Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya xisoblash va xisobdan chiqarilishi auditi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	105.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya xisoblash va xisobdan chiqarilishi auditi

Sotib olish

Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya xisoblash va xisobdan chiqarilishi auditi.
REJA:
Kirish……………………………………………………………………………….. 3
I.Bob. Nomoddiy aktivlar auditi hususiyatlari va amallari………………………6
1.1. Nomoddiy aktivlar auditining me’yoriy asoslari……………………………..….6
1.2 Nomoddiy aktivlar auditining maqsadi, vazifalari va manbalari………………..17
1.3 Nomoddiy aktivlar auditining rejasi va dasturini tayyorlash………………...….23
1.4 Nomoddiy aktivlar bilan bog’liq muomalalami buxgalteriya hisobida to’g'ri aks
ettirilganligini tekshirish…………………………………………………………….27
II.Bob. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobdan chiqarilishi
auditi……………………………………………………………………………..….31
2.1 Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash, hisobdan chiqarish va tugatilishini
tekshirish……………………………………………………………………………..31
2.2 Nomoddiy aktivlar mavjudligi, saqlanishi va ulardan samarali foydalanish
darajasini
tekshirish…………………………………………………………………………..…38
2.3 Nomoddiy aktivlar auditining natijalarini umumlashtirish………………………42
Xulosa……………………………………………………………………………..…44
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………..…46

Kirish
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko‘lamli islohotlar
milliy davlatchiiik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq-tartibotni,
daviatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va
erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag'rikenglik muhitini ta’minlash uchun
muhim poydevor bo‘ldi, xalqimizning munosib hayot kechirishi, fuqarolarimizning
bunyodkorlik salohiyatini ro'yobga chiqarish uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi.
Iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish jarayonida turli xo‘jalik yurituvchi
subyektlar, mulkdorlar, kreditorlar va qarz oluvchilar, ijarachilar va pudratchilar,
ta’minotchilar, iste’molchilar, boshqaruv organlarining manfaatlari shakllandi. Aynan
narxlami erkinlashtirishning salbiy oqibatlari, iqtisodiyotni boshqarishda yuzaga
kelgan qiyinchilikiar korxonalaming to‘lov qobiliyatini yanada murakkablashtirdi
hamda xo‘jalik munosabatlarining aksariyat ishtirokchilari manfaatlariga putur
yetkazdi.
Bugungi kunda respublikamiz iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoq va
sohalarida ishlab chiqarishni modemizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta
jihozlash tadbirlarining keng koMamda amalga oshirilishi raqobatdosh mahsulotlar
ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Biroq, bu boradagi jiddiy muammo -
mahsulotlarimiz tannarxining yuqori darajada qolayotganligi ulaming
raqobatdoshligiga salbiy ta’sir ko'rsatmoqda.
Respublikamiz Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev tomonidan 2017-2021 yillarga
mo‘ljallangan harakatlar strategiyasida, «Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va
liberallashtirishga yo'naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori
iqtisodiy o'sish sur’atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini
oshirish, qishloq xo‘jaligini modemizatsiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda
davlat ishtirokini kamaytirish bo‘yicha institutsional va tarkibiy islohotlami davom
ettirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada
2

kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini raqbatlantirish, hududlar,
tuman va shaqarlami kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish,
investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va
hududlariga xorijiy sarmoyalami faol jalb etish» vazifasi belgilab berilgan.
Ushbu vazifani amalga oshirish doirasida mamlakatimiz korxonalarida tannarxni
pasaytirishning asosiy yo‘nalishlari sifatida quyidagilarga alohida e’tibor qaratildi:
import qilinadigan resurslar narxlarini qayta ko‘rib chiqish va pasaytirish; mahalliy
xomashyo va materiallardan foydalanish darajasini oshirish; foydalanilmayotgan ishlab
chiqarish quwatlarini konservatsiya qilish; materiallar sarfi me’yorlarini pasaytirish;
mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish; ma’muriy boshqaruv
xodimlari sonini qisqartirish.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida real sektor korxonalarini qoMlab-
quwatlash bilan bir qatorda ulami sogMomlashtirish tadbirlari ham muhim o‘rin tutadi.
Zero, uzoq davr mobaynida sifatsiz mahsulotni ishlab chiqarish, eskirgan texnika va
texnologiya asosida zarar ko‘rib ishlayotgan korxonalami saqlab qolish iqtisodiyotning
sog‘lom!igiga jiddiy putur yetkazishi mumkin. Bunday korxonalami bankrot deb e’lon
qilish hamda moliyaviy-xo'jalik faoliyatini tarkibiy o‘zgartirish orqali qayta tuzish bu
boradagi eng to‘g‘ri va samarali echim hisoblanadi.
Yuqoridagilami ijobiy hal etish o‘z navbatida buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil
va audit oldiga ham bir qancha masalalami dolzarb qilib qo‘yadi, jumladan: xo‘jalik
yurituvchi subyektlar tomonidan amalga oshiriladigan xo'jalik operatsiyalarini
buxgalteriya hisobining milliy va xalqaro standartlar talablari asosida hisobda aks
ettirish, moliyaviy- xo‘jalik faoliyatini va iqtisodiy barqarorligini tahlil qilish,
moliyaviy hisobotini va boshqa moliyaviy axborot to‘g‘riligi va qonun hujjatlariga
mosligini aniqlash maqsadida auditorlik tekshiruvini o‘tkazish hamda boshqa malakali
xizmatlar ko‘rsatish va h.k.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti yuzasidan xulosa berishda
auditorlar o‘zlarining shaxsiy, haqqoniy va mutaxassisligi bo'yicha yuqori darajadagi
3

bilimlariga tayanishlari lozim, zero auditorlar tomonidan xo‘jalik subyektining
moliyaviy hisobotlari to‘g‘risida berilgan beg‘araz xulosadan mulk egalari, investorlar,
kreditorlar, banklar aksiyalami sotib olishda va sotishda, krcditlar va qarzlar berish
to‘g‘risida qarorlar qabul qilishda foydalanadilar.
0 ‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, «Agar
biz o‘z vaqtida uzoqni ko‘zlab, ertaga hayotga kirib kelayotgan yoshlarimizning chuqur
bilim va kasb-hunar egallashi uchun zamin yaratmasak, ulami zatnon talab qiladigan
mutaxassis kadrlar etib tayyorlamasak, bugungi kunda butun dunyoni qamrab olgan
moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davrida yurtimizda tinchlikni saqlab, iqtisodiyotimizning
barqaror o‘sish sur’atlarinita’minlashga, ayni shunday og‘ir sharoitda xalqimiz
hayotining tobora yuksalishiga erisha olarmidik? Yo‘q albatta.
Hammamizga teran bir haqiqat ayon boMishi kerak-biz yurtimizning ertangi rivoji
yoMida qanday chuqur o‘ylangan dasturlami tuzmaylik, bu rejalami bajarish uchun
qanday moddiy baza va imkoniyatlami yaratmaylik, buning uchun qancha ko‘p
sarmoya safarbar etmaylik, ulaming barchasini amalga oshiradigan, ro‘yobga
chiqaradigan qudratli bir omil borki, u ham bo‘lsa yuqori malakali ish kuchi va
yurtimizning ertangi kuni, taraqqiyoti uchun mas’uliyatni o‘ zimmasiga olishga qodir
bo‘lgan yetuk mutaxassis yoshlarimiz, desak, o‘ylaymanki hech qachon xato
bo‘lmaydi.
Shuning uchun ham bu o‘ta muhim masalani doimo davlatimiz, jamiyatimizning
asosiy vazifasi sifatida ko‘rishimiz darkor»
Shu ma’noda mazkur darslik zamon talab qiladigan mutaxassis kadrlar tayyorlash,
jumladan: «Buxgalteriya hisobi va audit», «Moliya», «Bank ishi», «Soliqlar va soliqqa
tortish», «Iqtisodiyot», «Menejment», «Marketing» yo‘nalishlari bo‘yicha kadrlar
tayyorlashni dolzarbligi bilan bog‘liq.
4

I.Bob. Nomoddiy aktivlar auditi hususiyatlari va amallari.
1.1. Nomoddiy aktivlar auditining me’yoriy asoslari.
Respublikamizda iqtisodivotning bozor munosabatlariga o'tishi tufayli korxona
mablag'lari va mablag'lar tashkil topish manbalarini, shuningdek, ularning harakatini
buxgalteriya hisobida aks ettirish uslubida ham sezilarli o'zgarishlar ro‘y berdi.
Buxgalteriya hisobining obyekti bo‘lgan va tegishli nazorat o‘rnatilishini talab etuvchi
xo'jalik mablag‘larining yangi turlari paydo bo‘ldi. Bozor islohotlarining
chuqurlashtiriiishi va iqtisodyotning erkinlashtirilishi tufayli korxonalar, firmalar va
aksiyadorlik jamiyatlarining xo'jalik yuritish amaliyotida mulkchilik va
muomalalarning yangicha turlari kirib keldi. Bulardan biri nomoddiy aktivlardir.
Nomoddiy aktivlaming ta’rifi aktivdan xo‘jalik faoliyatida foydalanilishini va u
moddiy mohiyatga ega bo‘lmasligini talab etadi. Moddiy ko‘rinishga ega bo‘Imagan
aktivlar, agarda yuridik huquqlar, jumladan mulk huquqi bilan o‘zaro munosabatda
bolishi mumkin bo‘lgan va ulardan uzoq muddat davomida foydalanilgan taqdirda
nomoddiy aktivlar ta’rifiga javob beradi.
Nomoddiy aktivlar moddiy ashyoviy asosga ega bo'lmagan va kelgusida iqtisodiy
naf olishga moljallanadi. Shu sababli nomoddiy aktivlaming muhimligini e’tiborga
olib, O’zbekiston Respublikasida ham bu obyektlar hisobiga doir standart qabul qilindi.
7-son «Nomoddiy aktivlar» nomli O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya
hisobining milliy standartida nomoddiy aktivlarga quyidagicha ta’rif beriladi:
«Nomoddiy aktivlar - korxona tomonidan ulardan ishlab chiqarish, ishlar bajarish,
xizmatlar ko‘rsatish yoki tovarlami sotish jarayonida foydalanish maqsadida yoxud
ma’muriy va boshqa funktsiyalami amafga oshirish uchun uzoq muddat mobaynida
tutib turiladigan, moddiy-ashyoviy mazmunga ega bolmagan mol-mulk obyektlari».
5

Ushbu ta’rifdan ko'rinib turibdiki, bizning mamlakatimizda asosiy e’tibor xo‘ja!ik
faoliyatida boshqarishga, bir yildan ortiq ishlatishga mo‘ljallangan aktivlar nomoddiy
aktivlar tarkibigakiritilgan. Aktivlami buxgalteriya hisobiga nomoddiy aktivlar sifatida
qabul qilishda bir vaqtning o‘zida quyidagi shartlar bajarilishi kerak:
a) moddiy-ashyoviy tuzilish (shakl) ga ega bo‘lmasligi;
b) aktivlardan mahsulot ishlab chiqarishda, ishlar bajarish yoki xizmatlar
ko'rsatishda yoxud korxonaning ma’muriy va boshqa funktsiyalari uchun uzoq muddat
mobaynida foydalanish;
v) korxona ushbu aktivni keyinchalik qayta sotishni mo'ljallamaydi;
g) ishonchlilik, ya’ni korxonada aktiv va unga bo‘lgan mutlaq huquqning
mavjudligini tasdiqlovchi tegishli ravishda rasmiylashtirilgan hujjatlar (patentlar,
guvohnomalar, boshqa muhofaza qiluvchi hujjatlar, patent, tovar belgisidan voz
kechish (sotib olish) shartnomasijning mavjudligi;
d) korxona tomonidan boshqa aktivlardan identifikatsiyalash (bolish, ajratish)
imkoniyati, ya’ni aktivni undan foydalaniladigan xo'jalik faoliyatidan alohida
foydalanishning mumkin bo’lishi;
e) korxonaga kelgusida iqtisodiy naf keltirishi mo'ljallanayotgan aktivlar nomoddiy
aktivlar hisoblanadi. Nomoddiy aktiv identiflkatsiyalanadigan bo‘lib hisoblanadi,
agarda u:
a) ajraladigan bo'lsa, ya’ni uni korxonadan ajratib bo‘lsa hamda sotish, berib
yuborish, ijaraga berish, alohida yoki ular bilan bog'liq aktiv, kontrakt yoki majburiyat
bilan birga ayriboshlash (gudvilldan tashqari) mumkin bo‘lsa. Agar EHM uchun
dasturlar va ma’lumotlar bazasi tegishli asosiy vositaning (shu jumladan o'matilmagan)
tarkibiy qismi hisoblansa, u moddiy aktiv ahamiyatiga ega bo'lgan asosiy vosita bilan
birga qaraladi. Agar EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar bazasi tegishli asosiy
vositaning tarkibiy qismi hisoblanmasa va mutlaq huquq korxonaga tegishli bo‘lsa, u
nomoddiy aktiv hisoblanadi;
6

b) ushbu huquqlar beriladigan yoki korxonadan yoxud boshqa huquq va
majburiyatlardan ajraladigan bo'lishidan qat’i nazar, shartnomaviy yoki boshqa yuridik
huquqlardan paydo bo'ladi. Nomoddiy aktivlar tarkibiga mazkur BXMSning 6-bandida
keltirilgan barcha shartlarga javob beruvchi kuyidagi obyektlar kiritilishi mumkin:
a) patent egasining ixtiro, sanoat namunalari va foydali modellarga bo’lgan mutlaq
huquqi;
b) muallif yoki boshqa huquq egasining EHM uchun dasturlar va ma’lumotlar
bazalariga bolgan mutlaq huquqi;
v) muallif yoki boshqa huquq egasining integral mikrosxemalaming topologiyalariga
bo’lgan mutlaq huquqi; g) huquq egasining tovar belgisi va xizmat ko'rsatish belgisiga
bolgan mutlaq huquqi, shuningdek tovar ishlab chikarilgan joy nomidan foydalanish
huquqi;
d) huquq egasining selektsiya yutuqlariga bo’lgan mutlaq huquqi;
e) gudvill
j) tabiiy resurslardan foydalanish huquqi, ya’ni er osti boyliklari, atrof-muhitdagi
boshqa resurslar, atrof-muhit to'g’risidagi geologik va boshqa ma’lumotlar va shu
kabilardan foydalanish huquqi;
z) er uchastkasidan foydalanish huquqi; (0‘zR AV 14.02.2009 y. 1485-1-son bilan
ro'yxatga olingan O’zR MV Buyrug'i taxriridagi kichik band);
i) boshqa nomoddiy aktivlar (mahsulot ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar
ko‘rsatish, iktisodiy va boshqa imtiyozlardan foydalanish huquqi va shu kabilar).
Nomoddiy aktivlar tarkibiga korxona xodimlarining intellektua! va ishchanlik sifati,
ularning malakasi va mehnatga qobiliyati kirtilmaydi, chunki ular o'zlarining
egalaridan ajralmas hisoblanadi va ularsiz foydalanish mumkin emas.
Tashqi iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi, qo'shma korxonalar va aksiyadorlik
jamiyatlarining tashkil etilishi sababli nomoddiy aktivlar hisobi va auditi oldiga
muayyan talablar qo'yilmokda.
7

