Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 921.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

4 Sotish

Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari. 25

Sotib olish
Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 1. Kirish 2. Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnat huquqining huquqiy asoslari 3. Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnatini tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 4. Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnat huquqini himoya qilish mexanizmlari 5. Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnatini tartibga solishda yuzaga keladigan muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari 6. Xalqaro tajriba va O’zbekistonda amalga oshirilayotgan ishlar 7. Xulosa va Adabiyotlar ro’yxati Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari Kirish Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Har bir insonning mehnat qilish huquqiga egaligi konstitutsiyaviy normalar bilan mustahkamlangan bo‘lsa-da, jismoniy imkoniyati cheklangan shaxslar uchun bu huquqning amalda to‘laqonli ta’minlanishi muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnat huquqi va nogironlar huquqlarining kesishishi ularning jamiyatda munosib mehnat sharoitlariga ega bo‘lishini kafolatlash zaruriyatini yuzaga keltiradi. Mazkur referatning maqsadi nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnatini tartibga solishdagi o‘ziga xos jihatlarni tahlil qilish va mavjud huquqiy asoslarni yoritishdan iborat. Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnatini huquqiy tartibga solishning asosiy jihatlari 1. Nogironlar huquqlarini himoya qilishning xalqaro va milliy me’yoriy asoslari Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha xalqaro darajada muhim hujjatlar mavjud. Xususan, BMTning "Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiyasi" nogiron shaxslarning mehnat qilish huquqini tan oladi va davlatlardan ularning bandligini ta’minlash bo‘yicha zarur shart-sharoitlarni yaratishni talab qiladi. Shuningdek, Xalqaro Mehnat Tashkilotining 159-sonli "Nogironlar uchun kasbiy reabilitatsiya va bandlik to‘g‘risidagi" konvensiyasi ham muhim huquqiy asos hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasiga ko‘ra, har bir fuqaro mehnat qilish huquqiga ega. "Nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida"gi Qonun va Mehnat kodeksi nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnatga oid huquqlarini himoya qilishga qaratilgan maxsus normalarni o‘z ichiga oladi. 2. Nogironlar uchun bandlikni ta’minlash bo‘yicha davlat siyosati O‘zbekistonda nogironlar bandligini ta’minlash bo‘yicha bir qator davlat dasturlari va imtiyozlar joriy etilgan. Xususan: o Davlat tomonidan nogironlar uchun maxsus ish o‘rinlari ajratish; o Mehnat bozorida nogironlar uchun kvotalar belgilash; o Ularni kasb-hunar o‘rgatish orqali mehnatga layoqatini oshirish. Misol tariqasida, O‘zbekistonda nogironligi bo‘lgan shaxslarga maxsus texnologiyalar asosida moslashtirilgan ish o‘rinlari yaratish bo‘yicha hukumat dasturlari ishlab chiqilgan. 3. Nogironlarning mehnat munosabatlarida duch keladigan asosiy muammolar va ularni hal etish yo‘llari Nogironligi bo‘lgan shaxslar mehnat jarayonida bir qator to‘siqlarga duch kelishadi. Jumladan: o Ish beruvchilarning nogironlarni ishga qabul qilishga sust yondashuvi; o Moslashtirilgan ish o‘rinlarining yetishmovchiligi; o Mehnat sharoitlarining nogiron shaxslarga to‘liq mos kelmasligi. Ushbu muammolarni hal qilish maqsadida quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur: o Ish beruvchilar uchun imtiyoz va soliq yengilliklari joriy etish; o Masofaviy ish imkoniyatlarini kengaytirish; o Ish joylarida maxsus infratuzilmani rivojlantirish. 