Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 19000UZS
Hajmi 80.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 31 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Adabiyot

Sotuvchi

ibrohim muxtorov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2024

70 Sotish

Nodira she'riyatida ishq talqini va ruhiyat tasviri

Sotib olish
 NODIRA SHE'RIYATIDA ISHQ TALQINI VA RUHIYAT TASVIRI
MUNDARIJA:
KIRISH 3
I.BOB. O’ZBEK MUMTOZ ADABIYOTIDA TARIXIY SHAXSLAR 
OBRAZLARI 6
1.1. Nodira she’riyatida tarixiy shaxslar obrazi 6
1.2. “Oltin beshik” voqeasining Nodira lirikasida talqini 11
II.BOB. TARIXIY OBRAZLAR TASVIRIDA BADIIY MAHORAT 26
2.1. Shoir yaratgan obrazlar tasvirida fikr izchilligi 26
2.2. Tarixiy obrazlar talqinida she’riy san’atlarning o’rni 32
XULOSA 39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 43
2 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Yurtimiz   mustaqillikka   erishgach,     ajdodlarimiz
tomonidan yaratilgan bebaho adabiy merosni yangicha mezonlar asosida xolisona
tadqiq   qilish   uchun   har   qachongidan   ham   dolzarb   vazifa   sifatida   kun   tartibiga
qo‘yildi.   Prezidentimiz   I.A.Karimov   dunyo   madaniyati   va   ma’naviyatini
yuksaltirishga   beqiyos   hissa   qo‘shgan   ijodkorlarimiz   asarlarini   zamon   talablari
darajasida   tadqiq   etish   zaruratini   quyidagicha   ta’kidlagani   ham   buning   isbotidir:
“Ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy,
ilmiy   qarashlarini   o‘zida   mujassam   etgan   nodir   qo‘lyozmalarini   jiddiy   o‘rganish
payti   keldi.   Chunki,   o‘zingizga   ma’lumki,     sho‘rolar   zamonida   tarixiy   haqiqatni
bilishga   intilish   rag‘batlantirilmas   edi,   hukmron   mafkuraga   xizmat   qilmaydigan
manbalar xalq ko‘zidan iloji boricha yiroq saqlanar edi”.
Ma’lumki, o‘zbek mumtoz she’riyati an’analarini o‘ziga xos davom ettirib,
xalqimiz   ma’naviy   hayoti   tarixida   o‘ziga   xos   iz   qoldirgan   Mohlaroyim-Nodira
adabiy   merosi   yuzasidan   istiqlolga   qadar   ko‘plab   ilmiy-tadqiqot   ishlari   amalga
oshirilgan.   Lekin   ularda   Nodira   istifoda   etgan   tarixiy   obrazlar   tizimi,   ularning
turkiy   va   musulmon   xalqlari   adabiyoti   an’analariga   chambarchas   bog‘liqligi,
mazkur obrazlarning o‘zbek adabiyotiga kirib kelish jarayonlari, ulardan shoira o‘z
ijodida   qay   darajada   istifoda   etgani,   bu   tipdagi   obrazlarning   ijodkor   va   salaflari
asarlarida   qo‘llanish   ko‘lami,   ijodkor   estetik   maqsadi   va   badiiyat   mushtarakligi
masalalari   yaxlit   tarzda   o‘rganilgan   emas.   Vaholanki,   shoiraning   dunyoqarashi,
hissiyoti,   kechinmalari   va   hayotiy   xulosalari   mazkur   badiiy   obrazlar   vositasida
ifodalangan.   Bu   esa,   o‘z   navbatida,   tarixiy   obrazlar,   ularga   yuklangan   o‘ziga   xos
mazmun,   bu   mazmunning   poetik   ifodasi   masalalarini   maxsus   o‘rganishning
dolzarb ekanini ko‘rsatadi. 
Mavzuning   o‘rganilganlik   darajasi.   O‘zbek   mumtoz   poeziyasida   teran
mazmun va betakror badiiyat yuksak darajada uyg‘unlashgan nazmiy asarlari bilan
munosib   mavqega   ega   shoira   Nodiraning   ijodi   XX   asrning   ko‘pgina
adabiyotshunoslari va shoirlari diqqatini o‘ziga tortib keldi. 
3 Jumladan,   Sadriddin   Ayniy,   X.Zunnun,   M.Alaviya,   To‘xtasin   Jalolov,     Vohid
Zohidov,  Lutfulla Olim, O‘tkir Rashidlarning shoira tarjimai holi, ijodiy merosiga
oid   dastlabki   tadqiqotlari   ma’lum   bo‘lsa,   Nodira   hayoti,   she’riyatining   o‘ziga
xosligi va badiiyati, devoni qo‘lyozmalari tom ma’noda Aziz Qayumov, Mahbuba
Qodirova, Nusratullo Jumayevlar tomonidan keng ilmiy doiraga ma’lum qilingan. 
Xususan,   A.Qayumov   tomonidan   birinchi   marta   shoira   ijodiy   merosidan
iborat saylanma nashr ettirilgan. M.Qodirovaning Mohlaroyimning Nodira, Komila
va   Maknuna   taxalluslari   bilan   bitilgan   o‘zbek   va   fors-tojik   tilidagi   she’rlaridan
iborat   devonlari   qo‘lyozmalari,   she’rlarining   g‘oyaviy-badiiy   jihatlari   yuzasidan
amalga   oshirgan   tadqiqot   va   nashrlari   e’tiborli.   N.Jumaxo‘ja   birinchi   bor   Nodira
asarlarini milliy istiqlol nuqtai nazaridan tahlil etgan.  
Tadqiqotning   maqsadi.   Nodira   ijodidagi   tarixiy   obrazlarning   shoira   poetik
fikrini   ifoda   etishdagi   o‘rni,   ularning   manbalari,   mazmun-mohiyati,   genetik
kurtaklari, shoira ijodidagi o‘ziga xos jihatlari, mazkur obrazlar asosida yaratilgan
asarlar badiiyatini   tadqiq etish va ilmiy-nazariy umumlashmalar chiqarish Bitiruv
malakaviy ishning bosh maqsadidir. 
Tadqiqotning vazifalari: 
- Nodira ijodidagi tarixiy obrazlar tizimini aniqlash va tahlil etish; 
- tarixiy obrazlarning o‘zbek adabiyotidagi genetik kurtaklarini ko‘rsatib berish;
-   ijodkor   nazmiy   asarlari   tahlili   asosida   tarixiy   va   mifik   obrazlar   munosabatini
tadqiq qilish;
- shoira ijodidagi tarixiy obrazlar tasvirlangan asarlarning mazmuni va poetik fikr
uyg‘unligi,   badiiy   tasvir   vositalarining   ijodkor   tafakkurini   aks   ettirishdagi   o‘rni,
ijodkor badiiy mahorati masalalarini tahlildan o‘tkazish;
- ilmiy tadqiqot natijalaridan nazariy umumlashmalar chiqarish.
Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati.     Ushbu   tadqiqot
natijalari   o‘zbek   mumtoz   adabiyotidagi   tarixiy   shaxslar   obrazining   genetik
kurtaklari   yuzasidan   xulosalar   bildirilgani   bilan   nazariy   ahamiyatga   ega.   Bitiruv
malakaviy   ish   natijalari   tarixiy   shaxslar   obrazining   Nodira   va   salaflari   ijodidagi
4 o‘rni,   ijodkorlarning   poetik   mahoratini   ochib   berishdagi   ahamiyati   yuzasidan
xulosalar bildirishda muhim.
Bitiruv malakaviy  ishning nazariy va amaliy ahamiyati.  Bitiruv malakaviy
ishning nazariy va amaliy ahamiyatiga kelganda shuni  aytish kerakki, mazkur ish
xalq-duolarining   vujudga   kelishi,   xalq   о ‘rtasida   amal   qilishi   va   badiiy   tabiatini
nazariy jihatdan yoritishda dasturlik vazifasini ado etadi. Bitiruv malakaviy ishdan
oliy  о ‘quv yurtlari filologiya fakultetlari talabalari uchun darsliklar,  о ‘quv-metodik
q о ‘llanmalar   yozishda,   maxsus   kurslar   о ‘qishda   foydalanish   mumkinki,   bu   narsa
bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyatini belgilab beradi.
Bitiruv malakaviy ish tuzilishi  va hajmi.   Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki
bob, xulosa,  foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.  
5 I.BOB . O‘ZBEK  MUMTOZ ADABIYOTIDA TARIXIY SHAXSLAR
OBRAZLARI
I.1. Nodira she’riyatida tarixiy shaxslar obrazi
Tarix va adabiyot bir-biriga chambarchas bog‘liq. Zero, ular biri ikkinchisini
to‘ldirib,   jamiyat   manfaatlariga   xizmat   qiladi.   Tarix   muayyan   makon   va   zamon,
ma’lum shaxslar  hayoti bilan bog‘liq voqealar haqidagi real  ma’lumotlarni o‘zida
mujassam   etsa,   badiiy   adabiyotning   vazifasi   o‘zgacharoq.   Chunonchi,   badiiy
adabiyot   muayyan   tarixiy   hodisa   yoki   shaxslar   kechmishini   badiiy   jihatdan
sayqallab,  ohorli  tashbeh  va  metaforalar   orqali   tasvirlaydi. Ijodkor   asarida  tarixiy
jarayon   va   tarixiy   shaxs   faoliyati   bilan   bog‘liq   tasvirlarda   o‘ta   mubolag‘ali
chizgilardan ham foydalanishi mumkin. Natijada tasvir obyekti bo‘lgan hodisaning
o‘quvchi   ongi   va   shuuriga   ta’sir   kuchi   bir   necha   barobar   oshadi,   tarixiy   shaxs
obraziga   nisbatan   ijobiy   yoki   salbiy   fikr   shakllanishiga   zamin   yaratiladi.   Shu
ma’noda,   badiiy   adabiyotda   tarixiy   shaxslar   obrazi   tasviri   ijodkorning   qaysi
rakursdan   yondashishiga   qarab,   kelgusida   o‘quvchi   tasavvurida   yaxshilik   yoki
yomonlik, saxiylik yoki baxillik, mardlik yoki  nomardlik timsoliga, ijodkor  orzu-
istaklarining ifodachisiga  aylanishi mumkin.  
O‘zbek   mumtoz   adabiyotida   tarixiy   shaxslar   obrazi   tasviri   jihatidan   boy
tajriba   to‘plangan.   Ularni   biz,   muayyan   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   e’tiborga   olib,
shartli   ravishda  quyidagicha  tasniflashimiz  mumkin:     1.  Islomgacha  bo‘lgan  davr
bilan   bog‘liq   tarixiy   shaxslar   obrazi;   2.   Islom   dini   bilan   bog‘liq   tarixiy   shaxslar
obrazi. 
Bu   tipdagi   obrazlar   barcha   zamonlar   ijodkorlari   asarlaridan   o‘rin   olib,
muyyan   ma’no   va   mohiyat   kasb   etgan.   Bunday   tarixiy   shaxslar   obraziga   duch
kelinganda,   odatda,   u   bilan   bog‘liq   tarixiy   voqelik   o‘quvchining   ko‘z   o‘ngida
gavdalanadi.   Shu   bois   asarda   muayyan   tarixiy   shaxs   nomining   zikr   etilishi
zamirida   ijodkorning   aniq   maqsadi   aks   etadi.   Bu   maqsad   aksar   hollarda   ijodkor
yashagan   davr   muammolari   bilan   yoki   uning   adabiy-estetik   ideali   bilan   bog‘liq
bo‘ladi. 
6 Birinchi   guruhdagi   obrazlarni   yana   tarixiy   va   sinkretik   obrazlar   guruhiga
ham   bo‘lish   mumkin.   Masalan,   Afrosiyob,   Xizr   kabi   obrazlar   ayrim   manbalarda
tarixiy shaxs sifatida ko‘rsatilsa, ayrimlarida mifik obraz sifatida qayd etiladi.  
Mazkur   tasnifga   ko‘ra,   turkiy   xalqlarning   islomgacha   bo‘lgan   tarixida   yorqin   iz
qoldirgan   tarixiy   shaxslardan   Kultegin,   Bilga   xoqon,   To‘nyuquq   kabilarning
shaxsini tasvirlashga bag‘ishlangan qimmatli manbalar sifatida bitiktoshlarni qayd
qilish   mumkin.   Shuningdek,     Alp     Er   To‘nga,   O‘g‘uzxon   haqidagi,   turkiy
xalqlarning   tarqalish   tarixi   bilan   chambarchas   bog‘liq   Arkanaqun,   Alanquva
voqealari   bilan   bog‘liq   tarixiy   voqeliklar   tarixiylikdan   ko‘ra,   badiiy   bo‘yoqlarga
boy tarzda ifodalangani kuzatiladi. Xususan, Islomdan keyingi davrlarda yaratilgan
tarixiy   asarlarda   turkiy   xalqlar   tarixiga   oid   qaydlar,   jumladan,   O‘g‘uzxon,
Alanquva   hayotiga   oid   ma’lumotlar,   Arkanaqun   voqeasi   turli   xil   shakllarda
saqlanib qolgan. Jumladan,  Ollomurod Annaboy o‘g‘lining “O‘g‘uz, Alanquva va
Shayboniynoma”   (XVII   asr)   asari   uch   qismdan   iborat   bo‘lib,   birinchi   qismida
O‘g‘uzxon,   Alanquvadan   Chingizxongacha   bo‘lgan   voqealar   tasviri,   ikkinchi
qismda Qo‘ng‘irot urug‘ining ajdodlari, uchinchi qismda esa Shayboniyxon tarixi
yoritilgan.   Asar   boshida   Nuh   voqeasidan   boshlab   turkiy   xalqlarning   shajarasi,
ularning   shakllanishi   bilan   birga   Chingizxongacha   bo‘lgan     voqealar   bayon
qilingan.
S h ermuhammad   Munisning   “Firdavs   ul-iqbol”   asari   Xiva   xonlari   tarixiga
bag‘ishlangan. Asar turkiy xalqlarning bobosi sanalmish Yofas tarixidan boshlanib
Olloqulixon  davrigacha   bo‘lgan   voqealarni   o‘z   ichiga  qamrab   olgan.   Muhammad
Yusuf   Bayoniyning   “Shajarai   Xorazmshohiy”   asari   ham   Munis   asari   singari
an’anaviy   tarzda   Odam   alayhissalomdan   Yofasgacha   bo‘lgan   voqealar   bayoni
qisqacha berilib, keyin 1913 yilgacha bo‘lgan voqealar tarixi bitiladi. 
Muhammad   Sharif   bin   Muhammad   Naqining   “Toj   ut-tavorix”   asari   Buxoro
hukmdori   Amir   Haydarga   bag‘ishlangan.   Asarda   dastlab   mang‘itlar   sulolasi
tarixining O‘g‘uzxondan boshlanishi  yoziladi. Keyin turkiy xalqlarning tarqalishi,
Chingizxon va shayboniylar tarixi yoritilgan.
7 “Habib   us-siyar”   asarida   ketma-ket   dunyo   tarixida   iz   qoldirgan   sulolalar,
Eron   podsholari,   Muhammad   payg‘ambar   va   uning   safdoshlari,   xalifalar,
Chingizxon   avlodlari,   temuriylar,   o‘zbek   xonlari   va   nihoyat   safaviylar   tarixi
yoritiladi.