Nomoddiy aktivlarni hisobga olishning asosiy qoidalari bo'lib tan olish (e'tirof etish)
paytini belgilash, balans qiymati va foydali xizmat muddatini baholash, amortizatsiyani
hisoblash usullarini belgilash, balans qiymatidagi boshqa o'zgarishlarni baholash va
hisobga olish hamda ularning chiqib ketishidan moliyaviy natijalarni aniqlash,
shuningdek ular bo'yicha axborotlarni moliyaviy hisobotda ochib berish tartibi
hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar tarkibini aniq belgilab olish, klassifikatorini ishlab
chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu klassifikator natijasida korxonalardagi
nomoddiy aktivlar tasniflanishi bilan bogliq muammolar hal qilinishiga erishish
mumkin. Mazkur mavzuning ayrim jihatlari mamlakatimiz olimlari N.Jo‘raev,
A.Ibragimov, M.Tulaxodjayeva, A.Pardayev, H.Musayev, B.Hasanov, S.Voxidov,
Sh.IIxomov, N.Rizayev, M.Po'latov va boshqalaming ishlarida qistnan o‘z ifodasini
topgan. 0‘zbekiston Respublikasida mazkur sohada ilk bor himoya qilingan
N.Rizaevning «Nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobi va moliyaviy tahlilini takomil!
ashtirish»Jva M.Po‘latovning «Nomoddiy aktivlarr.ing hisobi va auditini
takomiIlashtirish» mavzusidagi iqtisod faniari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun
vozilgan dissertatsiyasini kiritish mumkin. N.Rizayev va M.PoMatovIaming ilmiy
ishlarida asosan nomoddiy aktivlaming iqtisodiy mohiyati, ularni turkumlash,
baholash, inteliektual mulk obyektlarining dastlabki hisobi, nomoddiy aktivlardan
foydalanish, eskirish va hisobdan chiqarish hisobini takomiilashtirish masalasi
yoritilgan. Bundan tashqari, nomoddiy aktivlar holatini tahlili, ulardan samarali
foydalanish ko‘rsatkichlarini tahlilini takomillashtirish o‘z aksini topgan. Hozirgi
kunda nomoddiy aktivlami hisobda va hisobotda aks ettirish masaialariga sezilarli
darajada e’tibor kuchaydi. Bular iqtisodiy aloqalaming rivojlanishi va chet el
investitsiyalarining ko'plab jalb qilinishi, tnoliya bozorlarining rivojlanishi; jahon
iqtisodiyotida yakkahokimlik uchun raqobatli kurashning kuchayishi, fan-texnika
taraqqiyotining jadallashishi va murakkablashuvi kabi jahon iqtisodiy taraqqiyoti
umumiy tendentsiyalarining qonuniy oqibati hisoblanadi. Mavjud me’yoriy hujjatlar va
amaliy tajribaga tayangan holda nomoddiy aktivlar auditini quyidagi tartibda o‘tkazish
8

maqsadga muvofiqdir: hisob obyektlarining nomoddiy aktivlar qatoriga to‘g‘ri
kiritilganligi, intellektual mulk, sanoat namunalari va shunga o‘xshashlar uchun
korxonaga mulkiy huquq beradigan hujjatlami tahlil qilish, hujjatlarda aks ettirilgan
qiymat ко‘rsatkichlarini o'rganish, nomoddiy aktivlar kirimi, eskirish hisoblash va
hisobdan chiqarilishiga doir muomalalaming buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks
ettirilishi; nomoddiy aktivlaming haqiqatda mavjudligini inventarizatsiya qilish;
nomoddiy aktivlarni hisobga olish va uning huquqiy jihatdan to‘g‘ri
rasmiylashtirilganligi haqidagi xulosalarni umumlashtirish va aniqlangan xato va
kamchiliklarni tuzatish bo‘yicha tadbirlar belgilash. Mohiyatiga ko‘ra nomoddiy
aktivlar qatoriga jismoniy shaklga ega bolmagan, lekin korxona faoliyatida uning
boshqa aktivlari qatorida qatnashib daromad keltiruvchi mab!ag‘lar kiritiladi. Patentlar,
litsenziyalar, savdo markalari. savdo belgilari, mualliflik huquqlari kabi nomoddiy
aktivlaming mohiyati O’zbekiston Respublikasining tegishii vuridik qoniinlari bilan
tartibga solib turiladi. Nomoddiy aktivlaming mohiyatiga ko‘ra xususiyatlarini ko‘rib
chiqamiz: Patent - bu yuridik jihatdan tan olingan va ro‘yxatga olingan mutiaq
huquqdir. Patentga oid huquq uning egasiga tashqaridan boshqa shaxslar
aralashmastigi sharti bilan patent amal qiladigan buyumdan, jarayon yoki faoliyatdan
foydalanish, ulami ishlab chiqarish, sotish va nazorat qilish imkonini beradi. Patentning
patent organlarida ro'yxatdan orikazilishi uning himoyalanishiga kafolat bermaydi va u
sudda muvaffaqiyat bilan himoyalanmaguniga qadar raqobatbardosh bo‘la olmaydi.
Shuning mazkur obyektdan uchun ham sudda muvaffaqiyatli himoya qilinishi bilan
bogliq
xarajatlami patent bahosining bir qismi sifatida kapitallashtirish lozimligi to‘g‘risida
umumiy kelishuv mavjud. Agarda sud jarayoni boy berilgan bo‘lsa, u bilan bog‘liq
xarajatlar ham amortizatsiya qilinmagan patent qiymati ham hisobdan chiqariladi.
Patentning balans qiymati zarardan nolga teng bo’lishi mumkin bo‘lgan qiymatgacha
kamaytiriiadi. Sanoat mulklari obyektlarining o‘ziga xos xususiyati, ularga egalik
huquqini tasdiqlovchi muhofaza hujjatlarining mavjudligi hisoblanadi. Audit
9

jarayonida nomoddiy aktivlar muhofaza hujjatlarinnig haqiqiyligiga alohida e’tibor
qaratiiishi lozim. Bunda, qoidaga ko‘ra patent egasida saqlanadigan, faqat bitta rasmiy
muhofaza hujjati berilishini, litsenziyaga asosan foydalanadigan shaxslarda esa
muhofaza hujjatining nusxasi bo‘lishi lozimligini nazarda tutish kerak. Xalqaro
amaliyotda «nou-хаи» tushunchasi bozor oborotida tijorat qadr - qimmatga ega
bo‘lgan, istalgan ilmiy, texnikaviy, ishlab chiqarish (tashkil etish va boshqaruv tizimini
qo‘shgan holda) axborotlarini o‘z ichiga olishi mumkin. Shuningdek, «nou-хаи»
huquqlari ya’ni texniKreditajriba yoki ishlab chiqarish sirlari ham sanoat mulki
obyektlariga taalluqlidir. Bunday huquqlar, odatda, yuridik kuchga ega bo‘lgan
qandaydir hujjatlar bilan tasdiqlanmaydi, lekin ular tijorat siri hisoblanadi va maxsus
muhofaza qilishni talab etadi. Amalda axborotlarga monopol egalik qilish huquqning
vujudga kelishiga asos bo‘lib xizmat qiladi. «Nou-хаи» ni muhofaza qilish shartlari
quyidagilardan iborat. Birinchidan, axborotning uchinchi shaxsga ma’lum bo‘lmasligi
uning tijoriy qadr-qimmatiga zarur shart - sharoit (zamin) bo‘lib xizmat qiladi.
Ikkinchidan, u uchinchi shaxslaming bemalol kirishlari uchun yopiq bo‘lishi kerak
(qonun asosida). Uchinchidan, axborot egasi uning maxfiyligini muhofaza qilish uchun
zarur chora - tadbirlami qo‘llashi lozim. Ushbu maxfiylik shartlaridan birortasining
buzilishi axborot egasini uni himoya qilish huquqining buzilishiga olib keladi. «Nou-
хаи» egasi huquqlarini himoya qilish O’zbekiston Respulikasi Fuqarolik Kodeksi va
boshqa tegishli qonuniy hujjatlar bilan amalga oshiriladi. Savdo markalari -
kompaniyalarga, mahsulot yoki xizmatlarga oid berilgan nomlar, ramzlar yoki boshqa
xil (aniqlab beruvchi) identifikatsiyadir. Ular egalik qilishni asoslash uchun ro‘yxatga
olinishi, ro‘yxatga olinganlari esa - ulaming faoliyat muddatlarini ma’lum bir davrga
uzaytirish asosida yangilanib borishi mumkin. Bunday hollarda
nomlanishlar, ramzlar va mahsulotning boshqa aniqlovchi identifikatsiyalari yuridik
jihatdan himoyalanadi. Savdo markasini sotib olish chog‘ida to‘langan pul mablag'lari
summasi kapitallashtirib boriladi. Unga ishlov berish, uni himoya qilish, kengaytirish,
ro‘yxatdan o'tkazish yoki sudda himoya qilish natijasida yuzaga kelgan summalar ham
10

kapitallashtiriladi. Shu tariqa kapitallashtirilgan summalar savdo markasining foydali
xizmat qilishi muddati mobaynida yoki ushbu muddatlardan qaysi biri nisbatan qisqa
bo ‘lib chiqishidan kelib chiqqan holda - 40 yil mobaynida amortizatsiya qilinishi
lozim. Tovar belgilari birorta korxona tovar (xizmat) larini boshqa korxonalar tovarlari
yoki xizmatlaridan farqlash uchun xizmat qiladigan belgilaridir. Ular og‘zaki, tasviriy,
hajmli va boshqacha ko‘rinishlarda bo'lishlari mumkin. Asosiy faoliyati xar xil xizmat
ko'rsatishdan iborat bo'lgan (mehmonxona, turistik byuro, transport korxonasi va
shunga o'xshash) tashkilotlar tomonidan foydalanadigan xizmat ko‘rsatish belgilari
ham tovar belgilariga tenglashtirilgan. Tovar belgilari va xizmat ko‘rsatish belgilari
ishlatiladigan tovarlaryoki ko‘rsatiladigan xizmatlarga maxsus (alohida) huquqqa
egalikni tasdiqlaydi. Bu belgilar tovarlarga yoki qadoqlangan idish (upakovka)larga,
chizmalarga, prospektlarga, schyotlarga, blankalarga, tovarlami kuzatuvchi yoki ulami
sotishga doir muomalalar bilan bog'liq hujjatlar yorliqlariga tushiriladi. Tovar belgisi
guvohnomasi tovar belgisidan foydalanadigan shaxsning huquqini tasdiqlovchi
muhofaza hujjati bo'lib hisoblanadi. Foydali model ishlab chiqarish vositalari va
iste’mol buyumlarining, shuningdek, ular tarkibiy qismlarining konstruktiv bajarilishi
kabi tavsiflanadi. Foydali model guvohnomasi foydali modelni ishlatish uchun uning
egasiga maxsus huquq beruvchi muhofaza hujjati bo'lib hisoblanadi. Sanoat namunalari
uchun huquq xalq iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish texnik mo'ljaldagi
buyumlaming tashqi ko'rinishini belgilaydigan, badiiy konstruktorlik echimlardan
foydalanish huquqidir. Sanoat namunalari jismonan hajm egallaydigan model
(avtomobil, samolyot, idish, stanok, mebel va shunga o'xshash), yoki yassi tasvirli
sanoat rasmi (gazmol, gilam, shrift va shunga o'xshash) ko'rinishda bo'lishi mumkin.
EHM uchun dastur ta’minoti va ma’lumotlar bazasining qiymati nomoddiy aktivlar
sifatida ulami xarid qilish sarflari va korxonaning o'zida ishlab chiqish sarfiarini
ifodalaydi, shu bilan birga dastur ta’minoti standart yoki buyurtmali bo'lishi
mumkinligi ham hisobga olinadi.
11