4. Nogironlarning mehnat huquqlarini himoya qilishdagi sud amaliyoti va tajribasi Mehnat nizolarini hal qilishda sud amaliyoti muhim rol o‘ynaydi. Nogironlar o‘z huquqlari buzilgan taqdirda Mehnat inspeksiyasiga yoki sud organlariga murojaat qilishlari mumkin. Sud amaliyotida nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnat huquqlarini himoya qilish bo‘yicha qator misollar mavjud. Masalan, nogironligi tufayli ishdan noqonuniy bo‘shatilgan shaxsning ishga qayta tiklanishi bo‘yicha sud qarorlari mavjud bo‘lib, bu huquqiy himoyaning samaradorligini ko‘rsatadi. Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solish inson huquqlarini himoya qilish va jamiyatdagi ijtimoiy tenglikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Ushbu yo‘nalishda xalqaro va milliy me’yoriy-huquqiy hujjatlar mavjud bo‘lib, ular nogironlarning mehnat qilish huquqlarini kafolatlaydi. Ammo amaliyotda hali ham muayyan muammolar mavjud bo‘lib, ularni bartaraf etish uchun davlat, ish beruvchilar va jamiyatning hamkorligi zarur. Shu sababli, nogironlarning bandligini oshirish va ularning mehnat huquqlarini to‘liq ta’minlash bo‘yicha chora- tadbirlarni yanada rivojlantirish muhim hisoblanadi. Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnat huquqining huquqiy asoslari Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnat huquqlari nafaqat inson huquqlarining ajralmas qismi, balki jamiyatning har bir a’zosi uchun teng imkoniyatlar yaratish borasidagi majburiyatning muhim tarkibiy qismidir. Ularning mehnat qilish huquqi milliy va xalqaro huquqiy hujjatlar bilan himoya qilinadi. Ushbu hujjatlar nogiron shaxslarning iqtisodiy va ijtimoiy hayotga to’laqonli integratsiyasini ta’minlashga xizmat qiladi. Ushbu maqolada xalqaro va milliy huquqiy asoslar tahlil qilinib, nogironlar uchun yaratilgan maxsus dasturlar va yordamlar haqida ma’lumotlar taqdim etiladi. 1. Xalqaro huquqiy hujjatlar Nogironlar huquqlarini himoya qilish xalqaro huquqiy me'yorlarda keng qamrab olingan. Ushbu huquqlarni mustahkamlovchi asosiy xalqaro hujjatlar quyidagilardir:  Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nogironlar huquqlari to’g’risidagi Konvensiyasi (CRPD) o Ushbu konvensiya nogironlarning ijtimoiy va iqtisodiy huquqlarini, jumladan, mehnat huquqini himoya qilishga qaratilgan. o Konvensiyaning 27-moddasiga binoan, nogiron shaxslarning mehnat qilish huquqi teng imkoniyatlar asosida amalga oshirilishi lozim. o Ish beruvchilarning nogiron shaxslarni kamsitishiga qarshi choralar ko’rilishi kerak.  Xalqaro Mehnat Tashkilotining 159-sonli Konvensiyasi o Ushbu konvensiya nogironlarning kasb-hunar ta’limi va ishga joylashish imkoniyatlarini ta’minlashni nazarda tutadi. o Nogironlar uchun maxsus moslashtirilgan ish o’rinlari yaratish talabi ilgari suriladi.  Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to’g’risidagi Xalqaro Pakt o Bu hujjatlar har bir inson, jumladan, nogiron shaxslarning mehnat qilish huquqiga ega ekanligini tasdiqlaydi. Milliy qonunchilikda nogironlar mehnatini himoya qilish Har bir mamlakatda nogironlarning mehnat huquqlari milliy qonunchilik bilan himoyalangan bo’lib, O’zbekiston Respublikasida bu borada quyidagi hujjatlar mavjud:  O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi o Nogiron shaxslarning mehnat huquqlarini ta’minlash bo’yicha maxsus moddalar mavjud. o Nogiron shaxslarga ish vaqtining moslashuvchan rejimi taqdim etiladi.  "Nogironlar huquqlari to’g’risida"gi Qonun o Ushbu qonun nogiron shaxslarning mehnat huquqlarini himoya qilish, ishga joylashish va kasb-hunar ta’limi olish imkoniyatlarini kafolatlaydi. o Nogironlarga moslashtirilgan ish o’rinlari yaratish majburiyati yuklanadi.  Davlat va xususiy sektor uchun kvotalar tizimi o Ish beruvchilarga nogironlar uchun ma’lum foizda ish o’rinlari ajratish majburiyati yuklatilgan. o Kvotalar bajarilmagan taqdirda jarimalar va ma’muriy choralar ko’riladi. Nogironlarga qaratilgan maxsus dasturlar va yordamlar Nogironligi bo’lgan shaxslarni iqtisodiy jihatdan qo’llab-quvvatlash va ularning ishga joylashish imkoniyatlarini kengaytirish uchun turli dasturlar amalga oshirilmoqda:  Nogironlarni kasb-hunar ta’limi bilan ta’minlash dasturlari o Maxsus kasb-hunar ta’lim muassasalari faoliyat yuritadi. o Masofaviy ta’lim va malaka oshirish kurslari tashkil etilgan.  