Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 410.2KB
Xaridlar 30
Yuklab olingan sana 27 Sentyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Nominal va real yalpi milliy mahsulot, ularning nisbati va oʼzgarish sur'atlar infratuzilma

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “________________________________________________________” KAFEDRASI “ _______________________________________________________________ ” fanidan KURS ISHI Маvzu: ____________________________________________________________ _______________________________________________________________ Bajardi:_________________________ Qabul qildi: _____________________ RO’YXATGA OLINDI “ ____ ” _______2023 y. №_________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______2023 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo _______________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______2023 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ _________________ TOSHKENT Nominal va real yalpi milliy mahsulot, ularning nisbati va o zgarish sur atlar infratuzilmaʼ ʼ Reja: Kirish 1. Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rsatkichlarinfratuzilma 2. Takror ishlab chiqarishning mohiyati, turlarinfratuzilma 3. Yalpi milliy maxsulot va uning tarkibiy qismlarinfratuzilma 4. Milliy daromad va uning tarkibiy qismlari, o’sish omillari va qayta taqsimlanishinfratuzilma 5. O’zbekistonda investistiya va tarkibiy o’zgarishlar siyosatining ustuvor yo’nalishlarinfratuzilma Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati ʼ Kirish Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan boshlab jamiyatni demokratik yangilash va milliy iqtisodyotni erkinlashtirish yo lida ulkan ishlarni amalgaʼ oshirdinfratuzilma Bu avvalombor milliy iqtisodiyotda erishilgan yutuqlar va natijalar negizida iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirish va uni modernizatsiya qilishning puxta ishlab chiqilgan modeli va uzoq muddatga mo ljallangan ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish ʼ bo yicha olib borilayotgan tizimli, izchil, qat iy harakatlar majmuasi ekanligini ʼ ʼ ko rish mumkinarx Bugungi kunda O zbekiston Respublikasi uchun jahon ʼ ʼ hamjamiyatida munosib o rinni egallash, raqobatbardosh milliy iqtisodiyotni ʼ shakllantirish va uning barqaror rivojlanishini ta minlash ustuvor vazifalardan ʼ hisoblanadinfratuzilma Mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatining tobora yuksalib borayotgani, so ngi yillarda milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ʼ ta minlash, uning tarkibida sanoat, xizmat ko rsatish sohasi, kichik biznes va ʼ ʼ xususiy tadbirkorlik ulushini ko paytirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, ʼ texnik va texnologik jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transportkommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya siyosati olib borilmoqda. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Makro ʼ Iqtisodiyot Mirziyoev Vazirlar Mahkamasining 2017 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish asosiy yakunlari va 2018 yilga mo ljallangan ʼ iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo nalishlariga bag ishlangan ʼ ʼ kengaytirilgan majlisidagi ma ruzasida respublikamiz iqtisodiyotini rivojlantirish ʼ masalalariga to xtalib, “ ʼ А yni shu asosda amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida 2017 yilda barqaror iqtisodiy o sish sur atlari 5,5 foizni tashkil etdi, ʼ ʼ eksport hajmi qariyb 15 foizga ko paydinfratuzilma Tashqi savdo aylanmasining ʼ ijobiy sal ь dosi 854 million dollarga yetdinfratuzilma Milliy valyutamizni erkin konvertatsiya qilishga kirishdik” , - deb ta kidlab o tdinfratuzilma “O zbekiston ʼ ʼ ʼ Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi to g risida” gi ʼ ʼ ʼ O zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga ko ra mamlakatimizda 2017- ʼ ʼ 2021 yillarda "...iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiyʼ o sish sur atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ʼ ʼ oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag batlantirish, hududlar, ʼ tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish ko zda tutilgan" ʼ 1 . 1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ги №ПФ-4947 сонли Фармони. //Халқ сўзи. 2017 йил 8 феврал 1. Milliy iqtisodiyot tushunchasi va uning ko’rsatkichlarinfratuzilma Yalpi milliy maxsulot (YQMM)-millliy xo jaliklarda bir yil davomidaʻ vujudga keltirilgan va bevosita iste molchilarga borib tushishi mumkin bo lgan ʼ ʻ tayyor prirovard maxsulot va xizmatlarning bozor bahosidagi qiymatidan iborat bo ladinfratuzilma ʻ YQMM milliy Iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard mahsulot (xizmatlar) ning bozor baxolaridagi summasinfratuzilma Joriy yilda ishlab chiqilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zaxiralarni to ldiradinfratuzilma Ya ni YQMM xajmini xisoblab topishda ʻ ʼ zaxiralarning xar qanday o sishi hisobga olinishi zarur, chunki YQMM yordamida ʻ joriy yildagi barcha maxsulotlar (sotilgan yoki sotilmagan) hisobga olinadinfratuzilma Milliy ishlab chiqarishning yalpi xajmini to gri hisoblab chiqarish uchun, ʻ mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta xisobga olinishi zarur. YQMM xajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan maxsulotlarni ko p marta xisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, xalq xo jaligining barcha ʻ ʻ barcha tarmoqlarida yaratilgan qo shilgan qiymatlar yig indisini olinadinfratuzilma ʻ ʻ Yalpi milliy mahsulot (DAROMAD) — (YQMM yoki YAMD) mamlakatning ma lum muddat (odatda, oy, kvartal, yil) ichida umumiy iqtisodiy ʼ faoliyatini tavsiflovchi yakuniy makroiqtisodiy ko rsatkichlaridan birinfratuzilma ʻ YQMM davlatning bozor narxlarida ifodalangan barcha birlamchi daromadlari (ularning mamlakat hududida yoki uning tashqarisida ishlab chiqarish omillari tufayli yuzaga kelishidan qat i nazar) jami yig indisini ko rsatadinfratuzilma ʼ ʻ ʻ YQMM milliy hisoblar tizimi asosida hisoblanadinfratuzilma Hoz. zamon jahon iqtisodiyotida mamlakatlar o rtasida kapital ʻ harakatchanligi darajasi g oyat yuqorinfratuzilma Natijada bir mamlakat ʻ kapitalining qandaydir bir qismidan chet elda foydalaniladinfratuzilma Ayni paytda esa mamlakatning ba zi aktivlari (korxonalar, ko chmas mulklar, qimmatli ʼ ʻ qog ozlar) xorijiy fuqarolar va firmalar (norezidentlar)ning egaligida ʻ bo ladinfratuzilma Norezidentlar o z mulklaridan olgan daromadlarining birʻ ʻ qismini vatanlariga o tkazib turishlari natijasida yalpi ichki mahsulot miqdori bilan ʻ tegishli mamlakat ixtiyoridagi amaldagi yalpi daromad (YQMM) miqdori bir- biriga teng kelmay qoladinfratuzilma Shu bois YQMM hajmini to g ri aniqlash ʻ ʻ uchun yalpi ichki mahsulotga mamlakatga uning chet ellardagi o z fuqarolari ʻ mulkidan tushgan daromadlar bilan mamlakatdan chiqib ketgan