Dastur vositalari texnik (shu jumladan dastur va ishlatiladigan) hujjatlashtirish bilan
birgalikda ma’lumotlami ifodalovchi vositada namoyish etadi. EHM uchun dastur
ta’minotlarini va ma’lumotlar bazasini muhofaza qilish mualliflik huquqi vositalari
orqali amalga oshiriladi. Firmaning nufuzi - «Goodwill»- buxgalteriya hisobi va
auditga oid adabiyotlarda har xil nomlanadi. Masalan, firmaning bahosi, firmaning
yaxshi nomi, firmaning amaliy shuxrati, firmaning amaliy aloqalari va boshqalar.
Firmaning nufuziga xar xil omillar ta’sir etadi. Jumladan, xaridorlar, kreditorlar va
xizmatchilar bilan munosabatlar, ishlab chiqarish va boshqaruv tuzulmasi, firmaning
joylashgan o‘mi va boshqalar. Nomoddiy aktivlarning bu turi 0‘zining mazmuniga
ko‘ra sotgan korxona balansida turgan mulklaming bahosi bilan sotib olgan korxona
tomonidan to'langan haqiqiy baho o'rtasidagi farq sifatida ifodalanadi. Ko‘rinib
turibdiki, nomoddiy aktivlarning bu turi odatda bir korxona tomonidan qandaydir bir
boshqa biron bir korxonani sotib olishda vujudga keladi. Agar sotilayotgan korxona
yoki xaridorlar firma obro‘sining qiymatini oldindan bilishni xohlasalar, u holda ular
kompaniya oladigan o‘rtacha tarmoq foydasidan oshadigan foyda normasidan kelib
chiqib hisoblab chiqarishlari mumkin. Manfiy gudvill summasini doimiy xaridorlar
mavjudligi omili, sifat reputatsiyasi, marketing va sotish malakasi, ish yuzasidan
aloqalar, boshqarish tajribasi, xodimlar malaka darajasi va shu kabilar bo’lmagan
taqdirda, xaridorga taqdim etiladigan narxdan chegirma sifatida ko‘rish va muddati
kechiktirilgan daromadlar (kelgusi davr daromadlari) sifatida hisobga olish lozim.
Manfiy gudvill summasi sotib olingan amortizatsiyalanadigan alohida aktivlarning
o‘rtacha tortilgan foydali xizmat muddati mobaynida muntazamlik asosida
korxonaning moliyaviy natijalarga asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar sifatida
kiritiladi. Franshizalar odatda hukumat organlari tomonidan davlat mol- mulkidan
(masalan, kabel televideniesi kompaniyasi) foydalanish huquqiga egalik qilish uchun
yoki kommunal xizmatlar ko'rsatish (elektr energiyasi), shuningdek xo'jalik yurituvchi
subyektlar tomonidan aniq maqsadlar va aniq xizmatlardan foydalanish huquqiga
egalik qilishlari uchun beriladi. Franshiza to‘g‘risidagi har bir shartnoma franshiza
12

haqiqiy bo'lib hisoblanadigan davmi, shuningdek franchayzer (foydalanishga oid huquq
imtiyozini beruvchi subyekt) ning va franchayz (ushbu imtiyozni oluvchi subyekt) ning
huquq va majburiyatlarini aniqlashtiradi.
Ko‘pincha franshizani olish qiymati yuqori bo'ladi va odatda franchayz franchayzerga
uning boshlang‘ich qiymati kapitallashtirilishi va undan keyingina xarajatlar yuzasidan
hisobdan chiqarilishi lozim. Agar u ma’lum bir muddat asosida cheklab qo'yilgan
bo‘lsa, uning qiymati oqilona va muntazam tarzda mazkur davr uchun amortizatsiya
qilinishi lozim. Agar ma’lum aniq bir muddat belgilanmagan bo‘lsa, amortizatsiya
qilish uning oldingi davriy baholari bilan birgalikda aniq belgilangan xizmat qilish
muddatiga asoslanishi lozim. Mazkur baholashlar oldingi baholashlaming qayta ko'rib
chiqilishi zaruratini aniqlash maqsadida o'tkaziladi. Biroq to'liq amortizatsiya davri 40
yildan oshib ketishi mumkin emas. Imtiyozdan foydalanuvchi subyekt tomonidan uni
beruvchi subyektga xizmatlarga oid yillik va joriy toMovlami (masalan,
rag’batlantirish tadbirlarida, tashkiliy masalalami hal qilish borasida yordam
ko’rsatganlik uchun) ularni kelgusida o’lchanadigan foyda keltirmasligi sababli, ilgari
bo‘lgan xarajatlar bo'yicha hisobdan chiqarilishi lozim. Agar franshiza o‘z qiymatini
yo’qotsa yoki qonun tomonidan bekor qilinadigan bolsa, amortizatsiya qilinmagan
summa zudlik bilan zarar sifatida hisobdan chiqariladi. Mualliflik huquqlari -
«Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida»gi O'zbekiston Respublikasi
qonuniga asosan fan, adabiyot yoki san'at asarlarini nashr qilish, ommaviy ijro etish
yoki boshqacha tarzda foydalanish uchun maxsus beriladigan huquqdir. Muallifga
shaxsan mulkiy va mulkiy bo‘lmagan huquqlar biriktiriladi. Muallifning hayotligida
yoki o‘limidan so‘ng begona qilinmaydigan yoki boshqa birovga o’tkazilmaydigan
mualliflik huquqi muhim nomulkiy huquq hisoblanadi. Shundav qilib, sanoat,
intellektual mulklar auditining boshqa aktivlar auditidan farq qiluvchi tavsiflovchi
xususiyatlari obyektlami ekspertiza qilish va ulardan kelib chiqadigan huquqlami tahlil
qilishdan iboratdir. Shuning uchun ushbu obyektlar auditida bu obyektlarga egalik
huquqini tasdiqlovchi hujjatlami texnik tahlil qilish zarur. Buning uchun sanoat va
13

intellektual mulk obyektlaridan foydalanishni yuridik rasmiylashtirish va huquqiy
muhofaza qilish sohasida ishlaydigan, patent bilan ishonch bildirilgan mutaxassislami
konsultant sifatida jalb etish kerak. Nomoddiy aktivlar auditining maqsadi buxgalteriya
hisoboti «nomoddiy aktivlar» moddasining ishonchlilik darajasi to‘g‘risida fikr
shakilantirish va korxonada qoMlanilayotgan nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubi
hamda soliqqa tortish bilan bog‘liq muomalalarning
O’zbekiston Respublikasida amal qilayotgan qonunchilikka muvofiqligini aniqlashdan
iborat. Nomoddiy aktivlar auditi jarayonida quyidagilar amalga oshiriladi: 1.
Nomoddiy aktivlar mavjudligi ustidan nazorat o‘mati!ishini aniqlash (mulkiy
obyektlami nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to‘g‘riligi; mavjudligini va
muomaialami hujjatlashtirishning to‘g‘riligini tekshirish; nomoddiy aktivlami
baholashning to‘g‘riligini tekshirish; inventarizatsiya qilish; hisobot ko‘rsatkichlarining
sintetik va analitik hisob ma’lumotlariga mosligini aniqlash); 2. Sintetik hisobni
yuritish, nomoddiy aktivlaming kirimi va chiqimiga doir muomaialami soliqqa
tortishning to‘g‘riligini tekshirish (nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimiga doir
muomaialami sintetik hisob registrlarida aks ettirilishi; nomoddiy aktivlar kirimga
olinishi va chiqim qilinishiga doir muomaialami soliqqa tortish masalalari); 3.
Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks ettirish (foydali xizmat
muddatini belgilashning asoslanganligi; amortizatsiya hisoblashda qo'llanilgan
usullaming qonuniyligi va asoslanganligi; amortizatsiya ajratmalarining hisobda aks
ettirilishi). 4. Yuqorida keltirilgan masalalar bo‘yicha etarli ma’lumotlarga ega bo‘lish
auditorga nomoddiy aktivlar hisobining holatini mustaqil baholash va qoidabuzarliklar
hamda amaldagi qonunchilik va belgilangan qoidalardan chetga chiqishlami aniqlashga
imkon beradi. Nomoddiy aktivlar bo‘yicha operatsiyalar va buxgalteriya hisobini
yuritish bo‘yicha audit quyidagi qonunchilikka oid va me’yoriy hujjatlar bilan tartibga
solinadi: 1.0‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. 1996-yil 29- avgustda
tasdiqlangan (o‘zgartirishlar bilan). 2. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi. 2007-
yil 25- dekabrda tasdiqlangan (o‘zgartirishlar bilan). 3.O’zbekiston Respublikasi
14

«Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni. 1992 yil 9 dekabr. 2000-yil 26-mayda
yangi tahrirda tasdiqlangan. 4.O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida»gi Qonuni. 1996-yil 30-avgustda tasdiqlangan. 5.O’zbekiston
Respublikasining «lxtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘g‘risida» qonuni
(yangi tahriri 2002-yil 29-avgustda tasdiqlangan) 6. «Xo‘jalik yurituvchi
subyektlaming moliyaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schetlar rejasi va uni
qo‘llash to‘g‘risida yo‘riqnoma»
O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi 21-sonli milliy standarti (BHMS). 7.
1998-yil 20-sentyabrda 506-son bilan O’zbekiston Respublikasi Adiiya vazirligi
tomonidan ro‘yxatga olingan 7-sonli «Nomoddiy aktivlar» O’zbekiston Respublikasi
BHMSsining yangi tahriri 2005-yil 25-martda 35-son bilan O’zbekiston Respublikasi
Adiiya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan 7-sonli «Nomoddiy aktivlar»
O’zbekiston Respublikasi BHMSsi. Mazkur Standartga O’zR AV 14.02.2009 y. 1485-
1-son bilan ro‘yxatga olingan O’zR MV Buyrug‘iga muvofiq o‘zgartirishlar kiritilgan
8. O’zbekiston Respublikasining boshqa BHMSIari. 9. Mahsulot (ish, xizmat)lami
ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalami
shakllantirish tartibi haqidagi Nizom. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan 1999-yiI 5-fevralda 54-son bilan tasdiqlangan (o'zgartirishlar bilan).
15

1.2 Nomoddiy aktivlar auditining maqsadi, vazifalari va manbalari.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida nomoddiy aktivlaming tobora salmoqli ahamiyat
kasb etib borayotganligini hisobga olgan holda, ulaming hisobi to‘g ‘ri yo‘lga
qo‘yilganligi va ulardan samarali foydalanilayotganligini auditorlik tekshiruvlaridan
muntazam ravishda o'tkazib borish muhim ahamiyat kasb etadi. Nomoddiy aktivlar
auditi ham ulaming hisobi kabi yetarli darajada shakl topmagan tadqiqot obyektlari
jumlasiga kiradi. Audit bunga vakolatli bo‘lgan shaxslar - auditorlar tomonidan,
xo‘jalik yurituvchi subyektlaming moliyaviy hisobotining ishonchliligi hamda
moliyaviy va xo'jalik operatsiyalar O’zbekiston Respublikasi amaldagi qonunchiligi va
boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq ekanligini aniqlash maqsadida mustaqil
ekspertiza va tahlil qilish, buxgalteriya hisobi va boshqa moliyaviy hisobotlarga
qo‘yiladigan talablarga muvofiqligini, ulaming to‘liqligi va aniqligini tekshirish
demakdir. Shu nuqtai-nazardan qaraganda, nomoddiy aktivlar auditining maqsadi -
O’zbekiston Respublikasidagi qonunchilik asosida nomoddiy aktivlaming holati,
harakati, baholanishiga obyektiv baho berishdan iborat. Bunda nomoddiy aktivlar
hisobining ishonchliligini hamda amalga oshirilgan moliyaviy va xo'jalik
operatsiyalarining me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iborat.
Dunyo tajribasiga ko‘ra auditorlik tekshiruv natijalari ko‘pchilik iqtisodiy qarorlami
qabul qilish uchun asos bo‘lgan!igi sababii barcha davlatlarda audit etarli darajada
16

qat’iy tartibga solinadi. Chunki moliyaviv hisobotlaming obyektiviigiga baho berish
bevosita ushbu xizmat vazifasiga kiradi. Nomoddiy aktivlami tekshirishning asosiy
vazifasi quyidagilardan iboratdir: • aktivlaming nomoddiy aktivlarga to‘g‘ri olib
borilganligi; • nomoddiy aktivlar obyektlari bo‘lgan ixtirolar bo‘yicha patentlar, sanoat
namunalari, tovar belgilari, kompyuterlar uchun dasturlar va boshqa huquqlar,
ishchanlik obro‘si tegishli hujjatlarda rasmiylashtirilishi; • nomoddiy aktivlar kelib
tushishi va hisobdan chiqarilishi bo'yicha operatsiyalami to‘g‘ri rasmiylashtirish va
hisobda aks ettirish; • nomoddiy aktivlar boshlang‘ich qiymatini to‘g‘ri baholash; •
nomoddiy aktivlaming foydalanish muddatini va amortizatsiva ajratmalarini
hisoblashni to‘g‘ri aniqlash; • nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va uni
hisobda aks ettirishni tanlangan usulini hisob siyosatida belgilanishi; • nomoddiy
aktivlaming ayrim obyektlari bo‘yicha analitik hisobini tashkil etilishi; • nomoddiy
aktivlar qoldiq qiymatini buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilishi, hisobotda
ma’lumotlarni to‘liq va to‘g‘ri ochib berilishi»5. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimi
ma'lum bosqichlar asosida amalga oshirilmoqda. Auditorlik faoliyatini tartibga solish
idoralarining huquq va majburiyatlarini, davlat va ijtimoiy auditorlik tashkilotlarining
ahamiyati va faoliyatini aniqlash jarayoni ketmoqda. Iqtisodiy adabiyotlarda quyidagi
tartibda keltirilganidek, beshta asosiy bosqichdan iborat, ko‘p bosqichli auditorlik
faoliyatini tartibga solish me’yoriy tizimi ajratib ko’rsatilishi maqsadga muvofiqdir.
Birinchi bosqich - moliyaviy-iqtisodiy tizimda auditning o'mi, ahamiyati, vazifalarini
belgilovchi O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni
(yangi tahrir) 2000 yil 26 may. Ikkinchi bosqich - barcha obyektlar uchun majburiy
bo'lgan auditorlik faoliyatini tartibga solishning umumiy masalalarini belgilovchi
qonunchilikka oid me’yoriy hujjatlar.
Uchinchi bosqich - Moliya Vazirligi tomonidan ishlab chiqilayotgan va O'zbekiston
Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan tasdiqlanayotgan auditorlik faoliyati
standartlari. To'rtinchi bosqich - auditorlik faoliyati va auditning maxsus turlarini
17