Mazkur   asarlar   tarixiy   mavzuda   bo‘lishi   bilan   birga   badiiy   bo‘yoqlarga
boyligi   bilan   ham   alohida   ahamiyatga   ega.   Ularda   tarixiy   shaxslar   haqidagi
ma’lumotlar poetik tasvir vositalari orqali mubolag‘ali tasvirlanadi. Bu hol, avvalo,
mualliflar o‘z asarining o‘quvchi uchun zerikarli bo‘lib qolmasligi uchun voqealar
tasvirini   badiiylashtirgani   bilan   izohlanadi.   Bunday   usul   asarning   ta’sir   kuchini
oshiradi, natijada tarixiy shaxslar o‘quvchi uchun buyuklik, qudrat, jasorat timsoli
sifatida   namoyon   bo‘ladi.   Bu   hol   XX   asrgacha   bo‘lgan   Sharq   xalqlari
tarixnavisligiga   xos   bo‘lgan   muhim   jihatdir.   Shu   bois   bu   turdagi   manbalarga   o‘z
davridayoq   Ibn   Sino,   Forobiy,   F.Rouzental,   V.V.Bartoldlar   adabiy-tarixiy   asarlar
sifatida   baho   bergan.   Prof.   N.Jabborov   va   N.Shodmonovlar   Ogahiyning   tarixiy
mavzudagi   asarlarini   tadqiq   qilar   ekanlar,   ularning   badiiy-tarixiy   nasr   namunasi
ekanini dalillaydilar. Shu asosga ko‘ra, aytish mumkinki, mazkur tipdagi manbalar
ta’sirida tarixiy shaxslar bilan bog‘liq haqiqatlar kelgusi avlodlarga badiiy shaklda
yetib   kelgan.   Ularning   aksar   namunalari   shu   darajada   yuksak   badiiyat   bilan
yozilganki,   hatto   bu   hol   shu   tipdagi   asarlarda   tarixiy   shaxslar   haqida   keltirilgan
ma’lumotlarning tarixiy haqiqat sifatida qabul qilinishiga monelik qilgan.  
X.Egamov va N.Rahmonovlar o‘zbek adabiyotining shakllanishida qadimgi
turkiy   xalqlar   kechmishiga   oid   O‘rxun-Yenisey   yozma   yodgorliklari,   Kultegin
yodnomasi kabi obidalar alohida o‘rin tutishini alohida qayd etganlar: “Folklorning
qadimgi   turkiy   adabiyotga   kuchli   ta’sir   etganligi   mavjud   haqiqat.   Bu   bevosita
yodnomalardagi   qahramonlarga   xarakteristika   berishda,   poetik   stilistika,
grammatik   formalarda   va   so‘z   ifodalashda   ko‘rinadi.   Jumladan,   Kul   tegin   katta
yodnomasidagi   olti   hikoyada   tarixiy   fakt   va   afsonalarning   sinkretik   holati   asosiy
o‘rin tutadi. Bu hikoyalar dastlabki turk xoqoni Bo‘mun va Istami, Eltarish hoqon
va   Qapag‘an   xoqon,   Bilga   xoqon   va   Kul   tegin   haqidagi   hikoyalardir.   Bu
yodnomalar   asosida   bunyodga   kelgan   asarlarda   ijtimoiy   borliq   tasvirlanibgina
8 qolmay,   balki   xalqimizning   intilishi,   orzu-umidlari   va   ideallarini   fantastik   tarzda
ifodalashga  intilishlar  bo‘lgan”.    Binobarin, mazkur  adabiy yodgorliklarda tarixiy
shaxslar obrazi ilk bor o‘ziga xos talqin etilgani kuzatiladi.
Turkiy   xalqlar   tarixi   bilan   bog‘liq   bitiktoshlar   xalq   dunyoqarashi,   tarixiga
bo‘lgan   munosabatni   bilishda   muhimdir.   Ana   shunday   bitiktoshlardan   birining
xususiyati   to‘g‘risida   N.Rahmonov   quyidagicha   yozadi:   “Turk   xoqonligidagi
xalqlarning   ahvoli,   madaniy-iqtisodiy   hayoti   va   davlat   boshliqlarining   ma’naviy
olami, davlatni boshqarishdagi roli, xoqonning to‘rt tarafdagi xalqqa qo‘shin tortib,
katta   territoriyani   turk   xoqonligiga   birlashtirganligi   haqida   turk   xalqining
tabg‘achlarga     aldanib,   ularga   qaram   bo‘lib   qolishlari   va   turk   xalqining   chekkan
iztiroblari   haqida   bitik   muallifi     Yo‘llug‘   teginning   so‘z   yuritishidan   maqsadi
o‘quvchini   keyingi   voqealar,   sarguzashtlarni   to‘g‘ri   va   oson   tushunishga
tayyorlashdir,   keyingi   hikoya   qilinadigan   voqealar   haqida   tasavvur   uyg‘otishdir.
Bitigtosh Kultegin sharafiga qo‘yilgan bo‘lsa-da, muallif faqat Kulteginning harbiy
jasoratini madh qilishni, uni ko‘klarga ko‘tarib maqtashni o‘z oldiga maqsad qilib
qo‘ymaydi,   balki   turk   xoqonligining   ijtimoiy-siyosiy   hayoti,   xalq   bilan   davlat
boshliqlari   o‘rtasidagi   munosabat,   davlatni   boshqarishdagi   xoqonlarning
xizmatlari,   ya’ni   qaysi   xoqon   hokimiyatni   qanday   boshqarganligini   atroflicha
ko‘rsatishni maqsad qilib qo‘ygan. Butun bir xalq va davlat taqdiri hikoyachining
diqqat   markazida   turadi”.   Olim   bunday   bitigtoshlar   badiiy   asarning   o‘ziga   xos
namunasi ekanligini ham e’tirof etadi.
Shuningdek,   Turon   va   Eron   xalqlari   o‘rtasida   tarqalgan   tarixiy-badiiy
asarlarda Alp Er To‘nga – Afrosiyob turkiy xalqlarning faxri hisoblansa, eroniylar
uchun   bosqinchi   timsolida   gavdalanadi.   Chunonchi,   A.Abdurahmonov   Alp   Er
To‘nga   –   Afrosiyob   to‘g‘risidagi   ma’lumotlar   “Avesto”dan   oldingi   manbalarda
ham   uchrashini   qayd   etib,   mana   bunday   yozadi:   “Alp   Er   To‘nga   –   Afrosiyob
mavzusida   yaratilgan   asarlar   turkiy   hamda   fors-tojik   adabiyotida   katta   sahifani
tashkil   etadi.   Afrosiyob   obrazi   fors-tojik   adabiyotida   yanada   keng   yoritilgandir.
Firdavsiyning   “Shohnoma”,   Xoja   Amidi   Atoiyning   “Shohnoma”ga   o‘xshatma
tarzida   bitilgan   “Barzunoma”  dostonida   ham   Afrosiyob   ruhiy  kechinmalari   butun
9 murakkabligi bilan ko‘rsatilgan. Tarixchi Mirxond (XY asr)ning 7 qismdan iborat
“Ravzat   us-safo”   kitobining   birinchi   qismida   ham   Afrosiyob   tasviriga   o‘rin
berilgan. Demak, Alp Er To‘nga – Afrosiyob obrazi  XXY asr  davomida tarixchi,
shoir va yozuvchilar, hatto keyingi asrlarda tadqiqotchilarning bu qadar e’tiborini
tortganligining   boisi   nimada?   Shubhasiz,   bu   masalaning   yagona   va   aniq   javobi
shunday:   Alp   Er   To‘nga   –   Afrosiyobni   qadimgi   turkiy   xalqlarning   qahramoni,
hukmdori deb kifoyalanish masalaning mohiyatini ochmaydi. Turkiy xalqlarga xos
bahodirlik,   mardlik,   donolik,   zukkolik,   davlatni   adolat   bilan   boshqarish,   turkiy
qavmlarni   birlashtirish   siyosati   Alp   Er   To‘nga   –   Afrosiyob   obrazi   yaratilgan
asarlar g‘oyasida mujassamligidadir”.
Xulosa   qilib   aytganda,   o‘zbek   adabiyotining   uzoq   tarixiy   taraqqiyoti
davomida   tarixiy   shaxslar   obrazi,   ular   shaxsiyatining   badiiy   talqini,   obrazning
badiiy   talqiniga   yuklangan   mazmun   borgan   sari   takomillashib   borgan.   Ba’zida
tarixiy   shaxslar   bilan   bog‘liq   haqiqatlar   davr   o‘tishi   bilan   muayyan   darajada
ideallashtirilgan. Shu bilan birga, ijodkorlarning tarixiy shaxs hayoti bilan bog‘liq
qissalarga   o‘quvchining   qiziqishini   orttirish,   oddiy   faktik   ma’lumotlar   bilan
cheklanib qolmay, ularning badiiy qayta ishlanishiga erishish yo‘lidagi izlanishlari
bu   boradagi   adabiy-estetik   tajribaning   oshib   borganidan   dalolat   beradi.   Natijada,
ayrim   tarixiy   shaxslarning   obrazi   badiiy   adabiyot   orqali   o‘quvchilar   tasavvurida
ham   tarixiy,   ham   ideal   shaxs   sifatida   gavdalangan.   O‘z   navbatida,   o‘sha   tarixiy
shaxslar   obrazi   ijodkor   va   xalqning   orzu-istaklari,   intilishlarining   ifodachisiga,
ezgulik, mardlik va komillik timsoliga aylangan.   
Ushbu   fasldagi   tadqiqot   va   ilmiy   kuzatishlar   natijalari   quyidagicha
umumlashtirildi:
1. Tarixiy shaxslar obrazi genetik  kurtaklarini o‘zbek mumtoz adabiyoti misolida:
1)   islomgacha   bo‘lgan   davrlarga   oid;   2)   islom   dini   bilan   bog‘liq   tarixiy   shaxslar
obrazi   tarzida   tasnif   etish   mumkin.   Kultegin,   Bilga   xoqon,   To‘nyuquq   obrazlari
tadqiqi tarixiy obrazlar genezisi qadimiyligidan darak beradi. 
10 2.   Islom   davri   adabiyotida   tarixiy   shaxslar   obrazi   bir   qator   o‘ziga   xos
xususiyatlarga   ega.   Bunda   asosan   iymon,   e’tiqod,   ezgu   amallar,   insonning
Yaratgan oldida mas’ul ekani kabi mezonlar yetakchilik qilgani kuzatiladi. 
1 .2 .  “Oltin beshik” voqeasining Nodira lirikasida talqini
Nodira  lirikasida   asosan  islom  dini   tarixi   va shoiraning  o‘zi   yashagan  davr
bilan bog‘liq tarixiy shaxslar obrazlari o‘ziga xos poetik talqin etilgani kuzatiladi.
Adabiyotshunos   M.Qodirova   Nodira   devonining   1963   yilgi   nashrida   shoira
asarlarida uchraydigan qirqdan ortiq tarixiy va mifik obrazlar ko‘rsatkichini  ilova
qilgan.     Bundan   tashqari,   olima   shoira   lirikasidagi   tarixiy   shaxslar   obrazlariga
yangicha qarashlar asosida baho bergani ma’lum.
N.Jumaxo‘ja   esa   “Nodira   devonida   islom   dini   arkonlari,   payg‘ambaru
sahobalar  va hadisi  sharif  to‘g‘risida  talay she’ru timsollar  mavjudki, ularni  o‘rni
bilan, imkon darajasida tadqiq etmoq zarur”,-degan xulosani bildiradi.  
Darhaqiqat, shoira dunyoqarashining takomilida o‘zi mansub bo‘lgan islom
dunyosining   ma’naviy   ta’siri   katta.   Nodira   devonida   Alloh   taolo,   payg‘ambar
alayhissalom   betakror   badiiyat   bilan   vasf   etiladi.   Tarixiy   obrazlar   teran   mazmun
mutanosibligida   talqin   qilinadi.   Bu   shoiraning   kalom   ilmini,   islom   dini   va
millatimiz tarixini chuqur bilganidan dalolat beradi.  
Nazmni   qur’oniy   mavzu   va   poetik   talqin   bilan   boyitish   Sharq   adabiyotiga
xos anana bo‘lib, Nodira she’riyati ham bundan mustasno emas. Shoiraning hamd,
na’t mavzusidagi g‘azallari teran ma’no va go‘zal badiiy shakl uyg‘unligi jihatidan
alohida   ajralib   turadi.   Devon   tartib   berar   ekan,   u   mavjud   an’anaga   muvofiq
debochani   hamd   va   na’t   bilan   boshlaydi.   O‘zbek   va   forsiy   tildagi   g‘azallari   ham
hamd   va   na’tlar   bilan   boshlanadi.   Ma’lumki,   na’t   g‘azal   deb   Muhammad
payg‘ambar maqtoviga bag‘ishlangan g‘azallarga aytiladi. Z.G‘afforova musulmon
sharq   xalqlari   adabiyotida   an’anaviylashgan   na’t   she’rlarni   vasf,   me’rojnoma   va
shafoatga   bo‘lb   o‘rganadi.   Nodira   ijodiyotidagi   na’t   she’rlar   ham   asosan,   vasf,
me’rojnoma  va  shafoat-faxriya   mazmunida.  Ularda    Muhammad  payg‘ambarning
11 so‘nggi   payg‘ambar   ekanligi,   olam   u   tufayli   yaratilganligi,   qiyomat   kunida
payg‘ambar   shafoati   bois   ummatlarining   barcha   gunohlari     kechirilishi   ohorli
mazmun va betakror tashbihlar vositasida ifodalanadi.. 
Jumladan,   debochada   Tangri   hamdidan   keyin   quyidagi   forsiy   baytlar
keltirilgan:
Ahmadki, habibi Haq taolost,
Kavnayn zi nuri o‘ huvaydost.
Az zulmati ma’siyat chi bok ast,
Xurshidi jamoli o‘ mujallost.
Mazmuni:   Ahmad (Muhammad) Haq taoloning do‘stidir,
Ikki olam uning nuridan namoyondir.
Gunohlar zulmatidan ne qo‘rqinch bo‘lsin,
Axir (Muhammad payg‘ambar) 
jamolining quyoshi porlagan-ku!  
Mana   bu   o‘zbekcha   misralar   ham   koinot   sarvari   na’tida   Nodiraning   o‘ziga
xos nazm namunalarini yaratgani isbotidir:
Muhammadkim, nabilar xotamidur,
Bisoti lam’i Alloh mahramidur,
Agar har kimsakim tab’iyat aylar,
Saodatning savobi a’zamidur.
Ikkala she’r mohiyatan bir-birini to‘ldiradi. Birinchisida Nodira Muhammad
alayhissalom Haq taoloning habibi, ikki olam uning nuridan paydo bo‘lgan, uning
jamoli   quyoshdek   hamma   yerni   yoritib   turganda,   ma’siyat   qorong‘iligidan
qo‘rqinchga   o‘rin   qolmaydi,   deb   rasuli   akramni   ulug‘laydi.   Shoira   bu   o‘rinda
dastlab   islom   dini   aqidasiga   ko‘ra,   olam   Muhammad   payg‘ambar   tufayli
yaratilgani,   unga   ummat   bo‘lish   nechog‘lik   sharafli   ekani,   Rasuli   akramning
qiyomat kunida o‘z ummatlariga shafe’ligi, jumladan Nodira ham o‘sha ummatlar
12 qatorida   shafoatdan   umidvorligi   ifodalanadi.   Keyingi   she’rda   esa,   Muhammad
alayhissalomning “nabiylar xotami” – oxirgi payg‘ambar ekani, insoniyatni to‘g‘ri
yo‘lga   boshlovchi,   saodatga   yetaklovchi   ekanligi,   unga   tab’iyat   aylagan,   ya’ni
unga ergashganlar savobi a’zamga noil bo‘lishi badiiy talqin etilgan. 