chet elliklar daromadlari o rtasidagi farqni qo shish kerak. Chet eddagi mulklardan tushgan ʻ ʻ daromadlar saldosi ijobiy bo lsa YQMM hajmi yalpi ichki mahsulotdan ko p, ʻ ʻ aksincha holatda kam bo ladinfratuzilma ʻ 2. Takror ishlab chiqarishning mohiyati, turlari Daromad — keng ma noda kirim bo lgan har qanday pul mablag lari yoki ʼ ʻ ʻ pul qiymatiga ega bo lgan moddiy boyliklarni olish, iqtisodiy sub yekt o’z ʻ ʼ faoliyati natijasiga kura oladigan pul va tovar — moddiy tushuMakroiqtisodiyot Daromad pul va moddiy shaklga ega bo lib, ularning yig indisi jami daromadni ʻ ʻ hosil qiladinfratuzilma Daromad egalik nuqtai nazaridan aholi daromadi, korxona (korporativ) daromadi va davlat daromadiga bo linadinfratuzilma Aholiga ʻ tegadigan daromad ish haqi, foyda, foiz, renta, dividend shakllariga. Ijtimoiy ishlab chiqarish — jamiyat yoki milliy iqtisodiyot miqyosida ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida kishilarning ehtiyojlarni qondirish uchun kerak bo ladigan ne matlarni yaratishga yo naltirilgan iqtisodiy faoliyatlar ʻ ʼ ʻ majmuinfratuzilma Bu faoliyat natijasida yalpi milliy mahsulot, shu jumladan, yalpi ichki mahsulot va milliy daromad ishlab chiqariladinfratuzilma Ishlab chiqarishning ijtimoiy tavsifi turli ne matlar ishlab chiqarishda jamiyat ʼ a zolarining mehnat kooperatsiyasi asosida o zaro aloqada, birgalikda iqtisodiy ʼ ʻ faoliyat ko rsatishlarini anglatadinfratuzilma ʻ Ijtimoiy ishlab chiqarish yaratilgan ne matlarning kishilar ehtiyojlarini ʼ qondirish xususiyatlariga ko ra, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga ʻ bo linadinfratuzilma Moddiy ishlab chiqarish, o z navbatida, moddiy ne matlar ʻ ʻ ʼ ishlab chiqarish va moddiy xizmatlar ko rsatish sohalarini o z ichiga ʻ ʻ oladinfratuzilma Xuddi shuningdek, nomoddiy ishlab chiqarish ham nomoddiy ne matlar ishlab chiqarish va nomoddiy xizmatlar ko rsatish sohalariga bo linadiʼ ʻ ʻ (qarang Ishlab chiqarish). Infratuzilma (lot. infra - ostida) — ishlab chiqarish va tovar muomalasi, shuningdek, inson hayot faoliyati uchun zarur bo lgan me yoriy sharoitni ʻ ʼ ta minlashga xizmat kiluvchi turli-tuman yordamchi xizmat ko rsatuvchi sohalar ʼ ʻ (tashkilot, korxona va muassasa) majmui; nomoddiy ishlab chiqarish sektorinfratuzilma infratuzilma xizmatlari moddiy shaklga ega bo lmagan tovarlar ʻ bo lib, ular hayotiy ehtiyojlarni qondiradinfratuzilma infratuzilma zaruriy shart ʻ bo lganidan uning ishlab turishini ta minlashga iqtisodiy resurslarning bir qismi ʻ ʼ jalb etiladinfratuzilma infratuzilma xizmat ko rsatish sohasiga ko ra ishlab ʻ ʻ chiqarish infratuzilmasi (ishlab chiqarish ga xizmat ko rsatuvchi sohalar — yuk ʻ tashish transporti, elektr va issiqlik ta minoti, yo l xo jaligi, suv xo jaligi, ombor ʼ ʻ ʻ ʻ xujaligi, ilmiy konstruktorlik xizmati, axborot xizmati va b.) va ijtimoiy-maishiy infratu-zilma (aholiga xizmat ko rsatib, uning ehtiyojini qondiruvchi sohalar — ʻ maorif, sog liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport, maishiy xizmat va b.) ga ʻ ajraladinfratuzilma infratuzilma xizmati tovar bo lganidan oldi-sotdi ʻ etiladinfratuzilma Uning asosiy vazifasi insonga xizmat ko rsatish, ammo bu ish ʻ pulli, bepul va imtiyozli tarzda bajarilishi mumkinarx infratuzilma xizmatlarini harakteriga ko ra guruxlaganda bozor infratuzilmasi ajralib turadinfratuzilma ʻ Chunki unda bozor munosabatlarini amalga oshiruvchi xizmatlar ko rsatiladinfratuzilma Qaysi darajada xizmat ko rsatilishiga ko ra, korxona, ʻ ʻ ʻ tarmoq ishlab chiqarish majmualari va hududiy infratuzilma ham mavjudaromad infratuzilma sohasida yaratilgan xizmatlar ishlab chiqarish va inson uchun naf keltiradinfratuzilma infratuzilma xizmat ko rsatishini tashkil etish uchun ʻ mablag lar sarflanadinfratuzilma Shuning uchun ularni hisoblash mumkin va ular ʻ yalpi milliy mahsulot tarkibiga kiritiladinfratuzilma infratuzilma ni yaratuvchi mehnat ham unumli hisoblanadinfratuzilma infratuzilma ning samaradorligi ko rsatilgan xizmatlarning sarf-harajatlarga nisbati orqali aniqlanadinfratuzilma ʻ Jahon Banki — Xalqaro Moliya Instituti hisoblanib, rivojlanayotgan mamlakatlarga sarmoyalar kirgazish, kreditlar taqdim etish bilan shug ullanadinfratuzilma ʻ Jahon banki — xalqaro moliya muassasasinfratuzilma Tarkibiga BMTning ixtisoslashgan muassasasi maqomiga ega bulgan 3 mustaqil xalqaro moliya instituti (Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi hamda Xalqaro taraqqiyot uyushmasi) kiradinfratuzilma Ba zi adabiyotlarda ʼ Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki norasmiy holda Jahon banki deb ham ataladinfratuzilma Jahon xo jaligi - turli mamlakatlar milliy iqtisodiyotining bozor ʻ munosabatlari zamirida bir-birini taqozo etgani holda umumjahon yaxlitligini tashkil etishi; jahondagi o zaro aloqador milliy xujaliklar va xalqaro iqtisodiy ʻ munosabatlar majmuinfratuzilma Jahon xo jaligi bozor iqtisodiyoti rivojining ʻ mahsuli sifatida 19-asrning oxiri — 20-asr boshlarida shakllandinfratuzilma Xalqaro mehnat taqsimoti turli mamlakatlar milliy xujaliklarini ixtisoslashishiga olib keladi, ya ni muayyan mamlakatda u yoki bu soha ustuvor ʼ rivojlanadinfratuzilma Ixtisoslashuv mamlakatda kanday tabiiy resurslarning borligiga va shu yerdagi ishlab chiqarish tajribasiga bog liq. Ixtisoslashuv ʻ harajatlarni kamaytirib, tovarlarni sifatliishlab chiqarish imkonini berganidan xalqaro aloqalarni zaruratga aylantiradinfratuzilma Jahon xo jaligidagi iqtisodiy aloqalar har bir mamlakat milliy ʻ iqtisodiyotining mustaqilligi; mamlakatlar iqtisodiy munosabatlarining bozor qoidalari asosida olib borilishi; iqtisodiy aloqalar uning ishtirokchilar uchun zaruriy manfaatli bo lishi; milliy xo jaliklar manfaatlarining uyg unligiga tayanib, ʻ ʻ ʻ ixtiyoriy ravishda va sharoit yetilganda o zaro integratsiyalashuvi tamoyillariga ʻ asoslanadinfratuzilma Jahon xo jaligi aloqalari ko p qirrali bo lib, savdo-sotiq, xalqaro valyuta- ʻ ʻ ʻ kredit munosabatlari, kapital chiqarish va uni kiritish, ochiq iqtisodiy zonalar tashkil etish, ish kuchi migratsiyasini uyushtirish, birgalikda ilmiy-texnikaviy loyihalarni moliyalashtirish, axborot almashish, sayyohlik sohasida hamkorlik qilish kabi shakllarga ega. Jahon xo jaligida xalqaro tashkilotlar tenglikka asoslangan va o zaroʻ ʻ manfaatli iqtisodiy aloqalar va hamkorlik urnatishga xizmat qiladinfratuzilma Jahon xo jaligi aloqalari bevosita turli mamlakatlardagi firmalar, banklar va ʻ davlat idoralari o rtasida, shuningdek, bevosita — xalqaro tashkilotlar ishtirokida ʻ amalga oshiriladinfratuzilma Bular jumlasiga Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi, Osiyo rivojlanish banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro mehnat tashkiloti, Jahon savdo tashkiloti va b. kiradinfratuzilma Jahon xo jaligini tashkil etuvchi milliy xo jaliklar ikki yo sinda ʻ ʻ ʻ guruxlashtiriladi: 1) rivojlanish yo nalishlari