o‘ziga xos bo'lgan masalaiarini tartibga soluvchi auditorlik faoliyatining maxsus
standartlari hamda vazirlik va idoralaming me’yoriy hujjatlari. Beshinchi bosqich -
audit o‘tkazishda tegishli auditorlik tashkiloti auditorlari harakatini tartibga soluvchi
firma doirasidagi ishchi auditorlik standartlari. Nomoddiy aktivlarni hisobga olish
bo'yicha dastlabki hujjatlar qo'yidagilardan iborat: • nomoddiy aktivlar bo'yicha
operatsiyalar to‘g‘risida ma'lumot manbalari quyidagilardan iborat: nomoddiy aktivlar
obyektlari bo'yicha sotib olish-sotish (yaratish) shartnomalari, mualliflik shartnomalari,
nomoddiy aktivlar obyektlari bo'yicha qabul qilish-topshirish dalolatnomalari,
foydalanish huquqi to‘g‘risida guvohnomalar, litsenziyalar, nomoddiy aktivlar obyekti
Ustav kapitaliga kiritilganligi va ular narxlari bo'yicha kelishilganligi to'g'risida
bayonnomalar, nomoddiy aktivlarni hisobga olish bo'yicha inventar varaqalari. inventar
daftarlari, qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, hisobdan chiqarish dalolatnomalari,
ta’sischilar majlisining bayonnomalari, amortizatsiya ajratmalarini hisoblash bo'yicha
jadvallar, 0410-0490, 0510-0590, 9220, 6010, 4890-sonli va boshqa schetlar bo'yicha
hisob registrlari (jumal- orderlar, qaydnomalar, mashinogrammalar va boshqalar), Bosh
kitob va boshqalar; • nomoddiy aktivlar hisobi bo'yicha sintetik va tahliliy hisob
registrlari; • buxgalteriya hisoboti. Dastavval, auditor korxona hisob siyosatining
nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubiyoti bayon qilingan asosiy qoidalari bilan
tanishib chiqadi. Bular xususan quyidagilardan iborat: • amortizatsiya ajratmalarini
hisoblash usullari (bir butunligicha yoki nomoddiy aktivlarning har bir turi bo'yicha); •
amortizatsiya vaqtincha hisoblanmaydigan nomoddiy aktivlar ro'yxati; • nomoddiy
aktivlarni hisobga olish uchun qo'lianiladigan namunaviy qabul qilingan va
korxonaning o'zida tasdiqiangan dastlabki hujjatlar shakllari; • nomoddiy aktivlarni
inventarizatsiya qilish muddatlari;
• nomoddiy aktivlar hisobiga doir hujjatlar aylanishi; • nomoddiy aktivlarga taalluqli
muomalalami hisobga olishda qo‘llaniladigan schyotlar ro‘yxati. Nomoddiy aktivlarga
taalluqli muomalalami tekshirish uchun sintetik va analitik hisob registrlari
qo‘llaniladigan hisob shakllariga bog‘liq holda foydalaniladi. Buxgalteriya hisobining
18

jumal-order shaklida nomoddiy aktivlaming sintetik hisobi 13-ASH jumal-orderda va
«nomoddiy aktivlami hisobga olish qaydnomasi»da yuritiladi. Buxgalteriya hisobining
schyotlar rejasida korxonaga mulkiy huquq asosida tegishli bo’lgan nomoddiy
aktivlaming miqdori va harakati to‘g‘risidagi ma’lumotlami umumlashtirish uchun
0400-»Nomoddiy aktivlami hisobga oladigan schetlar» (0410-0490) schyotlar
mo'ljallangan. Bu schyotlar balansga nisbatan aktiv bo‘lib, ulaming debet tomonida
mavjud nomoddiy aktivlaming qoldig‘I, kirimi va kreditida xo‘jalikdan chiqishi aks
ettiriladi
19

(11,5-jadval).
Schetlar
raqami Schetlar nomi
1 2
0400 Nomoddiy aktivlami hisobga oladigan schyotlar.
0410 Patentlar, litsenziyalar va nou-xau
0420 Savdo markalan, tovar belgilari va sanoat namunalari
0430 Dasturiy ta’minot
0440 Er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi
0460 Franshizalar
0470 Mualliflik huquqlari
0480 Gudvill
0490 Boshqa nomoddiy aktivlar
0500 Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oladigan schotlar
0510 Patentlar, litsenziyalar va nou-xau amortizatsiyasi
0520 Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalarining amortizatsiyasi
0530 Dasturiy ta’minotning amortizatsiyasi
0540 Er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqining emirilishi
0550 Tashkiliy xaraiatlaming amortizatsiyasi
0560 Franshizalaming amortizatsiyasi
0570 Mualliflik huquqlarining amortizatsiyasi
0590 Boshqa nomoddiy aktivlaming amortizatsiyasi
Nomoddiy aktivlar buxgalteriya balansi (1-shakl) ning aktiv qismidagi I- Uzoq
muddatli aktivlar» bo'limida «Nomoddiy aktivlar» deb nomlanadigan modda bo‘yicha
boshlang‘ich (tiklash) qiymati (020-satr), jamg‘arilgan amortizatsiyasi (021-satr),
qoldiq qiymat (022-satr) aks ettiriladi. Moliyaviy hisobotning tushuntirish xatida
quyidagi axborotlaming mohiyati yoritilishi lozim: • nomoddiy aktivlar foydali xizmat
muddatlari to‘g‘risidagi (ayrim guruhlari bo'yicha); • qiymati qoplanmaydigan (eskirish
hisoblanmaydigan) nomoddiy aktivlar to‘g‘risidagi; • amortizatsiya ajratmalari
hisoblash usullari to‘g‘risidagi. Amalda nomoddiy aktivlarga doir muomalalar kamdan-
kam sodir bo‘lganligi sababli, mulklami nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning
to‘g‘riligini yoppasiga tekshirish maqsadga muvofiq. Mulklar nomoddiy aktivlar
qatoriga to‘g‘ri olib borilganligining tekshirish chog‘ida huquqlar va shunga o‘xshash
fuqarolik-huquqiy shartnomalar tuzilish natijasida nomoddiy aktivlar sotib olinadi va
20

patent to‘g‘risida, tovar belgilari, xizmat, ko'rsatish belgilari, mualliflik huquqlari
to‘g‘risidagi qonunlar bilan tartibga solinadi. Mavjud nomoddiy aktivlami
quyidagilarasosida sotib olish mumkin: • litsenzion shartnoma; • «nou-xau»ni qabul
qilish-topshirish shartnomasi; • ta’sis shartnomasi. Nomoddiy aktivlarni korxonaning
o‘zida yaratish quyidagilar doirasida amalga oshiriladi: • asami yaratish to‘g‘risidagi
shartnoma; • ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish to‘g‘risida
shartnoma; • ilmiy-texnik mahsulotni yaratish (berish) to‘g‘risida shartnoma. •
ekspertiza o'tkazish chog'ida e’tibor qaratish zarur bo'lgan ayrim shartnomalaming
xususiyatlarini qisqacha ko‘rib chiqamiz. • Mualliflik shartnomasida asardan
foydalanish usullari mazkur shartnomaga muvofiq beriladigan muayyan huquqlar; •
foydalanish uchun beriladigan huquq muddati; • mukofotlash ko'lami yoki uni aniqlash
tartibi, to‘lash tartibi va muddatlari.
Litsenzion shartnoma predmeti bo‘lib shunday nomoddiy aktivlar hisobianadiki, ular
tegishli organlarda maxsus ro'yxatdan o‘tkaziladi (kashfiyot, foydali model, sanoat
namunasi, tovar belgisi, xizmat ko'rsatish belgisi). Litsenziyalovchi (barcha zarur
hujjatlami beruvchi tomon) va litsenziat litsenzion shartnomaning tomonlari bo'lib
hisoblanadi. Litsenzion shartnomada obyektdan foydalanish usullari (sanoat mulki
obyektidan foydalanishga doir muayyan huquqlar); foydalanish uchun beriladigan
huquq muddati; mukofotlash kolami yoki uni aniqlash tartibi, to'lash tartibi va
muddatlari. Mukofotlash litsenziatning foydasidan ajratma ko'rinishida yoki qat’iy
summa ko’rinishda, yoki ushbu usullami birgalikda qo‘shib aniqlanishi mumkin.
Shartnomada tomonlaming majburiyatlari ko‘rsatiladi. Litsenzion shartnoma patent
idorasida ro‘yxatdan o'tkazilishi loziin. «Nou-xau»ni bir-birovga o'tkazish shartnomasi
bo'yicha «nou-xau» (axborot)dan foydalanish uchun beriladigan huquq emas, balki
uning o‘zi beriladi. Shartnomada «nou-xau»ni berish tartibi to‘g‘risidagi asosiy
shartlar, shartnomaning amal qilish muddati, bahosi va to'lov tartibi, maxfiylikni
saqlash bo‘yicha tomonlaming majburiyatlari ko‘rsatiladi. Berilayotgan «nou-xau»ni
bayon qilish shartnomaning muhim shartlaridan hisoblanadi. Shartnoma ro'yxatdan
21

o‘tkazilmaydi. Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish shartnomasida
ishlaming nomlari va ulaming har bir bosqichi; ishni bajarish uchun asos (dastur, reja,
texnik topshiriqlar va shunga o‘xshash); butun ishlarni bajarish muddati va har bir
bosqichni bajarish muddati: ish qiymati va to‘lov tartibi; ishni qabul qilish tartibi;
ishlar natijalaridan foydalanish shartlari; tomonlaming mas’uliyatlari ko'rsatiladi.
Nomoddiy aktiv obyektini hisobga qabul qilish kuchga kirgan shartnoma asosida
amaiga oshiriladi. Shartnomalami yuridik ekspertizadan o'tkazish uchun auditorlik
tashkilotsiningyuristi jalb qilinishi mumkin. Auditor shartnomalami tekshirish bilan bir
qatorda nomoddiy aktivlarni qabul qiiish-topshirish dalolatnomasi (qabul qilish
dalolatnomasi) va nomoddiy aktivlarni hisobga olish kartochkasi (1-sonli NMA shakli)
ni to‘lg‘azishni tekshiradi (majburiy rekvizitlaming to'g'riligi, foydali xizmat
muddatining ko‘rsatilish, foydalanishga qabul qilish sanalari, obyektni ro'yxat qilish;
dastlabki hujjatlami hisob registrlarida aks ettirish). Shartnomalar va dastlabki
hujjatlaming yuridik rasmiylashtirilishi tekshirilganidan so’ng auditor nomoddiy
aktivlaming dastlabki qiymatini arifmetik tekshiruvdan o‘tkazadi (ulaming
baholanishini). «Buxgalteriya
hisobi to'g'risidagi qonun» va 7-son «Nomoddiy aktivlar» nomli BHMSga muvofiq
nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida pul ifodasida aks ettiriiadi. Nomoddiy
aktivlarni baholash ulaming tegishli shartnoma qiymati va rejalashtiriigan maqsadlarda
foydalanish uchun yaroqli holga keltirish xarajatlarini qo‘shish tartibidan kelib chiqib
aniqlanadi. «Nomoddiy aktivlar» nomli 7-son BHMSga muvoftq nomoddiy
aktivlarning boshlang‘ich qiymati - bu aktivni sotib olishda haqiqatda to‘langan pul
mablag‘lari yoki uning ekvivalentlari yoki ishlab chiqarishda qilingan haqiqiy
xarajatlar qiymati. Haqiqiy xarajatlar tarkibiga jumladan, nomoddiy aktiv obyektining
o'zini sotib olish xarajatlari, sotib olishda berilgan tijorat kredita bo'yicha toManadigan
foizlar, tashqi iqtisodiy va boshqa tashkilotlarga to'lanadigan komission toiovlar
(xizmatlar qiymati), nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq bolgan boshqa
xarajatlar kiradi.
22