Munojot   g‘azaldan   olingan   mana   bu   baytda   Muhammad   payg‘ambarning
qiyomat   kunida   o‘z   ummatlarining   gunohini   Tangridan   so‘rovchi   shafe’ligi   bilan
bog‘liq   qarashlar   o‘z   ifodasini   topgan.   Unga   ko‘ra,   Nodira     o‘zining   gunohkor
ekanligini   aytib,   Yaratgandan   Muhammad   payg‘ambarning   haqqi   hurmati
bandalari, jumladan, o‘z gunohlarini kechirishni so‘raydi:
Y o  rab, ba haqqi Ahmadi Muxtoru oli o‘,
Baxshoy churmi banda ba altofi Kibriyo.
Mazmuni:
Ey Xudo, Ahmadi Muxtorning urug‘-aymog‘lari haqqi,
Kibriyolik lutfing bilan bandalaring gunohini kechir.
\
Mohlaroyim   ijodida   xulafoi   roshidin   vasfiga   bag‘ishlangan   she’rlar   ko‘p
bo‘lmasa-da,   ularning   fazilati,   islom   dini   rivojidagi   xizmatlari   vasf   etilgan
misralarni   uchratish   mumkin.   Masalan,   mana   bu  ruboiyda  dastlabki   to‘rt   xalifa   –
islomning   ilk   davrlarida   Abu   Bakrning   Muhammad   alayhissalomga   hamrohlik
qilib, mushriklardan qochib g‘orga yashirinish voqeasi, hazrati Umarning odilligi,
Usmon va Alilarning dinni mustahkamlash yo‘lidagi xizmatlari tasvirlangan:
Erdi Bubakr yori g‘or anga,
Umar adl etti ustuvor anga,
Qildi Usmon charog‘idin ravshan,
Murtazo erdi do‘stvor anga. 
Umuman,   Nodiraning   na’t     va   manqabat   she’rlarida   umummusulmon
adabiyotiga xos tarzda Muhammad payg‘ambarning fazilatlari, yaqinlarining islom
tamadduni   yuksalishidagi   xizmatlari   o‘ziga   xos   pafos   hamda   ohorli   tashbihlar
vositasida ifodalangan. 
13 Nodirabegim   she’riyatida   eng   ko‘p   uchraydigan   tarixiy   shaxs   obrazi,
shubhasiz,   uning   turmush   o‘rtog‘i,   Qo‘qon   xoni   Amir   Umarxon   obrazidir.
Jumladan, she’rlar devoni debochasida: “Ammo ba’d, bu qoilai mahjuba va tolibai
mahjura   ishqu   muhabbat   zumrasig‘a   shomila   va   shariat   ahkomida   omila   al-
mulaqqab bil Komila andog‘ bayoni hol va izhori mofilbol etarkim, muddati madid
va   ahdi   ba’iddurkim,   firoq   oshubidin   oshuftaxotir   va   hijron   alamidan   ko‘ngulda
xavotirdur,   andog‘ki,   asolat   gulistonining   shajarasi   va   najobat   bo‘stonining
samarasi,   murabbiy   ul-masokin   va   umdatus-salotin   Sayyid   Muhammad   Umar
Bahodirxon  (navvarollohu  marqadahu)   visol   masnadida   ko‘makdoshim   va   ittihod
saririda   hamfiroshim   erdi   va   ul   hazrat   musohibatidin   muddati   muraffahul-hol   va
havodis   ishtig‘olidin   forig‘   ul-bol   erdim.   Visol   qasrida   shodkom   va   musohabat
masnadida   ayshu   nashot   birla   mutamakkin   erdim   va   ul   sultonning   davlati
diydorig‘a masrur va liqosig‘a mag‘rur erdim.
Bayt:
Ey xush ul xurram davlati diydorig‘a mug‘rur edim.
Na ko‘nglumda kunlarki vasl bazmida masrur edim,
Shodu   firoq   anduhidin   g‘am   va   na   jonimda   hijron   dardlaridan   alam
edi va jamoli sham’idin ko‘zlarim ravshan va ko‘nglum bahramandu xursand erdi.
Qadru   manzalatim   oftobi   rif’at   va   makramat   mashriqidin   tolei   iqbol   va   davlatim
xurshidi   saltanat   ayvonida   lomi’,   amorat   va   siyodatim   elga   ravshan,   asolat   va
najobatim   ulusg‘a   mubarhan,   balki   siyodatimiz   amorat   xonadonig‘a   ittisol   va
payvand   topib,   balki   ul   jihatdin   bu   xonadong‘a   siyodat   saodati   intiqol   qilib,
amoratlari siyodat tashrifig‘a musharraf bo‘lmish erdi”,-deb Umarxon bilan bog‘liq
kechinmalarini yozadi.  
Z.Qobilova   yuqorida   keltirilgan   iqtibosga   asosan   Amiriy   “oilaparvar,   oqil,
samimiy  inson   sifatida  ko‘z  o‘ngimizda  namoyon  bo‘ladi”  ,  deb  xulosa   bildiradi.
M.Qodirova ikki ijodkorning oilaviy muhiti xususida: “Nodira bilan Umarxonning
oilasini muhabbat munavvar qilgan xonadon deyish mumkin...
Umarxon Amiriy  lirik  shoir  va  davlat   arbobi   sifatida ko‘pchilikka  ma’lum.
Nodiraning   ijodkorligi,   shaxsiy   hayotdagi   oilaparvarligini   hamma   kitobxonlar
14 yaxshi   biladilar.  Biroq Umarxon  va Nodiraning mehr-muhabbat  asosidagi  oilaviy
hayotining   tarkib   topishi,   farzandlar   tarbiyasi   bilan   masrurlik   damlari,
Umarxonning   vafotidan   keyingi   iztirobli   kechinmalari   bir   butun     holda
o‘quvchilarga havola etilmagan edi. Chunki yaqin o‘tmishda Umarxonning shaxsiy
fazilatlari   va   oiladagi   o‘rnini   gapirish   u   yoqda   tursin,   Nodiraning   marhum   umr
yo‘ldoshiga   bag‘ishlab   yozgan   marsiyalari   haqida   kengroq   so‘zlash   ham   ancha
dushvor edi”,-deydi.
Manbalarda   shoiraning   Amir   Umarxonga   muhabbati   haqida   qimmatli
ma’lumotlar   uchraydi:   “Sof   qalblik,   vafodor,   sohib   diyonat,   karam   daryosining
duri,   ziyrak   va   donish,   davlat   bargohining   jonkuyari   bo‘lgan   bu   ulug‘   xonim
falakning   jabru   jafosi   haddan   ziyoda,   vafo   degan   muborak   nom   anqoga   shafi’,
odamgarchilik   va   muruvvatning   ismi   o‘zi   yo‘q   bo‘lgan   mazkur   xonlik   va
amirliklar   davrida,   o‘z   umr   yo‘ldoshi   Amiriyga   umrining   oxirigacha   vafodor   va
chin sadokatli bo‘lib qoldi”.
Uvaysiy   o‘z   vaqtida   Nodira   va   Umarxon   o‘rtasidagi   bir-biriga   bo‘lgan
munosabatni quyidagicha ta’riflagan:
Ul Yusuf edi, budur Zulayxo,
Ul Vomiq edi, bu erdi Uzro.
Birisi Layli, birisi Majnun,
Bir-birining muhabbatiga mamnun.
M.Qodirovaning   yozishicha,   ikki   ijodkor   o‘rtasidagi   mehr-muhabbat
tuyg‘ulari Amiriyning quyidagi satrlarida ham o‘z aksini topgan:
Agarchi xush diyorda g‘olib o‘ldi ko‘ngul,
Jununi ishqu muhabbatg‘a rog‘ib o‘ldi ko‘ngul,
Shuhud bazmida paymonai muhabbat ichib,
Mudom sog‘ari sahbog‘a tolib o‘ldi ko‘ngul. 
Yana   M.Qodirova   Nodiraning   “Bihamdillah,   guli   mehru   muhabbat   oshkor
o‘ldi” misralari Umarxon ruboiysiga javob tarzida yozilgan,- deydi.
15 A.Abdug‘afurovning   qaydlariga   ko‘ra:   “Nodira   va   Amiriy   ijodiy
munosabatlari   haqida   so‘z   borganda   shuni   ham   aytish   o‘rinliki,   bu   mashhur
shaxslarning   pok   sevgi-sadoqati,   o‘zaro   hurmat-ehtiromlari   va   shirin-totuv
hayotlari,   shuningdek,   she’riy   aytishuvlari   haqida   ancha-muncha   naql-rivoyatlar
mavjud.   Ularning   yaratilishi   va   keng   tarqalishi   bejiz   emas.   Masalan,   shunday
rivoyatlarning birida Amiriyning:
Qoshinga tekizmagil qalamni
Bir   harf   bila   buzmag‘il   raqamni-   kabi   o‘ynoqi   va   ravon   misralar   bilan
boshlanuvchi   mashhur   g‘azalining   yaratilishiga   turtki   bo‘lgan   hayotiy   voqea
romantik   bo‘yoqlarda   bayon   qilinadi.   Naql   etiladiki,   keltirilgan   misralar   bevosita
Nodirabegimga xitoban bitilgandir...”.
Olim yana: “Nodira asarlarida Umarxon asosan, uch qiyofada:
1)   suyukli   yor,   farzandlarining   sevimli   otasi,   salobatli,   ruhan   komil,
jismonan go‘zal inson;
2) yetuk ijodkor, sohibi devon shoir, mehribon ustoz, va saxovatli homiy;
3)   odil,   shafqatli,   elparvar   hukmron,   shoira   iborasi   bilan   aytganda
“sohibqiron” shoh sifatida gavdalanadi...”,-deydi.
Keltirilgan iqtiboslardan shoiraning  xon bilan  hayoti  doimo ko‘ngildagidek
bo‘lgan,   degan   xulosani   chiqarib   bo‘lmaydi.   Xususan,   Mohlaroyimning   she’rlari
orasida hijron azobi, yorning bevafoligi, shafqatsizligi, jafokorligi kabi motivlarni
ham   uchratamiz.   Albatta,     bular   bilan   Nodiraning   barcha   she’rlaridagi   lirik
qahramon   uning   o‘zi   va   ayriliq,   bevafolik,   yoriga   malomat   mavzuida   yozilgan
she’rlari   Umarxonga   bag‘ishlangan,   deya   xulosa   qilib   bo‘lmaydi.   Ularning   ko‘pi
ishqiy   lirikaning   an’anaviy   talqinlari   hisoblanadi.     Shunday   bo‘lsa-da,   mazkur
mavzudagi   she’rlarning   aksaridan   muallifning   ichki   tug‘yonlari,   his-tuyg‘ulari,
voqelikka munosabati sezilib turadi.
Shoiraning   Umarxonga   bag‘ishlangan   she’rlarini   shartli   ravishda
quyidagicha tasnif etish mumkin: 
1. Xonni vasf etuvchi. 
2. Hijron,  ayriliq va bevafolikda ayblov. 
16 3. Davlatni boshqarishga oid pand-nasihat.
4. Firoqnoma.    
Mohlaroyim lirikasida Umarxon obrazi yetakchi mavqega ega. Bu obraz eng
ko‘p   qalamga   olinganidan   tashqari,   shoiraning   adabiy-estetik   ideali,
muhabbatining   ramzi   sifatida   ham   o‘zgacha   pafos   bilan   tasvirlanadi.   Shoira
lirikasida   Umarxon   hukmdor   sifatida   vasf   etiladi.   U   odil,   doimo   raiyat   g‘amini
yeyuvchi,   el   osoyishini   ko‘zlovchi   hukmdor   sifatida   tasvirlanadi.   Jumladan,
debochadagi “Adolat sipehrida erdi quyosh” deb boshlanadigan masnaviyda xonga
odillik,   kuch   va   qudratda   hatto   Iskandar   va   Jamshid   ham   teng   kela   olmasligi
aytiladi.   “Amiri   jahonkim,   menga   yor   edi”   misralari   orqali   esa,   ana   shunday
xonning   yori   ekanligidan   faxrlanish   tuyg‘ulari   betakror   poetik   ifodasini   topgan.
Shoiraning “Kelur” radifli g‘azali ham Umarxonga munosabati, uning davlatchilik
faoliyatiga bergan muhim baholaridan biri sifatida e’tiborlidir:
Har kun aning adolatidin olg‘ali sabaq,
Mulki Adamdin olig‘a No‘shiravon kelur,
Karam qilsa lashkaridin bir qabilag‘a
Xoqon xazinasini olib roygon kelur.
Bu   misralar   bevosita   Umarxonning   hukumat   chegaralarini   kengaytirish,
atrof mamlakatlarga ta’sir doirasini oshirish, yetakchilik kuchini namoyon qilishga
qaratilgan harakatlariga berilgan baho ekanini ta’kidlash kerak. Uch xonlik davrida
Xiva,   Buxoro   va   Qo‘qon   o‘zaro   turli   sohada   musobaqaga   kirishganligi   yaxshi
ma’lum.   Bu   borada   ayniqsa,   Umarxon   o‘zining   boshqalarga   nisbatan     yuqoriroq
ekanligini   isbotlash   maqsadida   1230   (1814-15)   yili   o‘sha   davrda   musulmon
dunyosida   xalifalikni   qo‘lga   kiritgan   Usmonli   turk   sultonlaridan   “amir   ul-
muslimin”   degan   yorliqni   olgan   edi.   Nodirabegim   g‘azalidagi   “Qaysar   janobidin
anga zarrin nishon kelur” misrasida o‘sha yorliqqa ishora qilingan. “Badxohlar na
qilg‘ay   anga   e’tiroz   etib”   misrasi   bilan     Umarxonning   ustunligi   Usmonli   turk
xalifasi   tarafidan   tan   olganligini   olqishlab,   endi   bunga   u   bilan
musobaqalashayotganlar qanday e’tiroz bildira oladi, deya murojaat qiladi.  
17 Mohlaroyimning   yuqoridagi   g‘azalda   aks   etgan   qarashlari   “Hazrati   Xon
davlatini fildin qildim qiyos” misrasi  bilan boshlangan g‘azalida poetik tasdig‘ini
topgan. Xususan, mazkur g‘azalda mana bunday baytlar bitilgan:
Kasb etar shohi Buxoro hazrati Xondin kamol,
Bu masaldur: “oy etar xurshiddin nur iqtibos”.
Buylakim mavjud emas iqbol beimdodi Xon,
Inqiyod ettiyu hazrat xotirini tutti xos. 
Ma’lumki,   Qo‘qon   va   Buxoro   o‘rtasida   Amir   Shohmurod   va   Amir   Haydar
davrida   ham   mamlakatlararo   do‘stona   aloqalar   o‘rnatish,   zarur   o‘rinda   bir-biriga
yordam   berishga   bo‘lgan   intilish   mavjud   bo‘lgan.   Chunonchi,   Amir   Haydarning
Umarxonga yozgan maktublari bizgacha yetib kelgan. Bu maktublardan Umarxon
ham o‘z qo‘shnilari bilan tinch munosabatni saqlab qolishga intilganligi ko‘rinadi.
