plab ilmiy-tadqiqot ishlari amalga
oshirilgan. Lekin ularda Nodira istifoda etgan tarixiy obrazlar tizimi, ularning
turkiy va musulmon xalqlari adabiyoti an’analariga chambarchas bog‘liqligi,
mazkur obrazlarning o‘zbek adabiyotiga kirib kelish jarayonlari, ulardan shoira o‘z
ijodida qay darajada istifoda etgani, bu tipdagi obrazlarning ijodkor va salaflari
asarlarida qo‘llanish ko‘lami, ijodkor estetik maqsadi va badiiyat mushtarakligi
masalalari yaxlit tarzda o‘rganilgan emas. Vaholanki, shoiraning dunyoqarashi,
hissiyoti, kechinmalari va hayotiy xulosalari mazkur badiiy obrazlar vositasida
ifodalangan. Bu esa, o‘z navbatida, tarixiy obrazlar, ularga yuklangan o‘ziga xos
mazmun, bu mazmunning poetik ifodasi masalalarini maxsus o‘rganishning
dolzarb ekanini ko‘rsatadi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek mumtoz poeziyasida teran
mazmun va betakror badiiyat yuksak darajada uyg‘unlashgan nazmiy asarlari bilan
munosib mavqega ega shoira Nodiraning ijodi XX asrning ko‘pgina
adabiyotshunoslari va shoirlari diqqatini o‘ziga tortib keldi.
3

Jumladan, Sadriddin Ayniy, X.Zunnun, M.Alaviya, To‘xtasin Jalolov, Vohid
Zohidov, Lutfulla Olim, O‘tkir Rashidlarning shoira tarjimai holi, ijodiy merosiga
oid dastlabki tadqiqotlari ma’lum bo‘lsa, Nodira hayoti, she’riyatining o‘ziga
xosligi va badiiyati, devoni qo‘lyozmalari tom ma’noda Aziz Qayumov, Mahbuba
Qodirova, Nusratullo Jumayevlar tomonidan keng ilmiy doiraga ma’lum qilingan.
Xususan, A.Qayumov tomonidan birinchi marta shoira ijodiy merosidan
iborat saylanma nashr ettirilgan. M.Qodirovaning Mohlaroyimning Nodira, Komila
va Maknuna taxalluslari bilan bitilgan o‘zbek va fors-tojik tilidagi she’rlaridan
iborat devonlari qo‘lyozmalari, she’rlarining g‘oyaviy-badiiy jihatlari yuzasidan
amalga oshirgan tadqiqot va nashrlari e’tiborli. N.Jumaxo‘ja birinchi bor Nodira
asarlarini milliy istiqlol nuqtai nazaridan tahlil etgan.
Tadqiqotning maqsadi. Nodira ijodidagi tarixiy obrazlarning shoira poetik
fikrini ifoda etishdagi o‘rni, ularning manbalari, mazmun-mohiyati, genetik
kurtaklari, shoira ijodidagi o‘ziga xos jihatlari, mazkur obrazlar asosida yaratilgan
asarlar badiiyatini tadqiq etish va ilmiy-nazariy umumlashmalar chiqarish Bitiruv
malakaviy ishning bosh maqsadidir.
Tadqiqotning vazifalari:
- Nodira ijodidagi tarixiy obrazlar tizimini aniqlash va tahlil etish;
- tarixiy obrazlarning o‘zbek adabiyotidagi genetik kurtaklarini ko‘rsatib berish;
- ijodkor nazmiy asarlari tahlili asosida tarixiy va mifik obrazlar munosabatini
tadqiq qilish;
- shoira ijodidagi tarixiy obrazlar tasvirlangan asarlarning mazmuni va poetik fikr
uyg‘unligi, badiiy tasvir vositalarining ijodkor tafakkurini aks ettirishdagi o‘rni,
ijodkor badiiy mahorati masalalarini tahlildan o‘tkazish;
- ilmiy tadqiqot natijalaridan nazariy umumlashmalar chiqarish.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqot
natijalari o‘zbek mumtoz adabiyotidagi tarixiy shaxslar obrazining genetik
kurtaklari yuzasidan xulosalar bildirilgani bilan nazariy ahamiyatga ega. Bitiruv
malakaviy ish natijalari tarixiy shaxslar obrazining Nodira va salaflari ijodidagi
4

o‘rni, ijodkorlarning poetik mahoratini ochib berishdagi ahamiyati yuzasidan
xulosalar bildirishda muhim.
Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy
ishning nazariy va amaliy ahamiyatiga kelganda shuni aytish kerakki, mazkur ish
xalq-duolarining vujudga kelishi, xalq о ‘rtasida amal qilishi va badiiy tabiatini
nazariy jihatdan yoritishda dasturlik vazifasini ado etadi. Bitiruv malakaviy ishdan
oliy о ‘quv yurtlari filologiya fakultetlari talabalari uchun darsliklar, о ‘quv-metodik
q о ‘llanmalar yozishda, maxsus kurslar о ‘qishda foydalanish mumkinki, bu narsa
bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyatini belgilab beradi.
Bitiruv malakaviy ish tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki
bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I.BOB . O‘ZBEK MUMTOZ ADABIYOTIDA TARIXIY SHAXSLAR
OBRAZLARI
I.1. Nodira she’riyatida tarixiy shaxslar obrazi
Tarix va adabiyot bir-biriga chambarchas bog‘liq. Zero, ular biri ikkinchisini
to‘ldirib, jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. Tarix muayyan makon va zamon,
ma’lum shaxslar hayoti bilan bog‘liq voqealar haqidagi real ma’lumotlarni o‘zida
mujassam etsa, badiiy adabiyotning vazifasi o‘zgacharoq. Chunonchi, badiiy
adabiyot muayyan tarixiy hodisa yoki shaxslar kechmishini badiiy jihatdan
sayqallab, ohorli tashbeh va metaforalar orqali tasvirlaydi. Ijodkor asarida tarixiy
jarayon va tarixiy shaxs faoliyati bilan bog‘liq tasvirlarda o‘ta mubolag‘ali
chizgilardan ham foydalanishi mumkin. Natijada tasvir obyekti bo‘lgan hodisaning
o‘quvchi ongi va shuuriga ta’sir kuchi bir necha barobar oshadi, tarixiy shaxs
obraziga nisbatan ijobiy yoki salbiy fikr shakllanishiga zamin yaratiladi. Shu
ma’noda, badiiy adabiyotda tarixiy shaxslar obrazi tasviri ijodkorning qaysi
rakursdan yondashishiga qarab, kelgusida o‘quvchi tasavvurida yaxshilik yoki
yomonlik, saxiylik yoki baxillik, mardlik yoki nomardlik timsoliga, ijodkor orzu-
istaklarining ifodachisiga aylanishi mumkin.
O‘zbek mumtoz adabiyotida tarixiy shaxslar obrazi tasviri jihatidan boy
tajriba to‘plangan. Ularni biz, muayyan o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib,
shartli ravishda quyidagicha tasniflashimiz mumkin: 1. Islomgacha bo‘lgan davr
bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi; 2. Islom dini bilan bog‘liq tarixiy shaxslar
obrazi.
Bu tipdagi obrazlar barcha zamonlar ijodkorlari asarlaridan o‘rin olib,
muyyan ma’no va mohiyat kasb etgan. Bunday tarixiy shaxslar obraziga duch
kelinganda, odatda, u bilan bog‘liq tarixiy voqelik o‘quvchining ko‘z o‘ngida
gavdalanadi. Shu bois asarda muayyan tarixiy shaxs nomining zikr etilishi
zamirida ijodkorning aniq maqsadi aks etadi. Bu maqsad aksar hollarda ijodkor
yashagan davr muammolari bilan yoki uning adabiy-estetik ideali bilan bog‘liq
bo‘ladi.
6

Birinchi guruhdagi obrazlarni yana tarixiy va sinkretik obrazlar guruhiga
ham bo‘lish mumkin. Masalan, Afrosiyob, Xizr kabi obrazlar ayrim manbalarda
tarixiy shaxs sifatida ko‘rsatilsa, ayrimlarida mifik obraz sifatida qayd etiladi.
Mazkur tasnifga ko‘ra, turkiy xalqlarning islomgacha bo‘lgan tarixida yorqin iz
qoldirgan tarixiy shaxslardan Kultegin, Bilga xoqon, To‘nyuquq kabilarning
shaxsini tasvirlashga bag‘ishlangan qimmatli manbalar sifatida bitiktoshlarni qayd
qilish mumkin. Shuningdek, Alp Er To‘nga, O‘g‘uzxon haqidagi, turkiy
xalqlarning tarqalish tarixi bilan chambarchas bog‘liq Arkanaqun, Alanquva
voqealari bilan bog‘liq tarixiy voqeliklar tarixiylikdan ko‘ra, badiiy bo‘yoqlarga
boy tarzda ifodalangani kuzatiladi. Xususan, Islomdan keyingi davrlarda yaratilgan
tarixiy asarlarda turkiy xalqlar tarixiga oid qaydlar, jumladan, O‘g‘uzxon,
Alanquva hayotiga oid ma’lumotlar, Arkanaqun voqeasi turli xil shakllarda
saqlanib qolgan. Jumladan, Ollomurod Annaboy o‘g‘lining “O‘g‘uz, Alanquva va
Shayboniynoma” (XVII asr) asari uch qismdan iborat bo‘lib, birinchi qismida
O‘g‘uzxon, Alanquvadan Chingizxongacha bo‘lgan voqealar tasviri, ikkinchi
qismda Qo‘ng‘irot urug‘ining ajdodlari, uchinchi qismda esa Shayboniyxon tarixi
yoritilgan. Asar boshida Nuh voqeasidan boshlab turkiy xalqlarning shajarasi,
ularning shakllanishi bilan birga Chingizxongacha bo‘lgan voqealar bayon
qilingan.
S h ermuhammad Munisning “Firdavs ul-iqbol” asari Xiva xonlari tarixiga
bag‘ishlangan. Asar turkiy xalqlarning bobosi sanalmish Yofas tarixidan boshlanib
Olloqulixon davrigacha bo‘lgan voqealarni o‘z ichiga qamrab olgan. Muhammad
Yusuf Bayoniyning “Shajarai Xorazmshohiy” asari ham Munis asari singari
an’anaviy tarzda Odam alayhissalomdan Yofasgacha bo‘lgan voqealar bayoni
qisqacha berilib, keyin 1913 yilgacha bo‘lgan voqealar tarixi bitiladi.
Muhammad Sharif bin Muhammad Naqining “Toj ut-tavorix” asari Buxoro
hukmdori Amir Haydarga bag‘ishlangan. Asarda dastlab mang‘itlar sulolasi
tarixining O‘g‘uzxondan boshlanishi yoziladi. Keyin turkiy xalqlarning tarqalishi,
Chingizxon va shayboniylar tarixi yoritilgan.
7

“Habib us-siyar” asarida ketma-ket dunyo tarixida iz qoldirgan sulolalar,
Eron podsholari, Muhammad payg‘ambar va uning safdoshlari, xalifalar,
Chingizxon avlodlari, temuriylar, o‘zbek xonlari va nihoyat safaviylar tarixi
yoritiladi.
Mazkur asarlar tarixiy mavzuda bo‘lishi bilan birga badiiy bo‘yoqlarga
boyligi bilan ham alohida ahamiyatga ega. Ularda tarixiy shaxslar haqidagi
ma’lumotlar poetik tasvir vositalari orqali mubolag‘ali tasvirlanadi. Bu hol, avvalo,
mualliflar o‘z asarining o‘quvchi uchun zerikarli bo‘lib qolmasligi uchun voqealar
tasvirini badiiylashtirgani bilan izohlanadi. Bunday usul asarning ta’sir kuchini
oshiradi, natijada tarixiy shaxslar o‘quvchi uchun buyuklik, qudrat, jasorat timsoli
sifatida namoyon bo‘ladi. Bu hol XX asrgacha bo‘lgan Sharq xalqlari
tarixnavisligiga xos bo‘lgan muhim jihatdir. Shu bois bu turdagi manbalarga o‘z
davridayoq Ibn Sino, Forobiy, F.Rouzental, V.V.Bartoldlar adabiy-tarixiy asarlar
sifatida baho bergan. Prof. N.Jabborov va N.Shodmonovlar Ogahiyning tarixiy
mavzudagi asarlarini tadqiq qilar ekanlar, ularning badiiy-tarixiy nasr namunasi
ekanini dalillaydilar. Shu asosga ko‘ra, aytish mumkinki, mazkur tipdagi manbalar
ta’sirida tarixiy shaxslar bilan bog‘liq haqiqatlar kelgusi avlodlarga badiiy shaklda
yetib kelgan. Ularning aksar namunalari shu darajada yuksak badiiyat bilan
yozilganki, hatto bu hol shu tipdagi asarlarda tarixiy shaxslar haqida keltirilgan
ma’lumotlarning tarixiy haqiqat sifatida qabul qilinishiga monelik qilgan.
X.Egamov va N.Rahmonovlar o‘zbek adabiyotining shakllanishida qadimgi
turkiy xalqlar kechmishiga oid O‘rxun-Yenisey yozma yodgorliklari, Kultegin
yodnomasi kabi obidalar alohida o‘rin tutishini alohida qayd etganlar: “Folklorning
qadimgi turkiy adabiyotga kuchli ta’sir etganligi mavjud haqiqat. Bu bevosita
yodnomalardagi qahramonlarga xarakteristika berishda, poetik stilistika,
grammatik formalarda va so‘z ifodalashda ko‘rinadi. Jumladan, Kul tegin katta
yodnomasidagi olti hikoyada tarixiy fakt va afsonalarning sinkretik holati asosiy
o‘rin tutadi. Bu hikoyalar dastlabki turk xoqoni Bo‘mun va Istami, Eltarish hoqon
va Qapag‘an xoqon, Bilga xoqon va Kul tegin haqidagi hikoyalardir. Bu
yodnomalar asosida bunyodga kelgan asarlarda ijtimoiy borliq tasvirlanibgina
8