1.3 Nomoddiy aktivlar auditining rejasi va dasturini tayyorlash.
Nomoddiy aktivlarni tekshirishda ulami baholanishining asoslanganligi, tashkiliy
xarajatlaming turi va ulaming maqsadga muvofiq tarkibi, eskirish hisoblash orqali
qiymatining qoplanishga e’tibor beriladi
Nomoddiy aktivlarning aks ettirilishini audit qilishda asosiy e’tibor, ulaming
balansda to‘g‘ri ko'rsatilishiga qaratiladi. Shu jumladan: «Nomoddiy aktivlar hisob va
hisobotda sotib olish, tayyorlash va ulami foydalanish uchun yaroqli holga keltirish
bilan bog'liq xarajatlar yig‘indisi asosida aks ettiriiadi. Nomoddiy aktivlar obyektlari
bo‘yicha ulaming dastlabki qivmatini asta-sekin mahsulot tannarxiga amortizatsiya
me’yorlari asosida qo‘shib borish orqali aks ettiriiadi»
Demak, nomoddiy aktivlarni auditida asosiy e’tibor ularga tegishli muomalalarni
eng avvalo buxgalteriya hisobida to'g'ri yuritilishiga qaratilishi lozim. Ushbu fikrni
rivojlantirib, professor P.N.Kamo'shanov tomonidan shunday deb ta’kidlangan:
«Nazorat qilish jarayonida buxgalteriya hisobida nomoddiy aktivlarni qabu!
qilinishining to'g'riligini tekshirish lozim. Yuqorida ta’kidlanganidek, nomoddiy
aktivlar moddiy- qiymat asosga ega emas, shu sababli ulami buxgalteriya hisobida
qabul
qilinishida ma’lum muammolar paydo bo‘ladi. Nomoddiy aktivlami qabul qilinishi
tegishli hujjatlar (qabul qilish-topshirish dalolatnomasi, shartnoma, buxgalteriya
ma’lumotnomasi va boshqalar) asosida amalga oshiriladi. BoshIang‘ich hujjatlar
asosida uiaming huquqiy jih at dan rasmiylashtirilganligi, iqtisodiy asoslanganligining
to‘g‘riligi tekshiriladi»
R.Do‘smuratov tomonidan shunday fikr bildirilgan: «Tashqi iqtisodiy
munosabatlaming rivojlanishi, qo‘shma korxonalar va aksiyadorlik jamiyatlarining
tashkil etilishi sababli nomoddiy aktivlar hisobi va auditi oldiga muayyan talablar
23

qo‘yilmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bu sohada bir qancha masalalar hozirgi
kunda o‘z echimini kutmoqda, xalqaro tajriba sust o‘rganilmoqda. Ikkinchi tomondan,
nomoddiy aktivlar haqiqatdan, hatto dunyo amaliyoti uchun ham murakkab va xilma-
xil tushuncha bo‘lib, xususan ulami hisobga olish va hisobotda aks ettirish hamda
auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish bo‘yicha yagona xalqaro va milliy standartlaming
yo'qligi hamda bu muammolar bo‘yicha davom etib kelayotgan printsipial
kelishmovchiliklar bundan dalolat beradi. Xususan, bizning respublikamizda ham
nomoddiy aktivlami auditorlik tekshiruvidan o'tkazish bo‘yicha uslubiy ko'rsatmalar
ham ishlab chiqilmagan»atdan rasmiylashtirilganligi, iqtisodiy asoslanganligining
to‘g‘riligi tekshiriladi»
Shunday qilib, nomoddiy aktivlar auditi bo‘yicha tegishli ishlami amalga oshirish
lozim deb o'ylaymiz. Ushbu masalada professor X.N.Musayev tomonidan shunday fikr
bildirilgan: «Nomoddiy aktivlaming auditi buyurtmachilar bilan tuzilgan shartnomalar
asosida quyidagi ketma-ketlikda o‘tkazi!adi:
• nomoddiy aktivlaming buxgalteriya hisobidagi qoldig'i aniqlanadi;
• nomoddiy aktivlaming haqiqiy miqdori hisob ma’lumotlari bilan solishtiriladi;
• nomoddiy aktivlaming xarid qilinishi va sotilishi bilan bog‘liq bo‘lgan
hujjatlaming qonuniy tuzilganligi tekshiriladi
; • nomoddiy aktivlar harakatining buxgalteriya hisobi schetlarida to‘g‘ri
ifodalanishini nazorat qilinadi;
• nomoddiy aktivlar bo‘yicha eskirish summalarining to‘g‘ri hisoblanganligi
hisobdan to‘g‘ri chiqarilganligi tekshiriladi;
• nomoddiy aktivlar bo'yicha o‘zaro hisob-kitoblaming vaqtida va to‘liq amalga
oshirilganligi o‘rganiladi;
• nomoddiy aktivlami ishlatishda olingan samaradorlik-foyda, ulami ko‘paytirish
yo'llari belgilanadi»
Ushbu fikrlar yanada rivojlantirilib, Z.T.Mamatov, D.E.Norbekov, K.A. Shakarov
tomonidan quyidagicha fikr bildiriladi: «Auditor nomoddiy aktivlaming baholanishi,
24

harakatlanishi va amortizatsiyalash qiymati hisobining to‘g‘riligini tekshirib ko'rish
kerak
Auditor nomoddiy aktivlaming olinishi (xarid qilinishi, barpo etilishi) bilan
bogfiiq bo'lgan xarajatlaming kapital tusga egaligi va ulaming ushbu obyektlarning
hisobga olinishiga qadar 0830 «Kapital qo’yilmalar» schyotida xuddi uzoq muddatli
investitsiyalar sifatida aks ettirilishini yoddan chiqarmasligi lozim»
Albatta bu fikrlar nomoddiy aktivlar auditini tashkil etishining ma’lum nazariy
asoslarini belgilab beradi. Lekin bu fikrlar qo'yilgan muammoning echimini to‘liq topa
olmagan. Shu sababli ushbu masala, ya’ni nomoddiy aktivlar auditida e’tibor qilinishi
lozim bo’lgan boshqa muammolar ham mavjud deb o‘ylaymiz. Bizning fikrimizcha
mavjud me’yoriy hujjatlar va yuqoridagi fikrlami o‘rganish asosida nomoddiy aktivlar
auditini ma’ium tartibda tashkil etish lozim deb o‘ylaymiz. Shunday qilib, bizning
fikrimizcha, nomoddiy aktivlar auditini to‘liq va kompleks tashkil etilishi uchun
quyidagi bo‘limlar bo‘yicha yuritilishi lozim:
1) nomoddiy aktivlar auditini reja va dasturini tuzish;
2) hisob siyosatida nomoddiy aktivlar hisobining o‘mi va ahamiyatini tekshirish;
3) nomoddiy aktivlami hisob obyektlariga to‘g‘ri kiritilganligini, shu jumladan,
yangi hisob obyektlari bolgan intellektual mulk, sanoat namunalari va shunga
o‘xshashlar uchun korxonaga mulkiy huquq beradigan hujjatlami tahlil qilish;
4) boshlang'ich hujjatlarda ulaming qiymat ko'rsatkichlari, ya’ni baholanishini
o'rganish asosida uning maqsadga muvofiqligini auditorlik tekshiruvini amalga
oshirish;
5) bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos holda nomoddiy aktivlar kirimi, amortizatsiya
hisoblash va hisobdan chiqarishga doir operatsiyalaming buxgalteriya hisobida to‘g‘ri
aks ettirilishini tekshirish;
6) nomoddiy aktivlami mavjudligini mutaxassis (ekspert)lami jalb qilgan holda
inventarizatsiya qilish;
25

7) nomoddiy aktivlami hisobga olish va lining huquqiy jihatdan to'g'ri
rasmiylashtirilganligi haqidagi xulosalami umumlashtirish va aniqlangan xato va
kamchiliklami tuzatish bo‘yicha tadbirlar belgilash.
Nomoddiy aktivlar bo'yicha ko‘rsatkichlami moliyaviy hisobol shakiiarda aks
ettirilishini asoslanganligi va haqiqatga mos kelishini nazorat qilishdan iboratdir.
Nomoddiy aktivlar auditini rejalashtirish jarayonida auditor ushbu maqsadni amalga
oshirish ketma-ketligini. ma’lumotlami yig'ish manbaalarini, auditorlik riskini aniqlab
olishi zarur. Nomoddiy aktivlar auditini amalga oshirishning namunaviy dasturini
(1 1.6.-jadval) ishlab chiqdik va uni respublikamizdagi barcha auditorlik tashkilotlarida
qo‘llashga tavsiya etamiz. 11.6.-jadval
№ Auditning bo'limlari bo‘yicha auditorlik ja ryonlarining
ro‘yxati Auditorning isb hujjatlari Izoh
1 2 3 4
1 Nomoddiy aktivlar hisobi rigistrlaridagi ma’lumotlami bosh
kitob schetlari ma’lumotlari bilan tekshirish Nomoddiy aktivlar registratsiya kitobi, memorial orderlar,
jumal orderlar, mashinogrammalar. bosh kitob
2 Nomoddiy aktivlar inventarizatsiyasi va mtilkiy huquqlami
tasdiqlovchi hujjatlarni tekshi rishni tashkil etish lnventar ro'yxatlar, inventarizatsiya dalolatnomalari
3 Korxona tomonidan o’tkazilgan inventarizatsiya natijaiarini
anal itik schet ma’lumotlari bilan solishtirish hamda ulami
tekshir i s h lnventar ro'yxatlar, nomoddiy aktivlar registratsiya kitoblari,
memorial orderlar, jumal- orderlar, mashinogrammalar
4 Nomoddiy aktivlar kelib tushishi bo’yicha ro'yxatni tuzish:
a) nomoddiy aktivlar kelib tushishi bo'yicha tuzilgan
hujjatlaming to'g'ri to'Idirilganligini tasdiqlash. b) nomoddiy
aktivlar boshlang'ich qiymatini to'g’ri aniqlanayotganligi va
uning hisobda to'liq aks ettirilayotganligini tekshirish______ Shartnomalar, schet-fakturalar, yukxatilar. qabul-topshirish
dalolatnomalar, nomoddiy aktivlar hisobining inventari
kartochkalari, hisob registrlari, i bosh kitob
5 Nomoddiy aktivlaming [realizatsiyasi, boshqa xil chiqib]
ketishlari davridagi moliyaviy natijalarning to'g'ri !
aniqlanayotganligini va ulami soliqqa tortish jarayonini
tahlil qilish Nomoddiy aktivlar registratsiya
kitobi, soliqlar bo'yicha hisob- kitoblar
6 Sotib olingan Nomoddiy aktivlar bo'yicha QQSning to'g'ri
hisobga olinganligini tekshirish Soliqlar bo'yicha hisob- kitoblar, qabul topshirish
dalolatnomalar, yukxatilar, memorial-orderlar,
mashinogrammalar, jumaiorderlar, bosh kiob
7 Amortizatsiya hisoblanishining to‘g‘riligini tekshirish Hisob siyosati, amortizatsiya hisoblash qaydnomalari
8 Amortizatsiya ajratmalarining tegishli xarajat schyotiariga
to‘g‘ii о ‘ ikazilayotgan! igini tekshirish Amortizatsiya ajratmalarini taqsimlash qaydnomalari, 10-sonli
jurnal order va boshqa hisob registrlari
9 Nomoddiy aktivlar chiqib ketishi i Chisobdan chiqarilishi)
ning | to'g'riligini tekshirish Shartnomalar, schet-fakiuralar, yukxatilar, hisobdan chiqarish
dalolatnomalar, nomoddiy aktivlar hisobining inventar
kartochkalari, hisob registrlari, bosh kitob
26

1.4 Nomoddiy aktivlar bilan bog’liq muomalalami buxgalteriya hisobida to’g'ri
aks ettirilganligini tekshirish.
Tekshiruv jarayonida nomoddiy aktivlarni sotib olish bilan bog'liq muomalalar
buxgalteriya hisobiga doir me’yoriy hujjatlar va soliqqa tortishga doir qonunchilik
talablariga muvofiq hisobga olinganiigi aniqianadi.
Nomoddiy aktivlar kirimiga doir muomalalarni hisobda aks ettirish uslubi
ularning olintsh manbalariga bog'liq.
Kelib tushadigan nomoddiy aktivlarning qiymati korxona balansiga kiritilishi
lozim.
Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida korxona balansiga kiritiladi:
a) ishlab chiqish tugaganidan so'ng yaratilgan obyektni qabul qilish- topshirish;
b) oldi-sotdi shartnomasi bo'yicha obyektni sotib oiish;
v) ustav kapitaiiga muassislar (ishtirokchilar)ning ulushi ko'rinishida kelib
tushish;
g) tekinga kelib tushish (hadya shartnomasi bo'yicha);
d) davlat subsidiyalari hisobiga olish;
e) ayirboshlash;
j) ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar obyektlarini aniqlash va
boshqa asoslarga ko‘ra.
Korxonaning o‘zi tomonidan yaratilgan (ishlab chiqilgan) nomoddiy aktivlaming
boshlang'ich qiymati ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarga
haqiqiy xarajatlar summasi sifatida aniqlanadi. Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik
ishlab chiqishlarga xarajatlar tarkibi o‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
27