Xususan, Amir Haydar Umarxonni Qo‘qon hukmdori bo‘lganligi munosabati bilan
qutlab   yozgan   maktubida   ana   shunday   istakni   bildiradi.   Yana   maktubda   Amir
Haydar   Umarxonga     Buxoro   bilan  munosabatni   yaxshilash   maqsadida   bir   paytlar
asir olingan fuqarolarni ozod qilganligi uchun minnatdorlik izhor etadi. 
Shuni   ham   aytib   o‘tish   o‘rinliki,   Umarxon   bilan   Amir   Haydarning   hukmronlik
davri   bir   paytga   to‘g‘ri   keladi.   Bu   davrda   Buxoro   markazlashgan   davlat   sifatida
ancha mustahkam va iqtisodiy salohiyati barqarorlashgan  edi. 
Shoira   tahlilga   tortilgan   ehtirosli   baytlarida   nafaqat   hukmdor   Umarxonga,
sevikli yoriga bo‘lgan tuyg‘ularini betakror badiiy shaklda ifodalaydi. Zero, shoira
Umarxon va  uning hukmronligi   yana  ham  yuksalishi,   kuch va  qudratga to‘lishini
istagan.   Ana   shunday   niyat   uning   “Bandalig‘”   radifli   g‘azalida,   ayniqsa,   yorqin
ifodalangan. 
Nodiraning muhabbat mavzusidagi she’rlarida muhabbat eng pok ilohiy bir
tuyg‘u sifatida ta’riflanadi. Qalbida muhabbat jo‘sh urgan kishigina haqiqiy inson,
degan teran falsafa poetik talqin etiladi. Shoiraning o‘zi  ham  Umarxonni  birinchi
navbatda   umr   yo‘ldoshi,   oila   sarvari   sifatida   hurmat   qilsa,   ikkinchi   tomondan,
farzandlarining   otasi   ekanligi   uchun   qadrlaydi,   ustozi   sifatida     ulug‘laydi.     Shu
18 sababli   ko‘p   hollarda     g‘azallarida   Umarxon   nomi   ko‘rsatilmasa   ham   “Xisravi
Turonim”,   “Jamshidi   davronim”,   “Sohibqironim”   kabi     sifatlar   bilan   madh   etadi.
Hech   qanday   nom   qayd   etilmagan   ayrim   g‘azallarida   ham   muallifning   ichki
kechinmalari     bilan   bog‘liq   qarama-qarshiliklar,   ko‘ngil   iztiroblari   qog‘ozga
ko‘chgani,   aytilayotganlar   lirik   qahramon   tilidan   bilvosita   yoriga   qaratilganligi
seziladi.   Ularda   shoiraning   sevgilisi   vasliga   yetishish   orzusi,   masrur   damlar
xotiralari   o‘z   aksini   topgan.   Bizningcha,   shoiraning   hasratlarga   to‘la   bunday
baytlarida   mahbubi   nomini   ochiqchasiga   ko‘rsatmasligining   boisini   debochadagi
mana   bu   so‘zlar   bilan   izohlash   mumkin:   “Iltimos   mudaqqiq   risolalardin   va
muhaqqiq   fuzalolardin   uldurki,   har   sahvu   xato   va   xalalekim   zohir   bo‘lsa   va   har
nuqsoneki voqe’ bo‘lg‘on ersa, insof va muruvvat kazlaki birla mahv qilib, lutf va
marhamat   qalami   birla   isloh   berib,   barcha   nuqsonlarin   kamol   kisvatida
ko‘rguzsalar, ayni  shafqat va marhamat bo‘lg‘usidur. Va bu amaldin ajri  azim  va
savobi jazil topg‘aylar. Va bu parishon so‘zlardin irod olmog‘i va nuqsonin elg‘a
zohir qilib ta’n etmog‘i insof diyoridin tashqari va muruvvat shahridin naridur.
Bayt:
Elni aybini zohir etmog‘lig‘,
Yo‘qtur insof ila muruvvatdin.
Ulki, el aybini qilur pinhon,
Tangri saqlar ani har ofatdin.
Sahvu   xatolarin   ma’zur   bilib,   insof   kelturgaylarkim,   ko‘prog‘i   shavq
g‘alabasi   va   junun   tug‘yonida   aytilg‘on   va   ba’zi   bexudluq   va   ba’zisi   behushluq
ifrotida yozilg‘ondur”. 
Garchi     shoira   o‘z   asarlarida   hissiyotlarga   berilmaslikka   harakat   qilganligi,
birovning   xato   va   kamchiligini   zohir   qilmaslikka   intilganini   debochada   qayd
qilgan bo‘lsa ham, o‘sha o‘rinda uning “Alvon g‘azal yig‘ildi devon o‘ldi”, degan
so‘zlariga   e’tibor   berilsa,   ko‘pgina   hissiyotga   to‘la   g‘azallari   devon   tartib
berilmasdan   oldin,   yuqorida   keltirilgan   fikrlari   qog‘ozga   tushmasdan   ilgari
yaratilganligi,   ularda   qaysidir   ma’noda   shoiraning   qalb   iztiroblari   o‘z   aksini
19 topganligi   ma’lum   bo‘ladi.   Xususan,   uning   “Fido”   radifli   g‘azali   ana   shunday
tuyg‘ular ta’sirida yaratilgan. G‘azal:
Kel, senga, ey shahi jahon, mamlakati jahon fido,
Diydalarimga qo‘y qadam, har qadamingga jon fido. 
matla’si   bilan   boshlanib,   boshdan-oyoq   lirik   qahramonning   yor   diydorini   ko‘rish
ishtiyoqi bilan yonayotganligi, uni ko‘rish, bir dam suhbatiga yetishish uchun boru
yo‘g‘ini fido qilishga tayyor ekanligini izoh qilishga qaratilgan.  
Vasl   ishtiyoqi,   yor   jamoliga   yetishish,   buning   uchun   o‘ziga   hamdard,
dardkash, uning ohu nolalarini sevgilisiga yetkazuvchi vositachini istash tuyg‘ulari
shoiraning   yetti   baytdan   iborat   “Arz”   radifli   g‘azalida   o‘ziga   xos   tarzda
tasvirlangan.   Ramali   musammani   solim   (ruknlari:   foilotun,   foilotun,   foilotun,
foilun)   vaznida   yozilib,   chuqur   mazmun   va   go‘zal   badiiy   shakl   uyg‘unlashgan
mazkur g‘azal:
Chun hadim yo‘q aylasam dardimni sultonimga arz,
Aylagil bu qul niyozin, ey begim, xonimg‘a arz.
matla’si   bilan   boshlanib,   unda   lirik   qahramonning   o‘z   yoriga   arzini   yetkazish
uchun   hech   qanday   sirdoshi,   ko‘makchisi   yo‘qligi   bayon   etiladi.   Qul   va   xon
so‘zlari   hosil   qilgan   tazod,   “ey   begim”   so‘zi   ifodalagan   nido   baytdagi   fikrning
san’atkorona ifodalanishini ta’minlagan. 
Ikkinchi misradan:
Ey sabo, chun gulshani ko‘yidan o‘tsang zinhor,
Ayla xam qaddim g‘amin sarvi xiromonimg‘a arz.
deydi   va   o‘zining   hijron   azoblaridan   xam   bo‘lgan   qaddi,   tortayotgan   sitamlari
borasidagi  xabarni yorga yetkazishni sabodan so‘raydi. Shundan keyin g‘azalning
har bir baytida hijron azobida qiynalayotgan ma’shuqa o‘z ahvolining qay darajaga
yetib borganligini aytib, arzi holini mahbubiga yetkazishni iltijo qilib, yangi-yangi
obrazlarga   murojaat   eta   boradi.   Ular   visol   tunlari   kutib,   uzun   kechalarni   bedor
o‘tkazadigan     damlarda   dardkashi,   dil   izhorini   yoriga   yetkazuvchilar   –   “sabo”,
“rafiq”,   “sham’”,   “nasim”.   Visolni   va’da   qilib   kelmayotgan   oshiqning
20 kechikishidan   xasta   ma’shuqaning   ruhiy   holati   g‘azalning   oltinchi   baytida   uning
shamga murojaati orqali kulminatsion tarzda ifodalangan:
Va’dasidin kuyganimni rostlig‘ haqqi uchun,
O‘rtanib, ey sham’, qil ul ahdi yolg‘onimg‘a arz. 
Sham   hijronning   uzun   tunlari   xoh   oshiq   bo‘lsin,   xoh   ma’shuq   bo‘lsin,   eng
sodiq   sirdoshi,   uning   dardlarini   unsiz   tinglab,   u   bilan   birga   kuyadigan   sadoqatli
do‘st.   Shoira   bu   baytda   ana   shunday   holatni   o‘quvchining   yodiga   solib,   lirik
qahramonning   kechinmalarini   jonli   va   ishonarli   tarzda   tasvirlab   beradi.   Bu   bilan
hijron  tunlarini ma’shuqa dardlarini tinglab, u bilan birga uning dardlariga kuygan
sham o‘z holining qandayligini ko‘rsatib, unga intizor kishining holi ham shunday
degan   ishorani   qilsa,   zora   bu   hol   “ahdi   yolg‘on”ga   ta’sir   qilsa,   degan   ohorli   fikr
betakror poetik shaklda ifodalangan.
Hijron   motivlari,   yor   sog‘inchi,   visol   orzusi   Mohlaroyimning   tojikcha
she’rlarida   ham   o‘ziga   xos   badiiy   talqin   etilgan.   Shoira   bu   an’anaviy   mavzuni
yangi   rakurslarda   tasvirlash   orqali   visolga   mushtoq   ruhiy   olami   ziddiyatlarini,
ichki   tug‘yoni   murakkabliklarini   mahorat   bilan   tasvirlaydi.   Shoiraning   “Yor   az
man chehra pinhon kard boz” misrasi bilan boshlanuvchi g‘azalida bunday poetik
talqin, ayniqsa,  yaqqol  ko‘zga tashlanadi.   G‘azalda  lirik qahramon  yor   uni  hijron
girdobiga duchor etgani, shu sababli bag‘ri qon, firoq sahrolarida sargardon ekani
singari iztirobga yo‘g‘rilgan tuyg‘ular betakror badiiyat bilan ifodalangan.  
Nodira   g‘azallari   kirgan   qo‘lyozmalarda   ularning   yozilish   sanasi   borasida
biror   bir   ma’lumot   uchramaydi.   Chunonchi,   mazkur   g‘azalning   yozilish   sanasi
borasida   biror   ma’lumotga   ega   emasmiz.   Lekin   qayd   qilganimizdek,   shoira   bu
mavzuda   bir   necha   bor   yozganligi,   shu   bois   ham   maqta’   yuqoridagi   singari
umidsizlikka   to‘la   misralar   bilan   yakun   topganligining   sababini   “eshit”   radifli
g‘azalidan   ham   bilishimiz   mumkin.   Chunonchi,   g‘azal   boshdan-oyoq   lirik
qahramonning   visol   umidida   sevgilisiga   qarata   qilgan   murojaatidan   iborat.   Unda
ma’shuqa   oshig‘idan     uzoq   vaqtlardan   beri   intizor   etishi,   barchani   yodidan
chiqarishi, visol onlarini ketga surishi sabablarini bilishni istaydi.  
21 Shoiraning   tojik   tilidagi   “Boz   o,   ki   meso‘zad   dilam   chun   sham’i   bazm   az
raftanat”   misrasi   bilan   boshlanadigan   g‘azali     xonning   aytib   o‘tilgan   singari
beboshliklaridan   norozilik     tariqasida   bitilgandek,   bunday   ishlardan   uni
qaytarishga urinish kabi yangraydi:      
                                  
Boz o, ki meso‘zad dilam chun sham’i bazm az raftanat,
Mushkil buvad chun bo‘yi gul az xona boz ovardanat.
Dar ishq sar to poi xud chun sham’ boyad so‘xtan,
To andake soqit shavad haqqi vafo az gardanat.
Mazmuni:
Ey yorim, yana qaytib kelki, ketishingdan yuragim
bazm sham’idek yonmoqda, gul hidini qaytarib bo‘lmaganidek,   
          seni uyingdan qaytarib kelish mushkuldir.
Bir oz bo‘lsa-da, gardaningdan vafo haqi soqit bo‘lsin uchun 
ishqda boshdan-oyoq sham’dek kuyishing kerak.
Tasnifda   aytilganidek,   Nodiraning   Umarxonga   bag‘ishlangan   she’rlarining   yana
bir   guruhini   podshohga   davlatni   boshqarishga   oid   pand-nasihat   mavzusi   tashkil
qiladi.   Bunday   turdagi   g‘azallarda   ham   shoira   Umarxon   nomini   ochiqcha
keltirmay, murojaat  qilayotgan kishisi  kimligiga    ishoralar  qilib ketadi. Shu bilan
birga   mazkur   turdagi   she’rlarida   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   hukmdor   qanday   bo‘lishi
kerakligini uqdiruvchi ohangdagi misralar ham uchraydi. 
Nodira she’riyatida Umarxon vafotidan keyin judolik alamlari, yor sog‘inchi
motivlari eng katta o‘rinni tashkil qiladi. Shoira turmushda xondan o‘ziga nisbatan
turli   xil   qiyinchiliklar,   nohaqliklar,  adolatsizliklar   yetkazilgan   bo‘lishiga   qaramay
uni   qadrlaydi,   eng   qimmatli   kishisi   sifatida   xotirasidan   o‘chirmaydi.   Shu   bois
uning   bu   mavzuda     aytmoqchi   bo‘lganlarini     bitta   she’r   yoki     bir   janr   doirasiga
22 sig‘dira   olmagan.     U   o‘z   kechinmalarini   goh   o‘zbek,   goh   tojik   tillarida   bitilgan
g‘azal,   muxammas,   musaddas,   tarjiband   va   tarkibbandlarida     bayon   qilib,   turli
janrlarda   bitilgan   turkum   she’rlar   tizimini   bunyodga   keltirgan.   Nodira   she’riyati
bo‘yicha   uzoq   yillar   davomida   tadqiqot   olib   borgan   M.Qodirova   bunday   turkum
she’rlarni “Firoqnoma” deb atagan. Olima ularning xususiyati, o‘ziga xos jihatlari
haqida:   “Nodiraning   bizgacha   yetib   kelgan   katta   hajmdagi   poetik   merosi   shoira
yashab   ijod   etgan   davr   adabiyotining   yutuqlari   bilan   hamohang   rang-barang
talqinlarni   o‘z   ichiga   oladi.   Nodira   lirikasida   ravshan   ko‘zga   tashlanib   turuvchi
mavzulardan biri marsiyaga yaqin bo‘lgan “Firoqnoma”dir.
Ma’lumki,   Sharq   adabiyoti   tarixida   marsiya   namunalari   talaygina   bo‘lib,
ularda   biror   shaxsning     vafoti   munosabati   bilan   yozilgan   va   g‘am-alam   hamda
ayriliq dardlari ifodalangan. Muhimi shundaki, marsiyalarda shaxsiy iztiroblargina
aks   etib   qolmay,   xalqimizning   qadimiy   urf-odatlari   va   rasm-rusumlari   ham
ko‘rsatiladi.