buyicha mamlakatlar bozor ʻ iqtisodiyoo ti rivojlangan mamlakatlar, rivojlanayotgan mamlakatlar va bozor ʻ iqtisodiyoti tizimiga o tish davrida yoki iqtisodiy transformatsiya bosqichidagi ʻ mamlakatlarga ajratiladi; 2) iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga kura mamlakatlar yalpi milliy mahsulot (YQMM) ko rsatkichlari buyicha 3 ta asosiy guruhga ʻ bo linadi: daromadi past (axoli jon boshiga yillik YQMM ko rsatkichi 987 AQSH ʻ ʻ dollari), daromadi o rtacha (5323,2 dollar) va daromadi yuqori (22921,3 dollar) ʻ bo lgan mamlakatlar (1999). ʻ MDH mamlakatlari orasida Rossiya, Ukraina, Belorussiya, Qozog iston, ʻ O zbekiston daromadi o rtachadan pastroq bo lgan mamlakatlar guruhini tashkil ʻ ʻ ʻ etadinfratuzilma MDHning boshqa mamlakatlari daromadi past (eng kam taraqqiy etgan) mamlakatlar hisoblanadinfratuzilma Jahon xo jaligi da sanoati rivojlangan 6 ʻ mamlakat: AQSH, Yaponiya, GFR, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya yetakchi o rinni egallaydi, 90-y.lar o rtalarida jahon sanoat ishlab chiqarishning 60%, ʻ ʻ tovarlar eksportining 63% va xizmatlar eksportining 47% shu mamlakatlar hissasiga to g ri kelganarx ʻ ʻ Jahon xo jaligida kishilarning turmush darajasi iqtisodiyotga bog liq holda ʻ ʻ jiddiy farqlanadinfratuzilma Boy mamlakatlarda yuksak turmo sh darajasi mavjo d ʻ ʻ bo lgani xolda qoloq mamlakatlarda kambag allar aholining katta qismini tashkil ʻ ʻ etadinfratuzilma 21-asrga kelib bo ikki guruh mamlakatlaridagi turmush ʻ darajasining farqi 12 martadan ziyodroq bo ldinfratuzilma Qoloq mamlakatlardaʻ daromadning nisbatan ko p qismi iste molga sarflansa-da, daromadning kam ʻ ʼ bo lishi xisobidan bu mamlakatlarda turmush darajasi pastligicha ʻ qoladinfratuzilma Hoz. davrda Jahon xo jaligining rivojlanishi 3 yo nalishda bormoqda: 1) ʻ ʻ Jahon xo jaligiga kiruvchi mamlakatlar safi kengayib, uning tarkibiga 90-y.larda ʻ sobiq sotsializm tizimidan ajralib chiqqan 25 ta yosh mamlakat xo jaligi ʻ qo shildinfratuzilma Mustaqillik tufayli O zbekiston ham Jahon xo jaligiga kirib ʻ ʻ ʻ keldi, jahon iqtisodiyotining teng huquqli ishtirokchisiga aylandi, xalqaro tashkilotlarga a zo bo ldi, jahon savdosida ishtirok etib, 1996—2001 y.larda, uning ʼ ʻ tashqi savdo oboroti 63,3 mlrdaromad dollarni tashkil etdi; 2) Jahon xo jaligida ʻ ishlab chiqarishning o sishi yuz bermoqda. 1998 y. dunyoda yaratilgan jami tovar ʻ va xizmatlar qiymati 36,5 trlnarx dollar bo lsa, 2001 y. kelib 40 trlnarx dollardan ʻ ziyod bo ldi; 3) Jahon xo jaligida iqtisodiy integratsiya (iqtisodiy ishtirokchilar ʻ ʻ faoliyatining birlashib ketishi) va globalizatsiya (jaxron iqtisodiyotining o mo mbashariy to s olishi, milliy iqtisodiyotlarning har biri o ning tarkibiy qismi ʻ ʻ ʻ ʻ bo lib qolishi) yuz berib, sifat o zgarishlari yuzaga kelmoqda. ʻ ʻ Jahon xo jaligi xar bir mamlakat milliy iqtisodiyoti va jahon ʻ iqtisodiyotining rivojlanish omili hisoblanadinfratuzilma Jahon xo jaligi doirasida ʻ o zaro manfaatli hamkorlik aloqalari fan-texnika taraqqiyotini jadallashtiradi, ish ʻ ko chi sifatini oshiradi, eng yangi maqsulotlarni o zlashtirish, reso rslarni tejash, ʻ ʻ ʻ mehnat o numdorligini oshirishga yo l ochadinfratuzilma ʻ ʻ Makroiqtisodiyot — mamlakat (yoki uning bir qismi, tarmoqlar) iqtisodiyotini, inflatsiya, ishsizlik, budjet taqchilligi (defisiti), iqtisodiy o'sish, iqtisodiyotning davlat tomonidan boshqarilishi va shu kabfhjncddi umumiy jarayonlarni o rganuvchi fanarx Makroiqtisodiyot YaIM, YQMM, yalpi talab, ʻ yalpi taklif, to'lov balansi, pul bozori, tovar bozori va mehnat bozori kabi tushunchalar bilan ishlaydinfratuzilma Makroiqtisodiyot (makro... va iqtisodiyot) — bozor xo jaligi umumiyʻ nazariyasining bo limi, mamlakat iqtisodiyoti, umuman milliy xo jalikka oid katta ʻ ʻ miqyosdagi iqtisodiy hodisalar va jarayonlarni o rganadinfratuzilma ʻ Mamlakatning iqtisodiyoti holati va rivojlanishini ifolalovchi umumlashgan ko rsatkichlar tizimi — milliy boylik, yalpi ichki mahsulot, yalpi ʻ milliy mahsulot, sof milliy mahsulot, milliy daromad, aholi daromadlari, davlat va xususiy investiniyalar yigindisi, muomaladagi jami pul miqdori va shu kabi jami xo jalik bo yicha jamlanma, umumlashtiruvchi ko rsatkichlar Makroiqtisodiyot ʻ ʻ ʻ o rganadigan ob yektlar hisoblanadinfratuzilma Ayni paytda Makroiqtisodiyot ʻ ʼ mamlakat miqyosida o rtacha daromadlar, o rtacha ish haqi, inflyasiya darajasi, ʻ ʻ ishsizlik, bandlik, mehnat unumdorligi singari o rtacha iqtisodiy ko rsatkichlarni ʻ ʻ hamda ularga davlatning iqtisodiy siyosati ko rsatadigan ta sirini o rganadi va ʻ ʼ ʻ tadqiq etadinfratuzilma Makroiqtisodiy ko rsatkichlar, bir tomondan, ma lum vaqt ʻ ʼ oralig ida ishlab chiqarish hajmini hisoblash va milliy iqtisodiyotning faoliyat ʻ yuritishiga bevosita ta sir qiluvchi omillarni aniqlash imkonini bersa, ikkinchi ʼ tomondan, ular yalpi milliy mahsulot harakatining barcha bosqichlarida, ya ni ʼ ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta taqsimlash va foydalanish bosqichlarida uni ko rgazmali shaklda aks ettirishga imkon beradinfratuzilma Shuningdek, ʻ o sishning umumlashtiruvchi ko rsatkichlari, mamlakat iqtisodiyotini ʻ ʻ tavsiflaydigan ko rsatkichlarning pasayishi hamda ortishi sur atlari va unda yuz ʻ ʼ berayotgan iqtisodiy jarayonlar, tuzilmaviy proporsiyalar ham Makroiqtisodiyot predmeti hisoblanadinfratuzilma Makroiqtisodiy ko rsatkichlar moddiy ishlab ʻ chiqarish va nomoddiy xizmat ko rsatish sohalaridagi barcha xo jalik yurituvchi ʻ ʻ sub yektlar iqtisodiy faoliyatining umumiy va pirovard natijalarini qamrab ʼ oladinfratuzilma Makroiqtisodiyotning asoslari ingliz olimi J.M. Keynsiint 1936 yilda nashr etilgan "Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi" asarida bayon etilganarx Hozirgi zamon Makroiqtisodiyot nazariyasida 3 oqim (neokeynschilik, monetarizm va yangi klassik yo nalish) mavjud, ular o rtasidagi asosiy farq ʻ ʻ makroiqtisodiy siyosatga nisbatan berilgan tavsiyalarning har xilligida. Mayda tovar ishlab chiqarish — yakka mayda dehqon va hunarmandlarning ijtimoiy mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish vositalarining xususiy mulkchiligi va xo jalikning aloqidaligi asosida uz shaxsiy mehnati bilanʻ bozor uchun tovar chiqaradigan ishlab chiqarish U kichik xo jaliklardan tarkib ʻ topadinfratuzilma Mahsulotni ay-irboshlash vositasida iste mol etip] zaruriyati ʼ yotadinfratuzilma Turkistonda 1913 yildaqishloqdagi xo jalikning 72% mayda ʻ dehqon xo jaligi tashkil qilganarx Mayda tovar ishlab chiqarish ishlab chiqarish ʻ sobiq SSSR davrida mavjud beshta xo jalik ukladining biri bo lib, 1923—24 ʻ ʻ yillarda yalpi milliy maqsulotning 51% ni ishlab chiqarganarx 3. Yalpi milliy maxsulot va uning tarkibiy qismlari Xususiy mulkchilikning kengayib borishi tovar ishlab chiqarish rivoji uchun zarur sharoit yaratdi. Mayda tovar ishlab chiqarish ishlab chiqarishga