Noyob yoqolib borayotgan hayvonlar va ularning ta'siri - Tabiatshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	33000UZS
Hajmi	1.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tabiatshunoslik

Sotuvchi

Rawshan Mamutov

Ro'yxatga olish sanasi 12 Sentyabr 2025

0 Sotish

Noyob yoqolib borayotgan hayvonlar va ularning ta'siri

Sotib olish

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………..

ASOSIY QISM
I-BOB. YO’QOLIB BORAYOTGAN HAYVONLAR VA ULARNING
MUHOFAZASI……………………………………………………………..
1.1 . Markaziy Osiyoning yo’qolib borayotgan 10 turdagi jonzoti………….
1.2 . O’zbekiston Respublikasidagi 10 ta nodir turdagi hayvonlari…………

II-BOB. HAYVONOT OLAMINI MUHOFAZA QILISH ……………….
2.1. Hayvonlarning kamayib ketish sabablari……………………………….
2.2 . Hayvonlarni himoya qilish chora – tadbirlari …………………………

III-BOB. ‘’HAYVONOT DUNYOSINI MUHOFAZA QILISH VA UNDAN
FOYDALANISH TO’G’RISIDA’’GI O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
QONUNI …………………………………………………………………….

IV-BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIZIL KITOBI………………

XULOSA …………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………..

KIRISH
O zbekistonʻ hayvonot dunyosi xilma-xil bo lib, ʻ O rta ʻ Osiyodagi boshqa
mamlakatlar singari subtropik mintaqalga xos turlarga ega. Respublikada sut
emizuvchilarning 6 turkumi : hasharotxo rlar
ʻ (6 tur), ko lqanotlilar ʻ (19 tur),
tovuqsimonlar (2 tur), kemiruvchilar (42 tur), yirtqichlar (23 tur) va juft tuyoqlilar
(8 tur)ga mansub 100 tur uchraydi. Eng nodir va kam uchraydigan sut
emizuvchilarning 24 turi, jumladan burama shoxli
echki , ayiq , qoplon , quroquloq , silovsin , ilvirs , sirtlon , qunduz , manul , jayran , alqo
r , qushoyoq , ko k
ʻ sug ur ʻ , olako zan ʻ , ustyurt qo yi ʻ , buxoro
qo yi
ʻ , shomshapalak , tunshapalak O zbekiston ʻ Respublikasi „Qizil kitobi“ga
kiritilgan (2003).
O zbekiston
ʻ qushlarning 24 turkumga mansub 410 ga yaqin turi bor, ulardan
184 turi chumchuqsimonlar turkumiga kiradi. Qushlarning 24 turi, jumladan,
birqozon , jingalakdor birqozon , oq laylak , qora laylak , qizil g oz
ʻ , vishildoq ,
oqqush , kichik oqqush , marmar o rdak
ʻ , oqbosh o rdak ʻ , suvqiyg ir ʻ , qirg iy ʻ burgut ,
cho l burgut
ʻ , cho l ʻ burguti , bolyatur , qumoy , ilonxo r burgut ʻ , mallabosh lochin ,
itog li
ʻ , oq turna , oddiy tuvaloq , bizg aldoq ʻ , yo rg a ʻ ʻ tuvaloq , qorabovur , torg oq ʻ ,
osiyo loyxo ragi
ʻ , qum chumchuq va boshqalar „Qizil kitobi“ga kiritilgan.
Sudralib yuruvchilarning 58 turi mavjud, jumladan toshbaqalarning 1 turi
( cho l
ʻ toshbaqasi ) ma lum. ʼ Tangachilar turkumining 58 ( kaltakesaklar - 38,
ilonlar 20) turi uchraydi. Ilonlarning 5 turi: kapcha ilon , qalqontumshuq ilon ,
qo lborilon
ʻ , charx ilon , cho l ʻ qora iloni zaxarli hisoblanadi. Sudralib
yuruvchilarning 16 turi, jumladan, xentog qurbaqaboshi
ʻ , echkemar , chipor
kaltakesak , qo lborilon
ʻ Respublika „Qizil kitobi“ga kiritilgan.
Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning 3 turi: yashil qurbaqa (turon qurbaqasi
va osiyo tog lari qurbaqasi kenja turlari),
ʻ ko l baqasi ʻ va danatin qurbaqa uchraydi.
Mamlakat suv havzalarida baliqlarning 106 turi tarqalgan. Ular 2 katta
guruhga bo linadi. Birinchi guruxga
ʻ daryo va soylarida qadimdan yashab
kelayotgan mahalliy baliqlar ( amudaryo guldor balig i
ʻ , shirmohi , turkiston

mo ylovdoriʻ , zog ora ʻ baliq , laqqa va boshqalar), ikkinchi guruhga esa, asosan, suv
omborlarda iqlimlashtirilgan baliqlar ( issiqko l guldor balig i
ʻ ʻ , pelyad , oq amur ,
orol moybalig i
ʻ , sharq oqchasi , kumush tovon baliq , oddiy do ngpeshona ʻ , oq sla ,
ilonbosh va boshqalar) kiradi. Baliqlarning 18 turi, jumladan, orol mo ylov
ʻ balig i ʻ ,
orol baqrasi , amudaryo qil quyg uri
ʻ , (katta kurak burun), amudaryo tosh baqrasi
(kichik kurak burun), filburun (sirdaryo kurak buruni) va boshqalar „Qizil
kitobi“ga kiritilgan.
Hasharotlar juda xilma-xil bo lib,
ʻ 16000 dan ortiq turi tarqalgan.
Hashorotlarning 40 ga yaqin turkumi ma lum. Ulardan
ʼ tog riqanotlilar ʻ (300 dan
ortiq tur), tengqanotlilar ( shiralar - 330-350, jizildoqlar - 600-700 tur), tangacha
qanotlilar (1500 ga yaqin tur), qattiqqanotlilar (2000 ga yaqin tur), pardaqanotlilar
(1500 ga yaqin tur), ikkiqanotlilar (3500-4000 tur), chala qattiqqanoqlilar (600-700
tur) keng tarqalgan.
Respublika faunasida o rgimchaksimonlardan
ʻ chayonlarning 10 ga yaqin,
falangalarning 20 ga yaqin, o rgimchaklarning
ʻ bir necha yuzlab turi uchraydi.
O rgimchaksimonlardan, ayniqsa,
ʻ kanalar xilma-xil bo ladi. Suv havzalarida ʻ
kanalarning 20 dan ko proq turi, tarqalgan. 100 dan ortiq tur
ʻ kanalar odam va
hayvonlarda parazitlik qiladi. Bir hujayralilar ham juda xilmaxil bo ladi. Suv
ʻ
havzalarida soxta oyoqliklar , xivchinlilar , infuzoriyalar ko p uchraydi. Chuchuk
ʻ
suv havzalarida to garak
ʻ chuvalchanglar (120 dan ko proq tur) bor. Quruqlikda ʻ
yashovchi qorinoyoqli mollyuskalarning 171 turi ma lum.
ʼ Mavzuning
dolzarbligi : Hozirgi kunda O zbekiston Respublikasida nafaqat butun dunyoda
ʻ
hayvonlarni muhofaza qilish va ularni saqlashga katta diqqat e tibor qaratilmoqda.
ʼ
Chunki , hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir qismi bo'lib, tabiatda
moddalar va energiya almashinuvida muhim rol o'ynaydi. Hayvonlar o'simliklar
bilan uzviy aloqada bo'lib, geografik qobiqda kimyoviy elementlarning
migrasiyada qatnashadi. Hayvonlar o'simliklar tomnidan quyosh nuri ta'sirida hosil
qilgan organik moddalar va bir-birlari bilan oziqlanib, biologik hamda tabiatda
moddalarning almashinuvida ishtirok etadi. Yirik mavjudotlarning bir-biri bo'lgan

ozuqa aloqasi – bu energiyaning bir organizmdan ikkinchi organizmga o'tkazuvchi
mexanizmdir. Inson uchun zarur bo'lgan oziq-ovqat resurslaridan biri hayvonlar
hisoblanadi. Hayvonlar insoniyatni go'shtga, yog'ga, moyga, sutga, tuxumga, baliq
maxsulotlariga va boshqalarga bo'lgan talablarini ta'minlaydi. Shu sababli va
bundan tashqari ularning tabiatdagi ahamiyati beqiyos. Ularni saqlash va kelajak
avlodlarga yetkazish bizning bugungi kun mavzusi hamda muammolaridan biridir.
Kurs ishining maqsadi : Hozirgi kundagi O zbekiston Respublikasi vaʻ
Markaziy Osiyodagi noyob va yo qolib borayotgan hayvonlarni muhofaza qilish va
ʻ
ularni saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar, hamda yurtimizda amalga
oshirilayotgan ishlar haqida umumiy ma lumot berish.
ʼ Kurs ishini vazifalari
:
1. Noyob va yo qolib borayotgan hayvonlar haqida ma lumot berish
ʻ ʼ
2. Noyob va yo qolib borayotgan hayvonlarni muhofaza qilish va ularni
ʻ
saqlashga qaratilgan chora-tadbirlar va ularning amaldagi ahamiyati haqida
ma lumot berish.
ʼ
3. O zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan , hayvonlarni muhofaza
ʻ
qilish bo yicha davlat qonunlarini o rganish.
ʻ ʻ

I-BOB. YO’QOLIB BORAYOTGAN HAYVONLAR VA ULARNING
MUHOFAZASI
1.1. Markaziy Osiyoning yo’qolib borayotgan 10 turdagi jonzoti
2014 yili Butunjahon yovvoyi tabiat jamg‘armasi e'lon qilgan hisobotda bayon
qilinishicha, 1970 yildan buyon Yer yuzida yovvoyi hayvonlar soni ikki baravar
kamaydi. Ana shunday kamayib ketayotgan hayvonlarning Markaziy Osiyodagi
noyob 10 ta turi haqida quyida ma lumot beriladi ʼ
Buxoro kiyigi. 1999 yildayoq Buxoro kiyiklari soni 400 boshdan kamaygani
qayd etilgan. Ularning ko‘pi Tojikistonda davom etgan fuqarolik urushi payti halok
bo‘ldi. Ayni paytda Tojikiston qo‘riqxonasida saqlanayotgan noyob kiyiklar 850
boshga yetdi, biroq Zarafshon qo‘riqxonasida ular bor-yo‘g‘i 40 boshni tashkil
etadi.(1-rasm)

1- rasm. Izoh : Buxoro kiyigi erkagi va urg ochisi
ʻ
Jayron. Tezchopar kiyiklar oilasiga mansub jayron asosan Turkmaniston va
Qozog‘iston hududlarida uchraydi. Uning shoxi va go‘shti uchun jayronni
ovlashadi.

2- rasm . Izoh : Jayron bolalari bilan.
O‘tgan asrning 80-yillari Kopettog‘ maydonlarida jayronlarni ko‘paytirish va nasl
olish bo‘yicha ilmiy ishlar amalga oshirilgan. Ammo qo‘riqxonada saqlanib qolgan
jayronlar soni 200 boshdan oshmaydi. (2-rasm)
Chiroyli tuvaloq . Qichqiriq qush nomi bilan mahalliy aholiga yaxshi tanish
bo‘lgan tuvaloqlardan biri — Chiroyli tuvaloq ham yo‘q bo‘lib ketishi mumkin.
Qush Qozog‘istonda «Qizil kitob» ro‘yxatiga kiritilgan bo‘lsa-da, boy arab
shayxlariga lochin bilan tuvaloqlarni ovlashga ruxsat beriladi.(3-rasm)
Oltin burgut Berkut yoxud Oltin burgut Markaziy Osiyoda keng tarqalgan
qirg‘iylarning eng chiroyli va keng qanotlisi hisoblanadi. U aholi yashash
punktlaridan qochadi, halovatda yashashni istaydigan Oltin burgut tashqi ta'sirga
o‘ta sezuvchan, shahar atrofida ham qo‘nim topmaydi.
Brakonerlar va urbanizatsiyaning salbiy ta'siridan tashqi, berkutning yo‘q bo‘lib
ketishiga pestitsidlar ham ta'sir qiladi. Kemiruvchilar bilan oziqlanuvchi qirg‘iy
qush tanasi ovqatdan zaharlanishi ko‘paymoqda.(4-rasm)
3 -
rasm . Izoh: Chiroyli tuvaloq.

4- rasm.
Izoh :Oltin burgut .
Manus. Mushuksimonlar oilasiga mansub manuslar noodatiy dumaloq ko‘z va qalin
mo‘ynasi bilan ajralib turadi. Janubiy Kavkazorti hududlardan Erongacha bo‘lgan yerlarda ko‘p
uchraydigan manus Markaziy Osiyoda yo‘q bo‘lib ketishi mumkin.Ovchilarning «sa'yharakati»
bilan manus kamaydi, shuningdek, uning asosiy ozuqasi bo‘lmish sug‘ur va kemiruvchilar ham
tabiatda kamaygan.(5-rasm)

5- rasm . Izoh : Manus
Qorakal . Dala silovsini nomi bilan mashhur qorakal, aslida ham, silovsinlarga
mansub hisoblanadi. Puma kabi nigoh bilan chopqir hayvonning soni Markaziy
Osiyoda ko‘p emas. Mang‘ishloq hududida 300ga yaqin qorakal yashaydi.(6-rasm)

6- rasm. Izoh : Qorakal yoki dala silovsini .
Qulon. Shimoliy YevroOsiyoda saqlanib qolgan yagona tuyoqsiz juft oyoqlilarning vakili
qulon ham yovvoyi tabiatda kamayib bormoqda. Xonakilashgan otdan kichikroq qulonlar
soatiga 70 kmgacha tezlikda masofani bosib o‘tadi. U juda tezkor va o‘rtacha 50 km tezlikda
chopadi. Markaziy Osiyoning yastangan dashtlarida ular erkin yashaydi. Afsuski, ayni paytda
mingdan kam qulonlar mintaqada saqlanib qolgan.(7- rasm )
7- rasm. Izoh : Qulon
Irbis . Mushuksimonlar oilasiga mansub yirtqich irbisni qor leopardi, deb
atash mumkin. Genetik jihatdan u yo‘lbarslarga yaqin, ammo ko‘rinishidan
leopardga o‘xshaydi. U asosan brakonerlar nishoni, oziq yetishmasligi tufayli halok
bo‘lmoqda. 2017 yilda irbis Markaziy Osiyoda 7500 bosh qolgani ma'lum

qilingan.(8- rasm).
8- rasm. Izoh : Qor leopardi ov qilish holatida
Menzibira sug‘uri Kemiruvchilarning mayda oziqlar bilan qorin to‘qlab
yuradigan menzibira sug‘uri O‘zbekistonning Chotqol, Qozog‘istonning Qurama
va Qirg‘izistonning Talas vodiysida yashashi kuzatilgan.Uning bo‘yi 49 sm,
dumining uzunligi esa 13,5 sm bo‘ladi. Ko‘rinishida barcha sug‘urlardek
anatomiyaga ega, ammo quloqlari kalta va mo‘ynasi qalin bo‘ladi. Ular 5 ming
atrofida qolgan.(9rasm). 9- rasm . Izoh : Menzibira sug uri ʻ

Sayg oq.
ʻ Ba'zan Turkmaniston va Rossiyada uchrab turadigan sayg‘oqlar aslida
O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Qozog‘iston hududlariga xos yovvoyi hayvon
hisoblanadi. 2010-15 yillar oralig‘ida faqat Qozog‘istonda 132 ming sayg‘oq halok
bo‘ldi. Uning qirilib ketayotganiga gemarogik septikemiya qo‘zg‘atuvchi
(pasterelleza) sababchi bo‘layotgani bildirilgan. Ular, asosan, muz ostidan ozuqani
chiqarolmay, brakonerlar tufayli tuyoqsiz muzni yorolmay, o‘lib ketmoqda.(10rasm
) .

10-rasm . Izoh : Sayg oq . ʻ
o . O’zbekiston Respublikasidagi 10 ta nodir turdagi hayvonlari
Turkiston silovsini. Yirikmushuklar – ovchilar uchun qiziq o’lja, va bu ularni
butunlay yo’qolibketishiga olib keldi. Ko’rilgan chora-tadbirlar: ovlashni taqiqlash,
Qizilkitobga kiritish va boshqalar turkiston silovsinini “qirilib” ketishidan nobut
bo’lishinioldini oladi, lekin brakonyerlardan saqlamaydi. Shu yirtqichlarni
o’zlariodamga hujum qilmaydilar. Turkiston silovsini “Halqaro yo’qolib ketish
hafidagiyovvoyi fauna va florasini savdosi haqidagi Konventsiya”ning II
ilovasigakiritilgan, va ularni tirikligicha tutish jiddiy cheklangan.
Qor qoploni. Ko’plab hayvonlar sport ovlash obyekti va zooparkda
ko’rgazmali ko’rinish sifatida yuqori qimmatlanadi. Qor qoplonini ovlash
natijasida miqdori keskin kamaygan,bu qo’zal hayvonlar yo’qolib ketish arafasida.
O’zbekistondagi qor qoploni areal maydoni 10 ming kv. km atrofida, bu jahon
areali maydonini 0,5%dan ortiq emas.
Qum efasi. Qum efasi dunyoni eng zaharli ilonlar o’ntaligiga kiradi.
O’zbekistonda efani “charxiloni” deb atashadi, ya’ni tarjima qilinsa - “shovqinli
ilon”. Bu harakatlaribilan efa kobrani eslatadi, u boshini ko’tarib tahdidli turadi,
dushmannito’htatish uchun.O’tmishdarespublikada har yili 3 000 ga yaqin zaharli
ilonlar ovlanar edi.Toshkent, Frunza va Termizdagi ilonlarni saqlash joylarida

edilar, u erdafarmatsevtik sanoat va ilmiy tashkilotlar uchun zahar olinar edi. Shu
tufaylikum efa populyatsiyasi keskin kamaygan, va u qizil kitobga kiritilgan.
(11rasm)

11- rasm. Izoh : Qum efasi
Menzibir sug uri . ʻ Hozirda Menzbir sug’urini miqdori ko’p emas, uning
butun kichgina areali bo’yicha – 40ming jonivordan ko’p emas. Agar sug’urni
tabiatda dushmanlarini ko’pligi inobatga olinsa, bu judayam oz miqdor bo’lib
chiqadi. Menzbir sug’uri yashaydigan joylarda, yozda ko’pincha qo’y podalari
o’tlaydilar. Har bir cho’ponni 2-3 yirik iti bor, va ular sug’urlar oviga
muljallangan. Qo’ylar esa o’tni shunchalik tepalab va eb tashaydi , natijada
sug’urlarga deyarli hech narsa qolmaydi, ular kerakli miqdorda yog’ to’play
olishmaydi va bahorda ko’pchiligi yeguliksizlikdan halok bo’lishadi.
Tosh suvsar . Odam toshsuvsarni uning issiq yungi uchun ovlaydi.
Ba’zida hayvonlar tovuq va kuyonlargatashlanadi, ko’pincha eyishi mumkin
bo’lgan miqdoridan ko’proq. Omborhona vachordoqdan turli buyumlarni
tashiydilar. Moshinaning kabel va shlanglarini (shuqatorda tormoz shlanglarini
ham) g’ajiydi va bu bilan sezilarli zarar etkazadi.Kemiruvchilar sonini
boshqarib, foyda keltiradi.(12- rasm )

12- rasm . Izoh : Tosh suvsar
Burama shoxli echki . Burama shoxli echki- ovlanadigan hayvon, go’sht
va teri beradi. Burama shoqli echkiQizil kitobga kiritilgan. Dunyo bo’ylab bunday
echkilar qancha qolganligi–noma’lum, oz bo’lsa kerak. Lekin burama shoxli
echkilarni ovlash davom etmoqda, ovlash va tutishni rasmiy taqiqlangan bo’lsa
ham.
Hozirgi vaqtda burama shoxli echkilar yo’qolib borayotgan hayvonlar turiga kiradi.

13- rasm . Izoh : Burama shoxli echki
Oq quyruq. Oq quyruq –katta bo’lmagan oxu, baland oyoqli,yengil va
harakatchan. Oq quyruqni hech kim bilan almashtirib bo’lmaydi, kattaboshi ishgan
bukr tumshug’I bilan, ohirida katta bo’lmagan hartumcha bilan.Ohirgi o’n yillik
davomida, oq quyruq bilan bog’liq bir nechta yangi muammotug’ilgan.
Kolhozlarni tarqatilib ketishi dasht ekotizimlarga bo’lgan yaylovlaryuklamasini

kamaytirdi, oldingi ulkan haydalgan yerlar qarovsiz qolib ketdi,dasht eko
tizimlarni tiklash boshlandi, va demak oq quyruqlarga to’g’rikeladigan biotoplar
maydoni kattalashgan. Boshqa tomondan – brakonyerlar tomonidanta’qib qilish
sonlari ko’paygan. Brakonyerlikni, to’qsoninchi yillariniboshidan eng vahshiyona
turi bo’lmish, hayvonlarni faqat shoxlari uchun ovlash,bunda dashtlarda yuzlab,
minglab va hattoki o’n minglab oq quyruqlarnimurdalari qoldirib ketilgan.
Qulon. Yoqilg’I uchun saksaulni kesib tashlanishi va yoqilg’I
mahsulotlarini tashlab yuborilishi iqlim o’zgarishiga olib keladi, global ahamiyatga
ega bo’lgan jiddiy ekologik muammoga olib keladi. Bu ko’plab hayvonlar turini,
shu qatorda qulonlarni nobud bo’lishiga olib keladi. Butun jahon tabiatni asrash
ittifoqini ma’lumotlariga ko’ra, faqatgina ohirgi to’rtda yuz yilliklar davomida 62
tur sut emizuvchilarni o’nta otryadi yo’qolib ketgan.
Buxoro kiyigi. Aholini sonini oshishi bilan yaylov va shudgorga yangi
yerlarni egallash bo’lmoqda.Orol tubidan tuz-chang aralashmalari olib chiqiladi,
kollektorlar sezilarliko’payadi, bu suvlar sug’orish uchun ishlatiladi va yerlarni
tuzlanishiga olibkeladi, eko tizimlarni cho’llanishi va degradatsiyasiga olib keladi,
ayniqsaagro-ekotizimlarni. Butun dunyoda 1 400 ga yaqin kiyiklar
saqlanibqolingan. 1981-1982 yillarda Baday-tugay qo’riqhonasiga 24ta kiyik
olibkirilgan. Hozirgi kunda qo’riqhonada va yonidagi massivlarda 582 ta
kiyikyashamoqda, bu esa butun jahon sonini uchdan biri.(14-rasm)
14- rasm. Izoh : Buxoro kiyigi yoki xongul
Oq boshli umoy yoki ilonxo r.ʻ Yirik yirtqichni kattaligi huddi kalhat
kabi. Quruq, ochiq landhsftlardan tog’yalangliklarigacha uchratish mumkin, agar
relyief

in qurishga yaroqli bo’lsa.Qoya, qiyaliklar, baland adirlarda in quradi. Dengiz
ustidan 3 300 m balandlikgacha tog’ga ko’tariladi.(15-rasm)
15-rasm . Izoh : Oq boshli ilonxo r. ʻ
Xulosa qilib shuni aytish kerakki , hozirgi kunda juda ko plab hayvonlar soni
ʻ
kamayib bormoqda va yo qolib ketish arafasida va hatto ba zi turlari deyarli
ʻ ʼ
yo qolib ketgan. Ularning aksariyati bevosita inson ya ni antropogen omillar
ʻ ʼ
ta sirida yo qolib bormoqda . Urbanizatsiya jarayoni , hayvonlar yashaydigan
ʼ ʻ
hududlarning qisqarishiga olib keldi. Yuqoridagilar esa O zbekiston va Markaziy
ʻ
Osiyodagi eng bayon hayvonlar haqida qisqacha to xtalib o tdik.
ʻ ʻ
II-BOB. HAYVONOT OLAMINI MUHOFAZA QILISH
2.1. Hayvonlarning kamayib ketish sabablari
Yer sharida hayvonlarning turini, miqdorini va arealini o'zgarishi tabiiy holda
va insonning xo'jalik faoliyati ta'sirida ro'y beradi.
Tabiiy geografik omillar (vulkanlarning otilishi, suv va muz bosishi,
bo'ron,jala, sel bo'lishi, territoriyaning qattiq sovib yoki isib ketishi, kuchli yog'in
va qo'g'oqchilikning bo'lishi va b.q.) ta'sirida hayvonlarning o'lishi va areallari
qisqarishi mumkin. Lekin tabiiy omillar ta'sirida hayvonlarning turini, miqdorini va
arealni o'zgarishi juda sekin bo'ladi.
Insonning hayvonlarga ko'rsatayotgan ta'sir doirasi jamiyat taraqqiy etgan
sari kengayib bordi. Ayniqsa, feodalizm davrida va kapitalizm jamiyatida

hayvonlarga yirtqichlarcha ta'sir etilgan. Natijada hozirgi kunga kelib, insonning
ta'sirida dknyo bo'yicha hayvonlarning 600 ga yaqin turi, jumladan sut
emizuvchilarning 120 turi, qushlarning 150 turi yo'q qilindi.
Inson xo'jalik faoliyaida o'zi uchun zarur bo'lgan go'sht, jun, mo'yna, teri,
yog' va boshqalarni ko'plab tayyorlash orqali hayvonlarga bevosita ta'sir etib,
ularning turini, sonini va arealini o'zgarishiga, ba'zi hayvon turlarini butunlay
yo'qolib ketishiga sabab bo'lgan. Ayniqsa feodalizm va kapitalizm jamiyatida
kishilar hayvonlardan go'sht, jun, teri va boshqa narsalar tayyorlashdan tashqari,
ulardan hordiq chiqarish, ko'ngil ochish, musobaqalashish maqsadida ko'plab
vahshiylarcha qirib yuborganlar. Shu sabali tarixiy davrlar mobaynida sut
emizuvchilarning 120 turi yo'q qilingan bo'lsa, shuning 33 turi XVII asrgacha
bo'lgan davrda, 40 turi XVIIXIX asrlar mobaynida, 47 turi XX asrda yo'q qilingan.
Qadimgi Rimda imperator Titning ko'nglini ochishi, hordiq chiqarishi va
musobaqaga o'tkazish uchun har kuni 8000 ga yaqin hayvon o'ldirilgan. Bunday
hodisalar G'arbiy Yevropadagi va Rossiyadagi podsho xonadonlarida ham bo'lib,
juda ko'p qimmatli hayvonlar hayvonlar yo'q qilib yuborilgan.
Insonlar o'zining hayvonlarga bevosita ta'sirida ularning geografik
joylashinini va arealini o'zgarishiga ham sababchi bo'ladi. Chunki kishilar foydali
hayvonlar miqdorini ko'paytirishi yoki ov qili orqali hamda zararkunadalariga
qarshi kurashib, hayvonlar miqdorini kamaytiradi. Ba'zan foydali hayvonlarni
hamda zarakunada hasharotlarga qarshi kurashuvchi hayvon turlarini boshqa
joylarga olib borib tarqatadi, ya'ni introduksiyalaydi. Natijada ba'zi materik va
mamlakatlarda hayvonlarning yangi turlarini odamlar olib borib, o'sha joylarga
tarqatadi, oqibatda ularning ba'zilari o'sha sharoitga moslashib, ko'payib ketsa, ba'zi
turlari qirilib ketadi. Bu insonning hayvonlarga ko'rsatayotgan ham salbiy, ham
ijobiy ta'siridir.
Hayvonlar sonining kamayib, kasallanishiga yana pestisidlarning ishlatilishi
ham ta'sir etadi. Chunki zaharli ximikatlar ozuqa zanjiri orqali bir organizmdan

ikkinchi organizmga o'tadi. AQShda o'rmonlarga zarar keltiruvchi hasharotlarga
qarshi qarshi DDT preparati ishlatilgan. Ishlatilgan DDTni bir qismi erga tushib
yomg'ir chuvalchangiga, chuvalchangdan esa sayyor qorayaloqlarga (ular
chuvalchangni eydi) o'tib, zharlanib, oradan 21 kun o'tgach, o'sha qushlarning 88%i
nobud bo'lgan.
Insonlarning bevosita va bilvosita ta'sirida suv havzasida yashovchi
hayvonlar dunyosida ham salbiy o'zgarishlar yuz bergan. Ayniqsa, hozir kitlarning
soni kamaygan. Bunga asosiy sabab ularni yog'i va go'shti uchun ko'plab tutishdir.
Ma'lumotlarga ko'ra 1920 yili dunyo bo'yicha 11369 ta kit ovlangan bo'lsa, 1965
yilga kelib 64680 ta kit ushlangan. Natijada, biskay, yapon, qutbiy, silliq, kulrang
va grelandiya kitlari deyarli yo'q qilingan, ko'k kit va finvalarning soni juda
kamayib ketdi. Shu tufayli hozir halqaro kelishuvga ko'ra kit ovlash tartibga
solingan.
O'zbekiston hududida hayvonot olami qanchalik muhofaza qilinmasin va
ularning ko'payishiga sharoit yaratib berilmasin goho ularni pinhoniy ov qiladigan
shaxslar uchrab turadi.
O'zbekiston hayvonot olamining turlari ko'p va ular rang-barangdir.
Respublikamiz hududida 650 dan ortiq umurtqali hayvon namunalari mavjud
bo'lib, shu jumladan 79 baliq turi, 3 ta amfibiy, 57 sudralib yuruvchilar, 410 turdan
ziyod qushlar va 99 sut emizuvchilar yashaydi.
Ma'lumotlarga qaraganda, keyingi o'ttiz yil ichida O'zbekiston hududida
Mirzacho'l, Qarshi cho'li, Surxon-Sherobod cho'li, Farg'ona vodiysining markaziy
qismlari o'zlashtirilgan. Tyanshan hamda Pomir-Oloy g'arbiy sarhadlaridagi adirlar
intensiv ravishda o'zlashtirilmoqda. Bu o'z navbatida sahro-cho'l muhitidagi
yashaydigan bir qator jonivorlarning, jumladan, jayron, go'zal tuvaloq kabi noyob
zotlarning kamayib ketishiga sabab yo qolmoqda. ʻ

2.2 . Hayvonlarni himoya qilish chora – tadbirlari
Hayvonlarni muhofaza qilib, ularning tabiatdagi muvozanatini saqlab qolish,
turi va miqdori kamayib ketayotgan hayvonlarni qayta ko'paytirish uchun qo'yidagi
chora-tadbirlarni amalga oshirish kerak:
1. Ovchilik va baliq ovlashni tartiga solish – bu hayvonlarni muhofaza
qilish, ulardan oqilona foydalanish va takror ishlab chiqarishdagi eng muhim
tadbirlardan biridir.
2. Qo'riqxona va zakazniklar – turi va soni kamayib
ketayotganhayvonlarni muhofaza qilish va qayta tiklashda juda katta rol o'ynaydi.
Chunki qo'riqxonalarda ma'lum tabiiy maydonlarda tabiat komponentlarini, asosan
hayvonlarni tabiiy holicha saqlab qolinadi yoki insonning ta'siri natijasida turi va
soni kamayib ketgan hamda ketayotgan hayvonlar (tuvaloq, suvsar, qunduz, los,
zubr, xongul bug'usi, sayg'oq, chipor bug'u, qulon va b.q.) ko'paytirilib, so'ngra
boshqa joylarga tarqatiladi. Bulardan tashqari qo'riqxonalarda noyob hayvonlarni
seleksiyasi yaxshilanadi, yashash sharoitlari va biologiyasi o'rganiladi, biotexnik
tadbirlar amalga oshirilib, ularga qo'shimcha ravishda qishda ozuqa tayyorlanadi,
in va uya qo'yishlari uchun joylar ajratiladi, ov qilish taqiqlanadi va oqibatda
hayvonlar tez ko'payib, qayta tiklanadi.
3. Hayvonlar yashaydigan joylarning ekologik sharoitini yaxshilash
hayvonlarni muhofaza qilishning muhim choralaridan biridir. Hayvonlar
yashaydigan joyning ekologik sharoitini yaxshilashning eng muhim yo'li bk
biotexnik tadbirlardir. Biotexnik tadbirlarga qo'yidagi ishlar kiradi: qishloq xo'jalik
ishlarida, o'rmonlarni kesishda, hayvonlaruchun ozuqa va muhofaza bo'ladigan
maydonlarni qoldirish; hayvon va qushlar yashaydigan joyi va uyalarning atrofiga
o'simliklardan himoya qilish polosasini tashkil etish va yangi yashaydigan joylar,
uyalar qurish.

4. Qishloq xo'jalik ishlab chiqarishida erlardan foydalanish jarayonidan
hayvonlar uchun tabiiy fitosenozlar qoldirish ham ularni muhofazasiga qaratilgan
chora-tadbirlardir. Ko'pgina mamlakatlar, jumladan, Germaniya, Polsha kabi
davlatlarning tajribalari shuni ko'rsatadiki, qishloq xo'jaligida foydalanilayotgan
erlar (madaniy landshaftlar) orasida hayvonlarni yashashi uchun tabiiy
fitosenozlarni – to'qayzorlar, o'tloqlar va o'rmonlarni saqlab qhamda zovurlar,
jarlar, kanal va ariqlar atrofida o'rmon polosalari tashkil etish muhim ahamiyatga
ega.
5. Hayvonlarni tabiiy ofatlardan saqlash. Bunda suv toshqini, jala,
bo'ron, qo'rg'oqchil va qattiq sovuq bo'lganda Hayvonlarga yordam ko'rsatiladi.
6. Hayvonlarni akklimatizasiya va reakklimatizasiya qilish – ularni
muhofaza qilib, qayta tiklashda juda katta rol o'ynaydi.
Akklimatizasiya (iqlimlashtirish) – ma'lum bir hayvon turining yangi tabiiy
sharoitga, xususan yangi iqlimga, ya'ni yangi hayot sharoitiga moslashishdir.
Reakklimatizasiya – qayta iqlimlashtirish bo'lib, o'tmishdama'lum regionda
ko'plab yashagan, so'ngra noyob bo'lib qolgan hayvonlarni ko'paytirib, o'sha
territoriyaga qayta moslashishdir.
III-BOB. ‘’HAYVONOT DUNYOSINI MUHOFAZA QILISH VA UNDAN
FOYDALANISH TO’G’RISIDA’’GI O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
QONUNI
O zbekiston Respublikasida hayvonlarni muhofaza qilish va ularniʻ
asrabavaylash sohasida , ularni kelgusi avlodlarga yetkazish borasida bir qator
ishlar olib borilgan va borilmoqda . Ulardan biri sifatida misol qilib “ Hayvonot
dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to g risida “ gi qonunini keltirib
ʻ ʻ

o tamiz. Bu qonun ʻ Qonunchilik palatasi tomonidan 2016-yil 21-iyulda qabul
qilingan
Senat tomonidan 2016-yil 24-avgustda ma’qullangan bo lib , 2019- yili 9-
ʻ
yanvarda qayta o zgartirishlar kiritilgan va tuzatishlar olib borilgan. Qonun 53- ta
ʻ
moddadan iborat bo lib , quyida uning ba zi moddalariga to xtalib o tamiz .
ʻ ʼ ʻ ʻ
“ 3-modda. Asosiy tushunchalar
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
yovvoyi hayvonlar — quruqlikda, suvda, atmosferada va tuproqda
yashaydigan, xonakilashtirilmagan umurtqasizlar, baliqlar, ham quruqlikda, ham
suvda yashovchi hayvonlar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar;
yovvoyi hayvonlarning yashash faoliyati mahsulotlari — yovvoyi
hayvonlarning yashash faoliyati natijasida hosil bo‘lgan asal, yog‘, go‘sht, sut,
tuxum, mum, uvuldiriq, zahar, safro, mo‘yna, shoxlar, patlar, terilar va boshqa
mahsulotlar; zoologiya kolleksiyasi — yovvoyi hayvonlarning ilmiy, madaniy-
ma’rifiy, o‘quv-tarbiyaviy va estetik ahamiyatga molik jonsiz eksponatlarining
tizimlashtirilgan to‘plami (yovvoyi hayvonlar tulumlarining va yashash faoliyati
mahsulotlarining namunalari), shuningdek yarim erkin sharoitda, sun’iy yaratilgan
yashash muhitida yoki tutqunlikda (tabiiy pitomniklarda, hayvonot bog‘larida,
sirklarda, terrariumlarda, akvariumlarda va boshqa joylarda) saqlanayotgan
yovvoyi hayvonlarning tirik kolleksiyalari;
hayvonot dunyosi — O‘zbekiston Respublikasi hududida doimiy yoki
vaqtincha yashayotgan barcha turdagi yovvoyi hayvonlar majmui; hayvonot
dunyosini muhofaza qilish — yovvoyi hayvonlarning barqaror yashash
sharoitlarini ta’minlashga, ularning tabiiy galalari va populatsiyalarini saqlab
qolishga, ularning yo‘q qilib yuborilishining yoki ularga boshqacha zararli ta’sir
ko‘rsatilishining oldini olishga qaratilgan faoliyat;
hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish
bo‘yicha biotexnik tadbirlar — yovvoyi hayvonlarni saqlab qolish, tiklash va

takror ko‘paytirishga, ularning yashash muhitini, urchish joylari va ko‘chib o‘tish
yo‘llarini saqlab qolishga, ov qilish va baliq ovlash joylari mahsuldorligini
oshirishga qaratilgan, ilmiy asoslangan tadbirlar majmui.
4-modda. Hayvonot dunyosiga nisbatan mulkchilik
Hayvonot dunyosi umummilliy boylik bo‘lib, undan oqilona foydalanish
lozim va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi.
Tabiiy erkinlik holatida yashayotgan, shuningdek tabiiy yashash muhitiga
chiqarib yuborilgan yovvoyi hayvonlar davlat mulkidir.
Yarim erkin sharoitda, sun’iy yaratilgan yashash muhitida yoki tutqunlikda
saqlanayotgan va (yoki) yetishtirilgan yovvoyi hayvonlar yuridik yoki jismoniy
shaxsning mulki bo‘lishi mumkin.
5-modda. Hayvonot dunyosi obyektlari
Hayvonot dunyosi obyektlari quyidagilardan iborat:
yovvoyi hayvonlar; yovvoyi hayvonlarning yashash
faoliyati mahsulotlari; zoologiya kolleksiyalari.
6-modda. Hayvonot dunyosi obyektlaridan foydalanuvchilar
Yuridik va jismoniy shaxslar hayvonot dunyosi obyektlaridan
foydalanuvchilar bo‘lishi mumkin.
Hayvonot dunyosi obyektlaridan foydalanuvchilar hayvonot dunyosi
obyektlaridan foydalanish borasida o‘zlariga tegishli bo‘lgan huquqni qonun
hujjatlarida belgilangan shartlarda va tartibda amalga oshiradi.
13-modda. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining
hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanishni
ta’minlashda ishtirok etishi
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi:

Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi
davlat dasturlarini hamda boshqa dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda
ishtirok etadi;
Hayvonot dunyosi obyektlarining davlat hisobini va ulardan foydalanish
hajmlarining hisobini belgilangan tartibda yuritadi;
Hayvonot dunyosi obyektlarining davlat kadastri va O‘zbekiston
Respublikasi Qizil kitobi yuritilishini ilmiy jihatdan ta’minlashni amalga oshiradi;
Ushbu Qonunda nazarda tutilgan hollarda hayvonot dunyosini muhofaza
qilish va undan foydalanish sohasida xulosalar beradi;
Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi ilmiy
yo‘nalishlarni belgilaydi, ilmiy tadqiqotlar dasturlarini ishlab chiqadi va amalga
oshiradi.
3-bob. Hayvonot dunyosini muhofaza qilish
15-modda. Hayvonot dunyosini muhofaza qilishga doir chora-tadbirlar
Hayvonot dunyosini muhofaza qilish:
hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasidagi
qoidalar, normalar va normativlarni belgilash; hayvonot dunyosi obyektlaridan
foydalanishda cheklovlar va taqiqlar
belgilash;
hayvonot dunyosi obyektlaridan maxsus foydalanish huquqini to‘xtatib
turish, tugatish, bekor qilish;
hayvonot dunyosi obyektlaridan o‘zboshimchalik bilan foydalanishning va
ulardan foydalanish borasida belgilangan tartibni boshqacha buzishlarning oldini
olish;
yovvoyi hayvonlarning yashash muhiti, urchish joylari va ko‘chib o‘tish

yo‘llari muhofaza qilinishini tashkil etish; kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida
turgan yovvoyi hayvonlar turlarini
O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritish; xo‘jalik faoliyatini va boshqa
faoliyatni amalga oshirish, transport vositalaridan foydalanish chog‘ida yovvoyi
hayvonlar nobud bo‘lishining oldini
olish; muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish va rivojlantirish; kamyob
va yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan yovvoyi hayvonlar turlarini
tutqunlikda ko‘paytirish; yovvoyi hayvonlar kasallikka chalinganda, ularning tabiiy
ofatlar va boshqa
sabablar oqibatida nobud bo‘lishi xavfi tug‘ilganda ularga yordam berish; hayvonot
dunyosi obyektlarini davlat hisobiga olish va ulardan foydalanish
hajmlarini hisobga olish; hayvonot dunyosi obyektlarining davlat kadastrini
yuritish va hayvonot
dunyosi monitoringini amalga oshirish; hayvonot dunyosini muhofaza qilish va
undan foydalanish sohasida
nazoratni amalga oshirish;
hayvonot dunyosi obyektlarini O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish va
O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqishni tartibga solish; hayvonot dunyosini
muhofaza qilish va undan foydalanish sohasida ilmiy
tadqiqotlarni tashkil etish hamda o‘tkazish;
hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish sohasida davlat
ekologik ekspertizasini o‘tkazish; hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan
oqilona foydalanish bo‘yicha
biotexnik va boshqa tadbirlar o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi.

Xulosa qilib aytadigan bo lsak , bu qonun yurtimizda amalga oshirilayotganʻ
keng ko lamli ishlarning bir ko rinishi hisoblanadi . Yuqorida qonunning ba zi bir
ʻ ʻ ʼ
moddalari berildi . Unda hayvonlarni muhofazasiga oid eng asosiy tushunchalar
( 3- moddasi ) yovvoyi hayvonlar, yovvoyi hayvonlarni muhofaza qilish , yovvoyi
hayvonlarning yashash faoliyati mahsulotlari, hayvonot dunyosi, hayvonot
dunyosini muhofaza qilish shular jumlasidandir. . Qonunning keyingi bandlarida
hayvonlardan foydalanish shartlari va ovchilik bilan bog liq masalalarga alohida
ʻ
e tibor qaratilgan. Shuningdek qonunda O zbekiston Respublikasi Fanlar
ʼ ʻ
akademiyasining hayvonlar va ularni muhofaza qilish va saqlashda qanday
ahamiyatga ega ekanligini , hayvonlardan kolleksiya yig ish, ular ustida ilmiy
ʻ
izlanishlar olib borish bo yicha haq huquqlari yoritib o tilgan. Bundan tashqari ,
ʻ ʻ
hayvonlarni muhofaza qilish va ularni saqlashda tashkil etiladigan qo riqxonalar ,
ʻ
milliy bog , zakazniklarni tashkil etish bo yicha ham bir qator to xtab o tilgan.
ʻ ʻ ʻ ʻ

Izoh : Zarafshon qo riqxonasi va undagi kiyiklar.
ʻ
IV-BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QIZIL KITOBI
1948-yilda tashkil etilgan Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro
ittifoqi kamyob va yo qolib ketish xavfida bo lgan o simlik va hayvon turlarining
ʻ ʻ ʻ
ro yxatini tuzish g oyasini amalga oshirishga kirishdi. Turlarni saqlab qolish
ʻ ʻ

bo yicha maxsus xalqaro komissiya tuzilib, 1966-yildan boshlab boshqa tabiatniʻ
muhofaza qilish tashkilotlari bilan hamkorlikda xalqaro Qizil kitobning dunyo va
alohida mintaqalar florasiga bag ishlangan nashrlar chop etila boshlandi.
ʻ
O zbekistonning noyob va kamayib borayotgan o simlik va hayvonlari
ʻ ʻ
to g risidagi dastlabki ma lumotlar 1974-yil ta sis etilgan Qizil kitobda o z aksini
ʻ ʻ ʼ ʼ ʻ
topgan. O zbekiston Qizil kitobi 1978 da ta sis etildi. Birinchi marta O zbekiston
ʻ ʼ ʻ
Qizil kitobining faunaga bag ishlangan qismi 1983-yil nashrdan chiqdi. Unga
ʻ
umurtqali hayvonlar (baliqlar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sut emizuvchilar) ning
63 turi kiritilgan edi. O simliklar olamining kamyob, yo qolib ketish xavfida
ʻ ʻ
bo lgan 163 turi haqida ilk bor mukammal ma lumotlar 1984-yil bosmadan
ʻ ʼ
chiqqan Qizil kitobda keltirilgan. Qizil kitob — davriy nashr hisoblanadi. Unga
kiritiladigan o simlik va hayvon turlari Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi
ʻ
taklif etgan tasnifga binoan 4 guruhga ajratiladi:
1) yo qolgan yoki yo qolish arafasida turgan (jiddiy muhofaza talab etuvchi) turlar;
ʻ ʻ
2) yo qolib borayotgan (areali va soni kun sayin kamayib borayotgan, maxsus
ʻ
muhofazaga muhtoj) turlar;
3) kamyob, bevosita yo qolish xavfi bo lmasada, kichik maydonlarda kamdankam
ʻ ʻ
uchraydigan (muhofazaga muhtoj) turlar;
4) muayyan vaqt davomida soni va tarqalgan maydonlar tabiiy sabablarga ko ra
ʻ
yoki inson ta sirida qisqarib borayotgan (sonini nazorat qilib turish talab
ʼ
qilinadigan) turlar.
Qizil kitobga, unga kirgan turlar maqomining o zgarishi, maxsus muhofaza
ʻ
choralari tufayli ba zi turlar sonining tiklanishi, aksincha, yashash sharoitining
ʼ
o zgarishi va boshqalar omillar ta sirida sonining kamayishi natijasida boshqa
ʻ ʼ
toifaga o tkazilishini yoritish maqsadida qayta nashr etiladi. O zbekiston
ʻ ʻ
florasining yo qolib ketish xavfi ostida turgan 301 turining hozirgi holatini
ʻ

tavsiflaydigan Qizil kitob 1998-yil da qayta bosmadan chiqdi. Keyingi yillarda
O zbekiston faunasi turlari maqomini baholashga imkon beruvchi ma lumotlarʻ ʼ
to planib, yangi Qizil kitob 2003-yilda chop etildi. Qizil kitobning so nggi nashriga
ʻ ʻ
sut emizuvchilarning — 24, qushlarning — 51, sudralib yuruvchilarning — 16,
baliqlarning — 18, halqali chuvalchanglarning — 3, mollyuskalarning — 15,
bo g imoyoqlilarning — 62 turi va kenja turi kiritilgan.
ʻ ʻ O zbekiston faunasi va ʻ
florasining ba zi turlari Xalqaro Qizil kitobda ham o z aksini topgan. Unda har bir
ʼ ʻ
tur uchun alohida sahifa ajratilgan bo lib, unda mazkur o simlik yoki hayvon
ʻ ʻ
turining o zbekcha, ruscha, lotincha (ilmiy) nomlari, ularning sistematik o rni,
ʻ ʻ
qisqacha morfologik tavsifi, tarqalishi, yashash muhiti, tabiatdagi soni, ko payishi,
ʻ
areali va sonining o zgarishi sabablari, muhofaza qilish choralari va boshqalar
ʻ
bayon etilgan.
Qizil kitobga kiritiladigan hayvon va o simlik turlari bo yicha taklifni ilmiy
ʻ ʻ
tekshirish muassasalari, davlat va jamoat tashkilotlari, ayrim olimlar tavsiya qilishi
mumkin. Muhofaza qilinishi natijasida o z arealini qaytadan tiklagan va yo qolib
ʻ ʻ
ketish xavfi tug ilmaydigan o simlik va hayvon turlari Qizil kitobdan chiqariladi.
ʻ ʻ
Qizil kitobga kiritilgan turlar davlat qonuni asosida muhofaza qilinadi; uni buzgan
yuridik va jismoniy shaxslar qonunga muvofiq javobgarlikka tortiladi.

O zbekiston Respublikasi Qizil kitobi.
ʻ

O zbekiston Respublikasi Qizil kitobini yuritish bo yicha bir qator qonun vaʻ ʻ
qarorlar mavjud bo lib , ulardan biri O zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza
ʻ ʻ
qilish davlat qo mitasining qarori. O zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi
ʻ ʻ
tomonidan 2016-yil 26 -: iyulda ro yxatdan o tkazilgan . U quyidagi bandlardan
ʻ ʻ
iborat :. “ 1-bob. Umumiy qoidalar
1. Qizil kitob O‘zbekiston Respublikasi hududida doimo yoki vaqtincha,
quruqlikda, suvda, atmosferada yoki tuproqda tabiiy erkinlik holatida yashaydigan
hayvonlar (umurtqali va umurtqasiz hayvonlar) hamda tabiiy muhitda o‘sadigan
o‘simliklar (yuqori va tuban o‘simliklar), shuningdek qo‘ziqorinlarning (bundan
buyon matnda hayvonlar va o‘simliklar deb yuritiladi) kamyob va yo‘qolib ketish
xavfi ostidagi turlari (kenja turlari) ro‘yxati, ularning holati va ularni muhofaza
qilish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar majmui hisoblanadi.
2. Qizil kitobga kiritilgan hayvonlar va o‘simliklar turlarining (kenja
turlari) nobud bo‘lishi, miqdori kamayib ketishi yoki ularning yashash muhiti
buzilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan xatti-harakatlarga yo‘l qo‘yilmaydi.
3. Qizil kitob unga kiritilgan hayvon va o‘simliklarning kamyob va
yo‘qolib ketish xavfi ostidagi turlarini (kenja turlarini) muhofaza qilish, saqlash,
tiklash va takror yetishtirishga qaratilgan dasturlar (harakat rejalar)ni ishlab chiqish
va amalga oshirish uchun asos bo‘lib hisoblanadi.
4. Qizil kitobni yuritish bo‘yicha ishlar O‘zbekiston Respublikasi
Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi Hayvonot va o‘simlik dunyosini
muhofaza qilish va undan foydalanish respublika davlat inspeksiyasining
budjetdan tashqari jamg‘arma mablag‘lari hamda O‘zbekiston Respublikasi
Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi huzuridagi Tabiatni muhofaza qilish
respublika jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladi.
2-bob. Qizil kitobning tuzilishi
5. Qizil kitob ikki tomdan iborat bo‘ladi.

6. Birinchi tom “O‘simliklar va qo‘ziqorinlar” deb nomlanib, ikki
bo‘limdan — tomirli o‘simliklarga oid hamda qo‘ziqorinlarga oid bo‘limlardan
iborat bo‘ladi.
7. Ikkinchi tom “Hayvonlar” deb nomlanib, oltita bo‘limdan —
umurtqasizlar, baliqlar, quruqlik, hamda suvda yashaydiganlar va sudralib
yuruvchilar, qushlar hamda sut emizuvchilar bo‘limlaridan iborat bo‘ladi.
Bo‘limlar Qizil kitobga kiritilgan hayvonlar va o‘simliklar turlari (kenja
turlari) soniga qarab, ularning sinflari, turkumlari, oilalari va zotlari bo‘yicha
kichik bo‘limlarga bo‘linishi mumkin.
8. Har bir bo‘limda (kichik bo‘limda) Qizil kitobga kiritilgan hayvonlar
va o‘simliklar turining (kenja turining) ta’rifi hamda tavsifi ko‘rsatilib, turlar
bo‘yicha alohida-alohida tizimli tartibda joylashtiriladi.
Bo‘limda (kichik bo‘limda) hayvonlar va o‘simliklar turining (kenja
turining):
nomi (lotin, o‘zbek, ingliz va rus tillarida);
maqomi (yo‘qolib ketish xavfi toifasi);
tasviri;
O‘zbekiston Respublikasida va dunyoda tarqalganligi haqida ma’lumotlar;
yashash (o‘sish) joyi va tarzi, asosiy limitlashtiruvchi omillari hamda
arealining (yashash hududi) o‘zgarishi sabablari; soni
va uning o‘zgarishga moyilligi;
muhofaza qilinishiga doir qabul qilingan va zaruriy chora-tadbirlar; sun’iy
ko‘paytirilishi imkoniyatlari haqida ma’lumotlar ko‘rsatiladi.
9. Qizil kitobga uning mazmun-mohiyatini yorituvchi qo‘shimcha
materiallar uning ilovasi sifatida rasmiylashtirilish mumkin.

3-bob. Qizil kitobni yuritish
10. Qizil kitobni yuritish O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi,
O‘zbekiston milliy universiteti, O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi
vazirligi huzuridagi O‘rmon xo‘jaligi bosh boshqarmasi ishtirokida O‘zbekiston
Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi tomonidan amalga
oshiriladi.
11. Qizil kitob vaqti-vaqti bilan yangilab boriladigan ma’lumotlar bazasi
sifatida elektron shaklda yuritiladi va keyinchalik ilmiy-ommabop nashr sifatida
chop etiladi.
Qizil kitobning elektron shakli O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni
muhofaza qilish davlat qo‘mitasining rasmiy veb-saytida joylashtiriladi.
12. Qizil kitobni yuritish quyidagi asosiy chora-tadbirlarni o‘z ichiga
oladi:
hayvonot dunyosini hamda o‘simlik dunyosi obyektlarining davlat kadastri
va davlat hisobi; hayvonlar va o‘simliklar holatining davlat monitoringi; hayvonlar
va o‘simliklarning kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostidagi
turlari (kenja turlari) bo‘yicha ma’lumotlar bazasini yuritish;
hayvonlar va o‘simliklarning kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostidagi
turlarining (kenja turlarining) holatini tahlil qilish;
hayvonlar va o‘simliklarning kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostidagi
turlarining (kenja turlarining) maqomini baholash;
hayvonlar va o‘simliklarning kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostidagi
turlarini (kenja turlarini) Qizil kitobga kiritish;
hayvonlar va o‘simliklarning kamyob yoki yo‘qolib ketish xavfi ostida
bo‘lmagan turlarni (kenja turlarini) Qizil kitobdan chiqarish;
Qizil kitobning nashr etilishini ta’minlash.

13. Hayvonot dunyosi hamda o‘simlik dunyosi obyektlarining davlat
kadastri va ularning hisobi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 5-sentabrdagi 343-
son bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasi o‘simlik dunyosi obyektlarining
davlat kadastrini yuritish tartibi to‘g‘risidagi nizom h amda O‘zbekiston
Respublikasi hayvonot dunyosining davlat kadastrini yuritish tartibi to‘g‘risidagi
nizomga m uvofiq amalga oshiriladi.
14. Hayvonlar va o‘simliklar holatining davlat monitoringi Vazirlar
Mahkamasining 2002-yil 3-apreldagi 111-son qarori bilan tasdiqlangan
O‘zbekiston
Respublikasida atrof tabiiy muhitning davlat monitoringi to‘g‘risidagi nizomga
m uvofiq amalga oshiriladi.
15. Hayvonlar va o‘simliklarning kamyob va yo‘qolib ketish xavfi
ostidagi turlari (kenja turlari) bo‘yicha ma’lumotlar bazasi O‘zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasining ma’lumotlari asosida O‘zbekiston
Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi tomonidan yuritiladi.
16. Hayvonlar va o‘simliklar turlarining (kenja turlarining) holatini tahlil
qilish va ularni Qizil kitobga kiritish yoki undan chiqarish haqidagi tavsiyalarni
ishlab chiqish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil
9martdagi 109-son “O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobi” to‘g‘risida”gi
qaroriga a sosan tuzilgan O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat
qo‘mitasi huzuridagi “O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobi”ni yuritish
bo‘yicha idoralararo komissiya tomonidan amalga oshiriladi.
“O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobi”ni yuritish bo‘yicha idoralararo
komissiyasi taqdimi bo‘yicha hayvonlar va o‘simliklarni Qizil kitobga kiritish yoki
undan chiqarish to‘g‘risidagi qaror O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza
qilish davlat qo‘mitasi va O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tomonidan
boshqa manfaatdor tashkilotlar bilan kelishilgan holda qabul qilinadi.
17. Qizil kitobga hayvonlar va o‘simliklarning
(akklimatizantlar

(iqlimlashtirilganlar) bundan mustasno) kamyob va yo‘qolib ketish xavfi ostidagi
turlari (kenja turlari) kiritiladi.
18. Hayvonlar va o‘simliklarning turlari (kenja turlari):
tarqalishi cheklanganda yoki soni kamligida;
10 yil yoki davomiyligi bo‘yicha 10 yildan ko‘proq bo‘lganda uch avlod
davomida har yili ularning soni va (yoki) areali (o‘simlik yoki hayvonlarning biror
bir turi tarqalgan joylar) qisqarganda;
Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqining (International Union for
Conservation of Nature) Qizil ro‘yxatiga kiritilganda ular kamyob va yo‘qolib
ketish xavfi ostidagi hayvonlar va o‘simliklar turlari (kenja turlari) deb e’tirof
etiladi.
19. Hayvonlar va o‘simliklar turlari (kenja turlari va populatsiyalari)
ularning soni qayta tiklanganda va genofondi saqlanishiga xavf tug‘dirmaydigan
darajagacha ko‘payganda, yashash hamda o‘sish sharoiti tiklanganda, ular Qizil
kitobdan chiqariladi.
20. Zarurat bo‘lganda, Qizil kitobga kiritiladigan hayvonlar
va
o‘simliklarning har bir turi (kenja turi) “tur” taksonomik (turlar tizimi) darajasidan
quyi darajasi ham belgilanishi mumkin.
21. Qizil kitobga kiritilayotgan hayvonlar va o‘simliklar turlarining (kenja
turlarining) maqomi Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqining (International
Union for Conservation of Nature) Qizil ro‘yxatida nazarda tutilgan toifalar va
mezonlariga asosan ularning yo‘qolib ketish xavfi darajasiga qarab quyidagicha
toifalanadi:
yo‘q bo‘lib ketgan; tabiatda yo‘q bo‘lib
ketgan; butunlay yo‘q bo‘lib ketish

arafasida turgan; yo‘q bo‘lib ketayotgan;
zaif, qisqarib borayotgan; zaifga yaqin;
xavotir tug‘dirmaydigan; ma’lumotlar
(yetarli bo‘lmaganlar) yetishmaslik.”
Xulosa qilib aytganda , O zbekiston Respublikasida hayvonlarni muhofaza qilishgaʻ
katta e tibor berilmoqda , bu qonun ham shunga bir misol bo ladi , Bu qonunda
ʼ ʻ
Qizil kitobga hayvonlarni qanday vaqtda ro yxatga olish va ularni kitobga kiritish
ʻ
Qizil kitobini yuritish , Qizil kitobini tuzish haqida qonun doirasida aytib o tilgan
ʻ

Xulosa.
So ngi so z o rnida aytish joizki tabiatni asrash har birimizning insoniy
ʻ ʻ ʻ
burchimizdir. Turlarning yo'q bo'lib ketishi haqiqatan ham jiddiy muammo bo'lib,
uning asosiy natijasi tabiiy muvozanatning buzilishi bo'ladi. Har bir tirik mavjudot
noyob va qimmatlidir va insoniyatning maqsadi tabiatning ajoyib mavjudotlari
hayotini saqlab qolish va uni butun sayyora bilan birga yo'q qilish emas. Bu
yaqinlashib kelayotgan ofatdan qanchalik yuz o'girmasin, Yerning har bir
aholisining shaxsiy mas'uliyati. Hayvonlarning yo'q bo'lib ketishi kabi ekologik
muammo har birimizga ta'sir qiladi.Tabiatni muhofaza qilish qanchalik
muhimligini hamma biladi. Ammo ba'zida u mavhum narsadan shaxsiy narsaga

aylanadi. Qishloq xo'jaligi faoliyati, o'rmonlarni kesish, rivojlanish - bu o'simlik va
hayvonlarning hayotiga ta'sir qiladi. Yashash joylari kamayib bormoqda,
populyatsiyalar ajralib chiqmoqda, yovvoyi hayvonlar va o'simliklar oddiygina
yashash joyiga ega emas ... Ko'p turlar o'zgaruvchan sharoitlarga va odamlarga
yaqinlikka moslasha olmaydi. Shaharlarning kengayishi bilan yovvoyi flora va
fauna o'rnini sinantrop turlar egallaydi. Va ular o'rnatilgan ekotizimlarga ham
aralashadilar. Yirtqich itlar yovvoyi hayvonlarni ovlaydi va mushuklar ko'pincha
qushlarning noyob turlarini yo'q qiladi.
Muvaffaqiyatsiz qonun qoidalar joriy etish ham butun ekotizimning qulashiga
olib kelishi mumkin. Odamlar tomonidan kiritilgan o'simliklar va hayvonlar ba'zan
mahalliy turlarni keskin ravishda siqib chiqaradi.Tabiatga aralashuv cheklangan,
oqilona va qat'iy tartibga solinishi kerak.
Mumkin choralar:
• brakonerlikka qarshi kurash;
• xavfli chiqindilarni kamaytirish uchun yangi ishlab chiqarish usullari;
• usullari Qishloq xo'jaligi ekotizimlarga minimal ta'sir ko'rsatadigan;
• ma'rifat (ayniqsa, Qizil kitobga kiritilgan hayvonlarni ovlamaslik)

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati ʻ
1. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xafsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraaqqiyot kafolatlari. -T.: O'zbekiston, 1997.
2. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. -T.: O'qituvchi, 1991.
3. Novikov Yu.I. Oxrana okrujayuey sredi. –M.: Vishaya shkola, 19987.
4. Egamberdiev R. Ekologiya. –T.: O'zbekiston, 1993.

5. Tursunov X.T. Ekoloiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. –T.: Saodat
RIA, 1997.
6. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. –
T.: Yangi asr avlodi, 2005.
7. To'xtaev A., Xamidov A. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. –
T.: O'qituvchi, 1995.
8. Otaboev Sh., Nabiev M. Inson va biosfera.-T.: O'qituvchi, 1995.
9. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. –Qarshi: Nasaf, 2003.
10.To'xtaev A. Ekologiya.-T.: O'qituvchi, 1998.
11.https://m-eng.ru/uz/plumbing/chto-delaetsya-dlya-zashchityvymirayushchih-
zhivotnyh-kak-sohranit.html
12. https://lex.uz/ru/docs/ - 3029502?ONDATE=09.01.2019 ( Qonunlar haqida
ma lumot olindi) ʼ
13.https://kun.uz/uz/news/2019/04/14/markaziy-osiyoning-yoqolibborayotgani-
10-turdagi-j ( Shu sahifaga oid ma lumotlar va suratlar olindi)
ʼ
14. https://odam.uz/Qiziqarli/ozbekistonni - 10 - ta - nodir - hayvonlari ( Shu sahifaga
oid ma lumotlar va suratlar olindi)
ʼ
15.https://uz.m.wikipedia.org
16. https://lex.uz/ru/docs/ - 3010668 ( Qizil kitobga oid ma lumotlar olindi)
ʼ
17.https://hozir.org/toshkent-davlat-yuridik-instituti-ekologiyahuquqi.html?
page=20
18.http://elib.buxdu.uz/index.php/pages/referatlar-mustaqil-ish-kursishi/item/
14457-hayvonot-olamini-muhofaza-qilish ( 2 – bobga oid ma lumotlar olindi).
ʼ

37

Sotib olish