qolmay, balki xalqimizning intilishi, orzu-umidlari va ideallarini fantastik tarzda
ifodalashga intilishlar bo‘lgan”. Binobarin, mazkur adabiy yodgorliklarda tarixiy
shaxslar obrazi ilk bor o‘ziga xos talqin etilgani kuzatiladi.
Turkiy xalqlar tarixi bilan bog‘liq bitiktoshlar xalq dunyoqarashi, tarixiga
bo‘lgan munosabatni bilishda muhimdir. Ana shunday bitiktoshlardan birining
xususiyati to‘g‘risida N.Rahmonov quyidagicha yozadi: “Turk xoqonligidagi
xalqlarning ahvoli, madaniy-iqtisodiy hayoti va davlat boshliqlarining ma’naviy
olami, davlatni boshqarishdagi roli, xoqonning to‘rt tarafdagi xalqqa qo‘shin tortib,
katta territoriyani turk xoqonligiga birlashtirganligi haqida turk xalqining
tabg‘achlarga aldanib, ularga qaram bo‘lib qolishlari va turk xalqining chekkan
iztiroblari haqida bitik muallifi Yo‘llug‘ teginning so‘z yuritishidan maqsadi
o‘quvchini keyingi voqealar, sarguzashtlarni to‘g‘ri va oson tushunishga
tayyorlashdir, keyingi hikoya qilinadigan voqealar haqida tasavvur uyg‘otishdir.
Bitigtosh Kultegin sharafiga qo‘yilgan bo‘lsa-da, muallif faqat Kulteginning harbiy
jasoratini madh qilishni, uni ko‘klarga ko‘tarib maqtashni o‘z oldiga maqsad qilib
qo‘ymaydi, balki turk xoqonligining ijtimoiy-siyosiy hayoti, xalq bilan davlat
boshliqlari o‘rtasidagi munosabat, davlatni boshqarishdagi xoqonlarning
xizmatlari, ya’ni qaysi xoqon hokimiyatni qanday boshqarganligini atroflicha
ko‘rsatishni maqsad qilib qo‘ygan. Butun bir xalq va davlat taqdiri hikoyachining
diqqat markazida turadi”. Olim bunday bitigtoshlar badiiy asarning o‘ziga xos
namunasi ekanligini ham e’tirof etadi.
Shuningdek, Turon va Eron xalqlari o‘rtasida tarqalgan tarixiy-badiiy
asarlarda Alp Er To‘nga – Afrosiyob turkiy xalqlarning faxri hisoblansa, eroniylar
uchun bosqinchi timsolida gavdalanadi. Chunonchi, A.Abdurahmonov Alp Er
To‘nga – Afrosiyob to‘g‘risidagi ma’lumotlar “Avesto”dan oldingi manbalarda
ham uchrashini qayd etib, mana bunday yozadi: “Alp Er To‘nga – Afrosiyob
mavzusida yaratilgan asarlar turkiy hamda fors-tojik adabiyotida katta sahifani
tashkil etadi. Afrosiyob obrazi fors-tojik adabiyotida yanada keng yoritilgandir.
Firdavsiyning “Shohnoma”, Xoja Amidi Atoiyning “Shohnoma”ga o‘xshatma
tarzida bitilgan “Barzunoma” dostonida ham Afrosiyob ruhiy kechinmalari butun
9

murakkabligi bilan ko‘rsatilgan. Tarixchi Mirxond (XY asr)ning 7 qismdan iborat
“Ravzat us-safo” kitobining birinchi qismida ham Afrosiyob tasviriga o‘rin
berilgan. Demak, Alp Er To‘nga – Afrosiyob obrazi XXY asr davomida tarixchi,
shoir va yozuvchilar, hatto keyingi asrlarda tadqiqotchilarning bu qadar e’tiborini
tortganligining boisi nimada? Shubhasiz, bu masalaning yagona va aniq javobi
shunday: Alp Er To‘nga – Afrosiyobni qadimgi turkiy xalqlarning qahramoni,
hukmdori deb kifoyalanish masalaning mohiyatini ochmaydi. Turkiy xalqlarga xos
bahodirlik, mardlik, donolik, zukkolik, davlatni adolat bilan boshqarish, turkiy
qavmlarni birlashtirish siyosati Alp Er To‘nga – Afrosiyob obrazi yaratilgan
asarlar g‘oyasida mujassamligidadir”.
Xulosa qilib aytganda, o‘zbek adabiyotining uzoq tarixiy taraqqiyoti
davomida tarixiy shaxslar obrazi, ular shaxsiyatining badiiy talqini, obrazning
badiiy talqiniga yuklangan mazmun borgan sari takomillashib borgan. Ba’zida
tarixiy shaxslar bilan bog‘liq haqiqatlar davr o‘tishi bilan muayyan darajada
ideallashtirilgan. Shu bilan birga, ijodkorlarning tarixiy shaxs hayoti bilan bog‘liq
qissalarga o‘quvchining qiziqishini orttirish, oddiy faktik ma’lumotlar bilan
cheklanib qolmay, ularning badiiy qayta ishlanishiga erishish yo‘lidagi izlanishlari
bu boradagi adabiy-estetik tajribaning oshib borganidan dalolat beradi. Natijada,
ayrim tarixiy shaxslarning obrazi badiiy adabiyot orqali o‘quvchilar tasavvurida
ham tarixiy, ham ideal shaxs sifatida gavdalangan. O‘z navbatida, o‘sha tarixiy
shaxslar obrazi ijodkor va xalqning orzu-istaklari, intilishlarining ifodachisiga,
ezgulik, mardlik va komillik timsoliga aylangan.
Ushbu fasldagi tadqiqot va ilmiy kuzatishlar natijalari quyidagicha
umumlashtirildi:
1. Tarixiy shaxslar obrazi genetik kurtaklarini o‘zbek mumtoz adabiyoti misolida:
1) islomgacha bo‘lgan davrlarga oid; 2) islom dini bilan bog‘liq tarixiy shaxslar
obrazi tarzida tasnif etish mumkin. Kultegin, Bilga xoqon, To‘nyuquq obrazlari
tadqiqi tarixiy obrazlar genezisi qadimiyligidan darak beradi.
10

2. Islom davri adabiyotida tarixiy shaxslar obrazi bir qator o‘ziga xos
xususiyatlarga ega. Bunda asosan iymon, e’tiqod, ezgu amallar, insonning
Yaratgan oldida mas’ul ekani kabi mezonlar yetakchilik qilgani kuzatiladi.
1 .2 . “Oltin beshik” voqeasining Nodira lirikasida talqini
Nodira lirikasida asosan islom dini tarixi va shoiraning o‘zi yashagan davr
bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazlari o‘ziga xos poetik talqin etilgani kuzatiladi.
Adabiyotshunos M.Qodirova Nodira devonining 1963 yilgi nashrida shoira
asarlarida uchraydigan qirqdan ortiq tarixiy va mifik obrazlar ko‘rsatkichini ilova
qilgan. Bundan tashqari, olima shoira lirikasidagi tarixiy shaxslar obrazlariga
yangicha qarashlar asosida baho bergani ma’lum.
N.Jumaxo‘ja esa “Nodira devonida islom dini arkonlari, payg‘ambaru
sahobalar va hadisi sharif to‘g‘risida talay she’ru timsollar mavjudki, ularni o‘rni
bilan, imkon darajasida tadqiq etmoq zarur”,-degan xulosani bildiradi.
Darhaqiqat, shoira dunyoqarashining takomilida o‘zi mansub bo‘lgan islom
dunyosining ma’naviy ta’siri katta. Nodira devonida Alloh taolo, payg‘ambar
alayhissalom betakror badiiyat bilan vasf etiladi. Tarixiy obrazlar teran mazmun
mutanosibligida talqin qilinadi. Bu shoiraning kalom ilmini, islom dini va
millatimiz tarixini chuqur bilganidan dalolat beradi.
Nazmni qur’oniy mavzu va poetik talqin bilan boyitish Sharq adabiyotiga
xos anana bo‘lib, Nodira she’riyati ham bundan mustasno emas. Shoiraning hamd,
na’t mavzusidagi g‘azallari teran ma’no va go‘zal badiiy shakl uyg‘unligi jihatidan
alohida ajralib turadi. Devon tartib berar ekan, u mavjud an’anaga muvofiq
debochani hamd va na’t bilan boshlaydi. O‘zbek va forsiy tildagi g‘azallari ham
hamd va na’tlar bilan boshlanadi. Ma’lumki, na’t g‘azal deb Muhammad
payg‘ambar maqtoviga bag‘ishlangan g‘azallarga aytiladi. Z.G‘afforova musulmon
sharq xalqlari adabiyotida an’anaviylashgan na’t she’rlarni vasf, me’rojnoma va
shafoatga bo‘lb o‘rganadi. Nodira ijodiyotidagi na’t she’rlar ham asosan, vasf,
me’rojnoma va shafoat-faxriya mazmunida. Ularda Muhammad payg‘ambarning
11

so‘nggi payg‘ambar ekanligi, olam u tufayli yaratilganligi, qiyomat kunida
payg‘ambar shafoati bois ummatlarining barcha gunohlari kechirilishi ohorli
mazmun va betakror tashbihlar vositasida ifodalanadi..
Jumladan, debochada Tangri hamdidan keyin quyidagi forsiy baytlar
keltirilgan:
Ahmadki, habibi Haq taolost,
Kavnayn zi nuri o‘ huvaydost.
Az zulmati ma’siyat chi bok ast,
Xurshidi jamoli o‘ mujallost.
Mazmuni: Ahmad (Muhammad) Haq taoloning do‘stidir,
Ikki olam uning nuridan namoyondir.
Gunohlar zulmatidan ne qo‘rqinch bo‘lsin,
Axir (Muhammad payg‘ambar)
jamolining quyoshi porlagan-ku!
Mana bu o‘zbekcha misralar ham koinot sarvari na’tida Nodiraning o‘ziga
xos nazm namunalarini yaratgani isbotidir:
Muhammadkim, nabilar xotamidur,
Bisoti lam’i Alloh mahramidur,
Agar har kimsakim tab’iyat aylar,
Saodatning savobi a’zamidur.
Ikkala she’r mohiyatan bir-birini to‘ldiradi. Birinchisida Nodira Muhammad
alayhissalom Haq taoloning habibi, ikki olam uning nuridan paydo bo‘lgan, uning
jamoli quyoshdek hamma yerni yoritib turganda, ma’siyat qorong‘iligidan
qo‘rqinchga o‘rin qolmaydi, deb rasuli akramni ulug‘laydi. Shoira bu o‘rinda
dastlab islom dini aqidasiga ko‘ra, olam Muhammad payg‘ambar tufayli
yaratilgani, unga ummat bo‘lish nechog‘lik sharafli ekani, Rasuli akramning
qiyomat kunida o‘z ummatlariga shafe’ligi, jumladan Nodira ham o‘sha ummatlar
12

$qatorida shafoatdan umidvorligi ifodalanadi. Keyingi she’rda esa, Muhammad alayhissalomning “nabiylar xotami” – oxirgi payg‘ambar ekani, insoniyatni to‘g‘ri yo‘lga boshlovchi, saodatga yetaklovchi ekanligi, unga tab’iyat aylagan, ya’ni unga ergashganlar savobi a’zamga noil bo‘lishi badiiy talqin etilgan. Munojot g‘azaldan olingan mana bu baytda Muhammad payg‘ambarning qiyomat kunida o‘z ummatlarining gunohini Tangridan so‘rovchi shafe’ligi bilan bog‘liq qarashlar o‘z ifodasini topgan. Unga ko‘ra, Nodira o‘zining gunohkor ekanligini aytib, Yaratgandan Muhammad payg‘ambarning haqqi hurmati bandalari, jumladan, o‘z gunohlarini kechirishni so‘raydi: Y o rab, ba haqqi Ahmadi Muxtoru oli o‘, Baxshoy churmi banda ba altofi Kibriyo. Mazmuni: Ey Xudo, Ahmadi Muxtorning urug‘-aymog‘lari haqqi, Kibriyolik lutfing bilan bandalaring gunohini kechir. \ Mohlaroyim ijodida xulafoi roshidin vasfiga bag‘ishlangan she’rlar ko‘p bo‘lmasa-da, ularning fazilati, islom dini rivojidagi xizmatlari vasf etilgan misralarni uchratish mumkin. Masalan, mana bu ruboiyda dastlabki to‘rt xalifa – islomning ilk davrlarida Abu Bakrning Muhammad alayhissalomga hamrohlik qilib, mushriklardan qochib g‘orga yashirinish voqeasi, hazrati Umarning odilligi, Usmon va Alilarning dinni mustahkamlash yo‘lidagi xizmatlari tasvirlangan: Erdi Bubakr yori g‘or anga, Umar adl etti ustuvor anga, Qildi Usmon charog‘idin ravshan, Murtazo erdi do‘stvor anga. Umuman, Nodiraning na’t va manqabat she’rlarida umummusulmon adabiyotiga xos tarzda Muhammad payg‘ambarning fazilatlari, yaqinlarining islom tamadduni yuksalishidagi xizmatlari o‘ziga xos pafos hamda ohorli tashbihlar vositasida ifodalangan. 13$