kosib, hunarmand, fermer, shirkat xo jaliklari kiradinfratuzilma Bunga shaxsiy ʻ iste moldan ortiqcha mahsulotlprni bozorga olib miqadigan tomorqa, dala ʼ xrvlilarini ham qo shish mumkinarx Chunki ular, asosanarx mayda biznesni ʻ amalga oshiradilar. Mayda tovar ishlab chiqarish ishlab chiqarish ikki yoqlama ahamiyatlidir: I) bozor-iste mol buyumlari va xizmatlar bilan ta minlaydi; 2) bu ʼ ʼ bilan band bulganlar uchun shaxsiy da rom ad manbainfratuzilma U aholining turmush larajasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etalinfratuzilma Mayda tovar ishlab chiqarish ishlab chiqarish o rta va yirik tonar ishlab chiqarishning ʻ kengayishiga asos bo lib xizmat qilalinfratuzilma Rivojlangan mamlakatlarning ʻ yalpi milliy mahsulot va daromadida uning salmogi juda kattalir (40—42% gacha bo-ryali). O zbekistonda uning ulushi qisqa vaqt ichida ko payib, 2002 yilda 25–26 ʻ ʻ %ga yetdinfratuzilma Milliy daromad - 1) mamlakatdagi milliy iqtisodiyotning xo jalik yurituvchi ʻ sub yektlari tomonidan muayyan bir davrda (odatda bir yilda) moddiy ishlab ʼ chiqarish tarmoqlarida yaratilgan sof mahsulot; yalpi mahsulot hajmidan uni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan mehnat vositalari va buyumlarini qoplaydigan mahsulot miqsorini — qoplash fondini chegirib tashlangandan keyin qoladigan mahsulot; 2) G arb mamlakatlari iqtisodchilari talqinida mamlakatdagi mehnat, ʻ kapital va yer egalarining bir yilda olgan ish haqi, foyda, foiz va renta kabi daromadlari yig indisinfratuzilma ʻ Yil davomida yaratilgan yalpi mahsulot qiymati 2 qismdan iborat: ilgari yaratilgan va sarflangan ishlab chiqarish vositalarining mahsulotga ko chirilgan ʻ qiymati; yangidan yaratilgan qiymat. Yangidan yaratilgan qiymat sof mahsulotning (Milliy daromadning) qiymatidir. Milliy daromad moddiy ishlab chiqarish tarmoqlaridagi korxonalar sof mahsulotlarining yig indisi sifatida ʻ hisoblanadinfratuzilma Ayrim tarmoq yoki korxonalarning sof mahsuloti uning yalpi mahsuloti va moddiy ishlab chiqarish sarflari o rtasidagi farq (qoldiq) sifatida ʻ aniqlanadinfratuzilma Xizmat ko rsatuvchi firmaning yalpi pul tushumidan xizmat ʻ ko rsatish bo yicha moddiy sarflar chegirilib, xizmat ko rsatuvchi firmaning ʻ ʻ ʻ (korxonaning) pul shaklidagi yalpi daromadi aniqlanadinfratuzilma O zbekiston Respublikasida Milliy daromadni moddiy ishlab chiqarish ʻ sohasida yaratilgan sof mahsulot sifatida hisoblash bo yicha katta tajribalar ʻ to planganarx Chunki yaqin o tmishda O zbekistonda ishlab chiqarilgan va ʻ ʻ ʻ foydalanilgan Milliy daromad sof mahsulot sifatida hisoblanganarx Bunday qoidaning hozirgi paytda ham amal qilishi juda katta ijtimoiy-iktasodiy ahamiyatga egadir, chunki bu usul ishlab chiqariladigan mahsulotni, qoplash fondini va sof mahsulotni hisoblash, iste molni va jamg arishni optimallashtirish siyosatini ʼ ʻ o tkazishga imkon beradinfratuzilma Sof mahsulotning muttasil ko payishi, o sishi ʻ ʻ ʻ esa ishlab chiqarish sohasida va boshqa sohalarda band kishilar, korxonalar va tashkilotlar moddiy ta minlanishini yanada oshiradinfratuzilma ʼ Jamiyatda olinadigan ish haqi, foyda, renta, foiz kabi daromadlar yig indisi ʻ — birlamchi pul daromadlari va ularni qayta taqsimlashlar (shu jumladan, xizmatlar, ijara, prokat, qarz, soliq kabilar orqali qayta taqsimlashlar) natijasida hosil bo ladigan ikkilamchi va h. k. pul daromadlar yig indisidir. Shuning uchun ʻ ʻ ham muomaladagi pul massasi ham, ish haqi, foyda, renta va foiz shaklida olingan pul daromadlari yig indisi ham jamiyatning haqiqiy Milliy daromad bo la olmaydi, ʻ ʻ chunki qog oz pullar va pul daromadlari haqiqiy, real daromad emas, ularning ʻ miqdoriga va harid kuchiga ko p omillar ta sir etadinfratuzilma ʻ ʼ Har qanday mamlakatda, jamiyatda moddiy ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida yaratilgan sof mahsulotlardan iborat Milliy daromadgina boshka shart-sharoitlar teng va o zgarmas bo lganda, butun xalq iste molini va mamlakatʻ ʻ ʼ iqtisodiy taraqqiyotini ta minlashning, har bir shaxs va barcha aholi real ʼ daromadlarini oshirishning juda muhim moddiy asosidir. Milliy daromad moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan sof mahsulotnigina qamrab oladinfratuzilma Shuning uchun ham milliy hisoblar tizimita o tish munosabati bilan xalqaro ʻ hisobkitoblar uchun BMTning tavsiyasiga binoan, Milliy daromad o rniga yalpi ʻ milliy mahsulot, 1993 yildan esa yalpi milliy daromad ko rsatkichi qo llanila ʻ ʻ boshladinfratuzilma Narx — bozor mexanizmining muhim tarkibiy unsurlaridan birinfratuzilma U o zining vazifalari orqali barqaror iqtisodiyotning shakllanishi hamda samarali ʻ amal qilishiga, bozor muvozanatining ta minlanishiga, milliy daromadning ʼ iqtisodiyot turli tarmoq va sohalari, xo jalik yurituvchi sub ektlari bo yicha ʻ ʼ ʻ taqsimlanishiga, aholining ijtimoiy jihatdan himoya qilinishiga sharoit yaratadinfratuzilma Shuningdek, u ishlab chiqaruvchilarni rag batlantirib, sog lom ʻ ʻ raqobat muhitining yaratilishiga katta ta sir ko rsatadinfratuzilma ʼ ʻ Narx, baho — tovar qiymatining puldagi shakli; bozor iqtisodiyotida amal qiluvchi iqtisodiy dastak. Iqtisodiy tafakkur tarixidagi ayrim qarashlarda narxni qiymatning mehnat nazariyasiga asoslanib talqin qilishgan, unga qiymatning puldagi ifodasi deb qaralganarx 21-asr boshlaridagi nazariyalar narxni pulning miqdoriy nazariyasi asosida izoxlab, narxga harajatlar, tovarning nafliligi va raqobat ta sir etishini e tirof etadinfratuzilma narxni qiymat belgilaydi, ammo u ʼ ʼ aniq bir qiymatdan yuqori yoki past bo lishi mumkin, bu esa bozordagi muayyan ʻ tovarga bo lgan talab va taklift bog liq. Narx faqat qiymatni emas, balki talab va ʻ ʻ taklif, shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi, sifati va boshqa tovarlar o rnini ʻ bosa olishi, muomaladagi pulning harid qobiliyatiga ham bog liq. Binobarin, narx ʻ qiymatdan miqdoran farqlanadinfratuzilma mahsulot tannarxi har qanday narxning asosi bo lib, mahsulotning hayotiy sikli davomida uning narxidagi o zgarishlarga ʻ ʻ katta ta sir ko rsatadinfratuzilma narx miqdori harajatlarga va tovar sifatiga to g ri ʼ ʻ ʻ ʻ mutanosiblikda, rakrbatning shiddatiga esa teskari mutanosiblikda turadinfratuzilma bozor iqtisodiyotida narx bir nechta vazifalarni bajaradi: 1) hisob-kitob va o lchov vazifasi —narx vositasida qilingan harajatlar, olinganʻ natijaning puldagi miqdori aniklanadinfratuzilma harajatlar ishlatilgan resurslar miq-orini uning narxiga ko paytirish opkali hisoblanadi; 2)rag batlantirish vazifasi ʻ ʻ — narx ning o zgarishi ishlab chiqarish hajmini o zgartiradinfratuzilma talab ʻ ʻ narxga nisbatan teskari mutanosiblikka ega. Narx pasaysa talab rag batlantiriladi, ʻ aksincha, narx oshsa (boshqa shart-sharoit o zgarmagan takdirda) taklif rag bat ʻ ʻ oladinfratuzilma narxdagi o zgarish ishlab chiqaruvchilar va iste molchilarga ʻ ʼ ishtiyoq bag ishlaydi; 3) raqobat