Nogironlar uchun moslashtirilgan ish o’rinlari yaratish o Ish joylarida maxsus sharoitlar yaratish talab etiladi. o Texnologik jihozlar va moslashtirilgan uskunalar yetkazib beriladi.  Davlat tomonidan moddiy yordam va grantlar o Nogironlar uchun subsidiyalar va grantlar ajratiladi. o Nogiron tadbirkorlarga imtiyozli kreditlar taqdim etiladi. Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnat huquqlarini himoya qilish nafaqat ularning farovon hayot kechirishini ta’minlash, balki jamiyatning umumiy rivojlanishiga ham xizmat qiladi. Xalqaro va milliy qonunchilik nogironlar uchun mehnat huquqlarining kafolatlanishini ta’minlovchi muhim vositalar hisoblanadi. Davlat va xususiy sektor ushbu shaxslarni iqtisodiy jarayonlarga jalb qilish, maxsus dasturlar va yordam mexanizmlarini rivojlantirish orqali nogironlar hayotini yaxshilash yo’lida doimiy harakat qilishi lozim.Jamiyatda teng imkoniyatlarni ta’minlash va inklyuziv muhit yaratish dolzarb masalalardan biridir. Ayniqsa, nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnatga jalb qilinishi nafaqat ularning ijtimoiylashuviga, balki iqtisodiy faolligiga ham bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, nogironlar uchun qulay ish sharoitlarini yaratish, ularga maxsus rejimlar va imtiyozlar taqdim etish, mehnat bozorida ularning raqobatbardoshligini ta’minlash hamda kasbiy yo’naltirish va malaka oshirish dasturlarini joriy etish muhim ahamiyat kasb etadi. Ish joylarida nogironlar uchun sharoit yaratish Nogironligi bo’lgan shaxslar uchun qulay ish muhitini yaratish davlat va ish beruvchilarning asosiy vazifalaridan biridir. Bu borada quyidagi muhandislik va texnik yechimlardan foydalanish mumkin:  Ish joylarini moslashtirish: Nogironlar uchun maxsus ish stollari, qulay kirish- chiqish yo‘laklari va harakatlanish moslamalari bilan jihozlangan muhit yaratish lozim.  Texnik yordam vositalari: Ko’rish yoki eshitish qobiliyati zaif bo’lgan shaxslar uchun maxsus kompyuter dasturlari, ovoz bilan boshqariladigan tizimlar, subtitrli videolar va maxsus klaviaturalar taqdim etilishi kerak.  Transport infratuzilmasi: Ish joylarida nogironlar uchun maxsus parkovka joylari ajratilishi, jamoat transporti moslashtirilishi zarur. Jahon tajribasiga nazar tashlasak, Germaniya, AQSh, Buyuk Britaniya kabi rivojlangan davlatlarda nogironlar uchun maxsus ish o’rinlari yaratilgan va ish joylarida ularga qulay sharoitlar taqdim etilmoqda. Masalan, AQShda ADA (Americans with Disabilities Act) qonuni nogironlar uchun ish joylarini moslashtirish majburiyatini belgilaydi. Nogironlarga ish joylarida qo’llanadigan maxsus rejimlar va imtiyozlar Nogironligi bo’lgan shaxslar uchun ish sharoitlari ularning jismoniy imkoniyatlarini hisobga olgan holda belgilanadi. Bunga quyidagilar kiradi:  Moslashuvchan ish grafigi: Nogironlar qisqartirilgan ish soatlarida yoki masofadan turib ishlash imkoniyatiga ega bo’lishlari lozim.  Qo’shimcha ta’til va dam olish kunlari: Nogironligi bo’lgan xodimlarga qo’shimcha pullik ta’til berilishi mumkin.  Sog’liqni tiklash uchun qo’shimcha imkoniyatlar: Nogironlar reabilitatsiya markazlarida davolanish uchun ish haqi saqlangan holda ta’til olish huquqiga ega bo’lishi lozim.  Davlat tomonidan subsidiya va imtiyozlar: Ba’zi davlatlarda nogironlarni ishga qabul qilgan ish beruvchilarga soliq imtiyozlari taqdim etiladi. Misol sifatida Yevropa Ittifoqi davlatlarida nogironlar uchun maxsus kvotalar joriy etilgan. Masalan, Fransiyada har bir katta korxona xodimlarining kamida 6% ini nogironlar tashkil qilishi lozim. Nogironlar uchun mehnat bozorida raqobatbardoshlikni ta’minlash Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnat bozorida raqobatbardoshligini oshirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim:  Nogironlarni zamonaviy kasblarga yo’naltirish: Axborot texnologiyalari, dizayn, tarjimonlik, masofaviy ta’lim kabi kasblarga o’qitish nogironlarga bozor talablariga mos kasbga ega bo’lish imkonini beradi.  