Nodirabegim she’riyatida eng ko‘p uchraydigan tarixiy shaxs obrazi,
shubhasiz, uning turmush o‘rtog‘i, Qo‘qon xoni Amir Umarxon obrazidir.
Jumladan, she’rlar devoni debochasida: “Ammo ba’d, bu qoilai mahjuba va tolibai
mahjura ishqu muhabbat zumrasig‘a shomila va shariat ahkomida omila al-
mulaqqab bil Komila andog‘ bayoni hol va izhori mofilbol etarkim, muddati madid
va ahdi ba’iddurkim, firoq oshubidin oshuftaxotir va hijron alamidan ko‘ngulda
xavotirdur, andog‘ki, asolat gulistonining shajarasi va najobat bo‘stonining
samarasi, murabbiy ul-masokin va umdatus-salotin Sayyid Muhammad Umar
Bahodirxon (navvarollohu marqadahu) visol masnadida ko‘makdoshim va ittihod
saririda hamfiroshim erdi va ul hazrat musohibatidin muddati muraffahul-hol va
havodis ishtig‘olidin forig‘ ul-bol erdim. Visol qasrida shodkom va musohabat
masnadida ayshu nashot birla mutamakkin erdim va ul sultonning davlati
diydorig‘a masrur va liqosig‘a mag‘rur erdim.
Bayt:
Ey xush ul xurram davlati diydorig‘a mug‘rur edim.
Na ko‘nglumda kunlarki vasl bazmida masrur edim,
Shodu firoq anduhidin g‘am va na jonimda hijron dardlaridan alam
edi va jamoli sham’idin ko‘zlarim ravshan va ko‘nglum bahramandu xursand erdi.
Qadru manzalatim oftobi rif’at va makramat mashriqidin tolei iqbol va davlatim
xurshidi saltanat ayvonida lomi’, amorat va siyodatim elga ravshan, asolat va
najobatim ulusg‘a mubarhan, balki siyodatimiz amorat xonadonig‘a ittisol va
payvand topib, balki ul jihatdin bu xonadong‘a siyodat saodati intiqol qilib,
amoratlari siyodat tashrifig‘a musharraf bo‘lmish erdi”,-deb Umarxon bilan bog‘liq
kechinmalarini yozadi.
Z.Qobilova yuqorida keltirilgan iqtibosga asosan Amiriy “oilaparvar, oqil,
samimiy inson sifatida ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi” , deb xulosa bildiradi.
M.Qodirova ikki ijodkorning oilaviy muhiti xususida: “Nodira bilan Umarxonning
oilasini muhabbat munavvar qilgan xonadon deyish mumkin...
Umarxon Amiriy lirik shoir va davlat arbobi sifatida ko‘pchilikka ma’lum.
Nodiraning ijodkorligi, shaxsiy hayotdagi oilaparvarligini hamma kitobxonlar
14

yaxshi biladilar. Biroq Umarxon va Nodiraning mehr-muhabbat asosidagi oilaviy
hayotining tarkib topishi, farzandlar tarbiyasi bilan masrurlik damlari,
Umarxonning vafotidan keyingi iztirobli kechinmalari bir butun holda
o‘quvchilarga havola etilmagan edi. Chunki yaqin o‘tmishda Umarxonning shaxsiy
fazilatlari va oiladagi o‘rnini gapirish u yoqda tursin, Nodiraning marhum umr
yo‘ldoshiga bag‘ishlab yozgan marsiyalari haqida kengroq so‘zlash ham ancha
dushvor edi”,-deydi.
Manbalarda shoiraning Amir Umarxonga muhabbati haqida qimmatli
ma’lumotlar uchraydi: “Sof qalblik, vafodor, sohib diyonat, karam daryosining
duri, ziyrak va donish, davlat bargohining jonkuyari bo‘lgan bu ulug‘ xonim
falakning jabru jafosi haddan ziyoda, vafo degan muborak nom anqoga shafi’,
odamgarchilik va muruvvatning ismi o‘zi yo‘q bo‘lgan mazkur xonlik va
amirliklar davrida, o‘z umr yo‘ldoshi Amiriyga umrining oxirigacha vafodor va
chin sadokatli bo‘lib qoldi”.
Uvaysiy o‘z vaqtida Nodira va Umarxon o‘rtasidagi bir-biriga bo‘lgan
munosabatni quyidagicha ta’riflagan:
Ul Yusuf edi, budur Zulayxo,
Ul Vomiq edi, bu erdi Uzro.
Birisi Layli, birisi Majnun,
Bir-birining muhabbatiga mamnun.
M.Qodirovaning yozishicha, ikki ijodkor o‘rtasidagi mehr-muhabbat
tuyg‘ulari Amiriyning quyidagi satrlarida ham o‘z aksini topgan:
Agarchi xush diyorda g‘olib o‘ldi ko‘ngul,
Jununi ishqu muhabbatg‘a rog‘ib o‘ldi ko‘ngul,
Shuhud bazmida paymonai muhabbat ichib,
Mudom sog‘ari sahbog‘a tolib o‘ldi ko‘ngul.
Yana M.Qodirova Nodiraning “Bihamdillah, guli mehru muhabbat oshkor
o‘ldi” misralari Umarxon ruboiysiga javob tarzida yozilgan,- deydi.
15

A.Abdug‘afurovning qaydlariga ko‘ra: “Nodira va Amiriy ijodiy
munosabatlari haqida so‘z borganda shuni ham aytish o‘rinliki, bu mashhur
shaxslarning pok sevgi-sadoqati, o‘zaro hurmat-ehtiromlari va shirin-totuv
hayotlari, shuningdek, she’riy aytishuvlari haqida ancha-muncha naql-rivoyatlar
mavjud. Ularning yaratilishi va keng tarqalishi bejiz emas. Masalan, shunday
rivoyatlarning birida Amiriyning:
Qoshinga tekizmagil qalamni
Bir harf bila buzmag‘il raqamni- kabi o‘ynoqi va ravon misralar bilan
boshlanuvchi mashhur g‘azalining yaratilishiga turtki bo‘lgan hayotiy voqea
romantik bo‘yoqlarda bayon qilinadi. Naql etiladiki, keltirilgan misralar bevosita
Nodirabegimga xitoban bitilgandir...”.
Olim yana: “Nodira asarlarida Umarxon asosan, uch qiyofada:
1) suyukli yor, farzandlarining sevimli otasi, salobatli, ruhan komil,
jismonan go‘zal inson;
2) yetuk ijodkor, sohibi devon shoir, mehribon ustoz, va saxovatli homiy;
3) odil, shafqatli, elparvar hukmron, shoira iborasi bilan aytganda
“sohibqiron” shoh sifatida gavdalanadi...”,-deydi.
Keltirilgan iqtiboslardan shoiraning xon bilan hayoti doimo ko‘ngildagidek
bo‘lgan, degan xulosani chiqarib bo‘lmaydi. Xususan, Mohlaroyimning she’rlari
orasida hijron azobi, yorning bevafoligi, shafqatsizligi, jafokorligi kabi motivlarni
ham uchratamiz. Albatta, bular bilan Nodiraning barcha she’rlaridagi lirik
qahramon uning o‘zi va ayriliq, bevafolik, yoriga malomat mavzuida yozilgan
she’rlari Umarxonga bag‘ishlangan, deya xulosa qilib bo‘lmaydi. Ularning ko‘pi
ishqiy lirikaning an’anaviy talqinlari hisoblanadi. Shunday bo‘lsa-da, mazkur
mavzudagi she’rlarning aksaridan muallifning ichki tug‘yonlari, his-tuyg‘ulari,
voqelikka munosabati sezilib turadi.
Shoiraning Umarxonga bag‘ishlangan she’rlarini shartli ravishda
quyidagicha tasnif etish mumkin:
1. Xonni vasf etuvchi.
2. Hijron, ayriliq va bevafolikda ayblov.
16

3. Davlatni boshqarishga oid pand-nasihat.
4. Firoqnoma.
Mohlaroyim lirikasida Umarxon obrazi yetakchi mavqega ega. Bu obraz eng
ko‘p qalamga olinganidan tashqari, shoiraning adabiy-estetik ideali,
muhabbatining ramzi sifatida ham o‘zgacha pafos bilan tasvirlanadi. Shoira
lirikasida Umarxon hukmdor sifatida vasf etiladi. U odil, doimo raiyat g‘amini
yeyuvchi, el osoyishini ko‘zlovchi hukmdor sifatida tasvirlanadi. Jumladan,
debochadagi “Adolat sipehrida erdi quyosh” deb boshlanadigan masnaviyda xonga
odillik, kuch va qudratda hatto Iskandar va Jamshid ham teng kela olmasligi
aytiladi. “Amiri jahonkim, menga yor edi” misralari orqali esa, ana shunday
xonning yori ekanligidan faxrlanish tuyg‘ulari betakror poetik ifodasini topgan.
Shoiraning “Kelur” radifli g‘azali ham Umarxonga munosabati, uning davlatchilik
faoliyatiga bergan muhim baholaridan biri sifatida e’tiborlidir:
Har kun aning adolatidin olg‘ali sabaq,
Mulki Adamdin olig‘a No‘shiravon kelur,
Karam qilsa lashkaridin bir qabilag‘a
Xoqon xazinasini olib roygon kelur.
Bu misralar bevosita Umarxonning hukumat chegaralarini kengaytirish,
atrof mamlakatlarga ta’sir doirasini oshirish, yetakchilik kuchini namoyon qilishga
qaratilgan harakatlariga berilgan baho ekanini ta’kidlash kerak. Uch xonlik davrida
Xiva, Buxoro va Qo‘qon o‘zaro turli sohada musobaqaga kirishganligi yaxshi
ma’lum. Bu borada ayniqsa, Umarxon o‘zining boshqalarga nisbatan yuqoriroq
ekanligini isbotlash maqsadida 1230 (1814-15) yili o‘sha davrda musulmon
dunyosida xalifalikni qo‘lga kiritgan Usmonli turk sultonlaridan “amir ul-
muslimin” degan yorliqni olgan edi. Nodirabegim g‘azalidagi “Qaysar janobidin
anga zarrin nishon kelur” misrasida o‘sha yorliqqa ishora qilingan. “Badxohlar na
qilg‘ay anga e’tiroz etib” misrasi bilan Umarxonning ustunligi Usmonli turk
xalifasi tarafidan tan olganligini olqishlab, endi bunga u bilan
musobaqalashayotganlar qanday e’tiroz bildira oladi, deya murojaat qiladi.
17

Mohlaroyimning yuqoridagi g‘azalda aks etgan qarashlari “Hazrati Xon
davlatini fildin qildim qiyos” misrasi bilan boshlangan g‘azalida poetik tasdig‘ini
topgan. Xususan, mazkur g‘azalda mana bunday baytlar bitilgan:
Kasb etar shohi Buxoro hazrati Xondin kamol,
Bu masaldur: “oy etar xurshiddin nur iqtibos”.
Buylakim mavjud emas iqbol beimdodi Xon,
Inqiyod ettiyu hazrat xotirini tutti xos.
Ma’lumki, Qo‘qon va Buxoro o‘rtasida Amir Shohmurod va Amir Haydar
davrida ham mamlakatlararo do‘stona aloqalar o‘rnatish, zarur o‘rinda bir-biriga
yordam berishga bo‘lgan intilish mavjud bo‘lgan. Chunonchi, Amir Haydarning
Umarxonga yozgan maktublari bizgacha yetib kelgan. Bu maktublardan Umarxon
ham o‘z qo‘shnilari bilan tinch munosabatni saqlab qolishga intilganligi ko‘rinadi.
Xususan, Amir Haydar Umarxonni Qo‘qon hukmdori bo‘lganligi munosabati bilan
qutlab yozgan maktubida ana shunday istakni bildiradi. Yana maktubda Amir
Haydar Umarxonga Buxoro bilan munosabatni yaxshilash maqsadida bir paytlar
asir olingan fuqarolarni ozod qilganligi uchun minnatdorlik izhor etadi.
Shuni ham aytib o‘tish o‘rinliki, Umarxon bilan Amir Haydarning hukmronlik
davri bir paytga to‘g‘ri keladi. Bu davrda Buxoro markazlashgan davlat sifatida
ancha mustahkam va iqtisodiy salohiyati barqarorlashgan edi.
Shoira tahlilga tortilgan ehtirosli baytlarida nafaqat hukmdor Umarxonga,
sevikli yoriga bo‘lgan tuyg‘ularini betakror badiiy shaklda ifodalaydi. Zero, shoira
Umarxon va uning hukmronligi yana ham yuksalishi, kuch va qudratga to‘lishini
istagan. Ana shunday niyat uning “Bandalig‘” radifli g‘azalida, ayniqsa, yorqin
ifodalangan.
Nodiraning muhabbat mavzusidagi she’rlarida muhabbat eng pok ilohiy bir
tuyg‘u sifatida ta’riflanadi. Qalbida muhabbat jo‘sh urgan kishigina haqiqiy inson,
degan teran falsafa poetik talqin etiladi. Shoiraning o‘zi ham Umarxonni birinchi
navbatda umr yo‘ldoshi, oila sarvari sifatida hurmat qilsa, ikkinchi tomondan,
farzandlarining otasi ekanligi uchun qadrlaydi, ustozi sifatida ulug‘laydi. Shu
18