Nodira   firoqnomalarida   esa   -   Sharq   adabiyoti   an’analari   davom   ettirilib,
bokira   ayol   qalbining   nozik   tebranishlari   ta’sirchan   yoritiladi.   Ayni   paytda
firoqnomalarda   odatdagi   marsiyalarga   o‘xshash   an’anaviy   ma’shuq,   do‘st,
mehribon   ota   timsoli   emas,   balki   yoridan   ayrilgan   ayol   lirik   qahramon   sifatida
markazda   turadi”,-deb   yozadi.   Darhaqiqat,   “Firoqnoma”larda   Nodirabegimning
yoriga bo‘lgan muhabbatining tuganmasligi,  undan judolik bir  umrlik dard bo‘lib
qolganligi   ko‘p   bor   qalamga   olingan.   Ularning   har   birida   muallif   dardu
alamlarining   yangi   ko‘rinishlari,   o‘quvchiga   ma’lum   bo‘lmagan   jihatlari,   qalbi
qa’ridagi   yaralari   namoyon   bo‘la   boradi.   Bunday   tuyg‘ular   bilan   bog‘liq   qaydlar
uning   devoni   debochasida   ham   uchraydi.   Jumladan,   “Ittihod   payvandidin
muvosalat   rishtasi   uzuldi,   ayshu   tarab   qonunining   pardasi   buzuldi.   Bazmu   ishrat
surudi   motam   navhasig‘a   badal   bo‘ldi   va   visol   sozini   halovatlig‘   nag‘masi   firoq
shevanig‘a qo‘shuldi.
Nazm:
Chun bo‘ldi dahr shohi ayyomdin ramida,
Yuz dog‘ birla qoldi ahbob motamida.
23 Sabru qaror ketdi man zoru benavodin,
Anduh birla qoldim sayyid Umar g‘amida.
Kundin-kun   firoq   dardi   va   ishtiyoq   alami   tug‘yon   qila   boshladi.   Har
nechakim   sabru   tahammul   etagin   ushladim,   oxir   beqarorlikdin   junun   ilgi   birla
toqatim   giribonini   chok-chok   ettim.   Goho   xayoli   birla   ko‘ngul   iztirobig‘a   tasalli
berdim   va   gohi   yodin   qilib   dil   ahvolini   inqilobig‘a   orom   va   taskin   yetkurdim.
Sayyidu   saodot,   mashoyixu   ulamolardin   tuhaf   va   hidoya   birla   duolar   oldim.
Barchasin   ruhi   pokig‘a   bag‘ishladim...”,-deydi   shoira.     Xususan,   shoiraning
barchaga   mashhur   “Fig‘onkim,   gardishi   davron   ayridi   shahsuvorimdin”   misrasi
bilan   boshlanuvchi   g‘azalini   vafo   va   sadoqatning   o‘ziga   xos   tarannumi   sifatida
M.Qodirova ta’biri bilan aytganda “hech kim hayajonlanmasdan o‘qiy olmaydi”.  
Firoqnoma   she’rlarning   yana   bir   jihati   ularda   Mohlaroyim   Umarxon   vafotidan
keyin farzandlari kelajagi, ularning umrini uzoq bo‘lishini tilab qilgan iltijolar  aks
etganidir.   Shu   bois   bu   she’rlar   ona   va   ayol   sifatidagi   ijodkorning   qalb   sadolari
sifatida ham e’tiborli. 
Bular   bilan   birga   Nodiraning   tarixiy   shaxslarga   bag‘ishlangan   she’rlari
orasida   “Shayxi   kibor   zubdai   oli   rasul   bud”   misrasi   bilan   boshlangan   marsiya-
qasidasi   ham   mavjud.   Qasidada   ism   ko‘rsatilmagan.   Lekin   uning   payg‘ambar
oilasidan ekanligi, vafoti sanasi maqta’da quyidagicha qayd qilingan:
Tarixi soli favt raqam kard, Komila,
Qutbi mashoyixu ulamo bud, raft zud.
Mazmuni:  
Vafoti tarixi (sanasi)ni Komila raqam qildi,
Mashoyix va ulamo qutbi (ya’ni sarvari) tez ketdi.  
Qasida-marsiyada   shayx   ul-islomning   ilmiy   salohiyati,   insoniy   xislatlari,
jamiyatda tutgan o‘rni vasf qilingan.
Xulosa qilib aytganda, Nodira asarlaridagi tarixiy shaxslar obrazlari, ularga
muallifning ijodkor va shaxs sifatidagi qarashlari, o‘sha tarixiy shaxslarning badiiy
portretini yaratishga munosabati tahlillari shuni ko‘rsatadiki, Islom dini peshvolari,
xususan   Muhammad   payg‘ambar   va   xulafoi   roshidin   obrazlarini   tasvirlashda
24 o‘zigacha   bo‘lgan   davr   ijodkorlari   yo‘lidan   boradi.   Ularning   timsolini   yaratishda
ular bilan bog‘liq birlamchi tarixiy manbalardagi ma’lumotlarga, xususan, Qur’on
va   islom   tarixi   bilan   bog‘liq   asarlar,   salaflari   asarlarida   uchraydigan   an’anaviy
lavhalardan   foydalanadi.   Shu   bilan   birga   o‘zi   mansub   bo‘lgan   mazhab   aqidalari,
qarashlariga tayanadi. Ulardan chetga chiqmaslikka harakat qiladi.
O‘z   davri   tarixiy   shaxslari   obrazi   deganda   biz   Umarxon   obrazi   shoira
asarlarida   yetakchi   o‘rinda   turishini   ko‘rib   o‘tdik.   Nodira   Umarxon   obrazini
tasvirlashda ikki xil pozitsiyada turganligini ko‘ramiz. Birinchidan u o‘z asarlarida
turmush   o‘rtog‘ini   sevuvchi   sadoqatli   yor,   uning   yutuq   va   g‘alabalaridan
faxrlanuvchi,   vafotidan   qayg‘uga   botuvchi,   ayriliq   azoblaridan   iztirob   chekuvchi
tom ma’nodagi ayol sifatida ko‘rinsa, ikkinchidan xonning davlatchilik faoliyatiga
xolisona   baho   bera   oladigan,   davlat   va   millat   kelajagi,   manfaatlarini   bir   shaxs
xohish istaklaridan ustun qo‘ya oladigan dono siyosatchi sifatida namoyon bo‘ladi.
Mohlaroyimning   farzandlariga   nisbatan     ham   ikki   xil   nuqtadan   turib
munosabatda bo‘lganligiga guvoh bo‘lamiz. Birinchisida u farzandini sevuvchi ona
bo‘lsa,   ikkinchisida   farzandini   xalq   va   millat   taqdirini   yoddan   chiqarmaslikka
doimo chorlab turuvchi dono maslahatchi sifatida gavdalanadi. 
Ushbu   fasldagi   ilmiy   tadqiqot   natijalaridan   quyidagi   xulosalarni   chiqarish
mumkin:
1. Nodira devonidagi she’rlar o‘sha davrda mavjud an’anaga ko‘ra hamd, munojot
va   na’tlar   bilan   boshlangan.   Shoira   Muhammad   alayhissalom,   choryorlar,
sahobalar   obrazini   o‘ziga   xos   tasvirlaydi.   Kalom   ilmini,   islom   dini   va   millatimiz
tarixini chuqur bilgan Nodira she’rlarida bu tipdagi obrazlar yuksak badiiyat bilan
tasvirlangan.   
  2. Nodiraning Amir  Umarxon vasf  etilgan she’rlarini  quyidagi  guruhlarga bo‘lib
o‘rganish   mumkin:   1)   xonni   vasf   etuvchi;   2)   hijron,     ayriliq   motivlari   va
bevafolikda   ayblov;   3)   davlatni   boshqarishga   oid   pand-nasihat;   4)   firoqnoma.   Bu
turkum   she’rlar   shoira   hayotiga   oid   lavhalar   badiiy   talqin   etilgani   bilan   ham
ahamiyatlidir. 
25 II BOB. TARIXIY OBRAZLAR TASVIRIDA BADIIY MAHORAT
2. 1.  Shoira yaratgan obrazlar tasvirida fikr izchilligi
Sharq mumtoz adabiyotida poetik fikrni badiiy san’atlar vositasida ifodalay
olish   shoir   mahoratini   belgilovchi   omillardan   biri   hisoblanadi.   Ijodkor   she’riy
san’atlardan   qanchalik   ustalik   bilan   foydalanganligi   uning   kamolot   darajasini
belgilaydi.   Ijodkor,   eng   avvalo,   she’riy   san’atlardan   foydalangan   holda   lirik
qahramonning   ichki   kechinmalari,   o‘y-xayollari,   ko‘rinishlari   kabi     turli   xil
tasvirlarni   bo‘rttirish,   asarining   badiiy   bo‘yog‘ini   oshirishga   e’tibor   bersa,
ikkinchidan,   shu   orqali   fikrning   ta’sirchanligini   ta’minlaydi,   o‘quvchining   estetik
didini tarbiyalaydi.
Abu   Nasr   Forobiyning   she’riyatning   muhim   unsurlaridan   biri   –xayol   va
tasavvur   ekani   haqidagi   fikri   e’tiborli:   “...Isbotda   ilm,   tortishuvda   ikkilanish,
xitobda ishontirish qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, she’riyatda ham xayol va tasavvur
shunchalik   zarur   bo‘ladi”.   Forobiyning,   ayniqsa,   she’r   san’ati   –   tashbeh   borasida
o‘n   asrdan   ko‘proq   vaqt   muqaddam   aytgan   fikri   XX   asrga   kelib   ispan   faylasufi
Gasset   tomonidan   ancha   sayqallangan.   Tashbeh   poeziyaning   eng   muhim,   ba’zan
hatto   zaruriy   unsuri   ekanligini   hisobga   olsak,   o‘sha   paytda   she’riyat   nozik
tushunilganligining   guvohi   bo‘lamiz.   Forobiy   yozadi:   “Ko‘pchilik   odamlar   asliga
yaqin   bo‘lgan   narsalarga   taqlid   qilishdan   ko‘ra,   aslidan   uzoq   narsalarga   taqlid
tashbehning   eng   mukammali   va   afzali   bo‘ladi,   deb   o‘ylashadi.   Ularning   fikricha,
bunday   holatda   turib   mulohaza   yurituvchilar   taqlid   borasida   ishlovchilar   orasida
eng layoqatli kishilar sanaladi, unday kishi bu san’at ahliga juda munosib keladi va
taqlidni   o‘z   yo‘liga   moslab,   undan   foydalanadi”.     Bu   xususda   Gassetning
qarashlari   mana   bunday:   “Metafora   shuning   uchun   ham   bizni   qoniqtiradiki,   unda
ikki   narsa   o‘rtasida   metafora   suyangan   har   qanday   o‘xshashlikka   nisbatan   yana
ham   teran   va   keskin,   voqelik   nuqtai   nazaridan   bo‘lishi   mumkin   bo‘lmagan
moslikni   ilg‘aymiz...   Real   o‘xshashlik   haqiqatda   ikki   predmetning   real
noo‘xshashligini   ta’kidlash   uchun   xizmat   qiladi.   Qayerdaki,   real   o‘xshashlik   bor
26 esa,   o‘sha   yerda   metafora   yo‘q.   Metafora   bag‘rida   noo‘xshashlikni   aniq   anglash
yashaydi...” 
Xullas,   o‘quvchi   badiiy   asarni   o‘qir   ekan,   undagi   jo‘n   va   hech   qanday
hissiyotni  uyg‘ota olmaydigan jonsiz tasvirlarni  xush ko‘rmaydi. Shu bois barcha
zamonda qalam ahli va nazariyotchilar asarning ana shu jihatiga diqqat qaratganlar.
Nodira   lirik   asarlari   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   ijodkor   ularda   g‘oyaviy
yaxlitlikka intiladi, matla’dagi fikrni g‘azal so‘ngiga qadar izchil davom ettirishga,
boshlama misrada aytilgan g‘oyani baytma-bayt ochib, dalillab borishga va ohorli
umumlashma   bilan   yakunlashga   harakat   qiladi.   Shoiraning   ushbu   Navoiyona
uslubga ergashishi  o‘zbekcha va  tojik tilida bitilgan she’rlarining, qaysi  mavzuda
bo‘lishidan qat’i nazar, aksariyatida yaqqol namoyon bo‘ladi. Xususan, biz tadqiq
etayotgan tarixiy shaxslar obrazlari aks etgan she’rlarida ham g‘oyaviy yaxlitlikka,
baytlararo   izchillikka   misol   bo‘la   oladiganlari   anchagina.   Masalan,   shoiraning
mana bu g‘azalini ko‘rib o‘taylik:  
O‘tti ko‘ksimdin o‘qing, sarvi ravondin berdi yod,
Zaxmlarkim qoldi  andin – gulistondin berdi yod.
Mehnati hijron aro nokomlig‘ chekkanlara
Vasl aro o‘lmak hayoti jovidondin berdi yod.
G‘azalning   umumiy   ruhidan   muallif   uni   Umarxon   vafotidan   keyin   bitgani
seziladi.   Shu   bois   uni   “Firoqnoma”   turkumiga   qo‘shish   mumkin.   Matla’   bevafo
dunyoning   hijron   kamonidan   otilgan   o‘q   yetkazgan   zaxmning   lirik   qahramon
ko‘ksini jarohatlaganini bayon qilish bilan boshlanadi. O‘z navbatida, baytma-bayt
o‘sha   zaxm   ta’sirida     hijron   bilan   bog‘liq   xotira   va   tuyg‘ular   tasviri   quyuqlasha
boradi.   Bu   tasvirlar   goh   bir   vaqtlar   oshiq   va   ma’shuqa   kezgan   guliston   vasfiga
bag‘ishlansa, goh visol onlarida jon berish – “hayoti jovidon”, ya’ni abadiy hayot
ekani haqidagi ohorli poetik umumlashmaga kelinadi. Goh mubolag‘ali tarzda ko‘z
yoshlari   yoki   ohidan   chiqqan   dud   go‘yo   Somon   yo‘li   turkumidagi   yulduzlarga
mengzashi   singari   go‘zal   tashbih   ijod   etilsa,   goh   ayshini   barbod   aylagan   hijron
27 yelidan   rangi   somon   bo‘lgani   izhoriga   o‘tadi.     Umuman,   shoira   har   bir   baytda
(umuman)   hijron   azobi,   u   bilan   bog‘liq   ruhiy   holatlarning   turli   ko‘rinishlari,
xulosalarini   tasvirlar     ekan,   maqta’da   bunday   iztirobning   boisi   Umarxon   ekanini
oshkor etadi. Shu ma’noda, g‘azalga radif qilib olingan “yod” so‘ziga katta poetik
ma’no   yuklangan.   Radif   ma’lum   ma’noda   syujet   yaxlitligini   ta’minlash,   baytlar
mohiyatini umumlashtirish singari poetik vazifalarni bajargan.