vositasi vazifasi — narx raqibni bozordan si-qib ʻ chiqarish va bozorda o z mavqeini mustahkamlash uchun ishlatiladinfratuzilma ʻ raqo-batchilar narxni o zgartirib turish, uni sharoitga qarab turlicha belgilash or- ʻ qali o zaro bellashadilar. Narx raqobatlashuvning iqtisodiy vositasi hisoblanadi; 4) ʻ iqtisodiyotni tar-tiblash vazifasi — narx bozor mexanizmidagi asosiy iqtisodiy dastak yoki vosita. Narx o zgarishiga qarab nimani va qancha ishlab chiqarish ʻ kerakligi aniklanadinfratuzilma muayyan tovarlar narxining oshishi ularni ko plab ʻ ishlab chiqarish kerakligini bildiradi, aksincha, narxning pasayishi tovar ishlab chiqarishni kamayishi yoki umuman to xtatilishi lozimligini anglatadinfratuzilma ʻ narxga qarab bozori kasod tovarlardan voz kechilib, bozori chaqqon tovarlarni ishlab chiqarishga o tiladinfratuzilma bu esa resurslarning bir sohadan ikkinchisiga ʻ oqib o tishi-ga, eski soha qisqarib, yangi soxaning tez rivojlanishiga olib ʻ keladinfratuzilma narx resurslarni qayta taqsimlash orqali iqtisodiyotni tartiblaydinfratuzilma Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida tovarlar va xizmatlar oldi-sotdisida qullanilishi narx tizimini yaratadinfratuzilma milliy iqtisodiyot holatini hisoblashda joriy va qiyosiy narxlar qo llaniladinfratuzilma joriy narxlar amaldagi ʻ narxlar bo lib, ular yordamida yil davomidagi ishlab chiqarish natijalari ʻ hisoblanadinfratuzilma qiyosiy narxlarda ma lum yil asos qilib olinib, ishlab ʼ chiqarishning natijalari shu narxda hisoblanadi va boshqa yillar bilan taqqoslanadinfratuzilma joriy narxlar inflyasiya tufayli o zgarishi va real iqtisodiy ʻ natijani ko rsatmasligi sababli yalpi milliy mahsulot, milliy daromad, real ish haqiʻ va shahri k. Ko rsatkichlar dinamikasi qiyosiy narxlarda hisoblanadinfratuzilma ʻ Narx qaysi bozorda amal qilishi, kimga mo ljallanganligi va qaysi maqsadni ʻ ko zlashiga qarab bir necha turlarga bo linadinfratuzilma ʻ ʻ Erkin bozor narxi (muvozanatli narx) — erkin bozorda sotuvchilar va haridorlar ko pchilik bo lganidan ulardan hech biri o zi xohlagan narxni ʻ ʻ ʻ o rnatolmaydinfratuzilma bu yerda talab-taklif nis-batiga qarab erkin savdolashuv ʻ narxi, ya ni muvozanatli narx yuzaga keladi; monopol narx — monopol bozorda ʼ so-tuvchi yoki haridor ozchilik yoxud tanho bo lganida ular xohlagan narx ʻ o rnatiladinfratuzilma bu bozorga zo rlab kiritiladigan narx bo lib, odatdagi ʻ ʻ ʻ narxlardan yuqori bo la-di va monopol foyda olishga xizmat qiladi; ulgurji narx — ʻ tovar ishlab chiqaruvchilar savdo firmalariga to-varlarni bir yo la ko tarasiga ʻ ʻ sotishida qo llanadinfratuzilma tovar birjalari va savdo uylarida ham ulgurji ʻ narxlar qo llanadi; shartnoma narxlari — sotuvchi va haridorlarning roziligi bilan ʻ belgilanadigan va o zaro tuziladigan shartnomada ko rsatiladigan narx bunday ʻ ʻ narx, odatda, shartnoma muddati amal qila-digan davrda o zgarmaydinfratuzilma ʻ ko proq mil-liy va xalqaro bozorlarda qo llanadinfratuzilma chakana narx — ʻ ʻ tovarlar bevosita is-te molchilarga yakkalab sotilgan chogda qo llanadi va miqdori ʼ ʻ ulgurji narxdan yuqori bo ladi; preyskurant narx — haridor uchun bildirgich yoki ʻ ma lumot-noma narx bo lib xizmat qiladi va haqiqiy narx preyskurantlar ʼ ʻ (ko rsatkichlar)da e lon qilingan narx atrofida bo lishini anglatadi; d ʻ ʼ ʻ otatsiyalangan narx — davlat byudjeti hiso-bidan maxsus arzonlashtirilgan, bozor narxidan pastroq qilib belgilangan narx, narxdagi farq byudjet beradigan dotatsiya bilan qoplanadinfratuzilma bu narxni o tish davrida turgan mamlakatlarda davlat ʻ aholini ijtimoiy himoyalash uchun qo llaydi; demping narx — bozorda o z ʻ ʻ mavqeini mustahamlash va ra-qiblarni siqib chiqarishda qo llanadigan maxsus ʻ pasaytirilgan narx, xalq-aro bozorlarda ko proq qo llanadinfratuzilma ʻ ʻ Bozor ko lamiga ko ra, narxlar xududiy (mintaqaviy), milliy va xalqaro ʻ ʻ bozor narxlar i ga bo linadinfratuzilma hududiy narx — faqat ma lum hududiy ʻ ʼ bozorga xos bo lib, u shu hudud doirasidagi omillar ta sirida hosil ʻ ʼ bo ladinfratuzilma milliy bozor narxi — bir mamlakat doirasida amal qiluvchi vaʻ ularning xususiya-tini aks ettiruvchi narxlardir. Xalq-aro narx — muayyan tovarga ketgan baynalminal harajatlarni, tovarning nafliligi jihatidan jahon standarti talabiga mos kelish darajasini va xa-lkaro bozordagi talab va taklif nis-batini hisobga oladinfratuzilma Narxlar farqining miqdoriy ifodasi narx diapazoni deyiladinfratuzilma narx diapazoni narxlar oralig ining puldagi ifodasidir. Narx diapazoni quyi, o rta va ʻ ʻ yuqori narxlarni o z ichiga oladinfratuzilma bu diapazon qanchalik katta bo lsa, ʻ ʻ tovar muomalasi shunchalik tez yuz beradi, talab bilan narx o zaro ʻ bog lanadinfratuzilma iqtiso-diyot birbiriga bog liq va yagona bo lga-nidan turli ʻ ʻ ʻ tovarlar va xizmatlar narxlari birbirini yuzaga chiqaradi, to ldiradi va o zaro ta sir ʻ ʻ ʼ ko rsatadinfratuzilma ularning har biri o zi bilan bog liq keyingi mahsulot ʻ ʻ ʻ harajatlarini shakllantiradinfratuzilma ko pgina sohalarda ishlatiladigan eng ʻ muhim iqtisodiy resurlar (metall, neft, kumir, gaz, yog och, bug doy, paxta kabi ʻ ʻ tovarlar) narxining o zgarishi bozordagi jami narxlar nisbatiga ta sir ʻ ʼ ko rsatadinfratuzilmanarxga ta'sir etuvchi eng qulay omil bu ʻ monopoliyadir.monopolist korxona narxni xohlagancha o'ynatishi mumkinarxshunday ekan demping narx psixologik narx bularning hammasini monopolist hal qiladi xohlasa qiladi xohlamasa yo'q.ushbu nazariya buxoro davlat universiteti iqtisodiyot kafedrasi kafedra mudiri abdullayev.a ga tegishli nazariyadir Ouken qonuni — qisqa mudsatli ishsizlik darajasining o sishi bilan ishlab ʻ chiqarish hajmidagi yo qotishlar o rtasidagi bog liqni ifodalaydigan qonunarx ʻ ʻ ʻ Amerikalik iqtisodchi Artur Ouken (1929— 1979) aniklanganarx Bu qonunga ko ra, yalpi milliy mahsulotning yillik o sishi 2,5%ni tashkil etganda ishsizlik ʻ ʻ darajasi amalda doimiy bo lib qoladinfratuzilma Ishsizlik darajasidagi ʻ o zgarishlarga qarab yalpi milliy mahsulot real hajmining potensial hajmiga nisbati ʻ o zgarishlari (elastikligi) doimiy va taxminan 3% ga teng . Mac., ishsizlikning 1% ʻ ga o sishi real ishlab chiqarish hajmida 3% ga teng qisqarishga olib keladi yoki ʻ aksincha. Shu sababli mamlakatda ishsizlikni tabiiy darajasida saklash va tartibga solib turish muhim ahamiyatga ega. Muayyan milliy iqtisodiyot barcha ishlashni xohlovchilarga va mehnatga layo-qatli fuqarolarga yangi ish joylarini yaratib bera olmas ekan, bu iqtisodiyot tovar va xizmatlar ishlab chiqarish potensialini to liqʻ ishga sola olmaydinfratuzilma Ouken qonuni dunyodagi deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotidagi ishsizlik muammolarini tartibga solishda katta ahamiyatga ega. 4. Milliy daromad va uning tarkibiy qismlari, o’sish omillari va qayta taqsimlanishi KUZNETS (Kuznets) Saymon Smit (1901.30.4, Harkov - 1985.9.7, AQSH) — amerikalik