sababli ko‘p hollarda g‘azallarida Umarxon nomi ko‘rsatilmasa ham “Xisravi
Turonim”, “Jamshidi davronim”, “Sohibqironim” kabi sifatlar bilan madh etadi.
Hech qanday nom qayd etilmagan ayrim g‘azallarida ham muallifning ichki
kechinmalari bilan bog‘liq qarama-qarshiliklar, ko‘ngil iztiroblari qog‘ozga
ko‘chgani, aytilayotganlar lirik qahramon tilidan bilvosita yoriga qaratilganligi
seziladi. Ularda shoiraning sevgilisi vasliga yetishish orzusi, masrur damlar
xotiralari o‘z aksini topgan. Bizningcha, shoiraning hasratlarga to‘la bunday
baytlarida mahbubi nomini ochiqchasiga ko‘rsatmasligining boisini debochadagi
mana bu so‘zlar bilan izohlash mumkin: “Iltimos mudaqqiq risolalardin va
muhaqqiq fuzalolardin uldurki, har sahvu xato va xalalekim zohir bo‘lsa va har
nuqsoneki voqe’ bo‘lg‘on ersa, insof va muruvvat kazlaki birla mahv qilib, lutf va
marhamat qalami birla isloh berib, barcha nuqsonlarin kamol kisvatida
ko‘rguzsalar, ayni shafqat va marhamat bo‘lg‘usidur. Va bu amaldin ajri azim va
savobi jazil topg‘aylar. Va bu parishon so‘zlardin irod olmog‘i va nuqsonin elg‘a
zohir qilib ta’n etmog‘i insof diyoridin tashqari va muruvvat shahridin naridur.
Bayt:
Elni aybini zohir etmog‘lig‘,
Yo‘qtur insof ila muruvvatdin.
Ulki, el aybini qilur pinhon,
Tangri saqlar ani har ofatdin.
Sahvu xatolarin ma’zur bilib, insof kelturgaylarkim, ko‘prog‘i shavq
g‘alabasi va junun tug‘yonida aytilg‘on va ba’zi bexudluq va ba’zisi behushluq
ifrotida yozilg‘ondur”.
Garchi shoira o‘z asarlarida hissiyotlarga berilmaslikka harakat qilganligi,
birovning xato va kamchiligini zohir qilmaslikka intilganini debochada qayd
qilgan bo‘lsa ham, o‘sha o‘rinda uning “Alvon g‘azal yig‘ildi devon o‘ldi”, degan
so‘zlariga e’tibor berilsa, ko‘pgina hissiyotga to‘la g‘azallari devon tartib
berilmasdan oldin, yuqorida keltirilgan fikrlari qog‘ozga tushmasdan ilgari
yaratilganligi, ularda qaysidir ma’noda shoiraning qalb iztiroblari o‘z aksini
19

topganligi ma’lum bo‘ladi. Xususan, uning “Fido” radifli g‘azali ana shunday
tuyg‘ular ta’sirida yaratilgan. G‘azal:
Kel, senga, ey shahi jahon, mamlakati jahon fido,
Diydalarimga qo‘y qadam, har qadamingga jon fido.
matla’si bilan boshlanib, boshdan-oyoq lirik qahramonning yor diydorini ko‘rish
ishtiyoqi bilan yonayotganligi, uni ko‘rish, bir dam suhbatiga yetishish uchun boru
yo‘g‘ini fido qilishga tayyor ekanligini izoh qilishga qaratilgan.
Vasl ishtiyoqi, yor jamoliga yetishish, buning uchun o‘ziga hamdard,
dardkash, uning ohu nolalarini sevgilisiga yetkazuvchi vositachini istash tuyg‘ulari
shoiraning yetti baytdan iborat “Arz” radifli g‘azalida o‘ziga xos tarzda
tasvirlangan. Ramali musammani solim (ruknlari: foilotun, foilotun, foilotun,
foilun) vaznida yozilib, chuqur mazmun va go‘zal badiiy shakl uyg‘unlashgan
mazkur g‘azal:
Chun hadim yo‘q aylasam dardimni sultonimga arz,
Aylagil bu qul niyozin, ey begim, xonimg‘a arz.
matla’si bilan boshlanib, unda lirik qahramonning o‘z yoriga arzini yetkazish
uchun hech qanday sirdoshi, ko‘makchisi yo‘qligi bayon etiladi. Qul va xon
so‘zlari hosil qilgan tazod, “ey begim” so‘zi ifodalagan nido baytdagi fikrning
san’atkorona ifodalanishini ta’minlagan.
Ikkinchi misradan:
Ey sabo, chun gulshani ko‘yidan o‘tsang zinhor,
Ayla xam qaddim g‘amin sarvi xiromonimg‘a arz.
deydi va o‘zining hijron azoblaridan xam bo‘lgan qaddi, tortayotgan sitamlari
borasidagi xabarni yorga yetkazishni sabodan so‘raydi. Shundan keyin g‘azalning
har bir baytida hijron azobida qiynalayotgan ma’shuqa o‘z ahvolining qay darajaga
yetib borganligini aytib, arzi holini mahbubiga yetkazishni iltijo qilib, yangi-yangi
obrazlarga murojaat eta boradi. Ular visol tunlari kutib, uzun kechalarni bedor
o‘tkazadigan damlarda dardkashi, dil izhorini yoriga yetkazuvchilar – “sabo”,
“rafiq”, “sham’”, “nasim”. Visolni va’da qilib kelmayotgan oshiqning
20

kechikishidan xasta ma’shuqaning ruhiy holati g‘azalning oltinchi baytida uning
shamga murojaati orqali kulminatsion tarzda ifodalangan:
Va’dasidin kuyganimni rostlig‘ haqqi uchun,
O‘rtanib, ey sham’, qil ul ahdi yolg‘onimg‘a arz.
Sham hijronning uzun tunlari xoh oshiq bo‘lsin, xoh ma’shuq bo‘lsin, eng
sodiq sirdoshi, uning dardlarini unsiz tinglab, u bilan birga kuyadigan sadoqatli
do‘st. Shoira bu baytda ana shunday holatni o‘quvchining yodiga solib, lirik
qahramonning kechinmalarini jonli va ishonarli tarzda tasvirlab beradi. Bu bilan
hijron tunlarini ma’shuqa dardlarini tinglab, u bilan birga uning dardlariga kuygan
sham o‘z holining qandayligini ko‘rsatib, unga intizor kishining holi ham shunday
degan ishorani qilsa, zora bu hol “ahdi yolg‘on”ga ta’sir qilsa, degan ohorli fikr
betakror poetik shaklda ifodalangan.
Hijron motivlari, yor sog‘inchi, visol orzusi Mohlaroyimning tojikcha
she’rlarida ham o‘ziga xos badiiy talqin etilgan. Shoira bu an’anaviy mavzuni
yangi rakurslarda tasvirlash orqali visolga mushtoq ruhiy olami ziddiyatlarini,
ichki tug‘yoni murakkabliklarini mahorat bilan tasvirlaydi. Shoiraning “Yor az
man chehra pinhon kard boz” misrasi bilan boshlanuvchi g‘azalida bunday poetik
talqin, ayniqsa, yaqqol ko‘zga tashlanadi. G‘azalda lirik qahramon yor uni hijron
girdobiga duchor etgani, shu sababli bag‘ri qon, firoq sahrolarida sargardon ekani
singari iztirobga yo‘g‘rilgan tuyg‘ular betakror badiiyat bilan ifodalangan.
Nodira g‘azallari kirgan qo‘lyozmalarda ularning yozilish sanasi borasida
biror bir ma’lumot uchramaydi. Chunonchi, mazkur g‘azalning yozilish sanasi
borasida biror ma’lumotga ega emasmiz. Lekin qayd qilganimizdek, shoira bu
mavzuda bir necha bor yozganligi, shu bois ham maqta’ yuqoridagi singari
umidsizlikka to‘la misralar bilan yakun topganligining sababini “eshit” radifli
g‘azalidan ham bilishimiz mumkin. Chunonchi, g‘azal boshdan-oyoq lirik
qahramonning visol umidida sevgilisiga qarata qilgan murojaatidan iborat. Unda
ma’shuqa oshig‘idan uzoq vaqtlardan beri intizor etishi, barchani yodidan
chiqarishi, visol onlarini ketga surishi sabablarini bilishni istaydi.
21

Shoiraning tojik tilidagi “Boz o, ki meso‘zad dilam chun sham’i bazm az
raftanat” misrasi bilan boshlanadigan g‘azali xonning aytib o‘tilgan singari
beboshliklaridan norozilik tariqasida bitilgandek, bunday ishlardan uni
qaytarishga urinish kabi yangraydi:

Boz o, ki meso‘zad dilam chun sham’i bazm az raftanat,
Mushkil buvad chun bo‘yi gul az xona boz ovardanat.
Dar ishq sar to poi xud chun sham’ boyad so‘xtan,
To andake soqit shavad haqqi vafo az gardanat.
Mazmuni:
Ey yorim, yana qaytib kelki, ketishingdan yuragim
bazm sham’idek yonmoqda, gul hidini qaytarib bo‘lmaganidek,
seni uyingdan qaytarib kelish mushkuldir.
Bir oz bo‘lsa-da, gardaningdan vafo haqi soqit bo‘lsin uchun
ishqda boshdan-oyoq sham’dek kuyishing kerak.
Tasnifda aytilganidek, Nodiraning Umarxonga bag‘ishlangan she’rlarining yana
bir guruhini podshohga davlatni boshqarishga oid pand-nasihat mavzusi tashkil
qiladi. Bunday turdagi g‘azallarda ham shoira Umarxon nomini ochiqcha
keltirmay, murojaat qilayotgan kishisi kimligiga ishoralar qilib ketadi. Shu bilan
birga mazkur turdagi she’rlarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri hukmdor qanday bo‘lishi
kerakligini uqdiruvchi ohangdagi misralar ham uchraydi.
Nodira she’riyatida Umarxon vafotidan keyin judolik alamlari, yor sog‘inchi
motivlari eng katta o‘rinni tashkil qiladi. Shoira turmushda xondan o‘ziga nisbatan
turli xil qiyinchiliklar, nohaqliklar, adolatsizliklar yetkazilgan bo‘lishiga qaramay
uni qadrlaydi, eng qimmatli kishisi sifatida xotirasidan o‘chirmaydi. Shu bois
uning bu mavzuda aytmoqchi bo‘lganlarini bitta she’r yoki bir janr doirasiga
22

sig‘dira olmagan. U o‘z kechinmalarini goh o‘zbek, goh tojik tillarida bitilgan
g‘azal, muxammas, musaddas, tarjiband va tarkibbandlarida bayon qilib, turli
janrlarda bitilgan turkum she’rlar tizimini bunyodga keltirgan. Nodira she’riyati
bo‘yicha uzoq yillar davomida tadqiqot olib borgan M.Qodirova bunday turkum
she’rlarni “Firoqnoma” deb atagan. Olima ularning xususiyati, o‘ziga xos jihatlari
haqida: “Nodiraning bizgacha yetib kelgan katta hajmdagi poetik merosi shoira
yashab ijod etgan davr adabiyotining yutuqlari bilan hamohang rang-barang
talqinlarni o‘z ichiga oladi. Nodira lirikasida ravshan ko‘zga tashlanib turuvchi
mavzulardan biri marsiyaga yaqin bo‘lgan “Firoqnoma”dir.
Ma’lumki, Sharq adabiyoti tarixida marsiya namunalari talaygina bo‘lib,
ularda biror shaxsning vafoti munosabati bilan yozilgan va g‘am-alam hamda
ayriliq dardlari ifodalangan. Muhimi shundaki, marsiyalarda shaxsiy iztiroblargina
aks etib qolmay, xalqimizning qadimiy urf-odatlari va rasm-rusumlari ham
ko‘rsatiladi.
Nodira firoqnomalarida esa - Sharq adabiyoti an’analari davom ettirilib,
bokira ayol qalbining nozik tebranishlari ta’sirchan yoritiladi. Ayni paytda
firoqnomalarda odatdagi marsiyalarga o‘xshash an’anaviy ma’shuq, do‘st,
mehribon ota timsoli emas, balki yoridan ayrilgan ayol lirik qahramon sifatida
markazda turadi”,-deb yozadi. Darhaqiqat, “Firoqnoma”larda Nodirabegimning
yoriga bo‘lgan muhabbatining tuganmasligi, undan judolik bir umrlik dard bo‘lib
qolganligi ko‘p bor qalamga olingan. Ularning har birida muallif dardu
alamlarining yangi ko‘rinishlari, o‘quvchiga ma’lum bo‘lmagan jihatlari, qalbi
qa’ridagi yaralari namoyon bo‘la boradi. Bunday tuyg‘ular bilan bog‘liq qaydlar
uning devoni debochasida ham uchraydi. Jumladan, “Ittihod payvandidin
muvosalat rishtasi uzuldi, ayshu tarab qonunining pardasi buzuldi. Bazmu ishrat
surudi motam navhasig‘a badal bo‘ldi va visol sozini halovatlig‘ nag‘masi firoq
shevanig‘a qo‘shuldi.
Nazm:
Chun bo‘ldi dahr shohi ayyomdin ramida,
Yuz dog‘ birla qoldi ahbob motamida.
23