Shoiraning hijron, yor bevafoligi mavzuidagi “Xurram erdim vasl ayyomida
hijron etti  dog‘” misrasi  bilan boshlanuvchi  g‘azali  ham  poetik fikr  izchilligining
o‘ziga   xos   namunasi   sifatida   e’tiborga   loyiq.   Jumladan,   unda   lirik   qahramon
o‘zining   bir   paytlar   vasl   ayyomida   shodu   xurram   bo‘lganligi,   nogahoniy   hijron
o‘sha   damlarga   barham   berib   qalbini   dog‘laganini   aytadi.   Hijron   yetkazgan
alamlarni   betakror   badiiyat   bilan   tasvirlagan   shoira   bu   g‘azaliga   “dog‘”   so‘zini
radif   qilib   olgan.   Shu   bois   shoira   hijron   azobidan   dilu   tanining   kuyishi   –   dog‘
bo‘lishini   baytma-bayt   turli   poetik   vositalar   orqali   kuchliroq   dalillashga   intiladi.
Goh   alamlardan   qon   bo‘lgan   bag‘rini   ochilmagan   g‘unchaga   qiyoslasa,   goh   ahdi
yolg‘on yorga mana bu tarzda ta’na qilishgacha boradi:
Ahd etib erdiki sendin g‘ayrni yor etmayin,
O‘zga yor aylab, meni ul ahdi yolg‘on etti dog‘.
Maqta’ga   qadar   o‘sha   “ahdi   yolg‘on”ning,   dardu   iztiroblar   sababchisining
kimligi oshkor qilinmaydi. Maqta’da esa:
Kimdin aylarman shikoyat Komila oxir meni,
Otashi hijron ila sulton Umarxon etti dog‘.  
misralari   bilan   uning   diliga   ozor   berayotgan,   hijron   azoblarini   ravo   ko‘rayotgan
odam   Sulton   Umarxon   ekanini   izhor   etadi.   YA’ni   g‘azal   syujetini   bir   ipga   tizib
turgan   poetik   hodisa   tarixiy   shaxs   obrazi   ekani   ayon   bo‘ladi.   “Dog‘”   radifi   ham
bunda   muhim   badiiy-estetik   vazifani   bajargan:   ham   tarixiy   shaxs   obrazi   bilan
birgalikda   g‘azal   syujeti   yaxlitligiga   xizmat   qilgan,   ham   mazmun   ta’sirchanligini
oshirgan.    
Nodirabegim   asarlaridagi   poetik   fikr   izchilligini,   ijodkor   sifatidagi   badiiy
mahoratini   belgilovchi     “Ko‘zlarim   har   chand   aning   hajrida   giryon   erur”   misrasi
28 bilan boshlanuvchi g‘azali ham bu jihatdan e’tiborga molik. Xususan, yetti baytdan
iborat   mazkur   g‘azalning   matla’sida   yuqorida   ko‘rib   o‘tilgan   she’rlarida   bo‘lgani
singari  bosh  maqsad   bayon etilib,  keyingi     baytlarda  ana  shu  maqsad  turli   badiiy
tasvir vositalari orqali isbotlana boradi. Maqta’da esa, lirik qahramon kechinmalari
o‘ziga xos poetik  xulosalanadi. 
Navbatdagi   baytda   hijron   azobini   chekkan   ma’shuqaning   ruhiy
kechinmalari,   dard-hasratlari   “kog‘az”   poetik   unsuri   vositasida   yanada   izchil
davom ettirilgan:
Yuzining firoqini ko‘z yoshi birla sharh ettim,
Ajab ermastur agar bo‘lsa guliston kog‘az.
Savod etarda g‘amim sharhini qalam kuydi,
Ki bo‘ldi ohim o‘tidin sharafshon kog‘az,
Maktub   bitayotgan   ma’shuqaning   ko‘z   yoshlari   gulistonga     qiyoslanadi.
Uning iztirobi shu qadar chuqurki, yor hajrida chekkan g‘am sababli ohidan qalam
kuyadi,   undan   chiqqan   o‘t   qog‘ozni   ham   kuydiradi.   Ko‘rinib   turganidek,   kog‘az
poetik   unsuri   tashbehning   turli   darajalarida   tasvirlanib,   nahoyat   g‘azal   maqta’ida
shoira mana bunday badiiy umumlashmaga keladi:
Zi nomai Komila asrori dil buvad ravshan,
Ki shud miyoni manu do‘st tarjimon kog‘az.
Yani o‘sha kog‘az oshuq va mashuqa o‘rtasidagi  xabarchi, dil  tarjimoni. U
nafaqat   tarjimon,   balki   ularning   dardkashi,   quvonchlariga   sherik   hamdir.   Ayni
chog‘da   “kog‘az”   radifi   baytlarni   g‘azaldagi   bosh   g‘oya   atrofida   birlashtiradi.
O‘quvchi e’tiborini asosiy mohiyatga qaratadi.
Mohlaroyim   devonlari   qo‘lyozmalarini   tadqiq   qilgan   M.Qodirova   shoira
devonlaridagi   she’rlar   va   uning   Nodira,   Komila   va   Maknuna   taxalluslari   bilan
tartib   bergan   devonlari   xususida:   “Shunday   qilib,   hozircha   biz   Nodiraning   to‘rt
ming misraga yaqin Nodira va Komila taxalluslari bilan o‘zbek tilidagi g‘azallarini
yig‘ishga muvaffaq bo‘ldik.
29 Nodiraning   hayotini   o‘rganishda   uning   zamondoshi   Uvaysiyning   “Voqeoti
Muhammadalixon”   nomli   she’riy   hikoyasi   diqqatga   sazovordir.
Adabiyotshunoslarga   shu   vaqtgacha   shoiraning   taxallusi   Nodira   va   Komila
ekanligi   ma’lum   edi.   Filologiya   fanlari   doktori   A.Qayumov   Uvaysiyning
yuqoridagi asariga asoslanib, shoiraning taxallusi Maknuna ham bo‘lganligi haqida
ma’lumot beradi.
...Nihoyat   Nodiraning   Maknuna   taxallusi   bilan   yozgan   tojik   tilidagi
she’rlaridan   iborat   mukammal   devoni   topildi.   Devon   O‘zbekiston   Fanlar
akademiyasining Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida saqlanadi. Bu
asar  X1X asrning  oxirida ko‘chirilgan bo‘lib, shoiraning Maknuna  taxallusi  bilan
tojik tilida yozgan besh ming misradan ortiq yoki 333 g‘azalni o‘z ichiga oladi”. 
Shuningdek,   olima   Mohlaroyimning   devoni   saroy   xizmatida   bo‘lgan
noma’lum   shoir   tomonidan   yozilgan   debochaga   ham   egaligi   xususida   ma’lumot
beradi.   Bular   bilan   birga   M.Qodirova   o‘sha   debochada   shoiraning   “Maknuna”
devonining   bunyodga   kelishi   borasidagi   qaydlaridan   quyidagi   havolani   keltiradi:
“...Ozgina   vaqtda   ko‘p   parokanda   g‘azallar   yig‘ilib   qoldi.   Shuning   uchun   uning
oliy   farmoni   bilan   ul   she’rlar   shu   “majmua”ga   jam’   va   darj   qilindi...   SHe’r   va
adabiyotga,   chuqur   ma’noga   tushunadigan   qullari   va   tabiati   yuqori
xizmatchilarining   maslahatlari   bilan   ul   jahonpanoh   iffat   sadafida   yashiringan
gavharning taxallusi “Maknuna” deb muqarrar etildi”.
So‘ngra M.Qodirova shoiraning uch taxallus ostida tartib berilgan devonlari
qo‘lyozmalarini   o‘zaro   qiyoslab:   “Tekshirishlar   natijasida,   Nodiraning   bizga
ma’lum   bo‘lgan   4182-sonli   devonidagi   fors-tojik   tilidagi   g‘azallaridan   26   tasi
shoiraning 7766-sonli yangi topilgan devoniga kiritilgani aniqlandi. Lekin avvalgi
to‘plamdagi   tojikcha   she’rlariga   Nodira   taxallusi   qo‘yilgan   bo‘lsa,   tojikcha
devoniga kiritilgan xuddi shu g‘azallarga Maknuna taxallusi qo‘yib o‘zgartirilgan.
Nodiraning Komila taxallusi bilan yozilgan g‘azallari tojikcha devoniga Maknuna
taxallusi bilan kiritilgan”.   Olima   o‘sha o‘rinda shoiraning Nodira taxallusi  bilan
yozgan   tojikcha   44   g‘azalining   Maknuna   devoniga   kirganini   ham   qayd   qilgan.
Yana   M.Qodirovaning   bildirishicha:   “Shoiraning   Komila   va   Nodira   taxallusi
30 qo‘llangan   fors-tojik   tilidagi   she’rlarini   yangi   topilgan   tojikcha   devonidagi   xuddi
shu   g‘azallarga   solishtirib   ko‘rar   ekanmiz,   unda   faqat   taxallus   almashtirilganini,
yoki oxirgi baytlardagi misralarning o‘zgarganini ko‘ramiz”.  
Keltirilganlardan xulosa qilinadigan bo‘lsa, Mohlaroyimning o‘zbek va tojik
tillarida bitilgan she’rlariga dastlab Nodira taxallusi qo‘llangan. Keyinchalik tojik
tilidagi   she’rlarida   Komila   taxallusini   ishlatgan.   Maknuna   devoni   debochasida
ta’kidlanganidek,   ko‘pchilikning   tavsiyasiga   ko‘ra,   tojik   tilidagi   she’rlariga
“Maknuna”   deb   imzo   chekish   ma’qul   ko‘rilgan   va   oldin   bitilgan   she’rlarini   ham
ushbu   devonga   kiritishga   qaror   qilingach,   ularning   taxallus   qayd   etilgan   maqta’
qismi o‘zgartirib chiqilgan. 
M.Qodirova bular bilan birga shoiraning Maknuna devoniga jamlangan uch
yuztacha g‘azalidan 37 tasi Komila devoniga faqat maqta’i tahrir etib kiritilganligi
ma’lumligini   ham   aytgan.   Tadqiqotchi,   o‘z   navbatida,   shoiraning   “Boz   meso‘zad
dilam chun sham’ bazm az raftanat” misrasi bilan boshlanadigan g‘azali Nodira va
Maknuna devonlarida maqta’da qanday matniy o‘zgarishga uchraganligiga alohida
e’tibor qaratgan.  
Nodiraning o‘zbek tilidagi g‘azallari singari tojikcha she’rlarida ham ba’zan
ismi oshkor etilmasa-da, uning uchun qadrli bo‘lgan tarixiy shaxs – Amir Umarxon
obrazi   ifodalanganini   kuzatish   mumkin.   Bu   she’rlar   Mohlaroyimning   g‘oyaviy-
badiiy barkamol, baytlararo poetik fikr izchilligiga ega asarlar yaratish barobarida
she’rlarida   tarixiy   shaxs   obrazining   poetik   talqinini   o‘ziga   xos   yo‘sinda   ifodalay
olganidan dalolat beradi.
Ushbu fasldagi ilmiy izlanishlar natijalarini quyidagicha umumlashtirish mumkin:
1. Nodira  nazmiy asarlarida  g‘oyaviy  yaxlitlikka intiladi,  matla’dagi   fikrni  g‘azal
so‘ngiga  qadar   izchil   davom  ettirish,   boshlama   misrada   aytilgan  g‘oyani   baytma-
bayt ochib, dalillab borish va poetik umumlashma chiqarish – shoira she’riyatining
o‘ziga xos xususiyati. 
2.   Shoira   o‘z   asarlari   ustida   muttasil   ishlagan,   ular   matnini   mukammallashtirish
uchun   tahrirga   alohida   ahamiyat   qaratgan.   Bunday   tahrir   boshqa   mavzudagi
31 she’rlar   qatori   tarixiy   shaxslar   obrazi   ifodalangan   she’rlarda   ham   baytlararo   fikr
uzviyligi, badiiy barkamolligiga erishish uchun amalga oshirilgan. 
2 .2. Tarixiy obrazlar talqinida  she’riy san’atlarning o‘rni
Sharq mumtoz adabiyotida poetik fikrni badiiy san’atlar vositasida ifodalay
olish   shoir   mahoratini   belgilovchi   omillardan   biri   hisoblanadi.   Ijodkor   she’riy
san’atlardan   qanchalik   ustalik   bilan   foydalanganligi   uning   kamolot   darajasini
belgilaydi.   Ijodkor,   eng   avvalo,   she’riy   san’atlardan   foydalangan   holda   lirik
qahramonning   ichki   kechinmalari,   o‘y-xayollari,   ko‘rinishlari   kabi     turli   xil
tasvirlarni   bo‘rttirish,   asarining   badiiy   bo‘yog‘ini   oshirishga   e’tibor   bersa,
ikkinchidan,   shu   orqali   fikrning   ta’sirchanligini   ta’minlaydi,   o‘quvchining   estetik
didini tarbiyalaydi.
Abu   Nasr   Forobiyning   she’riyatning   muhim   unsurlaridan   biri   –xayol   va
tasavvur   ekani   haqidagi   fikri   e’tiborli:   “...Isbotda   ilm,   tortishuvda   ikkilanish,
xitobda ishontirish qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, she’riyatda ham xayol va tasavvur
shunchalik   zarur   bo‘ladi”.   Forobiyning,   ayniqsa,   she’r   san’ati   –   tashbeh   borasida
o‘n   asrdan   ko‘proq   vaqt   muqaddam   aytgan   fikri   XX   asrga   kelib   ispan   faylasufi
Gasset   tomonidan   ancha   sayqallangan.   Tashbeh   poeziyaning   eng   muhim,   ba’zan
hatto   zaruriy   unsuri   ekanligini   hisobga   olsak,   o‘sha   paytda   she’riyat   nozik
tushunilganligining   guvohi   bo‘lamiz.   Forobiy   yozadi:   “Ko‘pchilik   odamlar   asliga
yaqin   bo‘lgan   narsalarga   taqlid   qilishdan   ko‘ra,   aslidan   uzoq   narsalarga   taqlid
tashbehning   eng   mukammali   va   afzali   bo‘ladi,   deb   o‘ylashadi.   Ularning   fikricha,
bunday   holatda   turib   mulohaza   yurituvchilar   taqlid   borasida   ishlovchilar   orasida
eng layoqatli kishilar sanaladi, unday kishi bu san’at ahliga juda munosib keladi va
taqlidni   o‘z   yo‘liga   moslab,   undan   foydalanadi”.     Bu   xususda   Gassetning
qarashlari   mana   bunday:   “Metafora   shuning   uchun   ham   bizni   qoniqtiradiki,   unda
ikki   narsa   o‘rtasida   metafora   suyangan   har   qanday   o‘xshashlikka   nisbatan   yana
ham   teran   va   keskin,   voqelik   nuqtai   nazaridan   bo‘lishi   mumkin   bo‘lmagan
moslikni   ilg‘aymiz...   Real   o‘xshashlik   haqiqatda   ikki   predmetning   real
32 noo‘xshashligini   ta’kidlash   uchun   xizmat   qiladi.   Qayerdaki,   real   o‘xshashlik   bor
esa,   o‘sha   yerda   metafora   yo‘q.   Metafora   bag‘rida   noo‘xshashlikni   aniq   anglash
yashaydi...” 
Xullas,   o‘quvchi   badiiy   asarni   o‘qir   ekan,   undagi   jo‘n   va   hech   qanday
hissiyotni  uyg‘ota olmaydigan jonsiz tasvirlarni  xush ko‘rmaydi. Shu bois barcha
zamonda qalam ahli va nazariyotchilar asarning ana shu jihatiga diqqat qaratganlar.