Ishga joylashish imkoniyatlarini kengaytirish: Davlat tomonidan subsidiya asosida nogironlarni ishga qabul qilgan korxonalarga imtiyozlar taqdim etilishi lozim.  Nogironlar uchun startap va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash: Maxsus grant va kreditlar asosida nogironlarning tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish muhimdir. Masalan, Janubiy Koreyada nogironlar uchun maxsus kasbiy tayyorgarlik markazlari mavjud bo’lib, ularda zamonaviy kasblarga tayyorlash tizimi yo’lga qo’yilgan. Nogironlarni kasbiy yo’naltirish va malaka oshirish dasturlari Nogironlar uchun maxsus kasbiy ta’lim va malaka oshirish dasturlarini yo’lga qo’yish ularning mehnat bozorida faol bo’lishini ta’minlaydi. Bu borada quyidagi choralar ko’rilishi lozim:  Kasbiy tayyorgarlik markazlari tashkil etish: Nogironlarni turli sohalarga yo’naltirish va amaliy ko’nikmalar berish maqsadida maxsus ta’lim muassasalari tashkil etish lozim.  Onlayn ta’lim imkoniyatlarini rivojlantirish: Nogironlar uchun masofaviy ta’lim kurslarini kengaytirish ularning kasbiy rivojlanishiga xizmat qiladi.  Ish beruvchilar bilan hamkorlikni yo’lga qo’yish: Nogironlarning malakasini oshirish uchun korxonalar va ta’lim muassasalari hamkorlikda ish olib borishlari muhimdir. Misol tariqasida Shvetsiyada nogironlar uchun maxsus kasb-hunar markazlari faoliyat yuritib, ular zamonaviy kasblar bo’yicha ta’lim olish imkoniyatiga ega.Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnatini tartibga solish ularning ijtimoiy va iqtisodiy faolligini oshirishga xizmat qiladi. Ish joylarida qulay sharoit yaratish, maxsus ish rejimlari va imtiyozlarni taqdim etish, mehnat bozorida raqobatbardoshligini ta’minlash va kasbiy yo’naltirish tizimini rivojlantirish orqali nogironlarning bandligini oshirish mumkin. Shu jihatdan, davlat va xususiy sektor hamkorligida nogironlar uchun keng imkoniyatlar yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnat huquqini himoya qilish mexanizmlari Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnat huquqlarini himoya qilish demokratik jamiyatning asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi. Mazkur huquqiy kafolatlar xalqaro hujjatlar, xususan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiyasi hamda O‘zbekiston Respublikasining tegishli qonunchilik normalari bilan mustahkamlangan. Ushbu maqolada nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnat huquqlarini himoya qilish organlari, mehnat huquqlari buzilgan hollarda murojaat qilish tartibi hamda huquqiy yordam va maslahat xizmatlari tahlil qilinadi. Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnat huquqlarini himoya qilish bo‘yicha bir qator davlat va nodavlat organlari faoliyat yuritadi. Asosiy organlar quyidagilardan iborat: 1. O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi o Nogironligi bo‘lgan shaxslarni ish bilan ta’minlash dasturlarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi. o Mehnat munosabatlari bilan bog‘liq nizolarni hal etishda yordam beradi. o Ish beruvchilar tomonidan nogiron shaxslarning huquqlari buzilishining oldini olish bo‘yicha monitoring olib boradi. 2. Nogironlar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha Ombudsman o Nogiron shaxslarning mehnat huquqlari buzilgan taqdirda ularning murojaatlarini ko‘rib chiqadi. o Davlat organlari va ish beruvchilar tomonidan nogiron shaxslarga nisbatan kamsitish holatlarini o‘rganadi va chora ko‘radi. 3. Sud organlari o Mehnat nizolarini hal qilishda yakuniy qaror chiqaruvchi organ hisoblanadi. o Ishga tiklash, noqonuniy ishdan bo‘shatish, diskriminatsiya va boshqa mehnat huquqlari buzilishi bilan bog‘liq masalalarni hal qiladi. 