Sabru qaror ketdi man zoru benavodin,
Anduh birla qoldim sayyid Umar g‘amida.
Kundin-kun firoq dardi va ishtiyoq alami tug‘yon qila boshladi. Har
nechakim sabru tahammul etagin ushladim, oxir beqarorlikdin junun ilgi birla
toqatim giribonini chok-chok ettim. Goho xayoli birla ko‘ngul iztirobig‘a tasalli
berdim va gohi yodin qilib dil ahvolini inqilobig‘a orom va taskin yetkurdim.
Sayyidu saodot, mashoyixu ulamolardin tuhaf va hidoya birla duolar oldim.
Barchasin ruhi pokig‘a bag‘ishladim...”,-deydi shoira. Xususan, shoiraning
barchaga mashhur “Fig‘onkim, gardishi davron ayridi shahsuvorimdin” misrasi
bilan boshlanuvchi g‘azalini vafo va sadoqatning o‘ziga xos tarannumi sifatida
M.Qodirova ta’biri bilan aytganda “hech kim hayajonlanmasdan o‘qiy olmaydi”.
Firoqnoma she’rlarning yana bir jihati ularda Mohlaroyim Umarxon vafotidan
keyin farzandlari kelajagi, ularning umrini uzoq bo‘lishini tilab qilgan iltijolar aks
etganidir. Shu bois bu she’rlar ona va ayol sifatidagi ijodkorning qalb sadolari
sifatida ham e’tiborli.
Bular bilan birga Nodiraning tarixiy shaxslarga bag‘ishlangan she’rlari
orasida “Shayxi kibor zubdai oli rasul bud” misrasi bilan boshlangan marsiya-
qasidasi ham mavjud. Qasidada ism ko‘rsatilmagan. Lekin uning payg‘ambar
oilasidan ekanligi, vafoti sanasi maqta’da quyidagicha qayd qilingan:
Tarixi soli favt raqam kard, Komila,
Qutbi mashoyixu ulamo bud, raft zud.
Mazmuni:
Vafoti tarixi (sanasi)ni Komila raqam qildi,
Mashoyix va ulamo qutbi (ya’ni sarvari) tez ketdi.
Qasida-marsiyada shayx ul-islomning ilmiy salohiyati, insoniy xislatlari,
jamiyatda tutgan o‘rni vasf qilingan.
Xulosa qilib aytganda, Nodira asarlaridagi tarixiy shaxslar obrazlari, ularga
muallifning ijodkor va shaxs sifatidagi qarashlari, o‘sha tarixiy shaxslarning badiiy
portretini yaratishga munosabati tahlillari shuni ko‘rsatadiki, Islom dini peshvolari,
xususan Muhammad payg‘ambar va xulafoi roshidin obrazlarini tasvirlashda
24

o‘zigacha bo‘lgan davr ijodkorlari yo‘lidan boradi. Ularning timsolini yaratishda
ular bilan bog‘liq birlamchi tarixiy manbalardagi ma’lumotlarga, xususan, Qur’on
va islom tarixi bilan bog‘liq asarlar, salaflari asarlarida uchraydigan an’anaviy
lavhalardan foydalanadi. Shu bilan birga o‘zi mansub bo‘lgan mazhab aqidalari,
qarashlariga tayanadi. Ulardan chetga chiqmaslikka harakat qiladi.
O‘z davri tarixiy shaxslari obrazi deganda biz Umarxon obrazi shoira
asarlarida yetakchi o‘rinda turishini ko‘rib o‘tdik. Nodira Umarxon obrazini
tasvirlashda ikki xil pozitsiyada turganligini ko‘ramiz. Birinchidan u o‘z asarlarida
turmush o‘rtog‘ini sevuvchi sadoqatli yor, uning yutuq va g‘alabalaridan
faxrlanuvchi, vafotidan qayg‘uga botuvchi, ayriliq azoblaridan iztirob chekuvchi
tom ma’nodagi ayol sifatida ko‘rinsa, ikkinchidan xonning davlatchilik faoliyatiga
xolisona baho bera oladigan, davlat va millat kelajagi, manfaatlarini bir shaxs
xohish istaklaridan ustun qo‘ya oladigan dono siyosatchi sifatida namoyon bo‘ladi.
Mohlaroyimning farzandlariga nisbatan ham ikki xil nuqtadan turib
munosabatda bo‘lganligiga guvoh bo‘lamiz. Birinchisida u farzandini sevuvchi ona
bo‘lsa, ikkinchisida farzandini xalq va millat taqdirini yoddan chiqarmaslikka
doimo chorlab turuvchi dono maslahatchi sifatida gavdalanadi.
Ushbu fasldagi ilmiy tadqiqot natijalaridan quyidagi xulosalarni chiqarish
mumkin:
1. Nodira devonidagi she’rlar o‘sha davrda mavjud an’anaga ko‘ra hamd, munojot
va na’tlar bilan boshlangan. Shoira Muhammad alayhissalom, choryorlar,
sahobalar obrazini o‘ziga xos tasvirlaydi. Kalom ilmini, islom dini va millatimiz
tarixini chuqur bilgan Nodira she’rlarida bu tipdagi obrazlar yuksak badiiyat bilan
tasvirlangan.
2. Nodiraning Amir Umarxon vasf etilgan she’rlarini quyidagi guruhlarga bo‘lib
o‘rganish mumkin: 1) xonni vasf etuvchi; 2) hijron, ayriliq motivlari va
bevafolikda ayblov; 3) davlatni boshqarishga oid pand-nasihat; 4) firoqnoma. Bu
turkum she’rlar shoira hayotiga oid lavhalar badiiy talqin etilgani bilan ham
ahamiyatlidir.
25

II BOB. TARIXIY OBRAZLAR TASVIRIDA BADIIY MAHORAT
2. 1. Shoira yaratgan obrazlar tasvirida fikr izchilligi
Sharq mumtoz adabiyotida poetik fikrni badiiy san’atlar vositasida ifodalay
olish shoir mahoratini belgilovchi omillardan biri hisoblanadi. Ijodkor she’riy
san’atlardan qanchalik ustalik bilan foydalanganligi uning kamolot darajasini
belgilaydi. Ijodkor, eng avvalo, she’riy san’atlardan foydalangan holda lirik
qahramonning ichki kechinmalari, o‘y-xayollari, ko‘rinishlari kabi turli xil
tasvirlarni bo‘rttirish, asarining badiiy bo‘yog‘ini oshirishga e’tibor bersa,
ikkinchidan, shu orqali fikrning ta’sirchanligini ta’minlaydi, o‘quvchining estetik
didini tarbiyalaydi.
Abu Nasr Forobiyning she’riyatning muhim unsurlaridan biri –xayol va
tasavvur ekani haqidagi fikri e’tiborli: “...Isbotda ilm, tortishuvda ikkilanish,
xitobda ishontirish qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, she’riyatda ham xayol va tasavvur
shunchalik zarur bo‘ladi”. Forobiyning, ayniqsa, she’r san’ati – tashbeh borasida
o‘n asrdan ko‘proq vaqt muqaddam aytgan fikri XX asrga kelib ispan faylasufi
Gasset tomonidan ancha sayqallangan. Tashbeh poeziyaning eng muhim, ba’zan
hatto zaruriy unsuri ekanligini hisobga olsak, o‘sha paytda she’riyat nozik
tushunilganligining guvohi bo‘lamiz. Forobiy yozadi: “Ko‘pchilik odamlar asliga
yaqin bo‘lgan narsalarga taqlid qilishdan ko‘ra, aslidan uzoq narsalarga taqlid
tashbehning eng mukammali va afzali bo‘ladi, deb o‘ylashadi. Ularning fikricha,
bunday holatda turib mulohaza yurituvchilar taqlid borasida ishlovchilar orasida
eng layoqatli kishilar sanaladi, unday kishi bu san’at ahliga juda munosib keladi va
taqlidni o‘z yo‘liga moslab, undan foydalanadi”. Bu xususda Gassetning
qarashlari mana bunday: “Metafora shuning uchun ham bizni qoniqtiradiki, unda
ikki narsa o‘rtasida metafora suyangan har qanday o‘xshashlikka nisbatan yana
ham teran va keskin, voqelik nuqtai nazaridan bo‘lishi mumkin bo‘lmagan
moslikni ilg‘aymiz... Real o‘xshashlik haqiqatda ikki predmetning real
noo‘xshashligini ta’kidlash uchun xizmat qiladi. Qayerdaki, real o‘xshashlik bor
26

esa, o‘sha yerda metafora yo‘q. Metafora bag‘rida noo‘xshashlikni aniq anglash
yashaydi...”
Xullas, o‘quvchi badiiy asarni o‘qir ekan, undagi jo‘n va hech qanday
hissiyotni uyg‘ota olmaydigan jonsiz tasvirlarni xush ko‘rmaydi. Shu bois barcha
zamonda qalam ahli va nazariyotchilar asarning ana shu jihatiga diqqat qaratganlar.
Nodira lirik asarlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, ijodkor ularda g‘oyaviy
yaxlitlikka intiladi, matla’dagi fikrni g‘azal so‘ngiga qadar izchil davom ettirishga,
boshlama misrada aytilgan g‘oyani baytma-bayt ochib, dalillab borishga va ohorli
umumlashma bilan yakunlashga harakat qiladi. Shoiraning ushbu Navoiyona
uslubga ergashishi o‘zbekcha va tojik tilida bitilgan she’rlarining, qaysi mavzuda
bo‘lishidan qat’i nazar, aksariyatida yaqqol namoyon bo‘ladi. Xususan, biz tadqiq
etayotgan tarixiy shaxslar obrazlari aks etgan she’rlarida ham g‘oyaviy yaxlitlikka,
baytlararo izchillikka misol bo‘la oladiganlari anchagina. Masalan, shoiraning
mana bu g‘azalini ko‘rib o‘taylik:
O‘tti ko‘ksimdin o‘qing, sarvi ravondin berdi yod,
Zaxmlarkim qoldi andin – gulistondin berdi yod.
Mehnati hijron aro nokomlig‘ chekkanlara
Vasl aro o‘lmak hayoti jovidondin berdi yod.
G‘azalning umumiy ruhidan muallif uni Umarxon vafotidan keyin bitgani
seziladi. Shu bois uni “Firoqnoma” turkumiga qo‘shish mumkin. Matla’ bevafo
dunyoning hijron kamonidan otilgan o‘q yetkazgan zaxmning lirik qahramon
ko‘ksini jarohatlaganini bayon qilish bilan boshlanadi. O‘z navbatida, baytma-bayt
o‘sha zaxm ta’sirida hijron bilan bog‘liq xotira va tuyg‘ular tasviri quyuqlasha
boradi. Bu tasvirlar goh bir vaqtlar oshiq va ma’shuqa kezgan guliston vasfiga
bag‘ishlansa, goh visol onlarida jon berish – “hayoti jovidon”, ya’ni abadiy hayot
ekani haqidagi ohorli poetik umumlashmaga kelinadi. Goh mubolag‘ali tarzda ko‘z
yoshlari yoki ohidan chiqqan dud go‘yo Somon yo‘li turkumidagi yulduzlarga
mengzashi singari go‘zal tashbih ijod etilsa, goh ayshini barbod aylagan hijron
27

yelidan rangi somon bo‘lgani izhoriga o‘tadi. Umuman, shoira har bir baytda
(umuman) hijron azobi, u bilan bog‘liq ruhiy holatlarning turli ko‘rinishlari,
xulosalarini tasvirlar ekan, maqta’da bunday iztirobning boisi Umarxon ekanini
oshkor etadi. Shu ma’noda, g‘azalga radif qilib olingan “yod” so‘ziga katta poetik
ma’no yuklangan. Radif ma’lum ma’noda syujet yaxlitligini ta’minlash, baytlar
mohiyatini umumlashtirish singari poetik vazifalarni bajargan.
Shoiraning hijron, yor bevafoligi mavzuidagi “Xurram erdim vasl ayyomida
hijron etti dog‘” misrasi bilan boshlanuvchi g‘azali ham poetik fikr izchilligining
o‘ziga xos namunasi sifatida e’tiborga loyiq. Jumladan, unda lirik qahramon
o‘zining bir paytlar vasl ayyomida shodu xurram bo‘lganligi, nogahoniy hijron
o‘sha damlarga barham berib qalbini dog‘laganini aytadi. Hijron yetkazgan
alamlarni betakror badiiyat bilan tasvirlagan shoira bu g‘azaliga “dog‘” so‘zini
radif qilib olgan. Shu bois shoira hijron azobidan dilu tanining kuyishi – dog‘
bo‘lishini baytma-bayt turli poetik vositalar orqali kuchliroq dalillashga intiladi.
Goh alamlardan qon bo‘lgan bag‘rini ochilmagan g‘unchaga qiyoslasa, goh ahdi
yolg‘on yorga mana bu tarzda ta’na qilishgacha boradi:
Ahd etib erdiki sendin g‘ayrni yor etmayin,
O‘zga yor aylab, meni ul ahdi yolg‘on etti dog‘.
Maqta’ga qadar o‘sha “ahdi yolg‘on”ning, dardu iztiroblar sababchisining
kimligi oshkor qilinmaydi. Maqta’da esa:
Kimdin aylarman shikoyat Komila oxir meni,
Otashi hijron ila sulton Umarxon etti dog‘.
misralari bilan uning diliga ozor berayotgan, hijron azoblarini ravo ko‘rayotgan
odam Sulton Umarxon ekanini izhor etadi. YA’ni g‘azal syujetini bir ipga tizib
turgan poetik hodisa tarixiy shaxs obrazi ekani ayon bo‘ladi. “Dog‘” radifi ham
bunda muhim badiiy-estetik vazifani bajargan: ham tarixiy shaxs obrazi bilan
birgalikda g‘azal syujeti yaxlitligiga xizmat qilgan, ham mazmun ta’sirchanligini
oshirgan.
Nodirabegim asarlaridagi poetik fikr izchilligini, ijodkor sifatidagi badiiy
mahoratini belgilovchi “Ko‘zlarim har chand aning hajrida giryon erur” misrasi
28