Jumladan,   Nodira   ham     she’riy   san’atlarga   murojaat   etar   ekan,     g‘oya   va
badiiyat   uyg‘unligini   birinchi   o‘ringa   qo‘yadi.   Nodira   she’riyatida   har   qanday
badiiy san’at – bu vosita. Uning g‘azallarida hech vaqt vosita maqsaddan ustunlik
qila olmaydi. Ijodkorning badiiy san’atlarni qo‘llashdan ko‘zlangan maqsadi bitta:
asar   g‘oyasini   jozibali   usulda   taqdim   etish.   Shuning   uchun   Nodira   g‘azallarida
ishlatilgan   poetik   tasvir   usullari   asos   e’tibori   bilan     lirik   qahramonning   ichki
tuyg‘ulari,   ruhiy   holati,   kechirayotgan   dardu   hasratlari,   ishq   azoblariga
munosabati,   visol   onlarini   orzu   qilib   kechirayotgan   damlarining   nechog‘li   azobli,
go‘yoki   tuganmaydigandek   qilib   tasvirlashga,   umuman   olganda,   insonning
subyektiv   hayotining   xarakterli   manzaralarini     ochishga   xizmat   ettirilgan.   Shoira
o‘z asarlarida quyuq falsafiy fikrlar ifodalanishiga  harakat qilar ekan, badiiyatdagi
nazmiy ko‘p ma’nolikni yuzaga chiqaruvchi san’atlarni ham unutmaydi.  
Mohlaroyim   ijodida   ma’naviy   va   lafziy   san’atlarning     ko‘pgina   turlari
uchraydi.   Bu   san’atlar   asarning   turli   o‘rinlarida   bir-biridan   farqli,   o‘ziga   xos
vazifalarni   ado   etadi.   Masalan,   poetik   tasvirning   yuqori   darajasi   g‘azal   matla’ida
kelganda keyingi baytlar undagi mazmunni ochib berishga, izohlashga, to‘ldirishga
xizmat qilgan. Agar g‘azal o‘rtasida kelsa, lirik qahramon holatini oldingidan ko‘ra
yana   bir   pardaga   ko‘tarib   tasvirlashga   qaratilgan.   Maqta’da   kelganida   esa,
umumlashma   xulosa   chiqarishga   yo‘naltirilgan.   Ijodkor   ko‘zlagan   tasvirni   bayon
qilishda ba’zi hollarda butun g‘azal davomida bitta she’riy san’atdan foydalangan
bo‘lsa,   ba’zida   g‘azalni   butunicha   she’riy   san’at   asosiga   quradi.   Shuning   bilan
birga,   shoira   fikrni   poetik   ifodalashda   ayrim   hollarda   bitta   she’riy   san’atdan
foydalansa,   boshqa   hollarda   bir   nechta   she’riy   san’at   vositasida   tasvirni   izchil
33 ravishda   kuchaytirib   boradi.   Uning   bunday   badiiy   mahoratini   o‘zbek   va   tojik
tilidagi asarlari misolida ko‘rish mumkin. 
Ma’naviy   san’atlardan,   ayniqsa,   talmeh   (nazar   solish)   san’ati   Nodira
g‘azallarining deyarli hammasida uchraydi. Bu badiiy san’at   vositasida tarixiy va
afsonaviy   shaxslar   ismlari:   turli   tarixiy,   afsonaviy   voqea   hamda   qissalarga
ishoratlar   berilgan.   Shoira   talmeh   san’ati   vositasida   tarixiy   voqealar,   asotir   va
qissalar qahramonlari qismatidan ibratlanishni ko‘zda tutadi.    
Bundan   tashqari,   Nodira   obraz   holatini   tasvirlash,   fikrning   mantiqiy   rivojini
ta’minlash   va   uni     dalil   mezoniga   aylantirishda   bu   san’atdan   mohirona
foydalangan. Shoiraning badiiy mahorati, lirik uslubiga xos xususiyatlarini  tadqiq
etishda   va   o‘ziga   xos   jihatlarini   o‘rganishda   u   qo‘llagan   badiiy   san’atlar   bebaho
material   beradi.   Sh’riy   san’at   hamda   badiiy   vositalar   shoiraning   poetik   olamini
obrazli   aks   ettirishi,   ma’noni   chuqur   va   yorqin   ifodalashi,   lirik   asar   nafosatini
kuchaytirib, estetik zavq manbaiga aylantirishi jihatidan ham ahamiyatlidir. 
Talmeh san’ati yordamida qayd qilganimiz singari lirik qahramon holatining
yana   bir   parda   yuqoriga   ko‘tarilishi   namunasini   “Tahammul   haddin   oshti,   emdi
afg‘on   etmasam   bo‘lmas”   misrai   bilan   boshlangan   g‘azal   misolida   ko‘rishimiz
mumkin.  Chunonchi uning uch bayti mana bunday:
Tahammul haddin oshti, emdi afg‘on etmasam bo‘lmas,
Ulusni xotiri jam’in parishon etmasam bo‘lmas.
Giribon chok, bag‘rim poradur, boshimda yuz savdo,
Bu holat birla azmi ko‘yi jonon etmasam bo‘lmas.
Muhabbat ko‘yida nochordur oshiqqa hayronlig‘,
Tahayyur kul qilib oyina somon etmasam bo‘lmas.
Matla’ning   birinchi   misrasidanoq   ma’shuqaning   o‘z   oshig‘ini   ko‘rish
ishtiyoqi  haddan oshgan, sabr kosasi to‘lib bo‘lganligi aytilmoqda. Shu bois u “...
emdi   afg‘on   etmasam   bo‘lmas”,   deb   oh   uradi.   Keyingi   baytlarda   esa   o‘sha
“tahammul haddan oshishi”ga sabab bo‘lgan omillar aytilgan. Navbatdagi baytda:
34 Ko‘ngullar ka’basin bir-bir ziyorat ayladim, emdi
Tavofi Makkau taxti Sulaymon etmasam bo‘lmas.
deb,   ko‘ngillar   ka’basidagi   dardu   hasratlardan   xabardor   bo‘lgandan   keyin,   unga
davo   Makka   tavofi   va   Sulaymon   payg‘ambar   taxtining   ziyorati   ekanligi   aytiladi.
Ma’lumki,   Makkai   mukarrama   –   musulmonlar   ka’basi   bo‘lgan   muqaddas   shahar.
Diniy   manbalarga   ko‘ra,   Sulaymon   payg‘ambar   yer   yuzidagi   barcha   tirik
mavjudotning   podshosi   bo‘lib,   uning   taxti   uchib   yurgan.   Shu   bois   uning   arziga
hammaning ham  yetishi  nasib qilmagan. Shoira buni  eslash  bilan Qo‘qon xonligi
poytaxtini Makkaga qiyoslasa, Umarxon taxtining Sulaymon payg‘ambar taxtidek
qudratli   bo‘lmog‘i   haqidagi   orzularini   ifodalagan.   Talmeh   san’atining   mohirona
qo‘llanishi orqali bunga muvaffaq bo‘lgan. 
Tojik tilidagi “Biyo” radifli g‘azal ham ana shu jihatdan qimmatlidir. G‘azal
hijron motivlari asosiga qurilgan. Yetti baytdan iborat g‘azalning uchinchi baytida
talmeh san’atidan ustalik bilan istifoda etilgan va mana bunday deyilgan:
Shud dar rahi tu didai kan’oniyon safed,
Az misri noz, Yusufi gulpirahan, biyo.
Mazmuni:
Yo‘lingda ko‘zlarimiz kan’onlik Ya’qub ko‘zidek oqardi,
Ey gulko‘ylagim, Yusuf kabi noz Misridan kel.
Shoira baytda Yusufning akalari tomonidan ko‘ylagi qonga bo‘yalib, uning
o‘lganini aytib otalarini aldagani, sotib yuborganlari, o‘g‘lini ko‘rish ishityoqidagi
Ya’qub   payg‘ambarning   ko‘zlari   ko‘r   bo‘lgani   voqeasini   oz   so‘z   bilan   go‘zal
badiiy   shaklda   ifodalaydi.   Bu   bilan   o‘zining   sevligisini   ko‘rishga   shu   darajada
intizorligini, bu intizorlikdan ko‘zlari oqarganini izhor etadi.  Bu o‘rinda talmeh va
mubolag‘a   san’ati   mutanosibligida   ma’shuqa   ruhiy   holatining   poetik   ifodasi
berilgani kuzatiladi. 
Shoiraning mana bu g‘azalida esa har bir baytda talmeh san’ati qo‘llangan:
Mening jununima Majnunni bermangiz nisbat,
Qilurmi xoru-xashak tobi shu’lai g‘ayrat.
Chekarda jon menga taqlid qilmasun Farhod,
35 Firoq tog‘ida behuda chekmasun kulfat.
Menga barobar emas Ko‘hkan bila Majnun,
Alarda bir g‘am edi, lek menda yuz hasrat. 
Shoira   yuqorida   keltirilgan   misolda   Majnun,   Farhod,   Ko‘hkan   timsollariga
ishora   qilib,   ularga     yangicha   mazmun   baxsh   etadi.   Boshqacha   aytganda,   shoira
talmeh   san’ati   imkoniyatlaridan   mahorat   bilan   foydalanadi.   Majnun   va   Farhod
boshidan   o‘tgan   ko‘rguliklar   o‘zi   chekkan   g‘am-hasrat   oldida   yuzdan   bir   ham
emasligiga   ishora   qiladi.   Bunda   ohorli   mazmun   va   go‘zal   badiiyat   uyg‘unligi
kuzatiladi. Bu hol shoiraning tarixiy shaxslar obrazini tasvirlashda, ular hayotining
muayyan   lavhalarini,   fazilatlarini   boshqalarga   namuna   qilib   ko‘rsatishda   badiiy
san’atlardan nechog‘lik mahorat bilan foydalanganiga yana bir dalildir.
Darhaqiqat,   mumtoz   ijodkorlar   o‘z   lirik   qahramonlarining   ichki
kechinmalari   va   ruhiy   holatlarini   mubolag‘ali   usulda   tasvirlash   uchun   talmeh
san’atini   ko‘p   qo‘llagan.   Tarixiy   shaxslar   obrazlari   xarakter   xususiyatlari   bilan
aloqador   ma’no   va   detallardan   unumli   istifoda   etganlar.   Nodiraning   original
talmehlarni qo‘llashga intilgani, ayniqsa, e’tiborga molikdir: 
Zohido, ishqu muhabbat ahlini ma’zur tut,
Yor ko‘yida na bo‘ldi shayx San’on oqibat....
Garchi bor erdi musaxxar devlar farmonida,
Poymoli xayli mo‘r o‘ldi Sulaymon oqibat. 
Bu   yerda   shoira   mashhur   fors-tojik   shoiri   Farididdin  Attorning    “Mantiq   ut-tayr”
hamda   Alisher   Navoiyning   “Lison   ut-tayr”   dostonlaridagi   Shayx   San’on   va
“Qisasi   Rabg‘uziy”dagi   Sulaymon   qissasini   eslatish   bilan   lirik   qahramon   holini
poetik   sharhlaydi.   O‘zining   murakkab   qismatiga,   umrining   bahor   ayyomi   o‘tib,
xazon fasli boshlanganiga ishora qiladi.
Nodira   g‘azallarida   favqulodda   o‘ziga   xos   timsollar   ham   uchraydiki,   bu
shoiraning   muttasil   ijodiy   izlanishlari   natijasida   yuzaga   chiqadi.   M.Qodirova
e’tirof   etganidek:   “Iste’dodli   shoira   qahramonining   lirik   olamini   tasvirlashda
sertarovat, serjilo  timsollardan ustalik bilan foydalanadi. Shoira she’rlarida yuragi
dardli   inson   holatini   “matosi   dog‘dan   iborat   bo‘lgan   do‘konga”   qiyos   qiladi.
36 G‘unchaning   ko‘zga   bus-butun   ko‘rinavermasligi   uning   boshini     yoqasiga,
oyoqlarini etagiga berkitib olganligidandir”, deb nafis ramz yaratadi.
Darvoqe, shoira nazmiy asarlarining tili jozibali, badiiy tasvirlash vositalari
pishiq, boy va ko‘p qirralidir. Umuman, shoira Majnun, Farhod, Sulaymon, Xizr,
Layli,   Majnun   va   boshqa   shunga   o‘xshash   ko‘pdan-ko‘p   tarixiy   shaxslar   hamda
adabiy   qahramonlarga   oid   rivoyat   va   ma’lumotlarga   ishorat   qilib,   lirik   qahramon
xarakter   xususiyatlariga   xos   xilma-xil   sifat   va   fazilatlarni   betakror   badiiyat   bilan
aks   ettiradi.   Shuning   bilan   birga,   mashhur   tarixiy   obrazlarning   yangicha   poetik
talqinlarni ham topa oladi. Uning ana shunday ijodkorligi tojik tilida ijod qilingan
quyidagi baytida ham o‘ziga xos tarzda ifodalangan:
On ki az ob hayoti vasli jonon zinda nest,
Gar hama Xizr ast, xobi vopasin pesh oyadash. 
Mazmuni: 
Har kim jonon vaslining hayot suvidan tirik
          bulmasa, agar Xizr bo‘lsa ham, unga so‘nggi uyqu keladi.
Ma’lumki,   rivoyatlarga   ko‘ra,   Xizrga   tiriklik   suvini   ichish   va   abadiy   hayot
nasib   qilgan.   Uning   o‘lmasligi   shuning   bilan   izohlanadi.   Shoira   Xirzga   mangu
hayot   berilganini   inkor   qilmagan   holda   jonon   vaslining   qimmatini   ko‘rsatishga,
visolning   kuch-qudratini   namoyon   qilishga   harakat   qilgan.   Albatta,   Xizr
obrazining barchaga mashhur sifatlarini esga olish orqali lirik qahramonning ruhiy
holatlarini ko‘rsatishga harakat qilingan o‘rinlar ham uchraydi. 
Nodira   she’rlarida   an’anaviy   obrazlardan   foydalanar   ekan,   ular   qismatini
real   voqelik   bilan   taqqoslab,   kishilarni   hayotni   sevishga   undaydi.   Bunda   shoira
ko‘pincha tarixdan ibrat olish, umrni qadrlash nuqtai nazarida turadi. Fikrni yanada
ravshan va obrazli  berish uchun badiiy san’atlardan mohirona foydalanadi. Shoira
badiiy   san’atlarning   barcha   turlarini   mahorat   bilan   qo‘llab,   g‘azallarida   teran
mazmunning jozibali poetik shaklda ifodalanishini ta’minlagan.
Tashbeh   san’ati   ham   shoira   lirik   asarlari   mazmunining   ta’sirchanligini
oshirishda   yetakchi   vositalardan   biri   sifatida   ishtirok   etadi.   Nodira   tashbehning
barcha   turlarini   san’atkorona   qo‘llaydi.   Shoira   asarlarida   badiiy   tasvirning   turli
37 o‘rinlarida kelgan tashbeh san’ati poetik fikr izchilligini ta’minlash, asar saviyasini
yangi darajaga ko‘tarishga xizmat qilgan. Masalan, shoira “Fido” radifli g‘azalida
o‘z   sevgilisini   tasvirlayotib,   uning   beqiyos   go‘zalligini   ko‘rsatish   uchun   tashbeh
san’atidan foydalanadi:
Iki la’li nobingni yoqutig‘a 
Iki chashmi gavharafshonim fido.