tomonidan 1998-yil 3-dekabrda 64-son bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi
Buxgalteriya hisobining milliy standard «Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab
chiqishlarga xarajatlar»ga (11-son BHMS) (1998- yil 28- dekabrda 581-son bilan
ro‘yxatga olingan, « o‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo‘mitalari va
idoralarining me’yoriy hujjatlari axborotnomasi», 1999- y., 6-son) muvofiq belgilanadi
- Debet 0410-0490 «Nomoddiy aktivlami hisobga oluvchi schyotlar»
- Kredit 0830 «Nomoddiy aktivlami xarid qilish».
Nomoddiy aktivlami ishlab chiqish davrida ulami ishlab chiqish uchun olingan
kredit bo‘yicha hisoblangan foizlar ishlab chiqilgan nomoddiy aktivlaming
boshlang‘ich qiymatiga kiritiladi.
Barcha turdagi nomoddiy aktivlaming dastlabki bahosi boshlang‘ich qiymat
bo’lishi kerak va ular buxgalteriya hisobiga ushbu qiymat bo'yicha qabul qilinadi.
Haq evaziga sotib olingan nomoddiy aktivlaming boshlang‘ich qiymati quyidagi
xarajatlardan tashkil topadi:
a) huquqdan voz kechish (sotib olish) shartnomasiga muvofiq huquq egasi
(sotuvchi)ga to‘langan summalar;
b) huquq egasining mutlaq huquqidan voz kechishi (sotib olish) munosabati bilan
amalga oshirilgan ro‘yxatdan o‘tkazish yig‘imlari, davlat bojlari, patent bojlari va
boshqa shunga o‘xshash to‘lovlar;
v) bojxona bojlari vayig‘imlari;
g) nomoddiy aktivlami sotib olish munosabati bilan to‘lanadigan soliqlar va
yig‘imlar summalari (agar ular qoplanmasa);
d) nomoddiy aktivlami sotib olish bilan bog'liq axborot va maslahat xizmatlari
uchun toMangan summalar;
e) nomoddiy aktivlar ular orqali sotib olingan vositachilarga to'lanadigan haqlar;
j) asosiy vositalar obyektlarini yetkazib berish tavakkalchiligini sug‘urtalash
bo‘yicha xarajatlar;
28

z) aktivdan maqsadga ko‘ra foydalanish uchun uni yaroqli holatga keltirish bilan
bevosita bog'liq boshqa xarajatlar.
Sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to'lash bilan bog'liq xarajatlar (akkreditiv
ochish bo‘yicha xarajatlar, o'tkazmalar uchun bankning vositachilik haqi, nomoddiy
aktivlami chet el valyutasiga sotib olish chog'ida valyuta konvertatsiyasi bo'yicha
vositachilik haqi va bankning boshqa xizmatlari), sotib olish bo‘yicha kontraktlami
tayyorlash va ro‘yxatdan o‘tkazish bilan bog'liq xarajatlar hamda aktivlami sotib olish
bilan bevosita bog’liq bo'lmagan boshqa xarajatlar nomoddiy aktivlaming boshlang‘ich
qiymatiga kiritilmaydi, balki ular sodir bo'lgan hisobot davrida xarajatlar sifatida tan
olinishi kerak
Agar shartnoma shartlarida to'lovni kechiktirish yoki bo‘lib-bo‘lib to'lash nazarda
tutilgan bo'lsa, sotib olingan nomoddiy aktivlarga haq to'lash chog‘ida haqiqiy
xarajatlar buxgalteriya hisobiga dastlab tan olingan kreditorlik qarzi summasi bo‘yicha
qabul qilinadi.
Kreditdan foydalanganlik uchun foizlami to'lashga doir xarajatlar qarzga olingan
kapital hisobidan to‘liq yoki qisman sotib olingan nomoddiy aktivlaming boshlang'ich
qiymatiga kiritilmaydi.
Chet el valyutasida sotib olingan nomoddiy aktivlaming boshlang‘ich qiymati
mazkur BHMSning 14-bandida nazarda tutilgan tegishli xarajatlami hisobga olgan
holda, sotib olish sanasidagi chet el valyutasidagi summalami O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki kursi bo‘yicha qayta hisoblash yo‘li bilan so'mda
belgilanadi.
Korxona ustav kapitaliga ulush hisobiga olingan nomoddiy aktivlaming
boshlang'ich qiymati, agarda O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida boshqa hoi
nazarda tutilmagan bo'lsa, korxona muassislari (ishtirokchilari) tomonidan kelishilgan
ulaming puldagi bahosi asosida tan olinadi:
- Debet 0410-0490 «Nomoddiy aktivlami hisobga oluvchi schyotlar»
- Kredit 4610 -«Ustav kapitaliga ta’sischilaming ulushlari bo'yicha qarzi»
29

Korxona tomonidan boshqa shaxslardan tekinga (hadya shartnomasi bo'yicha) va
davlat subsidiyasi hisobiga olingan nomoddiy aktivlaming boshlang'ich qiymati
mazkur BHMSning 14-bandida nazarda tutilgan xarajatlami hisobga olgan holda,
agarda joriy qiymat ushbu turdagi nomoddiy aktivlar uchun faoi bozomi hisobga olgan
holda belgilangan bo'lsa, ishonchli hisoblangan joriy qiymat bo'yicha aniqlanadi.
Ushbu turdagi nomoddiy aktivlar uchun faol bozor mavjud bo'lmagan taqdirda,
ulaming boshlang'ich qiymati nominal qiymat bo'yicha yoki agarda
nomoddiy aktivni foydalanishga yaroqli holatga keltirish bilan bog‘!iq haqiqiy
xarajatlar mavjud bo‘lsa, ulaming summasi bo‘yicha aniqlanadi.
Tekinga (hadya shartnomasi bo'yicha) olingan nomoddiy aktivlar buxgalteriya
hisobida kuyidagicha qayd etilishi lozim:
-Debet 0410-0490 «Nomoddiy aktivlami hisobga oluvchi schyotlar»,
- Kredit 8530 «Tekinga olingan mulk» scheti.
Qonun hujjatlarida belgilangan tartibda xuddi shunday nomoddiy aktivga
ayirboshlash yo‘li bilan olingan nomoddiy aktivning boshlang‘ich qiymati berilgan
nomoddiy aktivning qoldiq qiymatiga teng.
Mazkur BHMSning 14-bandida nazarda tulilgan xarajatlar amalga oshirilgan
taqdirda, korxona tomonidan nomoddiy aktivlar obyektlari ustav kapitaliga qo'yilma
hisobiga tekin yoki ayirboshlash asosida qabul qilinganda nomoddiy aktivning tannarxi
ushbu xarajatlar summasiga oshadi. (0‘zR AV 14.02.2009 y. 1485-1-son bilan
ro'yxatga olingan O’zR MV Buyrug'i taxriridagi band)
Nomoddiy aktivlaming buxgalteriya hisobiga qabul qilingan boshlang'ich qiymati
O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida va mazkur BHMSda belgilangan
holatlardan tashqari hollarda o'zgartirilmaydi.
Nomoddiy aktiv dastlab tan olingandan so‘ng moliyaviy hisobotda jamlangan
amortizatsiya ayirilgan holda boshlang'ich qiymat (qoldiq qiyinat) bo‘yicha yoki qayta
baholangan qiymat (mumkin bo’lgan muqobil usul) bo‘yicha aks ettiriladi.
30

Nomoddiy aktivni dastlab tan olingandan so‘ng moliyaviy hisobotda aks ettirishda
qo‘llanadigan usul majburiy tartibda korxonaning hisob siyosatida ko'rsatilishi kerak.
Ortiqcha (hisobga olinmagan) nomoddiy aktivlar obyektlari aniqlanganda yoki
boshqa asoslarga ko'ra balansga kiritilmagan nomoddiy aktivlarni qabul qilinishi lozim
deb topilsa quyidagi tartibda buxgalteriya hisobida aks ettiriladi:
-Debet 0410-0490 «Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi schyotlar»,
- Kredit 9390 «Boshqa operatsion daromadlar» scheti.
II.Bob. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobdan chiqarilishi
auditi.
2.1 Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash, hisobdan chiqarish va
tugatilishini tekshirish.
Nomoddiy aktivlar bo'yicha amortizatsiya hisoblash va amortizatsiya
ajratmalarining mahsulot (ish, xizmatjlar tannarxiga to'g'ri olib borilishini tekshirish
chog'ida auditor nomoddiy aktiviarning ishlab chiqarish faoliyatida
foydalanilayotganligi va daromad keltirayotganligi to'g'risida isbotga ega bo'lishi
lozim.
Nomoddiy aktivlar bo'yicha amortizatsiya ajratmalari baholash miqdori bo'lib,
taxmin qilinayotgan foydali xizmat qilish davriga asoslanib hisob-kitob qilinadi.
Shuning uchun auditor o'matilgan foydali xizmat qilish muddatlari va amortizatsiya
ajratmalari normalarining xosligini 7- sonli BHMSga muvofiq tegishli metodlar to'g'ri
qo'llaniiganligini tekshirib ko‘rishi lozim. Bunday tekshiruvni amalga oshirish uchun I-
sonli NMA shakldagi kartochka va nomoddiy aktivlar obyektlarini hisobga qabul
qilishda asos bo‘Igan dastlabki hujjatlardan foydalaniladi.
Nomoddiy aktiv bo'yicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblasb mazkur obyekt
nomoddiy aktivlar tarkibiga qabul qilingan oydan keyingi oyning birinchi sanasidan
boshlanadi hamda mazkur obyektning amortizatsiyalanadigan qiymati to'liq
31

so‘ndirilgunga qadar yoxud bu obyektni balansdan hisobdan chiqarilguncha amalga
oshiriladi.
Nomoddiy aktiv bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblash mazkur
obyektning amortizatsiyalanadigan qiymati to‘liq so‘ndiri!gan yoki bu obyekt
balansdan hisobdan chiqarilgan oydan keyingi oyning birinchi sanasida to‘xtatiladi.
Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati davomida amortizatsiya ajratmalarini
hisoblash to‘xtatilmaydi, nomoddiy aktivdan foydalanishda bevosita va bilvosita
cheklovlar (masalan: asosiy vositalar va boshqa aktivlami konservatsiyalash,
rekonstruktsiya qilish, zamonaviylashtirish) mavjud bo‘lgan holatlar bundan mustasno.
Nomoddiy aktivlar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarini hisoblash hisobot
davridagi korxona faoliyati natijalaridan qat’i nazar amalga oshiriladi va u tegishli
bo‘lgan hisobot davrining buxgalteriya hisobidaaks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlar bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya summalari buxgalteriya
hisobida alohida schyotlardagi tegishli summalami jamlash yo‘li bilan aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini belgilashda quyidagi omillami
e’tiborga olish lozim:
• nomoddiy aktivning kutilayotgan foydali xizmat muddati;
• ishlab chiqarishni o‘zgartirish va yaxshilash natijasida yoki mazkur aktiv
tomonidan ishlab chiqarilayottan mahsulot (ishlar, xizmatlarjga nisbatan bozor
talablarining o'zgarishi natijasida texnika jihatidan eskirish;
• aktivdan foydalanishdagi yuridik va boshqa cheklovlar (masalan, foydalanish
muddati tugashi bilan bog‘liq bo‘lgan cheklovlar).
Nomoddiy aktivlaming foydali xizmat muddati korxona tomonidan nomoddiy
aktiv buxgalteriya hisobiga qabul qilinish chog'ida belgilanadi.
Nomoddiy aktivlaming foydali xizmat muddatini belgilash quyidagilardan kelib
chiqqan holda amalga oshiriladi:
32

a) patent, guvohnomaning amal qilish muddati va O’zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlariga muvofiq nomoddiy aktivlardan foydalanish muddatining boshqa
cheklanishi;
b) ushbu obyektdan foydalanish ko‘zda tutilayotgan muddat, ya’ni korxona
iqtisodiy foyda (daromad) olishi mumkin bo'lgan muddat.
Nomoddiy aktivlaming alohida guruhlari uchun foydali xizmat muddati ushbu
nomoddiy aktivdan foydalanish natijasida olinishi kutilayotgan mahsulotlar miqdori
yoki ishlar hajmining boshqa moddiy ko'rsatkichidan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Foydali xizmat muddatini belgilash mumkin bo'lmagan nomoddiy aktivlar
bo'yicha amortizatsiya ajratmalari me’yori besh yil hisobida belgilanadi.
Nomoddiy aktivlaming foydali xizmat muddati, agarda O’zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlarida boshqa hoi nazarda tutilmagan bo‘lsa, nomoddiy aktiv
foydalanishga tayyor bo'lgan paytdan boshlab korxonaning faoliyat ko‘rsatish
muddatidan oshmasligi lozim.
Gudvill summasini hisobdan chiqarish davri korxonaga kelgusidagi iqtisodiy
foyda tushumi kutilayotgan davming eng yaxshi bahosini aks ettirishi kerak.
Gudvillning foydali xizmat muddati dastlab tan olingan paytdan boshlab yigirma
yildan oshmasligi kerak (lekin korxonaning faoliyat ko‘rsatish muddatidan oshib
ketmasligi lozim).
Gudvill bo'yicha amortizatsiya ajratmalari mazkur BHMSning 7 va 64-
paragraflarida nazarda tutilgan tartibda va usullami qo‘llagan holda amalga oshiriladi.
Moliyaviy hisobotda Gudvillning qiymati tegishli hisobot davrida amalga
oshirilgan hisobdan chiqarishlami chegirgan holda aks ettiriladi.
Gudvill bo'yicha amortizatsiya ajratmalari uning foydali xizmat muddati
mobaynida boshlang'ich qiymatini kamaytirish yo'li bilan buxgalteriya hisobida aks
ettiriladi:
33