bilan boshlanuvchi g‘azali ham bu jihatdan e’tiborga molik. Xususan, yetti baytdan
iborat mazkur g‘azalning matla’sida yuqorida ko‘rib o‘tilgan she’rlarida bo‘lgani
singari bosh maqsad bayon etilib, keyingi baytlarda ana shu maqsad turli badiiy
tasvir vositalari orqali isbotlana boradi. Maqta’da esa, lirik qahramon kechinmalari
o‘ziga xos poetik xulosalanadi.
Navbatdagi baytda hijron azobini chekkan ma’shuqaning ruhiy
kechinmalari, dard-hasratlari “kog‘az” poetik unsuri vositasida yanada izchil
davom ettirilgan:
Yuzining firoqini ko‘z yoshi birla sharh ettim,
Ajab ermastur agar bo‘lsa guliston kog‘az.
Savod etarda g‘amim sharhini qalam kuydi,
Ki bo‘ldi ohim o‘tidin sharafshon kog‘az,
Maktub bitayotgan ma’shuqaning ko‘z yoshlari gulistonga qiyoslanadi.
Uning iztirobi shu qadar chuqurki, yor hajrida chekkan g‘am sababli ohidan qalam
kuyadi, undan chiqqan o‘t qog‘ozni ham kuydiradi. Ko‘rinib turganidek, kog‘az
poetik unsuri tashbehning turli darajalarida tasvirlanib, nahoyat g‘azal maqta’ida
shoira mana bunday badiiy umumlashmaga keladi:
Zi nomai Komila asrori dil buvad ravshan,
Ki shud miyoni manu do‘st tarjimon kog‘az.
Yani o‘sha kog‘az oshuq va mashuqa o‘rtasidagi xabarchi, dil tarjimoni. U
nafaqat tarjimon, balki ularning dardkashi, quvonchlariga sherik hamdir. Ayni
chog‘da “kog‘az” radifi baytlarni g‘azaldagi bosh g‘oya atrofida birlashtiradi.
O‘quvchi e’tiborini asosiy mohiyatga qaratadi.
Mohlaroyim devonlari qo‘lyozmalarini tadqiq qilgan M.Qodirova shoira
devonlaridagi she’rlar va uning Nodira, Komila va Maknuna taxalluslari bilan
tartib bergan devonlari xususida: “Shunday qilib, hozircha biz Nodiraning to‘rt
ming misraga yaqin Nodira va Komila taxalluslari bilan o‘zbek tilidagi g‘azallarini
yig‘ishga muvaffaq bo‘ldik.
29

Nodiraning hayotini o‘rganishda uning zamondoshi Uvaysiyning “Voqeoti
Muhammadalixon” nomli she’riy hikoyasi diqqatga sazovordir.
Adabiyotshunoslarga shu vaqtgacha shoiraning taxallusi Nodira va Komila
ekanligi ma’lum edi. Filologiya fanlari doktori A.Qayumov Uvaysiyning
yuqoridagi asariga asoslanib, shoiraning taxallusi Maknuna ham bo‘lganligi haqida
ma’lumot beradi.
...Nihoyat Nodiraning Maknuna taxallusi bilan yozgan tojik tilidagi
she’rlaridan iborat mukammal devoni topildi. Devon O‘zbekiston Fanlar
akademiyasining Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida saqlanadi. Bu
asar X1X asrning oxirida ko‘chirilgan bo‘lib, shoiraning Maknuna taxallusi bilan
tojik tilida yozgan besh ming misradan ortiq yoki 333 g‘azalni o‘z ichiga oladi”.
Shuningdek, olima Mohlaroyimning devoni saroy xizmatida bo‘lgan
noma’lum shoir tomonidan yozilgan debochaga ham egaligi xususida ma’lumot
beradi. Bular bilan birga M.Qodirova o‘sha debochada shoiraning “Maknuna”
devonining bunyodga kelishi borasidagi qaydlaridan quyidagi havolani keltiradi:
“...Ozgina vaqtda ko‘p parokanda g‘azallar yig‘ilib qoldi. Shuning uchun uning
oliy farmoni bilan ul she’rlar shu “majmua”ga jam’ va darj qilindi... SHe’r va
adabiyotga, chuqur ma’noga tushunadigan qullari va tabiati yuqori
xizmatchilarining maslahatlari bilan ul jahonpanoh iffat sadafida yashiringan
gavharning taxallusi “Maknuna” deb muqarrar etildi”.
So‘ngra M.Qodirova shoiraning uch taxallus ostida tartib berilgan devonlari
qo‘lyozmalarini o‘zaro qiyoslab: “Tekshirishlar natijasida, Nodiraning bizga
ma’lum bo‘lgan 4182-sonli devonidagi fors-tojik tilidagi g‘azallaridan 26 tasi
shoiraning 7766-sonli yangi topilgan devoniga kiritilgani aniqlandi. Lekin avvalgi
to‘plamdagi tojikcha she’rlariga Nodira taxallusi qo‘yilgan bo‘lsa, tojikcha
devoniga kiritilgan xuddi shu g‘azallarga Maknuna taxallusi qo‘yib o‘zgartirilgan.
Nodiraning Komila taxallusi bilan yozilgan g‘azallari tojikcha devoniga Maknuna
taxallusi bilan kiritilgan”. Olima o‘sha o‘rinda shoiraning Nodira taxallusi bilan
yozgan tojikcha 44 g‘azalining Maknuna devoniga kirganini ham qayd qilgan.
Yana M.Qodirovaning bildirishicha: “Shoiraning Komila va Nodira taxallusi
30

qo‘llangan fors-tojik tilidagi she’rlarini yangi topilgan tojikcha devonidagi xuddi
shu g‘azallarga solishtirib ko‘rar ekanmiz, unda faqat taxallus almashtirilganini,
yoki oxirgi baytlardagi misralarning o‘zgarganini ko‘ramiz”.
Keltirilganlardan xulosa qilinadigan bo‘lsa, Mohlaroyimning o‘zbek va tojik
tillarida bitilgan she’rlariga dastlab Nodira taxallusi qo‘llangan. Keyinchalik tojik
tilidagi she’rlarida Komila taxallusini ishlatgan. Maknuna devoni debochasida
ta’kidlanganidek, ko‘pchilikning tavsiyasiga ko‘ra, tojik tilidagi she’rlariga
“Maknuna” deb imzo chekish ma’qul ko‘rilgan va oldin bitilgan she’rlarini ham
ushbu devonga kiritishga qaror qilingach, ularning taxallus qayd etilgan maqta’
qismi o‘zgartirib chiqilgan.
M.Qodirova bular bilan birga shoiraning Maknuna devoniga jamlangan uch
yuztacha g‘azalidan 37 tasi Komila devoniga faqat maqta’i tahrir etib kiritilganligi
ma’lumligini ham aytgan. Tadqiqotchi, o‘z navbatida, shoiraning “Boz meso‘zad
dilam chun sham’ bazm az raftanat” misrasi bilan boshlanadigan g‘azali Nodira va
Maknuna devonlarida maqta’da qanday matniy o‘zgarishga uchraganligiga alohida
e’tibor qaratgan.
Nodiraning o‘zbek tilidagi g‘azallari singari tojikcha she’rlarida ham ba’zan
ismi oshkor etilmasa-da, uning uchun qadrli bo‘lgan tarixiy shaxs – Amir Umarxon
obrazi ifodalanganini kuzatish mumkin. Bu she’rlar Mohlaroyimning g‘oyaviy-
badiiy barkamol, baytlararo poetik fikr izchilligiga ega asarlar yaratish barobarida
she’rlarida tarixiy shaxs obrazining poetik talqinini o‘ziga xos yo‘sinda ifodalay
olganidan dalolat beradi.
Ushbu fasldagi ilmiy izlanishlar natijalarini quyidagicha umumlashtirish mumkin:
1. Nodira nazmiy asarlarida g‘oyaviy yaxlitlikka intiladi, matla’dagi fikrni g‘azal
so‘ngiga qadar izchil davom ettirish, boshlama misrada aytilgan g‘oyani baytma-
bayt ochib, dalillab borish va poetik umumlashma chiqarish – shoira she’riyatining
o‘ziga xos xususiyati.
2. Shoira o‘z asarlari ustida muttasil ishlagan, ular matnini mukammallashtirish
uchun tahrirga alohida ahamiyat qaratgan. Bunday tahrir boshqa mavzudagi
31

she’rlar qatori tarixiy shaxslar obrazi ifodalangan she’rlarda ham baytlararo fikr
uzviyligi, badiiy barkamolligiga erishish uchun amalga oshirilgan.
2 .2. Tarixiy obrazlar talqinida she’riy san’atlarning o‘rni
Sharq mumtoz adabiyotida poetik fikrni badiiy san’atlar vositasida ifodalay
olish shoir mahoratini belgilovchi omillardan biri hisoblanadi. Ijodkor she’riy
san’atlardan qanchalik ustalik bilan foydalanganligi uning kamolot darajasini
belgilaydi. Ijodkor, eng avvalo, she’riy san’atlardan foydalangan holda lirik
qahramonning ichki kechinmalari, o‘y-xayollari, ko‘rinishlari kabi turli xil
tasvirlarni bo‘rttirish, asarining badiiy bo‘yog‘ini oshirishga e’tibor bersa,
ikkinchidan, shu orqali fikrning ta’sirchanligini ta’minlaydi, o‘quvchining estetik
didini tarbiyalaydi.
Abu Nasr Forobiyning she’riyatning muhim unsurlaridan biri –xayol va
tasavvur ekani haqidagi fikri e’tiborli: “...Isbotda ilm, tortishuvda ikkilanish,
xitobda ishontirish qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, she’riyatda ham xayol va tasavvur
shunchalik zarur bo‘ladi”. Forobiyning, ayniqsa, she’r san’ati – tashbeh borasida
o‘n asrdan ko‘proq vaqt muqaddam aytgan fikri XX asrga kelib ispan faylasufi
Gasset tomonidan ancha sayqallangan. Tashbeh poeziyaning eng muhim, ba’zan
hatto zaruriy unsuri ekanligini hisobga olsak, o‘sha paytda she’riyat nozik
tushunilganligining guvohi bo‘lamiz. Forobiy yozadi: “Ko‘pchilik odamlar asliga
yaqin bo‘lgan narsalarga taqlid qilishdan ko‘ra, aslidan uzoq narsalarga taqlid
tashbehning eng mukammali va afzali bo‘ladi, deb o‘ylashadi. Ularning fikricha,
bunday holatda turib mulohaza yurituvchilar taqlid borasida ishlovchilar orasida
eng layoqatli kishilar sanaladi, unday kishi bu san’at ahliga juda munosib keladi va
taqlidni o‘z yo‘liga moslab, undan foydalanadi”. Bu xususda Gassetning
qarashlari mana bunday: “Metafora shuning uchun ham bizni qoniqtiradiki, unda
ikki narsa o‘rtasida metafora suyangan har qanday o‘xshashlikka nisbatan yana
ham teran va keskin, voqelik nuqtai nazaridan bo‘lishi mumkin bo‘lmagan
moslikni ilg‘aymiz... Real o‘xshashlik haqiqatda ikki predmetning real
32