iqtisodchinfratuzilma Ukrainada statistika bo limining ʻ boshlig i lavozimida qisqa muddat ishlagach, AQShga muhojir bo lib ketganarx ʻ ʻ Kolumbiya universiteti doktori (1926X, Iqtisodiy tadqiqotlar Milliy byurosi a zosi ʼ (1927—61). Pensilvaniya (1930—54), J.Gopkins (1954—60), Garvard (1960—71) universitetlari professor AQSH statistika assotsiatsiyasi (1949) va AQSH iqtisodiy asso-siatsiyasi (1954) prezidenti etib saylanganarx K. iqtisodiy o sish nazariyasiga ʻ katta hissa qo shdinfratuzilma O sishning uzoq sikllari aholi o sishi sur atlari ʻ ʻ ʻ ʼ o zgarishlariga bog liqligini tadqiq qildi, ko pgiva sanoati rivojlangan ʻ ʻ ʻ mamlakatlarda iste molning daromadga nisbati bir necha o n yilliklar davomida ʼ ʻ barqarorligini va belgilangan mahsulot hajmini ishlab chiqarish uchun zarur bo lgan real kapital pasayish tendensiyasiga ega ekanligini aniqladinfratuzilma K. ʻ pirovard mahsulot ishlab chiqarish, kapital va jamg arishning shakllanishi, ʻ aholining turli tabaqalari o rtasida daromadning taqsimlanishini aniq ʻ baholadinfratuzilma Uning ishlari jahonning barcha mamlakatlari uchun yalpi milliy mahsulot, milliy daromadni hisoblashning yagona uslubini ishlab chiqishga imkon berdinfratuzilma Nobel mukofoti laureati (1971). Sof milliy mahsulot - muayyan davr davomi (odatda oy, chorak, yil)da mamlakat iqtisodiy faoliyatining umumiy yakunlarini tavsiflaydigan ko rsatkichlardan biri; yalpi milliy mahsulot (YQMM)dan tarkibiga tegishli davrda ʻ iste mol etilgan asosiy kapital qiymati kiritilmagani bilan farq qiladinfratuzilma ʼ Sof milliy mahsulotMakroiqtisodiyot qiymati milliy hisoblar tizimi asosida hisoblab chiqiladinfratuzilma Nazariy jihatdan olganda Sof milliy mahsulotm xo jalik faoliyati natijalarini yalpi ichki mahsulot va YQMMga qaraganda aniqroqʻ hisoblash imkonini beradi, chunki u tegishli davrda yaratilgan qiymatni hisobga oladinfratuzilma Lekin amaliyotda Sof milliy mahsulotMakroiqtisodiyot hisobkitoblaridan YQMMga qaraganda kamroqfoydalaniladi, bu esa iste mol ʼ etilgan kapital qiymatini aniq hisoblashning murakkabligi bilan bog liq. ʻ Taqchillik (iqtisodiyotda) — ilgari belgilangan, rejalashtirilgan yoki zarur darajadagi mablag , resurs, tovarlarning yetishmasligi, tanqisliginfratuzilma T.ning ʻ yalpi milliy mahsulot taqchilligi, tovarlar takchilligi, byudjet taqchshiigi, taqchil moliyalashtirish, taqchil iqtisodiyot kabi ko rinishlari mavjudaromad T. har qanday ʻ darajada iqtisodiy muvozanatni buzadi, qarzlarning to planib borishiga sabab ʻ bo ladinfratuzilma Tovarlar va xizmatlar T.ligi xalq iste mol mollari va ʻ ʼ xizmatlarining aholi talabehtiyojlarini qondirish uchun yetishmasligi, ularni yetarli darajada ishlab chiqarmaslik oqibatida yuzaga keladinfratuzilma Tovar taqchilligi iqtisodiyotning beqarorligi, undagi mutanosiblikning buzilishi, takror ishlab chiqarish.ning izdan chiqishi oqibatidir. Uni bartaraf etish uchun tovar ishlab chiqarish., tovar importi bozor talabiga qarab ko paytiriladinfratuzilma Byudjet ʻ xarajatlari daromaddan ortib ketsa byudjet takchilligi yuzaga keladinfratuzilma Bunday T. makroiqtisodiyot darajasida inflyatsiya jarayonining rivojlanib borayotganini, davlat moliyasining inqiroz holatida ekanligini ko rsatadinfratuzilma Davlat byudjetida T. byudjetning daromad qismida ʻ 20%gacha yoki yalpi milliy mahsulotning 7—8% gacha bo lishiga yo l ʻ ʻ qo yiladinfratuzilma ʻ Yalpi ichki mahsulot Yalpi ichki mahsulot — umumiy qabul qilinish qisqartirilishi hamda makroekonomik ko rsatkich, bu bevosita har bir yilning oxirgi mollar va xizmatlar ʻ aks ettiruvchi bozor qiymatidir (ya ni bevosita iste mol uchun mo ljallangan) ʼ ʼ ʻ davlatlar iqtisodiyot hududining hamma sohalarida iste mol qilish uchun yil ʼ davomida ishlab chiqarilgan hisoboti, milliy jihozlar ishlab chiqarish omillari ishlatilgan qat iy eksportning jamg armalari hisoblanadinfratuzilma Birinchi martaʼ ʻ 1934-yilda Saymon Kuznets tomonidan bu tushuncha ilk bor taklif etilgan edinfratuzilma YIM mavjud va belgilangan davlatlar ishlab chiqarishning izchilligini yillik hisobot sifatida dunyo iqtisodchilari qismlarga bo lishadi(angl. ʻ nominal and real GDP). YIM ushbu yildagi narhlarning o sishini joriy narxlarga ʻ (nisbat berilmasdan) asoslanib dunyo bozorlarida belgilaydi . YIM (inqirozni to g ri baholashligi bilan) narxlardagi o sish hususiyatini oldingisi yoki har qanday ʻ ʻ ʻ boshqasini yillik zahira taqsimotiga muhrlaydinfratuzilma Har doim YIMga amaldagi mavjud mahsulotlar hisobga olinadi va qanday darajada mamlakatlarda ishlab chiqarishning o sishi mavjudligi bilan narxlarni YIM darajasi yordamida ʻ aniqlanadinfratuzilma YIM yonida iqtisodiyot o z imkoniyatlarini to laqonli ʻ ʻ sotilgan ishchi kuchini band etish barobarida qaytaradinfratuzilma YIM imkoniyati — bu YIM bilan to laqonli bandlik va iqtisodiyot imkoniyatini boshqa sohalardagi ʻ tadqiqotlar bilan o zaro va bevosita bog liqlik ahamiyatini oshiradinfratuzilma ʻ ʻ YIM mamlakatlar orasida zarurat chog ida birja nuqtalarida har qanday milliy ʻ valyutada kursga hisoblanishi yoki horijiy valyutalar yordamida qiymatlashtiriladinfratuzilma Bularni shunday qiymatlarga baholash uchun jahon bozorida Paritet Haridorlik qobiliyati (PHQ) (xalqaro qiyoslashni aniqligi yoki ortiqligini bilish uchun)taqdim etilganarx Bugun " Bozor qiymati " deb nomlanuvchi ma lum miqdorda hisoblash yoki barqaror kattalikdagi mahsulotlar ʼ erkin jahon bozorida amal qila oladinfratuzilma Yalpi ichki mahsulot (YIM) — mamlakat iqtisodiy faoliyatining muayyan davr (oy, chorak, yil) davomidagi umumiy natijalarini tavsiflaydigan ko rsatkich. ʻ Mamlakat hududida joylashgan barcha korxonalar (chet el va qo shma korxonalari ʻ ham shu hisobga kiradi) tomonidan jami ishlab chiqarish omillari bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatlaridagi ifodasi bo lib, uning ʻ miqdori milliy hisoblar tizimi asosida hisoblab chiqiladinfratuzilma Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini makrodarajada tavsiflash va tahlil etishda foydalaniladinfratuzilma O zbekistonda 2003 yilda amaldagi narxlarda 9964,1 ʻ mlrdaromad so mlik YIM ishlab chiqarildinfratuzilma Bu 2002 yilga nisbatan 4,4 ʻ % ga ko p demakdir. Yaratilgan YIMning tarmoq tuzilmasi quyidagicha: uningʻ 48,5% tovarlar ishlab chiqarish (uning 15% sanoatda, 28,8% qishloq xo jaligida, ʻ 4,5% qurilishda) va 38,1% xizmatlar ko rsatish (uning 8,5% traneport va aloqada, ʻ 9,4% savdo va umumiy ovqatlanishda, 20,2% bozor va nobozor xizmatlarda)ga, 13,4% mahsulot va eksportimport operatsiyalari sof soliqlariga to g ri ʻ ʻ keldinfratuzilma Milliy statistikada asosiy makroiqtisodiy ko rsatkich sifatida YIM ʻ yoki yalpi milliy mahsulot (YMM), hatto yalpi milliy daromad (YMD) ham qabul qilinishi mumkinarx Mas, AQSH va Yaponiyada YIM emas, balki YMM asosiy makroiqtisodiy ko rsatkich hisoblanadinfratuzilma Ammo BMT ning milliy ʻ hisoblar