4. Nogironlarni himoya qilish bo‘yicha nodavlat tashkilotlar va kasaba uyushmalari o Nogiron shaxslarning mehnat huquqlarini ta’minlash bo‘yicha huquqiy yordam ko‘rsatadi. o Mehnat sharoitlarini yaxshilash uchun davlat va xususiy sektor bilan hamkorlik qiladi. Nogironlarning Mehnat Huquqlari Buzilgan Hollarda Murojaat Qilish Tartibi Agar nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnat huquqlari buzilsa, ular quyidagi bosqichlarni amalga oshirishi mumkin: 1. Ish beruvchi bilan muzokara o‘tkazish o Ko‘p hollarda, mehnat nizolarini hal qilish uchun birinchi qadam sifatida ish beruvchi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muzokara olib borish tavsiya etiladi. o Ish beruvchi mehnat kodeksiga zid ravishda harakat qilgan bo‘lsa, unga rasmiy yozma shikoyat topshirish mumkin. 2. Kasaba uyushmalariga yoki nodavlat tashkilotlarga murojaat qilish o Nogiron shaxslarning huquqlarini himoya qilish bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar bilan bog‘lanish. o Mazkur tashkilotlar huquqiy maslahat berishi yoki ish beruvchi bilan muzokaralarda yordam berishi mumkin. 3. Davlat mehnat inspektsiyasiga murojaat qilish o Agar ish beruvchi nogiron shaxsning huquqlarini buzsa, davlat mehnat inspektsiyasiga shikoyat arizasi bilan murojaat qilish lozim. o Mehnat inspektsiyasi holatni o‘rganib chiqib, qonunbuzarlik aniqlangan taqdirda tegishli chora ko‘radi. 4. Sudga murojaat qilish o Agar boshqa barcha choralar natija bermasa, nogiron shaxs sudga da’vo arizasi bilan murojaat qilishi mumkin. o Sud nogiron shaxsning huquqlarini himoya qilish, ish joyiga tiklash, kompensatsiya to‘lash kabi chora-tadbirlarni qo‘llashi mumkin. Nogironlar Uchun Huquqiy Yordam va Maslahat Xizmatlari Nogironligi bo‘lgan shaxslarga huquqiy yordam ko‘rsatish maqsadida bir nechta tashkilotlar faoliyat yuritadi. Quyidagi xizmatlardan foydalanish mumkin: 1. Davlat tomonidan taqdim etiladigan bepul huquqiy yordam o Nogironligi bo‘lgan shaxslar davlat tomonidan taqdim etiladigan bepul yuridik maslahat xizmatlaridan foydalanishi mumkin. o Ushbu xizmatlar O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi yuridik maslahat markazlari tomonidan taqdim etiladi. 2. Nodavlat tashkilotlar tomonidan ko‘rsatiladigan huquqiy xizmatlar o "Nogironlar jamiyati", "Huquqiy yordam markazlari" va boshqa NNTlar nogironlar uchun maxsus huquqiy xizmatlar ko‘rsatadi. 3. Online huquqiy maslahat xizmatlari o Nogiron shaxslar internet orqali huquqiy maslahat olish imkoniyatiga ega. o Maxsus veb-saytlar yoki mobil ilovalar orqali advokatlar bilan bog‘lanish va huquqiy muammolar bo‘yicha tavsiyalar olish mumkin. Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnat huquqlarini himoya qilish bo‘yicha samarali mexanizmlar ishlab chiqilgan bo‘lsa-da, ularning amaliyotda to‘liq ishlashi uchun doimiy monitoring va huquqiy yordam zarur. Mehnat qonunchiligiga rioya etilishi, davlat va nodavlat tashkilotlar tomonidan muntazam ravishda nazorat qilinishi nogiron shaxslarning ish bilan ta'minlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Shu sababli, nogiron shaxslarning mehnat huquqlari himoya qilinishi uchun ularning huquqiy savodxonligini oshirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqaro tajriba va O’zbekistonda amalga oshirilayotgan ishlar Dunyo miqyosida nogiron shaxslarning mehnat huquqlarini ta’minlash va ularni ish bilan bandligini oshirish bo’yicha turli davlatlar tajribasi mavjud. Jumladan, rivojlangan davlatlar nogironlarni mehnat bozoriga integratsiya qilish uchun maxsus qonunchilik asoslarini ishlab chiqqan. Germaniya tajribasi Germaniya nogironlarni ish bilan ta’minlash bo’yicha aniq qonunchilikka ega. Masalan, "Nogironlar huquqlarini himoya qilish to’g’risida" gi qonunga muvofiq, yirik kompaniyalar o’z shtatining kamida 5 foizini nogiron shaxslarga ajratishi shart. Ushbu talab bajarilmasa, kompaniyalar ma’lum miqdorda jarima to’lashga majbur bo’ladi. Bundan tashqari, maxsus ta'lim va kasbiy reabilitatsiya markazlari mavjud bo'lib, nogironlarning mehnat bozorida raqobatbardosh bo‘lishiga yordam beradi. AQSh tajribasi AQShda 1990-yilda qabul qilingan "Nogironlar to’g’risidagi qonun" asosida nogiron shaxslarning bandligi qo‘llab-quvvatlanadi. Ushbu qonun asosida ish beruvchilar nogironlar uchun ish sharoitlarini moslashtirish, ularni diskriminatsiyadan himoya qilish va maxsus ish joylarini yaratish