noo‘xshashligini ta’kidlash uchun xizmat qiladi. Qayerdaki, real o‘xshashlik bor
esa, o‘sha yerda metafora yo‘q. Metafora bag‘rida noo‘xshashlikni aniq anglash
yashaydi...”
Xullas, o‘quvchi badiiy asarni o‘qir ekan, undagi jo‘n va hech qanday
hissiyotni uyg‘ota olmaydigan jonsiz tasvirlarni xush ko‘rmaydi. Shu bois barcha
zamonda qalam ahli va nazariyotchilar asarning ana shu jihatiga diqqat qaratganlar.
Jumladan, Nodira ham she’riy san’atlarga murojaat etar ekan, g‘oya va
badiiyat uyg‘unligini birinchi o‘ringa qo‘yadi. Nodira she’riyatida har qanday
badiiy san’at – bu vosita. Uning g‘azallarida hech vaqt vosita maqsaddan ustunlik
qila olmaydi. Ijodkorning badiiy san’atlarni qo‘llashdan ko‘zlangan maqsadi bitta:
asar g‘oyasini jozibali usulda taqdim etish. Shuning uchun Nodira g‘azallarida
ishlatilgan poetik tasvir usullari asos e’tibori bilan lirik qahramonning ichki
tuyg‘ulari, ruhiy holati, kechirayotgan dardu hasratlari, ishq azoblariga
munosabati, visol onlarini orzu qilib kechirayotgan damlarining nechog‘li azobli,
go‘yoki tuganmaydigandek qilib tasvirlashga, umuman olganda, insonning
subyektiv hayotining xarakterli manzaralarini ochishga xizmat ettirilgan. Shoira
o‘z asarlarida quyuq falsafiy fikrlar ifodalanishiga harakat qilar ekan, badiiyatdagi
nazmiy ko‘p ma’nolikni yuzaga chiqaruvchi san’atlarni ham unutmaydi.
Mohlaroyim ijodida ma’naviy va lafziy san’atlarning ko‘pgina turlari
uchraydi. Bu san’atlar asarning turli o‘rinlarida bir-biridan farqli, o‘ziga xos
vazifalarni ado etadi. Masalan, poetik tasvirning yuqori darajasi g‘azal matla’ida
kelganda keyingi baytlar undagi mazmunni ochib berishga, izohlashga, to‘ldirishga
xizmat qilgan. Agar g‘azal o‘rtasida kelsa, lirik qahramon holatini oldingidan ko‘ra
yana bir pardaga ko‘tarib tasvirlashga qaratilgan. Maqta’da kelganida esa,
umumlashma xulosa chiqarishga yo‘naltirilgan. Ijodkor ko‘zlagan tasvirni bayon
qilishda ba’zi hollarda butun g‘azal davomida bitta she’riy san’atdan foydalangan
bo‘lsa, ba’zida g‘azalni butunicha she’riy san’at asosiga quradi. Shuning bilan
birga, shoira fikrni poetik ifodalashda ayrim hollarda bitta she’riy san’atdan
foydalansa, boshqa hollarda bir nechta she’riy san’at vositasida tasvirni izchil
33

ravishda kuchaytirib boradi. Uning bunday badiiy mahoratini o‘zbek va tojik
tilidagi asarlari misolida ko‘rish mumkin.
Ma’naviy san’atlardan, ayniqsa, talmeh (nazar solish) san’ati Nodira
g‘azallarining deyarli hammasida uchraydi. Bu badiiy san’at vositasida tarixiy va
afsonaviy shaxslar ismlari: turli tarixiy, afsonaviy voqea hamda qissalarga
ishoratlar berilgan. Shoira talmeh san’ati vositasida tarixiy voqealar, asotir va
qissalar qahramonlari qismatidan ibratlanishni ko‘zda tutadi.
Bundan tashqari, Nodira obraz holatini tasvirlash, fikrning mantiqiy rivojini
ta’minlash va uni dalil mezoniga aylantirishda bu san’atdan mohirona
foydalangan. Shoiraning badiiy mahorati, lirik uslubiga xos xususiyatlarini tadqiq
etishda va o‘ziga xos jihatlarini o‘rganishda u qo‘llagan badiiy san’atlar bebaho
material beradi. Sh’riy san’at hamda badiiy vositalar shoiraning poetik olamini
obrazli aks ettirishi, ma’noni chuqur va yorqin ifodalashi, lirik asar nafosatini
kuchaytirib, estetik zavq manbaiga aylantirishi jihatidan ham ahamiyatlidir.
Talmeh san’ati yordamida qayd qilganimiz singari lirik qahramon holatining
yana bir parda yuqoriga ko‘tarilishi namunasini “Tahammul haddin oshti, emdi
afg‘on etmasam bo‘lmas” misrai bilan boshlangan g‘azal misolida ko‘rishimiz
mumkin. Chunonchi uning uch bayti mana bunday:
Tahammul haddin oshti, emdi afg‘on etmasam bo‘lmas,
Ulusni xotiri jam’in parishon etmasam bo‘lmas.
Giribon chok, bag‘rim poradur, boshimda yuz savdo,
Bu holat birla azmi ko‘yi jonon etmasam bo‘lmas.
Muhabbat ko‘yida nochordur oshiqqa hayronlig‘,
Tahayyur kul qilib oyina somon etmasam bo‘lmas.
Matla’ning birinchi misrasidanoq ma’shuqaning o‘z oshig‘ini ko‘rish
ishtiyoqi haddan oshgan, sabr kosasi to‘lib bo‘lganligi aytilmoqda. Shu bois u “...
emdi afg‘on etmasam bo‘lmas”, deb oh uradi. Keyingi baytlarda esa o‘sha
“tahammul haddan oshishi”ga sabab bo‘lgan omillar aytilgan. Navbatdagi baytda:
34

Ko‘ngullar ka’basin bir-bir ziyorat ayladim, emdi
Tavofi Makkau taxti Sulaymon etmasam bo‘lmas.
deb, ko‘ngillar ka’basidagi dardu hasratlardan xabardor bo‘lgandan keyin, unga
davo Makka tavofi va Sulaymon payg‘ambar taxtining ziyorati ekanligi aytiladi.
Ma’lumki, Makkai mukarrama – musulmonlar ka’basi bo‘lgan muqaddas shahar.
Diniy manbalarga ko‘ra, Sulaymon payg‘ambar yer yuzidagi barcha tirik
mavjudotning podshosi bo‘lib, uning taxti uchib yurgan. Shu bois uning arziga
hammaning ham yetishi nasib qilmagan. Shoira buni eslash bilan Qo‘qon xonligi
poytaxtini Makkaga qiyoslasa, Umarxon taxtining Sulaymon payg‘ambar taxtidek
qudratli bo‘lmog‘i haqidagi orzularini ifodalagan. Talmeh san’atining mohirona
qo‘llanishi orqali bunga muvaffaq bo‘lgan.
Tojik tilidagi “Biyo” radifli g‘azal ham ana shu jihatdan qimmatlidir. G‘azal
hijron motivlari asosiga qurilgan. Yetti baytdan iborat g‘azalning uchinchi baytida
talmeh san’atidan ustalik bilan istifoda etilgan va mana bunday deyilgan:
Shud dar rahi tu didai kan’oniyon safed,
Az misri noz, Yusufi gulpirahan, biyo.
Mazmuni:
Yo‘lingda ko‘zlarimiz kan’onlik Ya’qub ko‘zidek oqardi,
Ey gulko‘ylagim, Yusuf kabi noz Misridan kel.
Shoira baytda Yusufning akalari tomonidan ko‘ylagi qonga bo‘yalib, uning
o‘lganini aytib otalarini aldagani, sotib yuborganlari, o‘g‘lini ko‘rish ishityoqidagi
Ya’qub payg‘ambarning ko‘zlari ko‘r bo‘lgani voqeasini oz so‘z bilan go‘zal
badiiy shaklda ifodalaydi. Bu bilan o‘zining sevligisini ko‘rishga shu darajada
intizorligini, bu intizorlikdan ko‘zlari oqarganini izhor etadi. Bu o‘rinda talmeh va
mubolag‘a san’ati mutanosibligida ma’shuqa ruhiy holatining poetik ifodasi
berilgani kuzatiladi.
Shoiraning mana bu g‘azalida esa har bir baytda talmeh san’ati qo‘llangan:
Mening jununima Majnunni bermangiz nisbat,
Qilurmi xoru-xashak tobi shu’lai g‘ayrat.
Chekarda jon menga taqlid qilmasun Farhod,
35

Firoq tog‘ida behuda chekmasun kulfat.
Menga barobar emas Ko‘hkan bila Majnun,
Alarda bir g‘am edi, lek menda yuz hasrat.
Shoira yuqorida keltirilgan misolda Majnun, Farhod, Ko‘hkan timsollariga
ishora qilib, ularga yangicha mazmun baxsh etadi. Boshqacha aytganda, shoira
talmeh san’ati imkoniyatlaridan mahorat bilan foydalanadi. Majnun va Farhod
boshidan o‘tgan ko‘rguliklar o‘zi chekkan g‘am-hasrat oldida yuzdan bir ham
emasligiga ishora qiladi. Bunda ohorli mazmun va go‘zal badiiyat uyg‘unligi
kuzatiladi. Bu hol shoiraning tarixiy shaxslar obrazini tasvirlashda, ular hayotining
muayyan lavhalarini, fazilatlarini boshqalarga namuna qilib ko‘rsatishda badiiy
san’atlardan nechog‘lik mahorat bilan foydalanganiga yana bir dalildir.
Darhaqiqat, mumtoz ijodkorlar o‘z lirik qahramonlarining ichki
kechinmalari va ruhiy holatlarini mubolag‘ali usulda tasvirlash uchun talmeh
san’atini ko‘p qo‘llagan. Tarixiy shaxslar obrazlari xarakter xususiyatlari bilan
aloqador ma’no va detallardan unumli istifoda etganlar. Nodiraning original
talmehlarni qo‘llashga intilgani, ayniqsa, e’tiborga molikdir:
Zohido, ishqu muhabbat ahlini ma’zur tut,
Yor ko‘yida na bo‘ldi shayx San’on oqibat....
Garchi bor erdi musaxxar devlar farmonida,
Poymoli xayli mo‘r o‘ldi Sulaymon oqibat.
Bu yerda shoira mashhur fors-tojik shoiri Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr”
hamda Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonlaridagi Shayx San’on va
“Qisasi Rabg‘uziy”dagi Sulaymon qissasini eslatish bilan lirik qahramon holini
poetik sharhlaydi. O‘zining murakkab qismatiga, umrining bahor ayyomi o‘tib,
xazon fasli boshlanganiga ishora qiladi.
Nodira g‘azallarida favqulodda o‘ziga xos timsollar ham uchraydiki, bu
shoiraning muttasil ijodiy izlanishlari natijasida yuzaga chiqadi. M.Qodirova
e’tirof etganidek: “Iste’dodli shoira qahramonining lirik olamini tasvirlashda
sertarovat, serjilo timsollardan ustalik bilan foydalanadi. Shoira she’rlarida yuragi
dardli inson holatini “matosi dog‘dan iborat bo‘lgan do‘konga” qiyos qiladi.
36

G‘unchaning ko‘zga bus-butun ko‘rinavermasligi uning boshini yoqasiga,
oyoqlarini etagiga berkitib olganligidandir”, deb nafis ramz yaratadi.
Darvoqe, shoira nazmiy asarlarining tili jozibali, badiiy tasvirlash vositalari
pishiq, boy va ko‘p qirralidir. Umuman, shoira Majnun, Farhod, Sulaymon, Xizr,
Layli, Majnun va boshqa shunga o‘xshash ko‘pdan-ko‘p tarixiy shaxslar hamda
adabiy qahramonlarga oid rivoyat va ma’lumotlarga ishorat qilib, lirik qahramon
xarakter xususiyatlariga xos xilma-xil sifat va fazilatlarni betakror badiiyat bilan
aks ettiradi. Shuning bilan birga, mashhur tarixiy obrazlarning yangicha poetik
talqinlarni ham topa oladi. Uning ana shunday ijodkorligi tojik tilida ijod qilingan
quyidagi baytida ham o‘ziga xos tarzda ifodalangan:
On ki az ob hayoti vasli jonon zinda nest,
Gar hama Xizr ast, xobi vopasin pesh oyadash.
Mazmuni:
Har kim jonon vaslining hayot suvidan tirik
bulmasa, agar Xizr bo‘lsa ham, unga so‘nggi uyqu keladi.
Ma’lumki, rivoyatlarga ko‘ra, Xizrga tiriklik suvini ichish va abadiy hayot
nasib qilgan. Uning o‘lmasligi shuning bilan izohlanadi. Shoira Xirzga mangu
hayot berilganini inkor qilmagan holda jonon vaslining qimmatini ko‘rsatishga,
visolning kuch-qudratini namoyon qilishga harakat qilgan. Albatta, Xizr
obrazining barchaga mashhur sifatlarini esga olish orqali lirik qahramonning ruhiy
holatlarini ko‘rsatishga harakat qilingan o‘rinlar ham uchraydi.
Nodira she’rlarida an’anaviy obrazlardan foydalanar ekan, ular qismatini
real voqelik bilan taqqoslab, kishilarni hayotni sevishga undaydi. Bunda shoira
ko‘pincha tarixdan ibrat olish, umrni qadrlash nuqtai nazarida turadi. Fikrni yanada
ravshan va obrazli berish uchun badiiy san’atlardan mohirona foydalanadi. Shoira
badiiy san’atlarning barcha turlarini mahorat bilan qo‘llab, g‘azallarida teran
mazmunning jozibali poetik shaklda ifodalanishini ta’minlagan.
Tashbeh san’ati ham shoira lirik asarlari mazmunining ta’sirchanligini
oshirishda yetakchi vositalardan biri sifatida ishtirok etadi. Nodira tashbehning
barcha turlarini san’atkorona qo‘llaydi. Shoira asarlarida badiiy tasvirning turli
37

o‘rinlarida kelgan tashbeh san’ati poetik fikr izchilligini ta’minlash, asar saviyasini
yangi darajaga ko‘tarishga xizmat qilgan. Masalan, shoira “Fido” radifli g‘azalida
o‘z sevgilisini tasvirlayotib, uning beqiyos go‘zalligini ko‘rsatish uchun tashbeh
san’atidan foydalanadi:
Iki la’li nobingni yoqutig‘a
Iki chashmi gavharafshonim fido.
Qading sarvinozig‘a, ey gulbadan,
Tani log‘ari notavonim fido.
Bu misolda tashbehning muyaqqad, ya’ni aynan o‘xshatish darajasidan
istifoda etilgan. Baytlarda lirik qahramon sevgilisining labi la’lga, qadi sarvga,
badani gulga qiyoslanadi. Shu bilan birga, o‘zining holati ham tashbeh san’ati
yordamida tasvirlangan. Go‘yo lirik qahramon yorining ikki la’li nobi ishqida
gavhar sochuvchi ikki ko‘zini, uning sarvinoz qaddiga esa intizorlikdan ozib-to‘zib
ketgan notavon vujudini fido qilishga tayyor. Bu yerda tashbeh bilan birga
muqobala san’ati ham ishtirok etib, poetik tasvirning jonli va ta’sirchan bo‘lishini
ta’minlagan. Ohorli fikr qisqa va lo‘nda izhor etilgan.
Ayni kezda san’atkorning musalsal tashbehli g‘azallari ham bor:
Jilva ko‘rsatti chu ul sarvi diloro bog‘ aro,
Chashmi qumri bo‘ldi bir chashmi tamosho bog‘ aro.
Surmagun chashmi nazar soldi guliston ahlina,
Hasratidin qoldi nargislar ko‘zi vo bog‘ aro.
Orazi gulgun ila qildi chaman sori xirom,
Gul yaqosin chok aylab bo‘ldi rasvo bog‘ aro.
Sarvi gulruxsorim bu bazmi ishrat deb bahor,
Sarv birla guldin etti jomi miyno bog‘ aro.
38