-Debet 2010 «Asosiy ishlab chiqarish»«, 2310 «Yordamchi ishlab chiqarish»,
0810 «Tugallanmagan qurilish», 9420 «Ma’muriy xarajatlar» va xarajatlami hisobga
oluvchi boshqa schetlar,
- Kredit 0480 «Gudvill» scheti
Manfiy gudvill summasi sotib olingan amortizatsiyalanadigan alohida aktivlaming
o'rtacha tortilgan foydali xizmat muddati mobaynida muntazamlik asosida korxonaning
moliyaviy natijalarga asosiy faoliyatdan boshqa daromadlar sifatida kiritiladi.
Nomoddiy aktivlardan qancha muddatda foydalanish va ularga eskirish hisoblash
zarurati haqidagi masalaga ko'pchilik davlatlaming ancha ehtiyotkorlik bilan
yondoshishi bu sohadagi mavjud xalqaro standartlarga muvofiq keladi. Chunki,
hisobning xalqaro standartalari komiteti yoxud ishbilarmonlik aloqalari qiymati
kapitallashtirishni, yoxud birdaniga korxonaning xususiy kapitali hisobiga hisobdan
chiqarishga ruxsat beradi.
Lekin, bu standartlarga muvofiq nomoddiy aktiviarga eskirish hisoblashning
qandaydir maksimal muddati tavsiya qilinmaganligiga qaramasdan, ayrim davlatlarda
ma’lum cheklashlar kiritilgan. Masalan, firma amaliy shuxrati «Goodwill» ning
qiymati Kanada, AQSh va Yaponiyada 40yil, Avstraliyada 20 yil, Niderlandiya va
Shvetsiyada 10 yil.
Amortizatsiya hisoblanadigan nomoddiy aktivlar bo‘yicha auditor quyidagilami
tekshiradi:
• qo'llanilayotgan amortizatsiya bisoblash usullari korxona hisob siyosatiga mos
kelishi;
• tanlangan amortizatsiya hisoblash usuli nomoddiy aktivlar obyektiari qiymatini
qolgan foydali xizmat qilish muddati davomida ishlab chiqarish sarflarini hisobga
oladigan schyotlarga to‘g‘ri o'tkazilishini.
• 7-sonli BHMS 46 bandiga muvofiq nomoddiy aktiviarga amortizatsiya
hisoblashning to‘rt usuli ko‘zda tutilgan. Ular:
• to‘g‘ri chiziqli (yoki birtekis);
34

• kamayib boruvchi qoldiq;
• ishlab chiqarish birliklari summasi bo'yicha amortizatsiya hisoblash (ishlab
chiqarish usuli);
• kumulyativ usul.
Nomoddiy aktiviarga amortizatsiya hisoblash usullarining mohiyali, korxona
moliyaviy holatiga ta’sirini bilish va shu asosda malakaii auditorlik xulosasi
shakllantirish maqsadga muvofiq. To'g^i chiziqli usulning mohiyati muavyan
nomoddiy aktivning jami foydali xizmat qilish muddati davomida eskirish summalari
bir me’yorda hisoblab yozib borilishidan iborat.
Kamayib boruvchi qoldiq usulidan foydalanish chog'ida muntazam hisoblab
boriladigan amortizatsiya summalari foydali xizmat qilish davri davomida kamaytirib
boriladi
Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda eskirish hisoblash usuli (ishlab
chiqarish usuli) ga muvofiq amortizatsiya hajmi nomoddiy aktivdan necha marotaba
foydalanilishi yoki nechta mahsulot birligi ishlab chiqarilishi kutilayotganligiga
bevosita bogliqdir.
Amaliyotda amortizatsiya hisoblashning to'g'ri chiziqli usulidan foydalanish
afzalroq. Qolgan usullardan muayyan holatlarda foydalanilishi maqsadga muvofiqdir.
Amortizatsiya ajratmalarini batafsil tekshirish chog‘ida auditor amortizatsiya
ajratmalari hisoblash usullaridagi o‘zgarishlaming korxona hisob siyosatida aks
ettirilganligini aniqlashi iozim. Chunki bunday o'zgarishlar bir qancha davrlar
oralig'idagi ma’lumotlaming taqqoslanuvchanligiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi.
Bunda joriy sharoitga yangi baho berish kerak. Nomoddiy aktivlaming foydali xizmat
muddatlari o‘zgargan hollarda o‘zgarish sabablari o‘rganilib, ulaming 1- sonli «Hisob
siyosati va moliyaviy hisobot» va 7-sonli «Nomoddiy aktivlar» nomli BHMS
talablariga muvofiqligi o‘rganiladi.
Chiqib ketadigan nomoddiy aktivlaming qiymati balansdagi hisobdan chiqariladi.
Nomoddiy aktivlar quyidagilar natijasida korxona balansidan hisobdan chiqariladi:
35

a) tugatish;
b) sotish;
v) ayirboshlash;
g) tekinga berish;
d) ustav kapitaliga muassis ulushi sifatida berish;
e) ishtirokchilar tarkibidan ishtirokchining chiqib ketishi chog'ida nomoddiy
aktivlar bilan hisob-kitob qilish;
j) kamomad yoki yo‘qotishning aniqlanishi.
Nomoddiy aktivlaming chiqib ketishidan moliyaviy natija (foyda yoki zarar)
nomoddiy aktivlaming chiqib ketishidan olingan daromaddan ulaming qoldiq (balans)
qiymatini, nomoddiy aktivlaming chiqib ketishi bilan bog'liq bo‘lgan bilvosita soliqlar
va xarajatlami chegirib tashlash orqali aniqlanadi.
Nomoddiy aktivning chiqib ketishidan ko‘rilgan moliyaviy natijani (foyda yoki
zarami) aniqlash chog'ida ilgari qayta baholangan nomoddiy aktivni qo‘shimcha
baholash summasi, ya’ni mazkur nomoddiy aktivni ilgarigi qo'shimcha baholashlar
summasining ilgarigi qiymatning kamayishi summasidan yuqorisi bir vaqtning o'zida
«Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar» schel bo‘yicha rezerv kapitalini
kamaytirish bilan nomoddiy aktivning chiqib ketishidan ko‘rilgan daromad sifatida
«Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schet kreditiga olib boriladi.
Nomoddiy aktivlar hisobdan chiqarilganda dastlabki qiymati quyidagicha
balansdan chiqarilishi Iozim:
- Debet 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi»schyoti - Kredit 0410-0490 -
«Nomoddiy aktivlami hisobga oluvchi schyotlar».
Hisoblangan eskirish summasiga esa
-Debet 0510-0590 - «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi
schyotlar»
- Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schyotiga qayd etilishi lozim.
36

Hisobdan chiqarish natijasi (foyda yoki zarar 9220 schyotdan 9900 - «Yakuniy
moliyaviy natija (daromadlar va xarajatlami jamlash)» schyotiga o‘tkaziladi. Mahsulot
(ish, xizmat) lar tannarxi, foyda, byudjet bilan hisob-kitoblar ko'rsatkichlari,
shuningdek xususiylashtirilayotgan davlat korxonalari mulklarini baholashning
asoslanganligi ko‘p jihatdan nomoddiy aktivlaming mavjudligi va baholanishi, ular
eskirishlari to‘g‘risidagi ma’lumotlaming haqqoniyligiga bog‘liq.
Nomoddiy aktivlaming hisobdan chiqarilishi bilan bogMiq muomalalami hisobda
aks ettirish uslubini tekshirish yoppasiga amalga oshirilishi maqsadga muvofiq.
21-sonli BHMS talablariga muvofiq nomoddiy aktivlami hisobdan chiqarish bilan
bog‘liq barcha muomalalar hisobdan chiqarilish sabablaridan qatiy nazar (sotilishi,
tekinga berilishi, yaroqsizligi va h. k). 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi»
schyotida aks ettiriladi. Aniqlangan moliyaviy natija, agar zarar ko'rilsa - 9220 - schyot
kreditidan 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» schyotining debetiga, agar foyda
olinsa - 9220 - schyot debeti va 9320 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishidan olingan
foyda» schyotining kreditida aks ettiriladi. Nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimini
soliqqa tortishning to‘g‘riligini tekshirish. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va
boshqa tegishli me’yoriy hujjatlarga muvofiq nomoddiy aktivlaming ayrim turlari
qo'shimcha qiymat solig‘i (QQS) dan ozod etilgan. Auditor bunga alohida e’tibor
berishi zarur. 21-son BHMS ga muvofiq nomoddiy aktivlar oldindan pul o‘tkazish
yo‘li bilan sotib olinganida QQS 4410 - «Soliqlar va yig'imlar bo'yicha avans
toMovlar» schyotida aks ettiriladi (hisob-kitob hujjatlarida alohida ajratib
ko'rsatilganida).
Sotib olingan nomoddiy aktivlar bo'yicha QQS summasi quyidagi hollarda
byudjetga o‘tkaziladi:
• sotib olingan nomoddiy aktivlar qiymati mol yetkazib beruvchilarga
to'langanida;
• nomoddiy aktivlar hisobga qabul qilinganida;
37

• nomoddiy aktivlar ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilganida. Agar dastlabki
hujjatlarda QQS summasi ajratib ko'rsatilgan bo'lmasa, u hoida hisob-kitob hujjatlarida
QQS ajratib ko‘rsatilmaydi.
2.2 Nomoddiy aktivlar mavjudligi, saqlanishi va ulardan samarali foydalanish
darajasini tekshirish.
Boshqa mulklar singari nomoddiy aktivlarga taalluqli buxgalteriya ma’lumotiar
haqqoniyligi vaqti-vaqti bilan o‘tkazib turiladigan inventarizatsiya asosida
tasdiqlanadi. Inventarizatsiya vaqti-vaqti bilan, biroq ikki yilda kamida bir marta
o‘tkazilishi shart.
Nomoddiy aktivlami inventarizatsiya qilish quyidagi vazifalami hal etadi: ulaming
haqiqatda mavjudligini aniqlash; haqiqiy qoldiqni buxgalteriya hisob ma’lumotlariga
solishtirish yo‘li bilan ulaming butligini ta’minlash ustidan nazorat 0‘matish.
Nomoddiy aktivlaming korxonada haqiqatan mavjudligi va ular ustidan ichki
nazoratni amalga oshirish uchun nomoddiy aktivlami inventarizatsiya qilish lozim.
Bunda auditor № 19-»lnventarizatsiyani tashkil etish va 0‘tkazish» nomli BHMS
38

(O’zR. Adliya Vazirligida 2 noyabr 1999 y. ro‘yxatga olingan № 833 va
«Inventarizatsiya natijasida aniqlangan mulklar kamomadi va oshiqcha chiqishini
buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortish to‘g‘risidagi Nizom» O’zR Adliya
Vazirligida 2001 yil ro‘yxatga olingan № 1054) talablariga rioya qilinganligini
sinchiklab tekshirishi zarur.
Xususan, auditor inventarizatsiyada aniqlangan nomoddiy aktivlar kamomadi
buxgalteriya hisobida to‘g‘ri aks ettirilishini va soliqqa tortilishini aniqiaydi.
a) Masalan: aniqlangan kamomadlaming balans summasi hisobdan chiqarilganda:
- Debet 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi»,
- Kredit 0400 - «Nomoddiy aktivlami hisobga oluvchi schetiar».
b) kam chiqqan nomoddiy aktivlar obyekti bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya
summasi hisobdan chiqarilganda:
- Debet 0500 - «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi schyotlar»,
- Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schyoti
v) kamomad aniqlangan nomoddiy aktivlaming qoldiq qiymatiga:
-Debet 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklaming buzilishidan yo'qotishlar»,
- Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» schyoti.
Agar baholash natijasida nomoddiy aktivning bozor qiymati (undiriladigan
summa) qoldiq qiymatidan yuqori bo‘lsa, olingan daromad summasi buxgalteriya
hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
- Debet 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlaming qarzlari» schyoti-
aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilisbi lozim boigan bozor
qiymatiga.
-Kredit 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklaming buzilishidan yo‘qotishlar» scheti
- nomoddiy aktivlaming qoldiq qiymatiga,
- Kredit 9390 - «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti - aybdor shaxs yoki
moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo'lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati
o'rtasidagi farq summaga (olingan daromad).
39

Bunda auditor aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim
bo‘lgan summalami aniqlashning asosliligini tekshirishi lozim. Chunki, olingan
daromad summasi yuqorida nomi qayd qilingan «Nizom» ga muvofiq umumiy
belgilangan tartibda soliqqa tortiiadi.
Agar baholash natijasida obyektning bozor bahosi (undiriladigan summa)
kamomad obyektining qoldiq qiymatidan past bo‘!sa, ko'rilgan zarar summasi
buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
- Debet 4730 - «Moddiv zararni qoplash bcryicha, xodimlarning qarzi» scheti -
aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan bozorqiymatiga.
- Debet 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» scheti - aybdor yoki moddiy
javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati
o'rtasidagi farq summaga (ko'rilgan zarar summasiga)
- Kredit 5910 - «Kamomadlar va qiymatliklarking buzilishidan yo‘qotishlar»
scheti - nomoddiy aktivlar obyektining qoldiq qiymatiga.
Ko‘rilgan zarar summasi daromad (foyda) solig‘ini hisoblashda umurniy
belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo'shiladi.
Nomoddiy aktivlar kamomadining aniq aybdori topilmagan yoki moddiy javobgar
shaxslardan undirib olish imkoni bo‘Imagan holiarda kam chiqqan nomoddiy aktivlarni
hisobdan chiqarish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
a) boshlang'ich qiymatiga:
- Debet 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi»,
- Kredit 0400 - «Nomoddiy aktivlarni hisobga oluvchi schetlar»;
b) amortizatsiya summasiga:
- Debet 0500 - «Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oluvchi schetlar»,
- Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» scheti;
v) ko'rilgan zarar summasiga:
- Debet 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» scheti,
40