majburiyatiga ega. Shuningdek, nogironlar uchun masofaviy ish imkoniyatlari kengaytirilgan bo‘lib, ular mustaqil ravishda ishlashlari mumkin. Yaponiya tajribasi Yaponiyada nogironlar bandligini qo‘llab-quvvatlash davlat tomonidan keng ko‘lamda amalga oshiriladi. Masalan, kompaniyalarga nogironlarni ishga qabul qilish majburiyati yuklatilgan va ularga subsidiya ajratiladi. Nogironlar uchun maxsus ishlab chiqarish sexlari tashkil etilgan bo‘lib, ularning bandligi doimiy nazorat qilinadi. O’zbekistonda nogironlar mehnatini qo’llab-quvvatlash bo’yicha amalga oshirilayotgan dasturlar va loyihalar O’zbekistonda nogironlarning mehnat huquqlarini ta'minlash maqsadida bir qator davlat dasturlari va loyihalar amalga oshirilmoqda. Qonunchilik bazasi Nogironlar huquqlarini himoya qilish borasida 2008-yilda qabul qilingan "Nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida" gi qonun asosiy me'yoriy hujjatlardan biri hisoblanadi. 2021-yilda esa "Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya" ratifikatsiya qilindi. Bu hujjatlar asosida nogironlarni ish bilan ta’minlash choralari ko‘rilmoqda. Nogironlarni ish bilan ta’minlash markazlari O‘zbekistonning turli hududlarida nogiron shaxslar uchun mehnat markazlari tashkil etilgan bo‘lib, bu yerda kasb-hunar o‘rgatish, mehnat yarmarkalari va boshqa tadbirlar o‘tkaziladi. Davlat tomonidan nogironlarni ishga joylashtirgan tadbirkorlik subyektlariga soliq imtiyozlari beriladi. Maxsus ta’lim va kasb-hunar markazlari Nogiron shaxslar uchun maxsus kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalari tashkil etilgan. Ularda nogironlar turli sohalarda o‘qitilib, mehnat bozorida o‘z o‘rnini topishi uchun tayyorlanadi. Bundan tashqari, nogironlar uchun davlat tomonidan subsidiyalar asosida kasbiy qayta tayyorgarlik kurslari tashkil etilgan. Nogironlarga imtiyozli kreditlar va grantlar ajratish Nogiron tadbirkorlarni qo‘llab- quvvatlash maqsadida davlat tomonidan turli moliyaviy yordamlar, jumladan, grantlar va imtiyozli kreditlar ajratilmoqda. Masalan, "Temir daftar" va "Ayollar daftari" kabi loyihalar doirasida nogiron shaxslarga subsidiya va kreditlar ajratilib, ularning o‘z biznesini yo‘lga qo‘yishiga ko‘maklashilmoqda. Nogironlar uchun mehnat bozorini rivojlantirish bo‘yicha takliflar O‘zbekistonda nogironlarning mehnat bozoridagi ishtirokini oshirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq: 1. Nogironlar uchun kvotalarni oshirish Davlat tomonidan yirik korxonalarga nogironlarni ish bilan ta’minlash bo‘yicha kvotalarni oshirish talab qilinishi kerak. Ushbu kvotalarni bajarish majburiyati yuklatilib, nazorat mexanizmlari kuchaytirilishi lozim. 2. Uydan ishlash imkoniyatlarini kengaytirish Raqamli texnologiyalar rivojlanishi bilan nogironlarga masofaviy ish imkoniyatlarini yaratish maqsadga muvofiq. Buning uchun davlat tomonidan maxsus dasturlar ishlab chiqilib, nogironlar uchun onlayn ish o‘rinlari tashkil etilishi kerak. 3. Maxsus kasb-hunar dasturlarini kengaytirish Nogiron shaxslar uchun amaliy va texnik kasblarga yo‘naltirilgan maxsus dasturlar ishlab chiqish zarur. Jumladan, IT, tikuvchilik, hunarmandchilik va boshqa sohalar bo‘yicha treninglar tashkil etilishi lozim. 4. Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash Nogironlar uchun startap loyihalarini qo‘llab-quvvatlash, grant va subsidiyalar ajratish orqali ularning o‘z biznesini yo‘lga qo‘yishi uchun sharoit yaratish kerak. 5. Ijtimoiy korxonalar sonini oshirish Nogironlar uchun maxsus ishlab chiqarish korxonalari tashkil qilish orqali ularning ish bilan ta’minlanishiga ko‘mak berish lozim. Davlat tomonidan bunday korxonalar soliq imtiyozlari va subsidiya bilan qo‘llab-quvvatlanishi kerak. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, nogironlarning mehnat bozorida faol ishtirok etishi uchun davlat tomonidan kompleks yondashuv talab etiladi. O‘zbekistonda ham bu yo‘nalishda muhim ishlar amalga oshirilmoqda, ammo mavjud dasturlarni yanada rivojlantirish va takomillashtirish zarur. Nogiron shaxslarning ish bilan ta’minlanishi nafaqat ularning ijtimoiy faolligini oshiradi, balki jamiyatning iqtisodiy rivojlanishiga ham hissa qo‘shadi. Xulosa Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnat huquqlari har qanday demokratik jamiyatning muhim qismi hisoblanadi. Ularning mehnat faoliyatini qonuniy asosda tartibga solish jamiyatning ijtimoiy barqarorligini ta’minlashga, ijtimoiy tenglikni mustahkamlashga va inson huquqlarini ta’minlashga xizmat qiladi. Xalqaro huquqiy me’yorlar, jumladan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tomonidan qabul qilingan "Nogironlar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya", shuningdek, Xalqaro Mehnat Tashkilotining (XMT) me’yoriy hujjatlari nogiron shaxslarning mehnat bozoriga qo‘shilishlarini ta’minlash uchun davlatlar tomonidan maxsus choralar ko‘rilishini talab qiladi. O‘zbekiston Respublikasining "Nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlari to‘g‘risida"gi Qonuni ham nogiron fuqarolarning mehnat huquqlarini himoya qilishga qaratilgan. Mazkur qonun asosida davlat organlari va ish beruvchilar nogironligi bo‘lgan shaxslarning bandligini ta’minlashga mas’uldir. Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnatini huquqiy tartibga solish ularning iqtisodiy mustaqilligini oshirish, ijtimoiy integratsiyasini ta’minlash va hayot sifatini yaxshilashga yordam beradi. Shu bilan birga, nogiron fuqarolarni ish bilan ta’minlash mehnat bozorining rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Nogironlar mehnat huquqini himoya qilish bo‘yicha takliflar va tavsiyalar 1. Huquqiy asoslarni takomillashtirish : Nogiron shaxslarning mehnat huquqlarini yanada mustahkamlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasining mehnat qonunchiligini xalqaro me’yorlarga moslashtirish lozim. Xususan, nogiron fuqarolar uchun kvootalar tizimini takomillashtirish, ularning ish joylarini moslashtirish va maxsus mehnat sharoitlarini yaratish bo‘yicha qo‘shimcha me’yorlarni ishlab chiqish talab etiladi. 2. Nogiron shaxslarni ish bilan ta’minlash dasturlarini kengaytirish : Nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun maxsus ish o‘rinlari yaratish, ularga kasb- hunar o‘rgatish va malaka oshirish imkoniyatlarini kengaytirish muhimdir. Bunda davlat va xususiy sektor hamkorligiga alohida e’tibor qaratilishi lozim. 3. Ish beruvchilar uchun rag‘batlantiruvchi chora-tadbirlarni qo‘llash : Nogiron fuqarolarni ishga qabul qilgan tadbirkor va korxonalarga soliq imtiyozlari berish, davlat subsidiyalarini taqdim etish kabi chora-tadbirlar nogironlarning bandligini oshirishga xizmat qiladi. 4. Nogiron shaxslarning mehnat huquqlari bo‘yicha huquqiy savodxonligini oshirish : Nogiron fuqarolar va ularning ish beruvchilari uchun mehnat qonunchiligi, huquqiy himoya mexanizmlari bo‘yicha muntazam seminar va treninglar o‘tkazish lozim. Bu ularning huquqlaridan to‘g‘ri foydalanishiga ko‘mak beradi. 5. Masofaviy ish va texnologik yechimlardan foydalanish : Zamonaviy texnologiyalar nogironligi bo‘lgan shaxslarga uyda yoki masofaviy ishlash imkoniyatini kengaytiradi. Shu sababli, onlayn ish o‘rinlarini rivojlantirish, axborot texnologiyalaridan keng foydalanish orqali nogironlarning mehnat bozoridagi ishtirokini oshirish mumkin. 6. Nogiron fuqarolarni kamsitishga qarshi choralar : Mehnat jarayonida nogironligi bo‘lgan shaxslarning huquqlarini poymol etish yoki ularni diskriminatsiya qilish holatlariga qarshi qat’iy choralar belgilash muhimdir. Bunda davlat nazorat organlarining faolligi va fuqarolik jamiyati institutlarining ishtiroki katta ahamiyat kasb etadi. 