tizimida YIM birlamchi iqtisodiy ko rsatkich bo lib xizmat ʻ ʻ qiladinfratuzilma Miqdor jihatdan bu ko rsatkichlar o rtasidagi tafovut unchalik ʻ ʻ katta emas: rivojlangan mamlakatlarda bu tafovut bir foizdan oshmaydinfratuzilma Chet ellarda ishlovchi fuqarolardan tushadigan daromadlar salmoqli bo lgan ʻ mamlakatlarda bu tafovut kattaroq bo lishi mumkinarx ʻ Nurislom To xliyev. ʻ Yangi industrial mamlakatlar Yangi industrial mamlakatlar — 20-asrning so nggi o n yilliklarida ʻ ʻ iqtisodiy taraqqiyotda keskin o zgarishlarga erishgan rivojlanayotgan mamlakatlar ʻ guruhinfratuzilma Bu mamlakatlar ko pgina ko rsatkichlar bo yicha jahondagi ʻ ʻ ʻ o rta va hatto yuqori rivojlangan mamlakatlarga yaqinlashdinfratuzilma ʻ YA.infratuzilmaMakroiqtisodiyotda sanoat ishlab chiqarish hajmi va uning milliy daromaddagi hissasi o sdi, aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot hajmi ʻ ko paydinfratuzilma Yangi qatlam — tadbirkorlar sinfi mavqei ʻ mustahkamlandinfratuzilma Yangi industrial mamlakatlarMakroiqtisodiyotga Lotin Amerikasining rivojlangan mamlakatlari — Argentina, Braziliya, Meksika va Janubiy Sharqiy Osiyoda "Osiyo yo lbarslari" nomini olgan bir qator ʻ mamlakatlar va hududlar — Singapur, Tayvan, Koreya Respublikasi, Xitoy tarkibidagi Syangan kiradinfratuzilma Bulardan bir qadar keyinroq 2avlod Yangi industrial mamlakatlarMakroiqtisodiyot deb nom olgan mamlakatlar ham paydo bo ldinfratuzilma Bu mamalakatlarda aholining katta qismi hamon q.x.da band ʻ bo lishiga qaramay, sanoat ishlab chiqarish hajmi va sanoat mahsulotlari eksportiʻ tez o smoqda, milliy kapital vakillarining mavqei mustahkamlanmoqda. Bularga ʻ Lotin Amerikasida Venesuela, Kolumbiya, Peru, Urugvay, Chili, Janubiy Sharqiy Osiyoda Malayziya, Filippin, Tailand, Indoneziya kiradinfratuzilma YA.infratuzilmaMakroiqtisodiyot sanoatida eng zamonaviy texnologiyalar qo llaniladi va jahon bozorida raqobatbardosh yuqori sifatli mahsulotlar ishlab ʻ chiqariladinfratuzilma Ularning tajribasi rivojlanayotgan mamlakatlar o z ʻ taraqqiyotida faqat o zlarida serob, hatto ortiqcha bo lgan tabiiy va mehnat ʻ ʻ resurslari bilan birga texnik jihatdan murakkab ishlab chiqarishga tayanishlari va bu tarmoqlarda qiyosiy afzalliklarga ega bo lishi mumkinligini ʻ ko rsatadinfratuzilma Yangi industrial mamlakatlarMakroiqtisodiyotning sanoat ʻ rivojida chet el kapitali faol rol o ynaydinfratuzilma Mas, Singapurda 1980-y.lar ʻ oxirida ishlov beruvchi sanoat mahsuloti eksportining 90% ga yaqini, Koreya Respublikasida 27% chet el transmilliy kompaniyalari (TMK) filiallari hissasiga to g ri kelganarx TMK bu mamlakatlarda mahalliy arzon ishchi kuchidan ʻ ʻ foydalangan holda yangi, ba zan eng yangi sanoat korxonalarini qurishda ishtirok ʼ etadinfratuzilma Ayrim detallar va butlovchi qismlar ishlab chiqaradigan tor ixtisoslashgan korxonalar quradi, mahsulotni pirovard yig ish rivojlangan ʻ mamlakatlarning o zida amalga oshiriladinfratuzilma ʻ Mas, elektronika sanoati sohasidagi AQSH va Yaponiya TMK Meksika, Singapur, Tayvan va Malayziyada yarimo tkazgichli priborlar va integral sxemalar ʻ chiqaradigan bir qator korxonalarni tashkil etdinfratuzilma Ayrim TMK murakkab texnologiyani soddalashtirib, ishlab chiqarish jarayonini alohida qismlarga ajratib, rivojlanayotgan mamlakatlarda tegishli korxonalarni qurdinfratuzilma Natijada bu mamlakatlardan ishlov beruvchi sanoat mahsulotlari eksportining katta qismi TMK ichki firma savdosidan iborat bo lib qoldinfratuzilma ʻ Janubiy Sharqiy Osiyodagi Yangi industrial mamlakatlarMakroiqtisodiyotning eksport yo nalishidagi rivojlanishi, eksport ʻ tuzilmasi tamomila o zgardinfratuzilma Unda xom ashyo va oziq-ovqat hissasi ʻ keskin kamayib, sanoat eksportida to qimachilik mahsulotlari salmog i pasaydi, ʻ ʻ mashina va uskunalar hissasi juda o sib bordinfratuzilma Mas, 1970 yildan 1995ʻ yilga qadar Singapur eksportida xom ashyo va oziq-ovqat hissasi (%larda) 72,5 dan 16,1 ga ga, Koreya Respublikasida 23,5 dan 6,7 gacha, Tayvanda 24,3 dan 7,3 gacha, to qimachilik tovarlari hissasi esa tegishlicha 5,6 dan 2,6 gacha, 41,1 dan 15 ʻ gacha, 29,0 dan 14,4 gacha qisqardi, mashina va uskunalar hissasi esa Singapurda shu davrda (% larda) 11,0 dan 62,3 ga, Koreya Respublikasida 7,2 dan 51,6 gacha, Tayvan 16,7 dan 47,7 gacha o sdinfratuzilma 2avlod Yangi industrial ʻ mamlakatlarMakroiqtisodiyotda ham xuddi shunday o zgarishlar bormoqda. ʻ Malayziyada xom ashyo va oziqovqat eksporti hissasi shu davrda 93,5% dan 26,9% ga qisqargan bo lsa, mashina va uskunalar hissasi 1,6% dan 50% ga ʻ o sdinfratuzilma Tailandda xom ashyo va oziq-ovqat eksport hissasi 95,3% dan ʻ 26,3% pasayib, mashina va uskunalar hissasi 0,1% dan 31,5% ga ko tarildinfratuzilma Shunday qilib, bu mamlakatlarning ko pchiligi mashina va ʻ ʻ uskunalar eksporti bo yicha jahondagi sanoati rivojlangan mamlakatlar darajasiga ʻ ko tarildinfratuzilma 20-asr oxirlariga kelib jami rivojlanayotgan mamlakatlar ʻ sanoat eksportining deyarli 70%, mashina va uskunalar eksportining 70% dan ko prog i Janubiy Sharqiy Osiyodagi 1 va 2 avlod Yangi industrial ʻ ʻ mamlakatlarMakroiqtisodiyot (Syangan, Singapur, Koreya Respublikasi, Tayvan, Indoneziya, Malayziya va Tailand), shuningdek, Xitoy hissasiga to g ri ʻ ʻ keldinfratuzilma 2002 yilga kelib aholi jon boshiga yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarish Koreya Respublikasida 16480, Singapurda 23090, Malayziyada 8280 AQSH dollarini tashkil etdinfratuzilma Yangi industrial mamlakatlarMakroiqtisodiyot da aholi jon boshiga tibbiy, ta lim, kommunal xizmatlari iste mol bo yicha ham jiddiy ʼ ʼ ʻ yutuqlarga erishilganarx YA.infratuzilmaMakroiqtisodiyotning paydo bo lishi hozirgi jahon ʻ xo jaligida va xalqaro mehnat taqsimotida katta o zgarishlar yuz berganligini, ʻ ʻ rivojlanayotnan mamlakatlar o rtasida tabaqalanish kuchayib borayotganligini ʻ ko rsatadi, chunki Yangi industrial mamlakatlarMakroiqtisodiyot dagi taraqqiyot ʻ kam rivojlangan mamlakatlarning katta guruhidagi qoloqlikni bartaraf eta olmadinfratuzilma Iqtisodiy va sanoat rivojining hozirgi darajasiga ko ra, Yangiʻ industrial mamlakatlarMakroiqtisodiyotdan eng rivojlanganlari — Koreya Respublikasi, Argentina, Meksika, Singapur sanoati rivojlangan mamlakatlarga deyarli yaqinlashdi va Ispaniya, Portugaliya, Gretsiya kabi Yevropa davlatlari bilan bir darajada turadinfratuzilma Meksika va Koreya Respublikasining rivojlangan mamlakatlarning Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OYESD) a zoligiga ʼ qabul qilinganligi ham buning isboti bo la oladinfratuzilma ʻ 5, O’zbekistonda investistiya va tarkibiy o’zgarishlar siyosatining ustuvor yo’nalishlarinfratuzilma O zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotining yuqori o sish sur atlariniʼ ʼ ʼ ta minlayotgan omillar quyidagi 6-rasmda keltirilganarx ʼ 2018 yilda respublikamizda yalpi ichki mahsulotning 5,1 foizga o