- Kredit 9220 - «Boshqa aktivlaming chiqib ketishi» scheti. Ko‘rilgan zarar
summasi ham (!) daromad (foyda) solig'ini hisoblashda umurniy belgilangan tartibda
soliqqa tortiladigan bazaga qo'shiladi.
Inventarizatsiyada aniqlangan hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktivlar
obyektlari shularga o'xshash obyektlaming oshiqcha chiqish aniqlangan sanadagi bozor
qiymati bo‘yicha uiarning foydali xizmat muddatini hisobga olgan holda baholanadi va
buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
- Debet 0400 - «Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar» (0410-0490)
- Kredit 9390 - «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti
Bu holda ham olingan daromad summasi umurniy belgilangan tartibda soliqqa
tortiladi.
Hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktivlar bo‘yicha amortizatsiya ular nomoddiy
aktivlar tarkibiga qo‘shilgan paytdan boshlab umumiy belgilangan tartibda hisoblanadi.
Nomoddiy aktivlami inventarizatsiya qilish korxona rahbarining inventarizatsiya
o‘tkazish to‘g‘risidagi buyrug'i, «Nomoddiy aktivlaming inventar ro‘yxati nomli
inventar ro‘yxat (№ INV-1 shakli), 0410-0490 schyotlaming sintetik hisob registrlari
va Bosh daftarga asosan amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya qaydnomaning ma’lumotlariga asosan inventarizatsiya
ro'yxatlarini rasmiylashtirishning to‘g‘riligi, korxonaning ko'rsatilgan nomoddiy
aktivlardan foydalanish uchun huquqini tasdiqlaydigan dastlabki hujjatlar mavjudligi,
sintetik va analitik hisob registrlarida hamda Bosh daftarda nomoddiy aktivlami aks
ettirishning to‘g‘riligi va o‘zaro mosliga tekshiriladi. Ko‘rib chiqish usulini qo‘llash
yo‘li bilan auditor quyidagilar tengligini tekshiradi:
• nomoddiy aktivlarga doir hisobot shakllarining ko‘rsatkichlari;
• hisobot ma’lumotlari va bosh daftar;
• hisob registrlarining ko‘rsatkichlari.
Bunday tekshimvni amalga oshirish uchun «Buxgalteriya balansi», nomoddiy
aktivlar schyotlari (0410-0490) va nomoddiy aktivlar eskirishi schyotlari (0510-0590)
41

bo'yicha sintetik hisob registrlari, nomoddiy aktivlami hisobga oladigan
kartochkalar(NMA-l shakl) dan foydalaniladi.
Yuqorida bayon qilinganlar asosida nomoddiy aktivlami auditorlik tekshiruvidan
o‘tkazishning umumiy chizmasini quyidagicha aks ettirish mumkin.
Yuqorida bayon qilingan tartibda o‘tkazilgan tekshiruv natijalari auditorlik
tekshiruvi natijalari bo‘yicha tuziladigan hisobotning tegishli bo'limiga qo'shiladi.
Nomoddiy aktivlami ro‘yxatga olishning texnik jihatlarini tekshirish juda muhim
hisoblanadi. Nomoddiy aktivlar o‘z nomiga ko‘ra moddiy negizga ega bo’lmaganliklari
uchun korxonada u yoki bu obyektning haqiqiy kirimi va ishlatilishi ustidan
buxgalteriya nazoratini tashkil etish muammosi tez-tez vujudga keladi.
2.3 Nomoddiy aktivlar auditining natijalarini umumlashtirish.
Nomoddiy aktivlami hisobga olishga doir muomalalami
tekshirish natijalari auditorlik hisobotida umumlashtiriladi. Har bir
yol qo'yilgan xato-kamchilik bo‘yicha: qaysi me’yoriy hujjatning
qaysi talabi buzilganligi; etkazilgan zarar summasi; aniqlangan
xatolikning korxona faoliyati va buxgalteriya hisoboti
ko‘rsatkichlarining ishonchliligiga ta’sir ko‘rsatish darajasi,
jiddiyligi va hokazolar aniqlanadi.
11.9. jadval
42

Nomoddiy aktivlarni tekshirish natijalarini umumlashtirish
tartibi
Xatoning tavsifi Talabiari buzilgan
me’yoriy hujjat
nomi. bandi Xatolikni
baholash Korxona
faoliyatidagi
natijalari va
xisobot
ishonchliligiga
ta’siri

Buxgalteriya hisoboti ma’lumotlarining buzib ko‘rsatilishi va balansning
«Nomoddiy aktivlar» moddasi ishonchliligini tasdiqlash imkoni yo‘k!igi quyidagi
sabablardan kelib chiqadi:
0400 - «Nomoddiy aktivlami hisobga oladigan schetlar» (0410-0490) da asossiz
ravishda nomoddiy aktivlar qatoriga olib borilganligi, obyektlar tegishli hujjatlar bilan
rasmiylashtirilmaganligi; nomoddiy aktivlaming inventar (balans) qiymatiga ularni
sotib olish yoki yaratish bilan bog'liq bo‘Imagan xarajatlarning qo‘shilgartligi; analitik
hisob yuritilmasligi.
Quyidagi faktlar korxonada ichki nazoratning past darajada ekanligidan dalolat
beradi: yiilik buxgalteriya hisobotini tuzishdan oldin nomoddiy aktivlar
inventarizatsiya qilinmasligi, hisob siyosatida belgilangan inventarizatsiya o‘tkazish
muddatlariga rioya qilinmasligi; inventarizatsiya natijalari tegishli hujjatlar bilan
rasmiylashtirilmaganligi; inventarizatsiya natijalari yiilik buxgalteriya hisobotida o’z
43

vaqtida aks ettirilmasligi; nomoddiy aktivlaming foydali xizmat qilish muddatlarini
noto‘g‘ri (noqonuniy) belgilash oqibatida korxona xo’jalik faoliyatining moliyaviy
natijalari buzib ko’rsatilishi; amortizatsiya hisoblanmaydigan toifaga kiruvchi
nomoddiy aktivlarga ham amortizatsiya hisoblanishi; noishlab chiqarish sohasida
ishlatiladigan nomoddiy aktivlar bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya ajratmalarini
mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borilishi; nomoddiy aktivlarni hisobdan
chiqarishga doir muomalalami hisobda aks ettirish uslubiyotining buzilishi. Nomoddiy
aktivlar harakatiga doir muomalalami hisobda aks ettirish uslubiyotiga rioya qilmaslik
soliq bilan bog‘liq noxush holatlami keltirib chiqaradi. Jumladan: to'lanmagan va
hisobga olinmagan nomoddiy aktivlar bo'yicha qo'shilgan qiymat solig‘ini byudjetga
taqdim qilish; nomoddiy aktivlami sotish va shartnomaga asosan tekinga berish
chog'ida QQS hisoblamaslik va noto‘g‘ri aniqlash; nomoddiy aktivlami hisobdan
chiqarilishi natijasida ko‘ri!gan zararlar summasiga soliqqa tortiladigan foydaning
kamaytirilishi; nomoddiy aktivlar jismoniy shaxslar tomonidan sotib olingan
summasidan daromad solig'i ushlab qolmaslik.
Xulosa
Ta’kidlash joizki, buxgalteriya hisobotlari buxgalteriya apparati, boshqa iqtisodiy
xizmatlar va korxona bo’limlari, hamda ishlab chiqarish bo’linmalaridagi ko’p sonli
xodimlarning uzoq davom etgan va mashaqqatli mehnatlari natijasi hisoblanadi.
Hisob axborotlari va ular asosida tuziladigan hisobotlarning ishonchliligi va sifati
dastlabki hisobning qanday tashkil etilganligiga, hujjatlashtirish intizomining
qanchalik mustahkamligiga va umuman korxona hisob siyosatining qay darajada
malakali tuzilganligiga ko’p jihatdan bog’liq.
Buxgalterlik amaliyotini o’rganish shuni ko’rsatmoqdaki, ayrim korxonalarda
buxgalterlar malakasi yetishmasligi oqibatida dastlabki hujjatlarga ishlov berish,
guruhlash va buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri (yoki butunlay) aks ettirmasdan
44

(asosan pul va hisob-kitob muomalalari), ularni devonxona papkalarida saqlab
qo’yish bilan cheklaniladi. Natijada, hisobotlarni tuzishda ko’plab chalkashliklar,
noaniqliklar, joriy hisob ma’lumotlari va hisobot ko’rsatkichlaridagi nomuvofiqliklar
yuzaga keladi. Agar buxgalterlik hisobini tashkil etish va yuritishga talab darajasida
e’tibor qilinganida, bunday chalkashliklar paydo bo’lmas edi.
Shuning uchun buxgalterlik hisobining qay darajada tashkil etilganligi va
yuritilayotganligini, buxgalterlarning malakasi va intizomini, dastlabki hujjatlarga
ishlov berilish sifati va korxona moliya-xo’jalik faoliyati hamda uning natijalarini
aks ettiruvchi buxgalterlik yozuvlarining to’g’riligini aniqlamasdan, yuqorida qayd
etilgan asosiy vazifani hal etish mumkin emas.
Auditorlik tekshiruvlari ishlab chiqarishni rejalashtirish va tashkil etish,
korxonadagi tartib, mehnat va texnologik intizomni, tovar-moddiy zahiralarning
omborlar va boshqa saqlash joylaridagi hisobi, mulklarning saqlanishi, hisob-
kitoblar holati va korxona moliya-xo’jalik faoliyati hamda uning natijalariga sezilarli
ta’sir ko’rsatadigan boshqa ko’plab holatlarni qamrab oladi. Shuning uchun
auditorlik hisobotida korxona moliya-xo’jalik faoliyati va uning natijalariga bevosita
ta’sir-ko’rsatadigan, hamda hisob ma’lumotlari va hisobot ko’rsatkichlari
ishonchliligini pasaytirishiga olib keladigan, mehnatni va ishlab chiqarishni tashkil
etishdagi katta kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan tavsiyalar berilishi lozim.
Auditor auditorlik tekshiruvini sifatsiz o’tkazganligi, tijorat sirini oshkor etganligi
hamda boshqa hatti-harakatlari oqibatida auditorlik tashkilotiga zarar yetkazganligi
uchun qonun hujjatlariga muvofiq auditorlik tashkiloti oldida javobgar bo’ladi .Hisobot
ma’lumotlarining ishonchliligini, birinchi navbatda, buxgalteriya balansi (1-shakl),
moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot (2-shakl), shuningdek boshqa hisobotlarning
ishonchliligi va unda keltirilgan ma’lumotlarning haqqoniyligini tasdiqlash (yoki
tasdiqlamaslik) auditorlik xizmatining eng muhim vazifasi hisoblanadi.
Har bir auditorlik tashkiloti ishlar sifati ustidan nazorat o’rnatish printsiplari va
45

qoidalari, hamda ularni qo’llash amallarini ishlab chiqishlari va qabul qilishlari lozim.
Bu audit jarayonida umumqabul qilingan tekshiruv standartlari bilan qarama-
qarshiliklar vujudga kelmasligi uchun zarur.
Auditorlik tashkiloti o’z shartnoma majburiyatlarini bajarishda, amalda tekshiruv
ob’ektlarini to’liq (100%) qamrab olaolmaydi. Natijada, moliyaviy hisobot
ko’rsatkichlarining mutlaqo (shak-shubhasiz) haqqoniy ekanligini kafolatlay olmagani
holda, ma’lum darajadagi tavakkalchilik bilan ularni tasdiqlaydi. Shu boisdan, auditor
ishida doimo ma’lum darajada tavakkalchilik xavf-xatari mavjud bo’ladi. Ko’rinib
turibdiki, auditor xulosasida bayon etilgan fikr har doim ham mutlaqo to’g’ri bo’lishi
mumkin emas. Ammo, deyarli hamma vaqt axborotdan foydalanuvchilar uchun foydali
bo’lishi lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. “0‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi
to‘g’risida”gi 0‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-
sonli Farmoni.
3. Mirziyoyev Sh.M. « Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har
bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lib qolishi kerak » - Toshkent:
“0‘zbekiston” NMIU, 2017. - 104 b.
6. Fayziyev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z.
Audit: Darslik -T.:Iqtisod Moliya, 2015 y. -430 b.
7. Fayziyev Sh., Karimov A. Audit. - T.: “ IQTISOD MOLIYA ” , 20 13 y. - 328 b
Qo’shimcha adabiyotlar
46

8 . “ Audit ” (darslik) . Tulaxodjayeva M.M., Ilhomov S h .I. va bosh. Toshkent Davlat
iqtisodiyot universiteti. Iqtisodiyot, 2010. – 456 b.
9 . “Audit” (darslik) . Tulaxodjayeva M.M. va boshqalar. Toshkent Davlat iqtisodiyot
universiteti, “DeHause Print”, 2011. - 583 b.
12 . Do’smuratov R. D. Fayziyev Sh. N. va bosh. Audit. O‘quv qo‘llanma, 1-qism. – T.:
Iqtisod-moliya. 2008. – 178 b.
13 . Do’smuratov R. D., Fayziyev Sh. N. va bosh. Audit. O‘quv qo‘llanma, II-qism. –
T.: Iqtisod-moliya. 2008. – 256 b.
14 . Audit, Darslik. I -jild. M.M.Tulojodjayeva, SH.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va
boshqalar.O‘z.R. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent davlat iqtisodiyot
universiteti.-Toshkent: NORMA/ 2008/-320 b.
Internet saytlari
www.ziyo.net
www.gaap.ru
www.audit.ru
www.bilim.uz
www.gov.u z
47

Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya xisoblash va xisobdan chiqarilishi auditi

Sotib olish