7. Nogiron shaxslarning mehnat huquqlarini monitoring qilish : Nogironlar uchun yaratilgan mehnat sharoitlarini nazorat qilish va doimiy monitoring olib borish zarur. Bu orqali ularning mehnat faoliyati uchun qulay muhit yaratilayotganini aniqlash va zarur hollarda qo‘shimcha choralar ko‘rish mumkin bo‘ladi. Nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solish jamiyatning inklyuziv rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Huquqiy asoslarning mustahkamlanishi, amaliy qo‘llab-quvvatlash mexanizmlarining kengaytirilishi va nogiron shaxslarning mehnat bozorida teng ishtirok etish imkoniyatining yaratilishi nafaqat ularning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlaydi, balki jamiyatning barqaror rivojlanishiga ham xizmat qiladi. Shu sababli, davlat organlari, ish beruvchilar va fuqarolik jamiyati institutlari bu borada faoliyat olib borishlari zarur. Foydalanish mumkin bo’lgan adabiyot, maqola va internet manzillari ro’yxari 1. Darsliklar va o’quv qo’llanmalar:  "Mehnat huquqi" : Y. Tursunov va M. Usmanova tomonidan yozilgan ushbu darslik yuridik institutlari va fakultetlari talabalari uchun mo’ljallangan. " Mehnat huquqi " : M . Usmanova , Sh . Gaziyev va B . Yarashev muallifligidagi ushbu darslik fuqarolarning mehnat huquqlari va ularni amalga oshirish kafolatlariga bag ’ ishlangan . 2. Ilmiy maqolalar:  "Mehnat qilish huquqlarining konstitutsiyaviy kafolatlari" : Mazkur maqola O’zbekiston Respublikasining yangilangan Konstitutsiyasida mehnat qilish huquqlari va ijtimoiy himoyani ta’minlash bo’yicha belgilangan kafolatlarni tahlil qiladi.  "Mehnat huquqi" Telegram kanali maqolalari : Toshkent davlat yuridik universiteti Mehnat huquqi kafedrasi katta o’qituvchisi Muhammadamin Karimjonovning mehnat huquqiga oid turli mavzulardagi maqolalari bilan tanishishingiz mumkin. 3. Internet manzillari:  Yuridik adabiyotlar nashriyoti : Mehnat huquqiga oid turli kitoblar va darsliklarni ushbu nashriyotning Facebook sahifasida topishingiz mumkin.  Huquq Plus sayti : Mehnat huquqi bo’yicha maqolalar va materiallar bilan tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  Better Work tashkiloti : Xalqaro mehnat standartlari va ularning samaradorligi haqida batafsil ma’lumot olish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.  Civil.uz sayti : Mehnat huquqi, ish haqi va boshqa yuridik fanlar bo’yicha ilmiy maqolalarni ushbu saytda topishingiz mumkin.  Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi tushunchasi va boshqa mavzulardagi referatlar bilan tanishish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.  Advice.uz sayti : Xodimning huquqlari va mehnat ta’tili bo’yicha huquqiy maslahatlar uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  ZiyoNET portali : "Mehnat qilish huquqi" nomli kitob va boshqa o’quv materiallarini ushbu portaldan topishingiz mumkin.  Sputnik O’zbekiston : Mehnat huquqi bo’yicha so’nggi yangiliklar va maqolalar bilan tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.  Yuristlar malakasini oshirish markazi : Mehnat qonunchiligini takomillashtirish bo’yicha ilmiy-amaliy konferensiya materiallari bilan tanishish uchun ushbu markazning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.  Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi bo’yicha referatlar va boshqa materiallarni ushbu saytda topishingiz mumkin.  Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti : Mehnat huquqi bo’yicha multimediali taqdimotlar va qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishish uchun ushbu universitetning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.  Yuridik adabiyotlar nashriyoti Instagram sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha yangi nashrlar va adabiyotlar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib borishingiz mumkin.  Facebookdagi "Yuridik adabiyotlar publish" sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha yangi kitoblar va darsliklar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib borishingiz mumkin.  CyberLeninka elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha ilmiy maqolalar va tadqiqotlarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.  ZiyoNET elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha turli o’quv materiallari va darsliklarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.

Nogironligi bo’lgan shaxslarning mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari. 25

Sotib olish