sishi ʼ prognoz qilinmoqda. Ushbu o sish asosan sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish ʼ hajmining – 8,2 foizga, qishloq xo jaligining – 6,1 foizga va kapital qo yilmalari ʼ ʼ hajmining – 9,6 foizga o sishi hisobiga ta minlanadinfratuzilma ʼ ʼ Shuningdek, mamlakat iqtisodiyotiga yo naltiriladigan jami investitsiyalar ʼ miqdori 27,3 mlrd. А QSh dollarini tashkil etdi yoki 2017 yilga nisbatan 9,3 foizga o sdinfratuzilma ʼ Bunda avvalgi yillardagidek, investitsiyalar asosiy qismining (65 foizdan ortig ini) ishlab chiqarishni rivojlantirishga, ya ni yangi ishlab ʼ ʼ chiqarish korxonalarini qurish va yangi zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalarini xarid qilishga yo naltirilishi mo ljallanmoqda. Xususan, 2018 ʼ ʼ yilda yangi ishlab chiqarish korxonalarini barpo qilish, mavjud korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash hamda qishloq joylarda zamonaviy loyihalar bo yicha yakka tartibdagi yangi turar joylarni barpo ʼ etish maqsadlariga tijorat banklari tomonidan barcha manbalar hisobidan 22 trlnarx so m miqdorida yoki 2017 yilga nisbatan 4,8 trlnarx so mdan ziyod miqdorda ʼ ʼ investitsion kreditlar ajratildinfratuzilma Respublikada ishlab chiqarishni modernizatsiyalashning asosiy yo nalishlari ʼ quyidagi 7-rasmda keltirilganarx 2018 yilda tijorat banklarining investitsion faoliyatida asosiy e tibor 2017-2021 yillarga mo ljallangan Harakatlar strategiyasi asosida ʼ ʼ iqtisodiyotni yanada isloh qilish, tarkibiy qayta o zgartirish va ʼ modernizatsiyalash umumiy dasturini tashkil etuvchi, shu jumladan: – iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan o zgartirish, ishlab chiqarishni ʼ modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni ta minlash; ʼ – muhandislik-kommunikatsiya hamda yo l-transport infratuzilmasini ʼ rivojlantirish va modernizatsiya qilish; – iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfini kamaytirish, energiyani tejovchi texnologiyalarni joriy etish bo yicha choratadbirlarʼ dasturlaridagi investitsion loyihalarni moliyalashtirishda faol ishtirok etishga qaratiladinfratuzilma 2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o rta muddatli ʼ istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo nalishlarini belgilab berdinfratuzilma Ushbu yo nalishdagi muhim qarorlardan ʼ ʼ biri milliy valyuta almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini joriy etish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan bog liq amaliy qadamlar bo ldinfratuzilma ʼ ʼ Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta minlanishi makroiqtisodiy va ʼ ijtimoiy barqarorlikning kafolati bo lib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va ʼ rivojlantirish dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit hisoblanadinfratuzilma Bunda inflyatsiyaning past va barqaror ko rsatkichlari ʼ muvozanatli iqtisodiy o sishni ta minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va ʼ ʼ aholini yashash darajasini oshirishning muhim omili sanaladinfratuzilma Shu nuqtai nazardan, narxlar o sish sur atlarining pasayishi va barqarorlashishi davlat ʼ ʼ iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadlaridan biri bo lishi kerak. Inflyatsiyaning past ʼ va barqaror darajasi aholi hamda yuridik shaxslar omonatlarini uzoq muddatli investitsiyalarga aylanishi uchun kerakli sharoit yaratadi hamda ichki bozordagi narxlar nomutanosibligini kamaytirib mavjud iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishiga xizmat qiladinfratuzilma Shu bilan birga, amalga oshirilgan tahlillar natijasida inflyatsiya darajasi, YaIM deflyatori va pul massasi o zgarishi o rtasida aniq vaʼ ʼ barqaror o zaro bog liqliklar aniqlanmadinfratuzilma Pul aylanish tezligi va pul ʼ ʼ mul ь tiplikatori ko rsatkichlari o zgarishi ham ushbu ko rsatkichlar dinamikasining ʼ ʼ ʼ o zgaruvchan xarakterga ega ekanligini, pul-kredit ko rsatkichlarining maqsadli ʼ ʼ parametrlarini ishlab chiqishda xatoliklarga olib kelishi mumkinligini ko rsatadinfratuzilma ʼ Xulosa Umuman olganda, pul massasining YaIM nominal hajmiga nisbatan mo tadil darajada o sishi inflyatsiya bosimining sezilarli kuchayishini oldiniʼʼ ʼ olishga xizmat qildinfratuzilma Shu bilan birga, ushbu ko rsatkichlar o rtasida aniq ʼ ʼ bog liqlikning mavjud emasligi rezerv pullar va pul massasi aniq darajasini ʼ hisoblash imkoniyatini bermaydinfratuzilma Iqtisodiyotda inflyatsion xatarlar kuchayganda, Markaziy bank an anaviy ʼ tarzda foiz stavkalarini oshirish orqali pul-kredit qat iylashtiradinfratuzilma Ushbu ʼ choralarning iqtisodiyotning real sektoriga ta sir qilish darajasi va muddatlari pul- ʼ kredit siyosati transmission mexanizmlarining samaradorligi bilan belgilanadinfratuzilma Pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi o zida ʼ Markaziy bank foiz stavkalari o zgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida ʼ inflyatsiya darajasiga ta sir o tkazish jarayonini aks ettiradinfratuzilma ʼ ʼ Ishbilarmonlik muhitini shakllantirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni har tomonlama qo llab-quvvatlash va kelgusida rag batlantirish borasida ko rilayotgan ʼ ʼ ʼ chora-tadbirlar natijasida, 2017 yilda 38,2 mingdan ortiq kichik biznes (dehqon va fermer xo jaliklarisiz) sub ektlari tashkil etildi yoki 2016 yilning shu davriga ʼ ʼ nisbatan 122,0 foizga ko paydinfratuzilma ʼ Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiyot tarmoqlaridagi ulushi eksportda – 27,0 foizni (2016 yilda 26,0 foiz) sanoatda – 39,6 foizni (45,3 foiz), xizmatlarda – 58,4 foizni (61,4 foiz), qurilishda – 65,1 foizni (66,9 foiz) va bandlikda – 78,3 foizni (78,2 foiz) tashkil etdi Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʼ 1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining "2017-2021 yillarda O zbekiston ʼ ʼ Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo nalishi bo yicha Harakatlar ʼ ʼ strategiyasini «Faol tadbirkorlik, innovatsion g oyalar va texnologiyalarni ʼ qo llab-quvvatlash yili»da amalga oshirishga oid davlat Dasturi to g risida" 2018 ʼ ʼ ʼ yil 22 yanvardagi PF-5308-sonli Farmoninfratuzilma// http://lex.uz/docs/3516847. 2. Mirziyoev Sh. makro iqtisodiyot Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiy ʼ javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. –T.: ʼ O zbekiston, 2017. – 104 b. ʼ 3. Yeliseeva INFRATUZILMAINFRATUZILMA, Kurisheva S.V. i dr. Ekonometrika: Uchebnik. –MAKROIQTISODIYOT: Izdatel ь stvo Yurayt, 2018. – 288 s. 4. Kremer NARXSh. Ekonometrika: Uchebnik. –MAKROIQTISODIYOT: Izdatel ь stvo Yurayt, 2018. – 354 s. 5. Demidova O. А . Ekonometrika: uchebnik i praktikum dlya prikladnogo bakalavriata. –MAKROIQTISODIYOT: Yurayt, 2018. – 334 s. 6. А yvazyan S. А . Ekonometrika. –MAKROIQTISODIYOT: Market DS, 2017. – 104 c.

Nominal va real yalpi milliy mahsulot, ularning nisbati va oʼzgarish sur'atlar infratuzilma

Sotib olish