Lola yanglig‘ dog‘ bo‘ldi gul jamoli rashkidin,
Dog‘lig‘ gullardin o‘ldi sayri sahro bog‘ aro.
Naxl qildi xijlatdin bo‘ldi suv sarvi ravon,
Ayladi favvoralar joriy saropo bog‘ aro.
Sayr uchun qo‘yg‘ay qadam deb sabzai xobidadin,
Har taraf bir farshi muhmaldur muhayyo bog‘ aro.
Ko‘rdi ul sarvi diloro qomati mavzunini,
Sarv qaddin qildi qumrilar tamanno bog‘ aro.
Sen bu kun xandonsen, ey gul, Komila dildorsiz,
Yig‘lamoqdindur bulutlardek muhayyo bog‘ aro.
Misolda ajaratib ko‘rsatilgan tashbehlar, shoira fikrining lo‘nda bayon
etilishini ta’minlash bilan birgalikda, uning sevgilisi go‘zalligini yaqqol tasavvur
etish imkonini bergan.
Tazod san’ati ma’naviy san’atlar ichida eng ko‘p qo‘llaniladigan badiiy
vositalardan hisoblanadi. Bu san’at klassik adabiyotda mutobiqa, tiboq, tatbiq,
takofu, ittizod, mutazod kabi nomlar bilan ham atalib kelingan. Tazod san’atini
hozirgi adabiyotshunoslikka oid lug‘atlarda ba’zan antiteza deb ham ataydilar.
Tazod so‘zi “zid qo‘yish”, “qarshilantirish” ma’nolarini ifodalaydi. Shu so‘z
bilan ataluvchi she’riy san’at esa baytda ma’no jihatdan o‘zaro zid, qarama-qarshi
bo‘lgan so‘zlarni qo‘llab, ta’sirchan badiiy timsollar, lavhalar yaratishni nazarda
tutadi.
Biroq bu shunchaki qarshilantirish orqali ikki obyektdan birining ayrim
xususiyatlari bo‘rttirilib, aniqroq, yorqinroq ifodalanishidir. Ilmi bade’ga doir
barcha adabiyotlarda ushbu san’at qayd etilgani, bunday usul juda qadimdan
badiiy tasvir vositasi bo‘lib kelayotganligiga dalildir. Ilmi bade’ning mashhur
namoyandasi Atoulloh Husayniy tazodga qo‘yidagicha ta’rif beradi: “Mutobaqa.
39

Ani tiboq, tatbiq, tazod va takofu ham derlar. Arab fusahosi qoshinda kalomda
ma’nolari orasinda taqobilu tanofiy bo‘lg‘an ikki lafzni jam’ qilmoqtin iboratdir”.
Shuningdek, adabiyotshunos zikr etilgan san’atning to‘rt turini ko‘rsatib o‘tadiki,
bu tasnif obyektlar o‘rtasidagi zidlik darajasiga ko‘ra keladi.
40

XULOSA
Jahon xalqlari adabiyoti tarixiy va folklor materiallaridan oziqlanishi,
ulardan ilhom olishi ma’lum haqiqatdir. Ijodkorlar mazkur materiallardan o‘z
xohish-istaklari, kelajak bilan bog‘liq ideallarini tarannum etishda ularga o‘ziga
xos ramziylikni yuklaganlar. Jumladan, o‘zbek adabiyoti vakillari ham asrlar
davomida avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan turkiy va musulmon xalqlari tarixiga
oid materiallardan foydalangan holda o‘z fikrlarini ifodalashga intilganlar. Qalam
ahli o‘z asarlarida o‘tmish tarixga oid voqea-hodisalar, tarixiy shaxslar obrazlarini
eslash orqali, ba’zan ularga xos bahodirlik, mardlik, matonat, vatanga muhabbat,
sevgiga sadoqat kabi fazilatlarni esga olsalar, ba’zan buning aksi bo‘lgan
xususiyatlarga e’tibor qaratadilar. Shu bois ko‘p asrlik yozma va og‘zaki adabiyot
tarixida qator tarixiy va mifologik obrazlar yaxshilik va yomonlik, komillik va
tubanlik, vafo va xiyonat, muhabbat va nafrat kabi tushunchalarning timsoliga
aylangan. O‘zbek adabiyotidagi bunday tarixiy shaxslar obrazini shartli tarzda
quyidagicha tasniflash mumkin: 1. Islomgacha bo‘lgan davr turkiy xalqlar tarixi
bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazi; 2. Islom dini tarixi bilan bog‘liq tarixiy
shaxslar obrazi; 3. Bular bilan birga har bir davr ijodkorining asarida o‘z davri
tarixiy voqealari, shaxslari bilan bog‘liq tarzda badiiy adabiyotga olib kirgan
obraz va timsollari ham mavjud. Birinchi guruhdagi obrazlarni yana tarixiy va
sinkretik obrazlar guruhiga ham bo‘lish mumkin. Masalan, Afrosiyob, Xizr kabi
obrazlar ayrim manbalarda tarixiy shaxs sifatida ko‘rsatilsa, ayrimlarida mifik
obraz sifatida qayd etiladi.
Nodira nazmiy asarlaridagi obrazlar tizimini mazkur tasnif orqali o‘rganish
muayyan adabiy-estetik xulosalar chiqarish imkonini beradi:
Birinchidan, o‘zbek mumtoz adabiyotida tarixiy shaxslar obrazining
genetik kurtaklari haqida fikr yuritganda, ularning ikki guruhga tasnif etish
mumkin: 1) islomgacha bo‘lgan davrlarga oid; 2) islom dini bilan bog‘liq tarixiy
shaxslar obrazi. Bu, o‘z navbatida, tarixiy shaxslar obrazining badiiy talqini
masalasini o‘rganishda xolis ilmiy xulosalarga kelish imkonini beradi.
41

Ikkinchidan, shoira hamdu na’tlari uning dunyoqarashi, e’tiqodini
ifodalaganini ta’kidlash kerak. Bu mazmundagi she’rlar, xususan, na’tlarda
Muhammad alayhissalomning sifatlari, fazilatlari vasf etiladi, choryorlar
ulug‘lanadi. Muhimi, Nodira ana shu turkumdagi an’anaviy she’rlarida ham o‘ziga
xos talqinlarni berishga intiladi.
Uchinchidan, Nodiraning Amir Umarxonga bag‘ishlangan she’rlarini shartli
ravishda quyidagicha tasnif etish mumkin: 1) xonni vasf etuvchi; 2) hijron, ayriliq
motivlari va bevafolikda ayblov; 3) davlatni boshqarishga oid pand-nasihat; 4)
firoqnoma. Bu turkum she’rlar shoiraning poetik mahoratini ko‘rsatishi barobarida
avtobiografik xarakterga ega ekani bilan ham alohida ajralib turadi. Ular Nodirani
ham salohiyatli ijodkor, ham “gardishi davron”ning sitamlariga matonat bilan
bardosh bergan shaxs – vafoli mahbuba sifatida tasavvur qilish imkonini berishini
tadqiq etdik.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. - T.: O‘zbekiston, 1997.
- 384 b.
2. Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. - T.: O‘zbekiston,
1992.
3. Karimov.I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.-T.:O‘zbekiston, 1996.-
366b.
4. Karimov. I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.- T.: Sharq, 1998. - 32 b.
5. Karimov. I. A. Adabiyotga e’tibor- ma’naviyatga, kelajakka e’tibor.-T.:
O‘zbekiston, 2009.- 40 b.
6. Adabiyot nazariyasi. I-tom. –T.: Fan, 1978. -414 b.
7. Adabiyot nazariyasi. II-tom. –T.: Fan, 1979. -443 b.
8. Adabiy tur va janrlar. Uch jildlik. 1-jild. –T.: Fan, 1991. –381 b.
9. Adabiy tur va janrlar. Uch jildlik. 2-jild. –T.: Fan, 1992. –246 b.
10. Adburahmonov A. Turkiy xalqlar adabiyoti. –Samarqand: Samarqand Davlat
universiteti, 2007. -160 b.
11. Abdug‘afurov A. Koshki uyquda bir ko‘rsam edi yorimni. / O‘zbekiston
adabiyoti va san’ati, 1994. 6-may.
12. Avesto. Asqar Mahkam tarjimasi. T.: 2001.
13. Atoulloh Husayniy. Badoyi’us- sanoyi’. T.: G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va
san’at nashriyoti, 1981.-B.174.
14. Bobobekov H. Nodira. // Yosh kuch, 1991. №1. 28-bet.
15. Boborahimov M. Mohlaroyim haqida dardli qo‘shiq. /Xalq so‘zi, 1994. 3-
noyabr.
16. Boborahimov M. Nodira sheriyatiga ta’zim. // O‘zbekiston matbuoti, 1995. №1.
49-bet.
17. Mallayev N. A.Navoiy va xalq ijodiyoti -T.:1974.
18. Nodira. Asarlar. Ikkinchi jild. II kitob. G‘.G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot
nashriyoti, -T.: 1971.
19. Nodira (g‘azal), nashrga tayyorlovchi A. Qayumov. -T.: O‘z adabiynashr. 1958.
43

20. Nodira. Ey sarvi ravon: G‘azallar (nashrga tayyorlovchi va so‘z boshi muallifi
21. Nodira. Devon. Qo‘lyozma. O‘zR FA Sharqshunoslik instituti, inv. № 4182.
22. Nodira-Komila. Ikkinchi kitob.- T.: A.Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy
kitobxonasi nashriyoti, 2004.
23. Olimov S. Alisher Navoiy asarlari tarjimasida badiiy san’atlarni qayta yaratish
va tabdil qilish masalalari. fil.fan.nomz.diss.-T.:1985.B.25.
24. Oxunova E. Jasur shoiralarimiz.//Guliston, 1974 №10. 29-bet.
25. Rabg‘uziy Nosiriddin Burhoniddin. Qisasi Rabg‘uziy.1-kitob. -T.: Yozuvchi,
1990.
26. Rabg‘uziy Nosiriddin Burhoniddin. Qissasi Rabg‘uziy. 2 kitob. -T.:
Yozuvchi, 1991.
27. Rahmonov V. SHe’r san’atlari. –T.: Yozuvchi, 2001. –71 b.
28. Rahmonov N. Ko‘hna toshbitiklar. –T: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1991. -
109 b.
29. Rahmonov T. Qadimgi miflar o‘zbek folklori epik motivlarining o‘zagi
sifatida.F.f.nomz.diss.-T, 1997, 18-23 betlar.
30. Rustamov A. Navoiyning badiiiy mahorati.T.: Adabiyot va san’at nashriyoti,
1979.
31. Saidov M. Turkiy xalqlar mifologiyasining yozma adabiyotga ta’siri masalasiga
doir // Adabiyot ko‘zgusi №2, T.1996. 141-145 betlar.
32. Salomat Vafo. Balandlik. / O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1994. 6-may.
33. Samarqandiy Abdurazzoq. Matlai sa’dayn va majma’i bahrayn. –T.: Fan, 1969.
-462 b
34. Sarimsoqov B.I. O‘zbek marosim folklori. -T.: Fan, 1986, 194-bet.
35. Sarimsoqov B. O‘zbek folklorining epik janri. -T.: Fan, 1981. 131-bet.
36. Suv qizi. Ertaklar.-T.:1966, B.240-261..
37. Turaboyev T. O‘lmas she’rlar.//O‘zbekiston, 1959. №6. 7-bet.
38. Turaboyev T. Afg‘onistonda Nodiraxonlik./O‘zbekiston adabiyoti va san’ati,
1981. 10-aprel.
44

Nodira she'riyatida ishq talqini va ruhiyat tasviri

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Nodira she'riyatida ishq talqini va ruhiyat tasviri

O'xshash dokumentlar