Qading sarvinozig‘a, ey gulbadan,
Tani log‘ari notavonim fido.
Bu   misolda   tashbehning   muyaqqad,   ya’ni   aynan   o‘xshatish   darajasidan
istifoda   etilgan.   Baytlarda   lirik   qahramon   sevgilisining   labi   la’lga,   qadi   sarvga,
badani   gulga   qiyoslanadi.   Shu   bilan   birga,   o‘zining   holati   ham   tashbeh   san’ati
yordamida   tasvirlangan.   Go‘yo   lirik   qahramon   yorining   ikki   la’li   nobi   ishqida
gavhar sochuvchi ikki ko‘zini, uning sarvinoz qaddiga esa intizorlikdan ozib-to‘zib
ketgan   notavon   vujudini   fido   qilishga   tayyor.   Bu   yerda   tashbeh   bilan   birga
muqobala san’ati ham ishtirok etib, poetik tasvirning jonli va ta’sirchan bo‘lishini
ta’minlagan. Ohorli fikr qisqa va lo‘nda izhor etilgan.
Ayni kezda san’atkorning musalsal tashbehli g‘azallari ham bor:
Jilva ko‘rsatti chu ul sarvi diloro bog‘ aro,
Chashmi qumri bo‘ldi bir chashmi tamosho bog‘ aro.
Surmagun chashmi nazar soldi guliston ahlina,
Hasratidin qoldi nargislar ko‘zi vo bog‘ aro.
Orazi gulgun  ila qildi chaman sori xirom,
Gul yaqosin chok aylab bo‘ldi rasvo bog‘ aro.
Sarvi gulruxsorim bu bazmi ishrat deb bahor,
Sarv birla guldin etti jomi miyno bog‘ aro.
38 Lola yanglig‘ dog‘ bo‘ldi gul jamoli rashkidin,
Dog‘lig‘ gullardin o‘ldi sayri sahro bog‘ aro.
Naxl qildi xijlatdin bo‘ldi suv sarvi ravon,
Ayladi favvoralar joriy saropo bog‘ aro.
Sayr uchun qo‘yg‘ay qadam deb sabzai xobidadin,
Har taraf bir farshi muhmaldur muhayyo bog‘ aro.
Ko‘rdi ul sarvi diloro qomati mavzunini,
Sarv qaddin qildi qumrilar tamanno bog‘ aro.
Sen bu kun xandonsen, ey gul, Komila dildorsiz,
Yig‘lamoqdindur bulutlardek muhayyo bog‘ aro. 
Misolda   ajaratib   ko‘rsatilgan   tashbehlar,   shoira   fikrining   lo‘nda   bayon
etilishini   ta’minlash   bilan   birgalikda,   uning   sevgilisi   go‘zalligini   yaqqol   tasavvur
etish imkonini bergan. 
Tazod   san’ati   ma’naviy   san’atlar   ichida   eng   ko‘p   qo‘llaniladigan   badiiy
vositalardan   hisoblanadi.   Bu   san’at   klassik   adabiyotda   mutobiqa,   tiboq,   tatbiq,
takofu,   ittizod,   mutazod   kabi   nomlar   bilan   ham   atalib   kelingan.   Tazod   san’atini
hozirgi adabiyotshunoslikka oid lug‘atlarda ba’zan antiteza deb ham ataydilar.
Tazod so‘zi “zid qo‘yish”, “qarshilantirish” ma’nolarini ifodalaydi. Shu so‘z
bilan ataluvchi she’riy san’at esa baytda ma’no jihatdan o‘zaro zid, qarama-qarshi
bo‘lgan   so‘zlarni   qo‘llab,   ta’sirchan   badiiy   timsollar,   lavhalar   yaratishni   nazarda
tutadi. 
Biroq   bu   shunchaki   qarshilantirish   orqali   ikki   obyektdan   birining   ayrim
xususiyatlari   bo‘rttirilib,   aniqroq,   yorqinroq   ifodalanishidir.   Ilmi   bade’ga   doir
barcha     adabiyotlarda   ushbu   san’at   qayd   etilgani,   bunday   usul   juda   qadimdan
badiiy   tasvir   vositasi   bo‘lib   kelayotganligiga   dalildir.   Ilmi     bade’ning   mashhur
namoyandasi   Atoulloh   Husayniy   tazodga   qo‘yidagicha   ta’rif   beradi:   “Mutobaqa.
39 Ani   tiboq,   tatbiq,   tazod   va   takofu   ham   derlar.   Arab   fusahosi   qoshinda   kalomda
ma’nolari orasinda taqobilu tanofiy bo‘lg‘an ikki lafzni jam’ qilmoqtin iboratdir”.
Shuningdek,   adabiyotshunos   zikr   etilgan   san’atning   to‘rt   turini   ko‘rsatib   o‘tadiki,
bu tasnif obyektlar o‘rtasidagi  zidlik darajasiga ko‘ra keladi. 
40 XULOSA
Jahon   xalqlari   adabiyoti   tarixiy   va   folklor   materiallaridan   oziqlanishi,
ulardan   ilhom   olishi   ma’lum   haqiqatdir.   Ijodkorlar   mazkur   materiallardan   o‘z
xohish-istaklari,   kelajak   bilan   bog‘liq   ideallarini   tarannum   etishda   ularga   o‘ziga
xos   ramziylikni   yuklaganlar.       Jumladan,   o‘zbek   adabiyoti   vakillari   ham   asrlar
davomida avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan turkiy va musulmon xalqlari tarixiga
oid materiallardan foydalangan holda o‘z fikrlarini ifodalashga intilganlar. Qalam
ahli o‘z asarlarida o‘tmish tarixga oid voqea-hodisalar, tarixiy shaxslar obrazlarini
eslash   orqali,   ba’zan   ularga   xos   bahodirlik,   mardlik,   matonat,   vatanga   muhabbat,
sevgiga   sadoqat   kabi   fazilatlarni   esga   olsalar,   ba’zan   buning   aksi   bo‘lgan
xususiyatlarga e’tibor qaratadilar. Shu bois ko‘p asrlik yozma va og‘zaki adabiyot
tarixida   qator   tarixiy   va   mifologik   obrazlar   yaxshilik   va   yomonlik,   komillik   va
tubanlik,   vafo   va   xiyonat,   muhabbat   va   nafrat   kabi   tushunchalarning   timsoliga
aylangan.   O‘zbek   adabiyotidagi   bunday   tarixiy   shaxslar   obrazini   shartli   tarzda
quyidagicha   tasniflash   mumkin:   1.   Islomgacha   bo‘lgan   davr   turkiy   xalqlar   tarixi
bilan   bog‘liq   tarixiy   shaxslar   obrazi;   2.   Islom   dini   tarixi   bilan   bog‘liq   tarixiy
shaxslar   obrazi;   3.   Bular   bilan   birga   har   bir   davr   ijodkorining   asarida   o‘z   davri
tarixiy   voqealari,   shaxslari     bilan   bog‘liq   tarzda   badiiy   adabiyotga   olib   kirgan
obraz   va   timsollari   ham   mavjud.     Birinchi   guruhdagi   obrazlarni   yana   tarixiy   va
sinkretik   obrazlar   guruhiga   ham   bo‘lish   mumkin.   Masalan,   Afrosiyob,   Xizr   kabi
obrazlar   ayrim   manbalarda   tarixiy   shaxs   sifatida   ko‘rsatilsa,   ayrimlarida   mifik
obraz sifatida qayd etiladi. 
Nodira   nazmiy   asarlaridagi   obrazlar   tizimini   mazkur   tasnif   orqali   o‘rganish
muayyan adabiy-estetik xulosalar chiqarish imkonini beradi:  
Birinchidan,   o‘zbek     mumtoz   adabiyotida   tarixiy   shaxslar   obrazining
genetik     kurtaklari   haqida   fikr   yuritganda,   ularning   ikki   guruhga   tasnif   etish
mumkin:   1)  islomgacha  bo‘lgan davrlarga  oid;   2)   islom   dini  bilan  bog‘liq tarixiy
shaxslar   obrazi.   Bu,   o‘z   navbatida,   tarixiy   shaxslar   obrazining   badiiy   talqini
masalasini o‘rganishda xolis ilmiy xulosalarga kelish imkonini beradi. 
41   Ikkinchidan,   shoira   hamdu   na’tlari   uning   dunyoqarashi,   e’tiqodini
ifodalaganini   ta’kidlash   kerak.   Bu   mazmundagi   she’rlar,   xususan,   na’tlarda
Muhammad   alayhissalomning   sifatlari,   fazilatlari   vasf   etiladi,   choryorlar
ulug‘lanadi. Muhimi, Nodira ana shu turkumdagi an’anaviy she’rlarida ham o‘ziga
xos talqinlarni berishga intiladi.   
Uchinchidan,  Nodiraning Amir Umarxonga bag‘ishlangan she’rlarini shartli
ravishda quyidagicha tasnif etish mumkin: 1) xonni vasf etuvchi; 2) hijron,  ayriliq
motivlari   va   bevafolikda   ayblov;   3)   davlatni   boshqarishga   oid   pand-nasihat;   4)
firoqnoma. Bu turkum she’rlar shoiraning poetik mahoratini ko‘rsatishi barobarida
avtobiografik xarakterga ega ekani bilan ham alohida ajralib turadi. Ular Nodirani
ham   salohiyatli   ijodkor,   ham   “gardishi   davron”ning   sitamlariga   matonat   bilan
bardosh bergan shaxs – vafoli mahbuba sifatida tasavvur qilish imkonini berishini
tadqiq etdik.   
42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. - T.: O‘zbekiston, 1997.
- 384 b.   
2. Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. - T.: O‘zbekiston,
1992.  
3. Karimov.I.A.   Vatan   sajdagoh   kabi   muqaddasdir.-T.:O‘zbekiston,             1996.-
366b.   
4. Karimov. I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.- T.: Sharq, 1998. - 32 b.
5. Karimov.   I.   A.   Adabiyotga   e’tibor-   ma’naviyatga,   kelajakka   e’tibor.-T.:
O‘zbekiston, 2009.- 40 b.
6. Adabiyot nazariyasi. I-tom. –T.: Fan, 1978. -414 b.
7. Adabiyot nazariyasi. II-tom. –T.: Fan, 1979. -443 b. 
8. Adabiy tur va janrlar. Uch jildlik. 1-jild. –T.: Fan, 1991. –381 b.
9. Adabiy tur va janrlar. Uch jildlik. 2-jild. –T.: Fan, 1992. –246 b.
10. Adburahmonov   A.   Turkiy   xalqlar   adabiyoti.   –Samarqand:   Samarqand   Davlat
universiteti, 2007. -160 b. 
11. Abdug‘afurov   A.   Koshki   uyquda   bir   ko‘rsam   edi   yorimni.   /   O‘zbekiston
adabiyoti va san’ati,  1994.  6-may.
12. Avesto. Asqar Mahkam tarjimasi. T.: 2001.
13. Atoulloh Husayniy.  Badoyi’us-   sanoyi’.  T.:   G‘.G‘ulom  nomidagi   Adabiyot  va
san’at nashriyoti, 1981.-B.174.
14. Bobobekov H. Nodira. // Yosh kuch, 1991. №1. 28-bet. 
15. Boborahimov   M.   Mohlaroyim   haqida   dardli   qo‘shiq.   /Xalq   so‘zi,     1994.   3-
noyabr. 
16. Boborahimov M. Nodira sheriyatiga ta’zim. // O‘zbekiston matbuoti, 1995. №1.
49-bet. 
17. Mallayev N. A.Navoiy va xalq ijodiyoti -T.:1974. 
18. Nodira.   Asarlar.   Ikkinchi   jild.   II   kitob.   G‘.G‘ulom   nomidagi   badiiy   adabiyot
nashriyoti, -T.: 1971. 
19. Nodira (g‘azal), nashrga tayyorlovchi A. Qayumov. -T.: O‘z adabiynashr. 1958.
43 20. Nodira. Ey sarvi ravon: G‘azallar (nashrga tayyorlovchi va so‘z boshi muallifi 
21. Nodira. Devon. Qo‘lyozma. O‘zR FA  Sharqshunoslik instituti,  inv. № 4182.
22. Nodira-Komila.   Ikkinchi   kitob.-   T.:   A.Navoiy   nomidagi   O‘zbekiston   Milliy
kitobxonasi nashriyoti, 2004. 
23. Olimov S. Alisher Navoiy asarlari tarjimasida badiiy  san’atlarni qayta yaratish
va tabdil qilish masalalari. fil.fan.nomz.diss.-T.:1985.B.25.
24. Oxunova E. Jasur shoiralarimiz.//Guliston, 1974 №10. 29-bet.
25. Rabg‘uziy     Nosiriddin   Burhoniddin.   Qisasi   Rabg‘uziy.1-kitob.   -T.:   Yozuvchi,
1990. 
26. Rabg‘uziy     Nosiriddin   Burhoniddin.   Qissasi   Rabg‘uziy.   2   kitob.           -T.:
Yozuvchi, 1991.
27. Rahmonov V. SHe’r san’atlari. –T.: Yozuvchi, 2001. –71 b.
28. Rahmonov   N.   Ko‘hna   toshbitiklar.   –T:   Adabiyot   va   san’at   nashriyoti,   1991.   -
109 b.
29. Rahmonov   T.   Qadimgi   miflar   o‘zbek   folklori   epik   motivlarining   o‘zagi
sifatida.F.f.nomz.diss.-T, 1997, 18-23 betlar.
30. Rustamov   A.   Navoiyning   badiiiy   mahorati.T.:   Adabiyot   va   san’at   nashriyoti,
1979.
31. Saidov M. Turkiy xalqlar mifologiyasining yozma adabiyotga ta’siri masalasiga
doir // Adabiyot ko‘zgusi №2, T.1996. 141-145 betlar. 
32. Salomat Vafo. Balandlik. / O‘zbekiston adabiyoti va san’ati, 1994. 6-may.
33. Samarqandiy Abdurazzoq. Matlai sa’dayn va majma’i bahrayn. –T.: Fan, 1969.
-462 b
34. Sarimsoqov B.I. O‘zbek marosim folklori. -T.: Fan, 1986, 194-bet.
35. Sarimsoqov B. O‘zbek folklorining epik janri. -T.:  Fan, 1981. 131-bet.
36. Suv qizi. Ertaklar.-T.:1966,  B.240-261..
37. Turaboyev T. O‘lmas she’rlar.//O‘zbekiston, 1959. №6. 7-bet.  
38. Turaboyev   T.   Afg‘onistonda   Nodiraxonlik./O‘zbekiston   adabiyoti   va   san’ati,
1981. 10-aprel. 
44

Nodira she'riyatida ishq talqini va ruhiyat tasviri

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • “Mehr va Suhayl” hikoyatida bosh qahramonlar
  • Alisher Navoiy ijodida naqshbandiylik tartib-qoidalarining poetik ifodasining ahamiyati
  • O‘tkir Hoshimov prozasida badiiy detalning polifunksional tabiati
  • Yozma nutqda tinish belgilarining qo‘llanish qoidalari (Abdulla Oripov asarlari misolida)
  • Shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo'shma gaplarning semantik -sintaktik tuzilishi.(G'afur G'ulom asarlarida)

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский