Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 309.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Iyun 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tabiatshunoslik

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

5 Sotish

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intestitsiyalar va ularning iqtisodiy samaradorligi

Sotib olish
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intestitsiyalar va ularning iqtisodiy samaradorligi MUNDARIJA: KIRISH............................................................................................................. 3 I BOB QISHLOQ XO‘JALIGINING IQTISODIYOTDAGI O‘RNI VA AHAMIYATI.......................................................................... 6 1.1 -§ Qishloq xo‘jaligining respublika iqtisodiyotidagi o‘rni va ahamiyati....................................................................................... 6 1.2- § Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining o‘ziga xos xususiyatlari.............. 13 1.3- § Qishloq xo‘jaligining jahon iqtisodiyotidagi o‘rni va ahamiyati... 16 II BOB. RESPUBLIKA AGROSANOAT MAJMUASI VA UNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI.................................. 23 2.1 -§ Agrosanoat majmuasining zarurligi, maqsad va vazifalari.... 23 2.2- § Agrosanoat majmuining asosiy tarmoqlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari................................................................................... 27 2.3- § Oziq-ovqat va aholi iste’moli mollari majmuasi. Davlatning oziq-ovqat xavfsizligi..................................................................... 34 III BOB. AGROSANOAT MAJMUASIDAGI IQTISODIY ISLOHOTLARNING IQTISODIY-IJTIMOY KO‘RSATGICHLARI................................................................ 39 3.1 -§ Agrosanoat majmuasi tarmoqlar tarkibi o‘rtasidagi munosabatlar va ishlab chiqarishning iqtisodiy ko‘rsatgichlari................................................................................ 39 3.2 -§ Agrosanoat majmuasi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari................................................................................ 44 XULOSA........................................................................................................... 48 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR........................................................ 50 Kirish Mamlakatimiz agrosanoat majmui tarmoqlarida bozor munosabatlarini shakllantirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlar jadal olib borilmoqda. Xususan, qishloq xo’jaligini boshqarish tizimida tub tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshirilib, bozor iqtisodiѐ/ti mexanizmlari va tamoillari joriy etilmoqda. ushbu ijobiy o‘zgarishlar bilan birga yechimini kutayotgan muammolarni hal qilishda iqtisodi ѐ/tni modernizatsiyalash asosida innovatsion faoliyat samaradorligi oshirish muhim ahamiyatga ega. Raqobatni oshirishni zamonaviy shartlaridan biri oziq ovqat mahsulotlari orqali jahon bozoriga chiqishdir. Bunda qaysiki yuqori ishlab chiqarish texnikalaridan, energiya saqlovchi texnologiyalardan keng foydalanuvchi va malakali xodimlar mehnati orqali yuqori mehnat samaradorligiga erishgan qishloq xo‘jalik korxonalariga ega davlatlar yutib chiqmoqdalar. Shu tarzda qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish salohiyati yuqori bo‘lgan davlatlar asosan ishlab chiqarish texnologiyasi hamda kadrlar malakasiga tayanmoqda. Mos ravishda ishlab chiqarish salohiyatining rivojlanish darajasi va ishlab chiqarish munosabatlari o‘rtasidagi mutanosiblik iqtisodi ѐ/t rivojining birlamchi shartidir. Ikkinchisi korxonadagi va mehnat munosabatlaridagi ijtimoiy jihatlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Yuqori malakali kadrlar-ishchilar, mutaxassislar, boshliqlar, ularning keyingi avlodlari ongli ravishda qulay mehnat sharoitlarini va sifatli ijtimoiy infratuzilmani talab qiladilar (madaniyat muassasalari, savdo markazlari, bolalar bog‘chasi, maktab, shifoxona, sport komplekslari va boshq.). Birinchisi kabi ikkinchi shart ham faqat xo‘jalikning optimal o‘lchamlarda tashkil qilinsagina, erishilishi mumkin (ishlab chiqarilgan mahsulot va ishlov beriladigan yerning maydoni bo‘yicha). Katta bo‘lmagan xo‘jalikdagi yuksalish uchun qilingan xarajatlar, zamonaviy uskuna va mashinalardan foydalanish, shuningdek lozim bo‘lgan mutaxassislar va rahbariyatning shtat miqdori ishlab chiqarilgan mahsulot birligiga katta summadan to‘g‘ri keladi. Lekin kichik korxonalarda texnika kiritish va optimal xodimlarni tashkil etish uchun katta mablag‘lar yo‘q. 2 Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligini oshirish qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlab chiqarishni ratsional tashkil etish, fan va texnika taraqqiyoti yutuqlaridan keng foydalanishni, yuqori samara beradigan yangi mashinalar va asbob - uskunalarni, agrotexnika va zootexnika usullarini, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishni yangi metodlarini joriy etishni taqozo qiladi. Qishloq xo‘jalik korxonalarida bunday baho berish milliy iqtisodiyotning samaradorlik mezoni, ya’ni ijtimoiy mehnat unumdorligining oshirish asosida amalga oshiriladi, mehnat unumdorligining oshishi esa ishlab chiqarish hajmini va milliy daromadni o‘stirishda ifodalanadi. Eng samarali usul va metodlarni tanlash va joriy etish uchun ularni oldindan tekshirib ko‘rish, ularga tashkiliy - iqtisodiy jihatdan baho berish talab qilinadi.. Bunga har bir qishloq xo‘jalik korxonasida ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish va mahsulot sifatini yaxshilash, mahsulot birligiga sarflanadigan jonli va buyumlashgan mehnat xarajatlarini qisqartirish, sof daromadni orttirish asosida erishiladi. Bu qoidalarga asosan qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlab chiqarishning yangi usul va metodlari iqtisodiy samaradorligini aniqlash uchun quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi, bir gektar yer hisobiga va bir bosh mol hisobiga olinadigan yuqori sifatli mahsulot miqdori; mehnat unumdorligi; mahsulot tannarxi; sof daromad va rentabellik; kapital mablag‘lar va ularning o‘z o‘rnini koplashi. Mazkur ko‘rsatkichlar bir - biri bilan bog‘langan va bir - birini taqozo qiladi. Mahsulot miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, uning sifati yaxshi bo‘lsa, mehnat unumdorligi yuqori, tannarxi arzon bo‘lsa, sof daromad ko‘p va rentabellik yuqori bo‘lsa, kapital mablag‘lar shuncha kam talab qilinadi va ular tezroq o‘z o‘rnini qoplaydi, yangi usul va metodlarning iqtisodiy samaradorligi shu qadar yuqori bo‘ladi. Agrosanoat majmuida faoliyat kо‘rsatayotgan kichik tadbirkorlik korxonalarining davlat tomonidan qо‘llab-quvvatlagan korxonalar faoliyati ancha yaxshilanib bormoqda. Qolgan sohalar esa davlat tomonidan tо‘la erkinlik va imtiyozlar berilgan holda ularning mustaqil ishlashini rag‘batlantirish lozim. 3 Ularni rag‘batlantirish tashkiliy, huquqiy, iqtisodiy jihatdan makrodarajada va mikrodarajada amalga oshirilishi lozim. Davlat tadbirkorlarning barcha muammolarni, jumladan, mikrodarajada tashkiliy-iqtisodiy masalalariga aralashish bozor iqtisodiyoti qonunlariga tо‘g‘ri kelmaydi. Shuning uchun ularning о‘zaro birlashib harakat qilish mexanizmini shakllantirishda iqtisodiy qо‘llab-quvvatlash lozim. Agrosanoat majmui tarmoqlarida moliyaviy mablag‘lar manbai turlicha, ammo ularning faoliyati bir-biriga bog‘liqdir. Jumladan, infratuzilma sohasida moliyaviy resurslar tugatilgan shirkatlardan qolgan mol-mulk asosida aholiga va fermer hamda dehqon xо‘jaliklariga kо‘rsatilayotgan xizmatlar hisobiga tо‘lanayotgan mablag‘lardan iborat. Qishloq xо‘jalik mahsulolarini qayta ishlovchi korxonalarning moliyaviy manbai sotilgan tayyor mahsulotlardan tushgan mablag‘lar bо‘lib, ular kо‘proq naqd pulga sotilganligi sababli ushbu sohada kichik korxonalar va yakka tartibdagi tadbirkorlik rivojlanish tendensiyasiga ega. Ammo yirik loyihalarni amalga oshirish va faoliyatini kengaytirishga yetmaydi. Qishoq xо‘jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi kichik korxonalar moliyaviy mablag‘i asosan davlat buyurtmasi asosida sotib olinayotgan mahsulotlardan tushgan pul mablag‘laridir. Ushbu sohalarga davlat tomonidan imtiyozli yordam berilayotgan bо‘lsa-da, ular tomonidan kо‘rilayotgan daromad takror ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kamlik qiladi. Bunday holatga barham berishda agrosanoat majmui tarmoqlari о‘z mablag‘larini bosqichma-bosqich birlashtirish orqali hal qilishi mumkin. Buning uchun agrosanoat sohalari majmua tarzida faoliyat kо‘rsatishi va undan о‘z maqsadlari yо‘nalishida foydalanishi maqsadga muvofiq bо‘ladi. Agrar tarmoqda amalga oshirilayotgan islohotlar tarmoq hamda mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga katta hissa qo’shmoqda. Erishilgan natijalar hozirgi o’sib borayotgan talabni to’liq qondira olmaydi. Shuning uchun ham agrar tarmoqda amalga oshirilayotgan “bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish” asosiy ustuvor vazifa ekanligini Prezident 4 tomonidan belgilangan. Eng asosiy ustuvor vazifa mamlakatni modernizasiya qilish va aholiga munosib turmush sharoitini yaratib berishdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ““Raqamli O‘zbekiston — 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2020-yil 5-oktabrdagi PF-6079-son Farmoni hamda “Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2020-yil 28-apreldagi PQ4699-son qaroriga muvofiq, shuningdek, qishloq va suv xo‘jaligida raqamli va geoaxborot texnologiyalaridan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 17 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi agrosanoat majmui va qishloq xo‘jaligida raqamlashtirish tizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 794-sonli Qarorida quyidagi vazifalar belgilab berilgan:  qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlardan, suv resurslaridan samarali foydalanish va ekinlar holatini nazorat qilishning idoraviy va idoralararo axborot tizimlarini joriy etish;  agrosanoat majmuidagi tashkilotlar tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlarni, shu jumladan, davlat xizmatlarini to‘liq elektron shaklga o‘tkazish;  qishloq xo‘jaligi sohasida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish uchun davlat-xususiy sheriklik shartlari asosida maqsadli loyihalarni amalga oshirish;  suv omborlari va irrigatsiya tizimlarida suv resurslaridan foydalanishni “onlayn” rejimida nazorat qilish texnologiyalarini joriy etish;  suv resurslarini boshqarish tizimini takomillashtirish, suvdan foydalanish va suv iste’moli hisobini yuritish hamda ma’lumotlar bazasini shakllantirish;  biznes-startap loyihalarni amalga oshirish va innovatsion faoliyat natijalarini tijoratlashtirish uchun agrar sohadagi tadbirkorlik subyektlariga ko‘maklashish. 5 I BOB. QISHLOQ XO‘JALIGINING IQTISODIYOTDAGI O‘RNI VA AHAMIYATI 1.1. Qishloq xo‘jaligining respublika iqtisodiyotidagi o‘rni va ahamiyati. Mamlakatimiz iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi tarmog‘i muhim ahamiyatga ega. Chunki respublikamiz aholisining 48,4 foizi qishloq joylarda istiqomat qiladi va ularning turmush farovonligi mazkur tarmoq rivoji bilan uzviy bog‘liqdir. Bundan tashqari mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti tarkibida ham qishloq xo‘jaligi tarmog‘i sezilarli salmoqqa ega. Qishloq xo‘jaligi tannog‘i mamlakatimiz agrosanoat majmuasining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, uning quyidagi ahamiyati mavjud: Birinchidan, u aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlaydi. Aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashda mazkur tarmoqning o‘rni beqiyosdir, chunki aholi iste’mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlari asosan qishloq xo‘jaligi tarmog'ida yetishtiriladi. Ikkinchidan, qishloq xo‘jaligi yengil va oziq-ovqat sanoati uchun xom ashyoning asosiy qismini yetkazib beradi. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining rivojlanish darajasi sanoat ushbu sohalarining ishlab chiqarish miqdori va samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mutaxassislaraing hisob-kitoblariga ko‘ra, to‘qimachilik sanoatida barcha moddiy xarajatlaming 40 foizini qishloq xo‘jalik xomashyosi tashkil qilsa, ushbu ko‘rsatkich qand ishlab chiqarish sanoatida 70 foizni, sut va yog‘ mahsulotlari ishlab chiqarishda esa 80 foizga yaqinni tashkil qiladi. Uchinchidan, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi mamlakat og‘ir sanoatining rivojlanish sur’atiga va darajasiga samarali ta’sir ko'rsatadi. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘i yirik miqdorda ishlab chiqarish vositalarini iste’mol qilgani holda, qishloq xo'jalik texnikalari va melioratsiya mashinalari ishlab chiqaruvchilar hamda qishloq xo‘jalik mashinasozligi, kimyo sanoati, ayniqsa mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishga faol ta’sir ko‘rsatadi. Hozirgi vaqtda qishloq xo'jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishga ketadigan moddiy xarajatlarning asosiy qismini 6 sanoat tarmog‘i yetkazib beradigan ishlab chiqarish vositalari tashkil qiladi (YMM, ehtiyot qismlar, mineral o‘g‘it, omuxta yem va boshqalar). To‘rtinchidan, qishloq xo‘jaligi tarmog'i mehnat resurslarini ish bilan ta’minlashda ham katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz aholisining 50 foizga yaqini qishloq joylarda istiqomat qiladi. Aholini ish bilan ta’minlash, ulaming turmush farovonligini oshirish ko‘p jihatdan mazkur tarmoqda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlaming natijalariga bevosita bog‘liqdir. Bu tarmoqda 2000-yilda 3,7 mln. kishi band boigan boiib, u iqtisodiy faol aholining 38 foizini tashkil etgan. Keyingi yillarda qishloq xo'jaligida band boiganlam ing jami mehnat resurslaridagi salmog‘i pasaygan bo'lsada, ushbu tarmoq qishloq aholisini ish bilan ta’minlash va ulaming ftirmush farovonligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Beshinchidan, qishloq xo‘jaligining mamlakat iqtisodiyotidagi roli yana shu bilan aniqlanadiki, u mamlakatning iqtisodiy salohiyatini belgilab bemvchi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda ham sezilarli salmoqqa ega. Bu tarmoqda mamlakat yalpi ichki mahsulotining salmoqli qismi yaratiladi. 2010-yilda mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining 17,5 foizi qishloq xo‘jaligi tarmog'ida yaratilgan. Kelajakda boshqa tarmoqlar izchil rivojlanishi natijasida qishloq xo‘jaliginmg yalpi ichki mahsulotdagi ulushi kamayishi mumkin. Lekin mamlakatimiz iqtisodiyotida mazkur tarmoqning o‘rni va ahamiyati sezilarli darajada qolaveradi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari va ulami qayta ishlash hisobiga olingan mahsulotlar mamlakatimiz jami eksporti tarkibida sezilarli salmoqni egallaydi. Masalan, 2009-yilda mamlakatimiz eksportining 8,6 foizi faqatgina paxta tolasi hissasiga to‘g‘ri kelgan. Mamlakatimiz qishloq xo‘jaligida bozor iqtisodiyoti talablariga mos iqtisodiy munosabatlami shakllantiradigan, huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy hamda ijtimoiy islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilishini ta’minlash imkoniyatini beradigan tadbirlar ishlab chiqilib, izchil amalga oshirilmoqda. 7 Bunda sohaga oid turli dasturlarning qabul qilinib, hayotga tatbiq etilishi ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Natijada qishloq xo'jaligining yuqori sur’atlarda rivojlanishini ta’minlash va shu orqali respublika iqtisodiyotini yuksaltirishga erishilmoqda. O’zbekiston Markaziy Osiyoning qulay xududida joylashgan. Uning hududida azaldan insoniyat uchun nihoyatda kerakli hisoblangan turli xildagi qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarildi. Chunki bu hududda tabiiy-iqlim sharoitlar yetarlidir. Jumladan, Respublikada yillik samarali temperatura 26-30 °C ni tashkil etib, quyoshli soat 3600 dan ortiq bo’lib, bir yilda birnecha marta hosil olish imkonini beradi. O’zbekistonning jami yer maydoni 44.4 mln. gektar (2004 y.) bo’lib, shundan 50,8 foizini turli xildagi qishloq xo’jalik korxonalari, tashkilotlari hamda dehqon xo’jaliklari foydalanadilar: ularning yig’indisi mamlakat qishloq xo’jaligini tashkil etadi. Uning asosiy maqsadi tarmoqda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan mamlakat aholisining iste’mol tovarlariga, qayta ishlash sanoatini esa xomashyoga bo’lgan talablarini qondirishdir. Buning uchun: - aholi birdaniga iste’mol qiladigan sifatli qishloq xo’jalik mahsulotlarini barcha talablarni qondiradigan darajada ishlab chiqarish; -qayta ishlash sanoati korxonalarining qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan talabini qondirishi lozim. Hozirgi davrda, bu tarmoqda aholi iste’mol qilayotgan tovarlarning 95 foizidan ko’prog’i ishlab chiqarilmoqda. Ular o’simlikchilik hamda chorvachilik mahsulotlaridan iboratdir. 2004 yilda O’zbekiston Respublikasi yalpi ichki mahsulotining 26,8 foizi qishloq xo’jaligida yaratilgan. Shu yilda barcha sanoat tarmoqlarida mamlakat yalpi ichki mahsulotining 17,1 foizi, qurilishda esa 4,5 foizi yaratilgan. Raqamlar qishloq xo’jalik tarmog’ining mamlakat iqtisodiyotidagi o’rni ulkan ekanligidan dalolat bermoqda. Shu yilda qishloq xo’jaligida faoliyat ko’rsatayotgan barcha turdagi tadbirkorlar tomonidan 4732,0 mlrd so’mlik yalpi mahsulot yaratilgan. U asosan 3535,4 ming tonna paxta, 6017,1 ming tonna don, 3315,9 ming tonna sabzavot, 846,3 ming tonna meva, 996,3 ming tonna go’sht, 8 4280 ming tonna sut, 674,8 ming dona qorako’l teri, 1860,3 mlrd. dona tuxum va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlaridan tashkil topgan. Barcha turdagi qishloq xo’jalik mahsulotlarni ishlab chiqarishda respublika iqtisodiyotida band bo’lgan mehnat resurslarining 31 foizga yaqini qatnashgan. Lekin Respublika qishloqlarida jami aholining uchdan ikki qismi yashaydi. Ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar 26 mln. gektarga yaqin qishloq xo’jalik yerlaridan olingan, shundan 3695,7 ming gektari ekinzor. Mamlakat dehqonchiligi sug’orishga asoslanganligi uchun katta miqdordagi suv resurslarini talab yetadi. Lekin bu talab ichki suv resurslari bilan atigi 40 foizgagina qondirilmoqda. Bunday hol Amudaryo hamda Sirdaryo xavzalaridan katta miqdordagi suv resurslarini jalb etishni talab yetadi. Hozirgi davrda qishloq xo’jaligida 42-46 mlrd m suv resurslaridan foydalanilmoqda. Tabiatda yer va suv resurslari cheklangan, ular takror ishlab chiqarilmaydigan resurslar hisoblanadi. Shuning uchun ularning har bir gektaridan, m dan tadbirkorlik bilan fan-texnika yutuqlarini joriy etib, yil davomida to’liq va samarali foydalanish lozim. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtirishda sanoat korxonalarida ishlab chiqarilayotgan ko’plab qishloq xo’jalik texnikalari, kimyoviy vositalar, yoqilg’i, yonilg’i, yog’lovchi materiallar va boshqa vositalardan foydalanilmoqda. Masalan, tarmoqda 2004 yilda 78,9 mingga yaqin turli xildagi traktorlar, 22,7 mingtadan ko’proq yuk tashish mashinalari, 4,4 mingtaga yaqin g’alla yig’ishtiradigan, bir mingtaga yaqin paxta teradigan kambayinlar, ko’plab boshqa texnikalardan foydalanilgan. Tarmoq miqyosida yerlarning unumdorligini, ekinlarning esa hosildorligini oshirish maqsadida 332,7 ming tonna mineral o’g’itlardan foydalanilgan. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqilayotgan mahsulotlarni jahon bozoriga chiqarilishi natijasida O’zbekistonning mavqyei oshib bormoqda. Hozirgi davrda A va Ye tipdagi paxta tolasini ishlab chiqarish bo’yicha jahonda Xitoy, AQSh, Hindiston va Pokiston davlatlaridan so’ng beshinchi o’rinni, ularni yeksport qilish bo’yicha esa 2-o’rinni egallab kelmoqda. Shuning bilan birgalikda O’zbekiston jahon bozoriga nihoyatda sifatli bo’lgan qorako’l terisini, pillasini, sabzavot, poliz va bog’dorchilik mahsulotlarini olib chiqib sotmoqda. 9 Lekin Respublikaning bu boradagi salohiyatidan to’liq foydalanilayotgani yo’q. Uni ijobiy hal etish uchun tarmoqda etishtirilayotgan qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlab, jahon bozoriga tayyor mahsulotlarni chiqarish lozim. Bu borada so’ngi yillarda chet el investisiyalarini jalb etib katta ishlar amalga oshirilmoqda. Ularni kelajakda jadal sur’atlar bilan rivojlantirish siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy jihatdan maqsadga muvofiqdir. Hozirgi davrda mamlakat aholisining qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan ta’minlash darajasi yil sayin ortib bormoqda. 2004 yilda respublika aholisining jon boshiga 160 kg.ga yaqin un mahsulotlari, 135 kg paxta xom ashyosi, 127 kg sabzavot mahsulotlari, 34 kg dan ko’proq kartoshka, 38 kg. go’sht, 164 kg sut hamda 72 donaga yaqin tuxum ishlab chiqarilgan. Demak, mamlakatda aholining unga va un mahsulotlariga bo’lgan talabi qondirilgan. Kelajakda uning sifatini yaxshilashga alohida e’tibor berish talab etiladi. Lekin boshqa mahsulotlar bo’yicha xalqimizning medisina me’yorlari bo’yicha talabi to’liq qondirilganicha yo’q. Bunday xol O’zbekistonda qishloq xo’jaligini yanada jadal sur’atlar bilan rivojlantirilishini taqozo yetadi. So’ngi o’n yillarda bu borada muayyan ishlar amalga oshirildi. Jumladan, mamlakat qishloq xo’jaligida erkin bozor iqtisodi talablariga mos iqtisodiy munosabatlarni shakllantirish imkoniyatini beradigan, huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy hamda ijtimoiy islohotlar bosqichma-bosqich qat’iy ishonch bilan amalga oshirilishini ta’minlab beradigan tadbirlar ishlab chiqilib, izchillik bilan hayotga joriy etilmoqda. Masalan, yer fuqarolarga umurbod meros qoldirish huquqi bilan bepul berilmoqda, fermer xo’jaliklariga esa 30 yildan 50 yilgacha bo’lgan muddatga foydalanish uchun ijaraga berilmoqda. Qishloqda mulk islohoti natijasida mulkdorlar sinfi barqaror ravishda shakllanib, rivojlanmoqda. Barcha paxta, g’alladan tashqari boshqa mahsulotlarni etishtirib, ularni sotishda erkinlik berildi. Tadbirkorlarga ishlab chiqarishini rivojlantirish uchun turli xildagi imtiyozli kreditlar berilgan. Lekin amalga oshirilayotgan tadbirlar o’sib borayotgan talabni to’liq qondira olmaydi. 10 Shuning uchun qishloq xo’jaligida amalga oshirilayotgan barcha turdagi islohotlarni erkinlashtirish, ularni yanada chuqurlashtirish maqsadga muvofiqdir. Bu kelajakda qishloq xo’jaligining yuqori sur’atlarda rivojlanishini ta’minlab, uning ahamiyatini oshirib, respublika iqtisodiyotining yuksalishini ta’minlaydi. Qishloq xo‘jaligini bozor iqtisodiyoti qonunlari talablari darajasida rivojlantirish uchun tarmoqda erkin faoliyat ko‘rsatish imkoniyatiga ega boigan turli xildagi mulkchilik shakllarining, ularga asoslangan tadbirkorlik turlari hamda ular oitasidagi erkin bozor munosabatlarining nazariy, uslubiy asoslarini teranlashtirish, takomillashtirish, investitsiyalarni ko‘proq jalb etib, fan-texnika yutuqlarini, yangi texnikalarni, ilg‘or texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish, cheklangan yer va suv resurslaridan, kapital hamda mehnat resurslaridan qisqa va uzoq muddatlarda to iiq va samarali foydalanish yoilarini aniq belgilash, barcha xarajatlami tejash, mehnat unumdorligini yuksaltirish, ishchi-xizmatchilami rag'batlantirish tizimini takomillashtirish negizida foyda summasini ko‘paytirish yoilarini asoslangan holda belgilab olish maqsadga muvofiqdir. Bu masalalarning ilmiy hamda amaliy asoslarini yaratishda, rivojlantirishda, ularni ishlab chiqarishga joriy etishda qishloq xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olish zarur. 11 1.2. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining o‘ziga xos xususiyatlari Qishloq xo‘jaligi tizimida innovatsiyalar har qachongidan ham zarur. Qishloq xo‘jaligida oziq-ovqat va biomassa dasturlariga talabning ortishi, narxlar darajasiga bosimning oshishi, standartlarga rioya qilish va tartibga solish tendentsiyalari bilan bir qatorda, ortib borayotgan global aholini oziqlantirish bilan bog'liq muammolarga duch kelmoqda. Innovatsiyalar ushbu muammolarni alohida fermer xo'jaliklari va umuman soha uchun imkoniyatlarga aylantirishga yordam beradi. Shu munosabat bilan, qishloq xo'jaligi tizimi o'z innovatsiyalari nuqtai nazaridan tarmoqlarda ishtirok etishdan foyda ko'rishi mumkin. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari mavjud: a) qishloq xo‘jaligida tabiiy omillaming ta'siri kuchli. Tarmoqda islilab chiqarish jarayoniga harorat, yog‘ingarchilik, shamol va boshqa tabiiy omillar o‘z ta'sirini o‘tkazadi; b) qishloq xo‘jaligida yer asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi. Boshqa tarmoqlarga nisbatan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida yeming ahamiyati juda katta, chunki mazkur tarmoqda ishlab chiqarish jarayoni bevosita yerda amalga oshadi. Yerga urug‘ sepiladi va yerda mahsulot yetishtiriladi. Yerdan foydalanishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud, ularni inkor etish yoki yetarlicha e'tibor bermaslik salbiy oqibatlarga olib keladi; d) qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish juda keng maydonlarda amalga oshiriladi. Bu esa o‘z navbatida ishlab chiqarishni tashkil etishda ma’lum talablami keltirib chiqaradi; e) qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida ishlab chiqarish mavsumiy xususiyatga ega. Mahsulot yetishtirishda o‘simliklar va chorva mollari maTum vegetatsion davming o‘tishini taqozo etadi. Bu holat tarmoqda xarajatlar va faoliyat natijasida olinadigan daromadlar muddati o‘rtasidagi farqning katta boTishiga olib keladi. Masalan, paxta yetishtirishda ishlab chiqarish jarayoni erta bahorda boshlanib, kuzda nihoyasiga yetadi. Bundan tashqari ishlab chiqarishning mavsumiyligi tarmoqda mayjud resurslardan yil davomida samarali foydalanishni tashkil etishni 12 taqozo etadi. Qish oylarida mehnat resurslarini ish bilan ta'minlash uchun tarmoqda tadbirkorlikning boshqa shakllarini ham rivojlantirish talab etiladi; f) ishlab chiqarish jarayonida tirik organizmlar ham mehnat vositalari sifatida qatnashadi. Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida mehnat qilayotgan mutaxassislar o‘simlik va hayvonlaming biologik hamda zoologik xususiyatlarini ham bilishi, ishlab chiqarish jarayonida ulami hisobga olishi talab qilinadi. Qishloq xo‘jaligida sarflanayotgan mehnatning samarasi ko‘p jihatdan o‘simlik va chorva mollarining biologik imkoniyatlariga bogTiq; g) qishloq xo‘jaligida yetishtirilgan mahsulotning bir qismi tarmoqning o‘zida urugTik, yem-xashak, oziq-ovqat va boshqa maqsadlarda ishlatiladi; h) qishloq xo‘jalik mahsulotlarining ayrim turlarini uzoq muddat saqlash imkoniyatlari cheklangan va tashish uchun noqulaydir. Bu muammo qishloq xo‘jalik mahsulotlarining deyarli bir vaqtda pishib yetilishi oqibatida yanada chuqurlashadi. Bu o‘z navbatida yetishtirilgan mahsulotni nobud qilmaslik uchun tayyorlovchi, saqlovchi va qayta ishlovchilaming bir me'yorda ishlashini, ma’lum davrda katta quvvatlarning boiishini talab qiladi. Yilning qolgan davrlarida esa bu quvvatlaming nisbatan bo‘sh qolishi kuzatiladi. Qishloq xo‘jaligi tarmogida turli xildagi mahsulotlar yetishtiriladi, ishlar, xizmatlar bajariladi va ular ehtiyojlami qondirish maqsadida taqsimlanadi, sotiladi. Mamlakatimiz miqyosida kechayotgan bu jarayonlar erkin bozor munosabatlari asosida amalga oshirilmoqda. Ularni nazariy va amaliy jihatdan talab darajasida hal etish uchun respublikamizda tub islohotlar amalga oshirilmoqda. Tovar-pul munosabatlariga asoslangan erkin bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish sharoitida davlatning ko‘magida qishloq xo‘jaligida talabga javob beradigan, samarali huquqiy, tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar tizimi yaratilmoqda, ya’ni mulkchilikning turli shakllari barpo etilmoqda. Natijada erkin mulkiy munosabat vujudga kelmoqda, tadbirkorlikning turli shakllariga keng y o i ochib berish va ularni rivojlantirish yoiidan borilmoqda. Bundan tashqari yer-suv islohotlari amalga oshirilmoqda, tarmoqning cheklangan ishlab chiqarish resurslari (moddiy, kapital va mehnatjdan samarali foydalanish, 13 ishlab chiqarilgan mahsulotlami sotish jarayonini takomillashtirish, foyda hajmini oshirish, investitsiyalami keng jalb etish, ulardan samarali foydalanish, tarmoq ishlab chiqarishini maqsadga muvofiq joylashtirish, ixtisoslashtirish hamda agrosanoat integratsiyasini rivojlantirish bilan bog‘liq botgan iqtisodiy munosabatlar tizimi yaratilib, ular takomillashtirilmoqda va rivojlantirilmoqda. Yuqorida ta'kidlangan iqtisodiy munosabatlar tizimini yaratishda xalqimiz hamda qishloq xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyatlarini e'tiborga olgan holda tabiiy va iqtisodiy qonunlar, iqtisodiy kategoriyalar talablaridan oqilona foydalanish taqozo etiladi. 14 1.3. Qishloq xo‘jaligining jahon iqtisodiyotidagi o‘rni va ahamiyati Sog'lom, barqaror va inklyuziv oziq-ovqat tizimlari dunyoning rivojlanish maqsadlariga erishish uchun juda muhimdir. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish o‘ta qashshoqlikka barham berish, umumiy farovonlikni oshirish va 2050 yilga borib rejalashtirilgan 10 milliard odamni oziqlantirish uchun eng kuchli vositalardan biri hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi sohasidagi o‘sish boshqa tarmoqlarga nisbatan eng kambag‘al qatlamlar daromadini oshirishda ikki-to‘rt barobar samaraliroqdir. . Qishloq xo'jaligi iqtisodiy o'sish uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega: jahon yalpi ichki mahsulotining (YaIM) 4% ni tashkil qiladi va ba'zi kam rivojlanayotgan mamlakatlarda yalpi ichki mahsulotning 25% dan ortig'ini tashkil qilishi mumkin. Ammo qishloq xo‘jaligiga asoslangan o‘sish, qashshoqlikning qisqarishi va oziq-ovqat xavfsizligi xavf ostida: COVID-19 bilan bog‘liq uzilishlardan tortib ekstremal ob-havo, zararkunandalar va mojarolargacha bo‘lgan ko‘plab zarbalar oziq-ovqat tizimlariga ta’sir ko‘rsatmoqda, bu esa oziq-ovqat narxlarining oshishiga va ochlikning kuchayishiga olib keladi. Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi global oziq-ovqat inqirozini tezlashtirdi, bu esa millionlab odamlarni haddan tashqari qashshoqlik va ochlikka olib keladi. 2022-yilda 783 milliongacha odam ocharchilikka duch keldi, bu COVID-19 pandemiyasidan oldingidan 122 millionga ko‘p. Ulardan chorak milliard (258 million) o'tkir oziq-ovqat xavfsizligiga duch keldi. Iqlim o'zgarishining ortib borayotgan ta'siri, ayniqsa dunyoning oziq-ovqat bilan ta'minlanmagan hududlarida hosildorlikni yanada pasaytirishi mumkin. Shu bilan birga, bizning oziq-ovqat tizimlarimiz issiqxona gazlari chiqindilarining qariyb 30 foizi uchun javobgardir. Hozirgi oziq-ovqat tizimlari, shuningdek, odamlar va sayyoramizning sog'lig'iga tahdid soladi va barqaror bo'lmagan darajada ifloslanish va chiqindilarni keltirib chiqaradi. Dunyo miqyosida ishlab chiqarilgan oziq-ovqatning uchdan bir qismi yo yo'qoladi yoki isrof qilinadi. Oziq-ovqat yo'qotilishi va chiqindilarini bartaraf etish oziq-ovqat va oziq-ovqat xavfsizligini yaxshilash, shuningdek, iqlim 15 maqsadlariga erishish va atrof-muhitga stressni kamaytirishga yordam berish uchun juda muhimdir. Noto'g'ri ovqatlanish bilan bog'liq xavflar ham butun dunyo bo'ylab o'limning asosiy sababidir. Millionlab odamlar to'yib ovqatlanmaydilar yoki noto'g'ri oziq-ovqat turlarini iste'mol qiladilar, bu esa kasalliklar va sog'liq inqiroziga olib kelishi mumkin bo'lgan to'yib ovqatlanmaslikning ikki barobar yukini keltirib chiqaradi. Oziq-ovqat xavfsizligining buzilishi dietaning sifatini yomonlashtirishi va to'yib ovqatlanmaslikning turli shakllari xavfini oshirishi mumkin, bu potentsial ravishda to'yib ovqatlanmaslik, shuningdek, odamlarning ortiqcha vaznli va semirib ketishiga olib keladi. Dunyoda taxminan 3 milliard odam sog'lom ovqatlanishni sotib olishga qodir emas. Jahon banki guruhi kambag'allikni kamaytirish va yashil, barqaror va inklyuziv rivojlanishga erishish uchun oziq-ovqat tizimini o'zgartirish uchun past va o'rta daromadli mamlakatlarda bilim, maslahat va moliyaviy resurslarni taqdim etadi. Oziq-ovqat va qishloq xo'jaligidagi ishimiz quyidagilarga qaratilgan: Oziq-ovqat va oziq-ovqat xavfsizligi, bu erda biz ma'lumot almashish va resurslarni zarur bo'lgan joylarda tezkorlik bilan ta'minlash, shuningdek, barqaror oziq-ovqat va ovqatlanish tizimlarini yaratish uchun zarur bo'lgan uzoq muddatli islohotlarni ishlab chiqishda mamlakatlarga yordam berish uchun harakat qilamiz. Milliy kontekst va rivojlanish maqsadlarini tan olgan holda global iqlim ustuvorliklarini hal qiluvchi yechimlarni taqdim etish uchun mijozlar hukumatlari bilan hamkorlikda iqlimga mos qishloq xo‘jaligi. Raqamli qishloq xo'jaligi uchun moliyalashtirish va ekspertiza chegarasini kengaytirish orqali ma'lumotlarga asoslangan raqamli qishloq xo'jaligi. Qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish uchun kapitalni safarbar qilish. Biz innovatsiyalar va ta'sirga e'tibor qaratgan holda samarali investitsiyalar uchun o'sish yo'nalishlarini aniqlaymiz va foydalanamiz. Va biz moliyalashtirish barqaror mahsuldorlikni oshirishni, kichik xo'jaliklar va kichik va 16 o'rta korxonalarni qamrab olishni va qashshoqlik va ochlikni tugatish uchun ish o'rinlarini yaratishni ta'minlash uchun loyihalar ishlab chiqamiz. Davlat va xususiy sektor investitsiyalarini rag‘batlantiruvchi siyosatlar bilan bir qatorda barqaror yondashuvlar, texnologiyalar va amaliyotlarni qabul qilishga ko‘maklashish uchun hukumatlar bilan hamkorlik qilish orqali davlat siyosati va xarajatlari. Oziq-ovqat sog'lom aholini qo'llab-quvvatlashini ta'minlash uchun barqaror va sog'lom parhezlar. 2023-moliya yili uchun XTTB/IDAning qishloq xo‘jaligi va tegishli tarmoqlar uchun jami 5,9 milliard dollarlik yangi majburiyatlari tasdiqlandi. O‘sha davr mobaynida yangi qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat loyihalari doirasida iqlim harakatlarini bevosita qo‘llab-quvvatlovchi investitsiyalar 3 milliard dollarni tashkil etdi. Oziq-ovqat va oziq-ovqat inqiroziga keng qamrovli, global javob choralarining bir qismi sifatida Jahon banki qisqa va uzoq muddatli javob choralarini kengaytirmoqda. 2022-yil may oyida Jahon banki inqirozga qarshi kurashish uchun 15 oy davomida 30 milliard dollar ajratish majburiyatini oldi. Biz bu maqsaddan oshib ketdik. Jahon banki oziq-ovqat va oziq-ovqat xavfsizligi bo'yicha chora-tadbirlarimizni kengaytirdi va hozirda 22 milliard dollar yangi kreditlar va 23 milliard dollar mavjud portfelning kombinatsiyasi orqali 45 milliard dollar ajratdi. Bizning oziq-ovqat va oziq-ovqat xavfsizligi portfelimiz hozirda 90 mamlakatni qamrab oladi. U ijtimoiy himoyani kengaytirish kabi qisqa muddatli tadbirlarni, shuningdek, mahsuldorlikni oshirish va iqlimga mos qishloq xo'jaligi kabi uzoq muddatli barqarorlikni o'z ichiga oladi. Bank davlat siyosati va qishloq xo'jaligi va oziq-ovqat uchun sarf- xarajatlarni har tomonlama ko'rib chiqish orqali mamlakatning oziq-ovqat tizimini o'zgartirishga qaratilgan sa'y-harakatlarini tobora ko'proq qo'llab-quvvatlamoqda. Ko‘p donorli yangi trast fondi, “Oziq-ovqat tizimlari 2030” ushbu sohadagi o‘zgarishlar uchun platforma yaratadi. 17 Angolada Jahon banki va Frantsiya taraqqiyot agentligi tomonidan birgalikda moliyalashtirilgan Angola tijorat qishloq xo'jaligini rivojlantirish loyihasi tirikchilikdan ko'proq bozorga yo'naltirilgan, raqobatbardosh qishloq xo'jaligi sektoriga o'tishni qo'llab-quvvatlash orqali hukumatning iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish kun tartibiga hissa qo'shdi. Loyiha ishlab chiqaruvchilarga yoki kichik va o'rta korxonalarga texnik yordam, grantlar va qisman kredit kafolatlari orqali xavfni kamaytirish orqali qishloq xo'jaligiga investitsiyalarni tayyorlash va moliyalashtirishda yordam beradi. 2023-yil avgust holatiga ko‘ra, qishloq xo‘jaligiga 26 million dollarga yaqin sarmoyaga teng bo‘lgan 101 ta loyiha tasdiqlangan. Loyiha Angolada qishloq xo'jaligiga bag'ishlangan birinchi qisman kredit kafolatlari sxemasini moliyalashtirdi - bu mamlakatning agrobiznes sektori uchun innovatsiya - hozirgacha xususiy bank moliyalashtirishda 6,7 million dollarni jalb qildi. Argentinada Bank yaxshi ijtimoiy-iqtisodiy inklyuziyadan foydalangan 14 630 oilani qo'llab-quvvatladi. Loyiha doirasida 2409 oila inson va hayvonlar uchun suv, shuningdek, sug'orish uchun; 7499 qishloq oilasi ishlab chiqarish quvvatini oshirdi; va 900 dan ortiq oila infratuzilma, jihozlar va treninglardan foydalanishga muvaffaq bo'ldi, bu esa marketingni yaxshilaydi. Samarali ittifoq modeli asosida turli hududlardagi 2801 oila o‘z ishlab chiqarishini bozorlar bilan bog‘lab, manfaatdor bo‘ldi. Moliyalashtirilgan tadbirlar orasida asal, mevali bog‘lar, em- xashak, chorvachilik, yong‘oq, ziravorlar, yerba mate va choy yetishtirish va boshqalar alohida ajralib turadi. Armanistonda Bank chorvachilik va yaylovlarni boshqarishni yaxshilash uchun 285 000 kishini qo'llab-quvvatladi. Loyiha doirasida 110 000 boshdan ortiq chorva mollari, ya'ni Armanistondagi umumiy chorva mollarining qariyb 17 foizi hayvonlarning sog'lig'ini yaxshilash xizmatlarini oldi. Loyiha 2022 yilda yopildi. Ozarbayjonda 2021-yilda yakunlangan Qishloq xo‘jaligining raqobatbardoshligini oshirish loyihasi kichik va o‘rta agrobiznesga o‘z mahsuldorligi va sotish hajmini mos ravishda taxminan 60% va 70% ga oshirishga yordam berdi. Loyiha mamlakatdagi barcha chorva mollarining 70 foizini 18 hayvonlar kasalliklariga qarshi kurash dasturi orqali qo'llab-quvvatladi, shuningdek, urug'lik sifati va ishlab chiqarishni yaxshilash uchun urug'lik tadqiqotlari va qayta ishlashga sarmoya kiritdi. Loyiha, shuningdek, veterinariya xizmatlarini xususiylashtirish dasturini qo'llab-quvvatladi va 200 dan ortiq qishloq xo'jaligi korxonalarini moliyaviy qo'llab-quvvatladi. Loyiha doirasida sohada 3000 ta yangi ish o‘rni yaratildi. Beninda 2011-2021 yillarda Qishloq xo jaligi mahsuldorligi vaʻ diversifikatsiyasi loyihasi 327.503 ekin yetishtiruvchi uchun mahsuldorlikni oshirish texnologiyalarini o zlashtirishga yordam berdi, bu esa 135.549 gektar ʻ yerni takomillashtirilgan texnologiyalar bilan ishlov berishga olib keldi. Loyiha aralashuvi natijasida kaju uchun hosildorlik 0,45 tonnadan 0,81 tonnagacha oshdi; makkajo‘xori uchun 1,2 tonnadan 2,97 tonnaga, sholi uchun 4,0 tonnadan 6,2 tonnaga, ananas uchun 50 tonnadan 70 tonnagacha. Loyiha maydalangan guruch va baliq yetishtirishning sezilarli o'sishiga olib keldi. Eksportni qo‘llab-quvvatlash o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlashni qo‘llab-quvvatlash bilan birgalikda ananas va ananas eksportining oshishiga olib keldi. So'nggi 16 yil davomida Boliviya qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi va marketingini samarali ittifoq modeli orqali yaxshilash strategiyasini ishlab chiqdi. Ushbu model kichik qishloq ishlab chiqaruvchilarini bozorlar bilan bog'laydi va ularning qiymat zanjirlarida ishtirok etishini va bozorga yaxshiroq kirish uchun texnik yordam va texnologiyalardan foydalanishni osonlashtiradi. Ayni paytda 2600 dan ortiq samarali ittifoqlar amalga oshirilib, 107308 ta ishlab chiqaruvchi oilalar foyda ko'rmoqda. Butanda Bank tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan loyiha hukumatning iqlimga mos qishloq xo'jaligi orqali qishloqlardagi qashshoqlik va yuqori darajadagi to'yib ovqatlanmaslikni kamaytirishga qaratilgan sa'y-harakatlarini qo'llab-quvvatlaydi. Loyiha doirasida joriy etilgan irrigatsiya texnologiyasi va issiqxonalar fermerlarning mahalliy va eksport bozorlariga chiqish imkoniyatlarini oshirishga xizmat qilmoqda. 6500 dan ortiq aholi guruch, makkajo‘xori, kartoshka, 19 sabzavot, kinoa, sitrus, olma, kartoshka kabi mahsulotlar, shuningdek, kardamon va zanjabil kabi qimmatli ziravorlar sifati va miqdorini oshirdi. Burkina-Fasoda Bank 2017 yildan 2022 yilgacha davom etgan Burkina-Faso chorvachilik sektorini rivojlantirish loyihasini qo'llab-quvvatladi. Loyiha tugashi bilan tanlangan qiymat zanjirlaridagi benefitsiarlar o'z daromadlarini 8,4% ga oshirdi. Qoramol, qo y va tuxum yetishtirish bo yicha hosildorlikning o sishi mosʻ ʻ ʻ ravishda 6,76%, 11,93% va 6,50%ga yetdi. Savdolar 30% o'sish maqsadidan 45% ga oshdi. Hamkor moliya institutlari tomonidan ajratilgan kreditlar hajmi 5,02 million dollarga yetdi va dastlabki maqsadli 4,38 million dollardan oshib ketdi. Loyiha jami 329 000 nafar benefitsiarni qamrab oldi, ulardan 138 314 nafari ayollar va 112 573 nafari yoshlardir. Markaziy Afrika Respublikasida Favqulodda oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash loyihasi orqali 330 000 kichik fermerlar urug'lar, dehqonchilik vositalari va qishloq xo'jaligi va o'rim-yig'imdan keyingi texnikalar bo'yicha o'qitildi. Loyiha fermerlarga ekin yetishtirishni ko‘paytirishga, iqlim va mojarolar xavfiga chidamli bo‘lishga yordam berdi. Mahalliy oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish 250 foizga oshib, 2022-yil sentabrdagi 28 ming tonnadan 2023-yil iyunida 73 ming tonnaga yetdi. Bundan tashqari, 21006 qishloq xo‘jaligi o‘rim-yig‘imdan keyingi yo‘qotishlarni boshqarish bo‘yicha o‘qitildi va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qadoqlashni yaxshilash uchun ko‘chma saqlash moslamalari kabi jihozlar bilan ta’minlandi. , yuqori sotish narxlariga olib keladi. Xitoyda 2014 yildan beri Bank tomonidan qo'llab-quvvatlangan loyiha iqlimga mos qishloq xo'jaligini kengaytirishga yordam berdi. 44 ming gektar dehqonchilik maydonlarida suvdan foydalanish samaradorligini oshirish va yangi texnologiyalar tuproq sharoitini yaxshilashga, sholi yetishtirishni 12 foizga, makkajo‘xori yetishtirishni 9 foizga oshirish imkonini berdi. 29 000 dan ortiq fermerlar kooperativlari yuqori daromadlar va iqlimga chidamlilik oshgani haqida xabar berishadi. Kolumbiyada 2010 yildan beri 4100 dan ortiq chorvachilik uchun ekologik toza silvopastoral ishlab chiqarish tizimlarini (SPS) qabul qilish 100 522 gektar 20 degradatsiyaga uchragan yaylovlarni yanada unumdor landshaftlarga aylantirdi va 1 565 026 tonna CO2 ekvivalentini ushladi. Bundan tashqari, qariyb 40 ming gektar yaylov SPSga va 4640 gektar intensiv Silvopastoral ishlab chiqarish tizimlariga (iSPS) aylantirildi. Bundan tashqari, 4100 nafar to'g'ridan-to'g'ri fermerlar benefitsiarlari, ulardan 17 foizi ayollar, SPS va iSPS bo'yicha o'qitildi va 21 000 dan ortiq fermerlar, texniklar va ishlab chiqaruvchilar ham o'qitildi, ko'rgazmali fermalarga tashrif buyurdilar, seminarlar, tadbirlar va texnologik brigadalarda qatnashdilar. Shuningdek, 116 ta ko‘chatzorlar tarmog‘i tashkil etilib, ularda 3,1 million tupga yaqin ozuqa daraxti yetishtirilib, manfaatdor fermerlarga yetkazib berildi. Kot-d'Ivuarda 2013 va 2017 yillar oralig'ida Qishloq xo'jaligi sektori loyihasi 200 000 fermerning mahsuldorligini oshirdi va 6 500 kilometr qishloq yo'llarini qayta tikladi, bu fermerlarga o'z mahsulotlarini bozorga osonroq olib chiqish va hosildan keyingi yo'qotishlarni kamaytirish imkonini berdi. Kaju sanoatiga yordam berish uchun Bank shuningdek, yuqori samarali daraxtlarning 209 genotipini tarqatish va 18 ta ko'chatzorlarni yaratishga yordam beradigan tadqiqot dasturini qo'llab-quvvatladi. Bank tomonidan moliyalashtirilgan loyiha, shuningdek, kamida 26,5 ming gektar maydonda hosildorlikni oshirish uchun 27,5 million dollarlik xususiy investitsiyalarni jalb qilishga yordam berdi. Xorvatiyada Bank Qishloq xo'jaligi vazirligini mamlakat ehtiyojlari va Evropa Ittifoqining qishloq xo'jaligining umumiy siyosatini bog'laydigan Milliy qishloq xo'jaligi va qishloqlarni rivojlantirish strategiyasini yaratishda qo'llab- quvvatladi. Jibutida Bank 112 ta suv mobilizatsiya bloklarini qurishni qo'llab- quvvatladi, bu esa 9 762 xonadonning suv bilan ta'minlanishini yaxshiladi. Bank shuningdek, 30 nafar benefitsiarga gidroponika dehqonchiligini joriy etishda ko‘maklashdi, 96 gektar sug‘oriladigan dehqonchilik maydonlarini qayta tikladi va 14 000 tup ko‘chat yetishtirdi. Efiopiyada 2015 yildan beri loyiha 2,3 million fermerga qishloq xo jaliginiʻ qo llab-quvvatlash xizmatlari, qishloq xo jaligi tadqiqotlari, kichik miqyosdagi ʻ ʻ 21 sug orish va bozor infratuzilmasini rivojlantirishda yordam berdi. Bundan tashqari,ʻ qariyb 600 ming chorvachilik va suv mahsulotlari yetishtiruvchi fermerlarga turli xizmatlar (hayvonlarni sog‘lomlashtirish, oziqlantirish, ko‘paytirish va tijoratlashtirish) ko‘rsatildi va yana 425 ming chorvadorlar va agropastoralchilarga mamlakatning pasttekisliklarida turmush sharoitini barqarorlashtirish uchun yordam ko‘rsatildi. 22 II BOB. RESPUBLIKA AGROSANOAT MAJMUASI VA UNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI 2.1. Agrosanoat majmuasining zarurligi, maqsad va vazifalari. Agrosanoat majmuasining shakllanishi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, xalq xo‘jaligi tarmoqlarida rivojlanishning chuqurlashuvi, qishloq xo‘jaligi va sanoat aloqalarining kuchayishi bilan bog‘liq. Ushbu atama bizning mamlakatimizda XX asming 60 yillarida paydo bo‘ldi. ASM ning asosiy maqsadi - mamlakat aholisini sifatli oziq-ovqat va iste’mol tovarlari bilan talab darajasida ta’minlashdir. Bu muammo ulkan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lib, uning talab darajasida hal etilishi aholi turmush darajasini yuksaltiradi. Agrosanoat majmui (ACM) — xalq xo jaligida qishloq xo jaligi xomʻ ʻ ashyosidan aholining oziq-ovqat va xalq iste mo-li tovarlariga bo lgan ehtiyojlarini ʼ ʻ ta minlashda o zaro hamkorlikda fa-oliyat ko rsatadigan tarmoqlar, kor-xonalar, ʼ ʻ ʻ faoliyat turlari majmui. ASM murakkab va ko p tarmoqlidir. Uning ishlab ʻ chiqarish tuzilmasida qishloq xo jaligi va o rmon xo jaligi muhim ahamiyatga ʻ ʻ ʻ ega(2.1 -rasm). ASM 3 sohani o z ichiga oladi: 1) qishloq xo jaligi(aholining tomorqa ʻ ʻ xo jaligi ham kiradi) va o rmon xo jaligi; 2) qishloq xo jaligiga ishlab chiqarish ʻ ʻ ʻ ʻ vositalari yetkazib beradigan sanoat tarmoqlari — traktor va qishloq xo jaligi ʻ mashina-sozligi, meliorativ va suv xo jaligi ob’ektlari qurilishi tarmoqlari, asosiy ʻ fondlar ta miri bo yicha korxo-nalar, mineral o g it va o simliklarni himoya qilish ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ vositalari, biologik faol preparatlar ishlab chiqarish, ozuqa va mikrobiol. sanoati, turli idishlar (tara) tayyor-lash va b; 3) qishloq xo jaligi mahsulotlarini qayta ʻ 166ishlash va iste molchiga yetkazib berish bilan band bo lgan ʼ ʻ tarmoqlar(tayyorlov, qayta ishlash, saqlash, tashish, sotish va boshqalar). Har bir tarmoq tarkibida ishlab chiqarish rivo-jining umumiy sharoitini ta minlaydigan ʼ tarmoq infratuzilmalari muhim ahamiyatga ega (yo l-transport xo jaligi, moddiy- ʻ ʻ texnika ta minoti, elektr, gaz, suv ta minoti, aloqa, omborxona eleva-tor xo jaligi, ʼ ʼ ʻ ulgurji va taqsimot bazalari va boshqalar). 23 2.1-rasm. ASM ning tarmoq tuzilmasi bir-biridan farq qiladi. Shuningdek, ixtisoslashgan oliy o quv yurtlari, mutaxassislar va rahbarʻ xodimlar malakasini oshirish fakultetlari, ixtisoslashgan texnikum va ishlab chiqarish-texnika bilim yurtlari, tarmoq ilmiy tadqiqot instituti va laboratoriyalari, IIB, loyiha va institutlari hamda tashkilotlari, konstruktorlik byurolari, tajriba va davlat sinov stansiyalari tizimi ASMni shakllantiradigan tarmoqlar qatorida turadi. O zbekiston ASMda qishloq xo jaligi mahsulotlarini birlamchi [un-yorma, yog - ʻ ʻ ʻ moy(paxta moyidan tashqari), go sht, sut, meva-konserva, vinochilik sanoa-ti) va ʻ ikkilamchi (non, makaron, kondi-ter, paxta moyi, go sht, sut konservasi va ʻ mahsulotlari, oziq-ovqat konsentratlari) qayta ishlaydigan tarmoqlar va sohalardan iborat oziq-ovqat sanoati, texnika ekinlarini birlamchi (paxta, lub ekinlari, tamaki) va ikkilamchi (ip gazlama, to qimachilik sanoati, lub to-lalari, tamaki-maxorka ʻ mahsulotlari) qayta ishlaydigan tarmoq va sohalarni o z ichiga olgan yengil sanoat ʻ muhim ahamiyatga ega. ASM hududiy xususiyatlar va ish-lab chiqarayotgan eng muhim pirovard mahsulotiga qarab tizimlarga bo linadi. Hududiy xususiyatiga ʻ 24 ko ra mamlakat va viloyat, tuman ASM mavjud. Ishlab chiqarayotgan pirovardʻ mahsulot bo yicha don, paxta, meva-sabzavot, chorvachilik va boshqa majmuaga ʻ bo linadi. O zbekiston tarixan rivojlangan paxtachilik, suv xo jaligi, mashina- ʻ ʻ ʻ sozlik zavodlari, o g it va pestitsidlar ishlab chiqaradigan zavodlar, paxta to-zalash ʻ ʻ korxonalari, yog -ekstraksiya zavodlari, to qimachilik sanoati, ixtisos-lashgan ʻ ʻ ilmiy muassasalarga ega. O zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida ASM hissasiga ʻ yalpi mahsulotning 50% dan ortiqrog i, asosiy ishlab chiqarish fondlarining 40% ʻ dan ortig i, xalq xo jaligida band aholining 45% ga yaqini to g ri keladi. O z ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ navbatida Respublika ASMda paxtachilik agrosanoat majmui (PASM) eng yuqori salmoqqa ega. Respublikada chorvachilik-sanoat majmui PASMdan keyingi o rinda turadi. ʻ Ishlab chiqarish va muomala sohasining turli davrlarida ASM xalq xo‘jaligining ko‘p tarmoqlari bevosita va bilvosita ishtirok etadi. ASMning asosiy tarmog‘i - qishloq xo‘jaligi ijtimoiy mehnat taqsimotining dastlabki davrlarida yuzaga kelgan bo‘lib, u faqat dehqonchilik va chorvachilik tarmog‘idan iborat bo‘lgan. Keyinehalik dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha alohida mustaqil tarmoqlar ajralib chiqa boshladi. Bular: paxtachilik, g‘allachilik, sabzavotchilik, bog‘dorchilik, qoramolchilik, qo‘ychilik va boshqalar. Bu tarmoqlar ishlab chiqaradigan mahsulot turi, texnologiyasi, ishlab chiqarishni tashkil etish, qo‘llaniladigan texnikalar tizimi ham o‘ziga xosdir. 25 2.2. Agrosanoat majmuining asosiy tarmoqlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari ASM 4 asosiy sohadan iborat. I soha — ASM ni ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlaydigan sanoat tarmoqlarini o‘z ichiga oladi: traktor va qishloq xo‘jaligi mashinasozligi, oziq- ovqat va yengil sanoat mashinasozligi, kimyoviy vositalar va mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish, asbob-uskunalar va texnikalar ta’miri, qurilish. Soha hissasiga yakuniy mahsulotning 10 foizi, asosiy ishlab chiqarish fondlarining 15 foizi, ASM ishchilaming 20 foizi to‘g‘ri keladi. П soha - qishloq xo‘jaligi bo‘lib, ASM ning markaziy bo‘g‘ini hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi 80 ta tarmoqdan ishlab chiqarish resurslarini qabul qiladi va o‘z mahsulotlarini 60 ta tarmoqqa tarqatadi. Qishloq xo‘jaligida band bo‘lgan har bir ishchi tarmoqdan tashqarida 5 ta kishining bandligini ta’minlaydi. Ushbu sohaga ASM yakuniy mahsulotining 50 foizga yaqini jalb qilingan va ASM ishchilarining 60 foizi band. Ш soha - qishloq xo‘jaligi mahsulotini tayyorlash, qayta ishlash, saqlash, tashish, shuningdek, yakuniy mahsulot realizatsiyasi bilan shug‘ullanuvchi tarmoqlar va korxonalami o‘z ichiga oladi. Ushbu sohaga oziq-ovqat sanoati, (sut va go‘sht sanoati), yengil sanoat (tekstil, jun-teri va poyafzal), omuxta yem sanoati; tayyorlov va savdo tashkilotlari kiradi. Sohaga yakuniy mahsulot umumiy hajmining 40 foizi, asosiy ishlab chiqarish fondlari va majmua ishchilarining 20 foizi to‘g‘ri keladi. IV soha — ASM da infratuzilma muhim o‘ringa ega. Infratiralma tarmoqlari ASM ning barcha sohalariga xizmat ko‘rsatadi. Infratuzilma - takror ishlab chiqarishni amalga oshiruvchi xalq xo‘jaligi tarmoqlarining majmui. Yakuniy mahsulot yalpi mahsulot (tovarlar va xizmatlar) qiymatidan ishlab chiqarish sarfi chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismidir. Yakuniy mahsulot, deganda iste’molga chiqib ketadigan mahsulotni tushunish mumkin. Korxona darajasida uning tovar mahsulotdan farqi yo‘q. ASM da yakuniy mahsulot deganda 26 majmuaning barcha sohalarida yaratilgan va yakuniy iste’mol hamda eksportga chiqib ketadigan mahsulot tushuniladi. ASM ni jadal sur‘atlar bilan rivojlantirishning asosiy shartlaridan biri, bu uchchala sohaning tenglik va mutanosiblikda faoliyat yuritishidir. Sohalar o‘rtasidagi nomutanosibliklar haqida har bir sohaning yakuniy mahsulot qiymatidagi ulushidan bilib olish mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda yakuniy mahsulotning asosiy qiymati Ш sohada yaratiladi. Bu sohada qishloq xo‘jalik xom-ashyosini chiqimsiz qayta ishlash, tayyor mahsulotni saqlash, qadoqlash va o‘rash ta’minlanadi. U ASM korxonasi faoliyatini muvofiqlashtirib, katta miqdorda yakuniy mahsulot olishga yordam beradi. Infratuzilma tarmoqlari o‘zi mustaqil mahsulot ishlab chiqarmasa-da, lekin ishlab chiqarishning yakuniy natijalariga malum darajada ta’sir qiladi. Infratuzilma 3 guruhga bo'linadi: ishlab chiqarish, ijtimoiy va bozor infratuzilmasi. Ishlab chiqarish infratuzilmasiga agrosanoat ishlab chiqarishiga xizmat qiladigan quyidagi tarmoqlar kiradi: transport, aloqa, moddiy-texnika ta’minoti tashkilotlari, o‘simliklami himoya qilish, hisoblash markazlari va boshqalar. Ijtimoiy infratzulmaga ishchilaming me‘yordagi mehnat faoliyatini ta’minlaydigan va ishchi kuchini takror hosil qihshga xizmat qiluvchi quyidagi tarmoqlar kiradi: uy-joy kommunal xo‘jaligi, tibbiyot va bolalar muassasalari, umumiy ovqatlanish tashkilotlari, sport soglomlashtirish, mehnatni muhofaza qilish, dam olish maskanlari va boshqalar. Ishlab chiqarish infratuzilmasi tarmoqlari ishlab chiqarishga xizmat qilsa, ijtimoiy infratuzilma aholining turmush sharoitini yaxshilashga xizmat qiladi. Bozor infratuzilmasiga ASM tarmoqlarida mahsulot ishlab chiqarishga ko‘mak beruvchi bankmoliya muassasalari: tijorat banklari, mini banklar xizmatlari, biijalar va brokerlik idoralari xizmatlari, axborot-maslahat markazlari, reklama agentlari, auditorlik, konsalting markazlar, tijorat, ulguq'i, savdo yarmarka markazlari va sug‘urta tashkilotlari xizmati kiradi. Yakuniy mahsulotning to‘liq nooziq-ovqat turlari farqlanadi. Yakuniy mahsulotning katta qismi oziq-ovqat kompleksida yaratiladi. Bunga oziq-ovqat 27 mahsulotlarini ishlab chiqarish va iste’molchiga yetkazib berish bilan shug‘ullanadigan ASM sohalarining barcha tarmoq va tashkilotlari kiradi. Agrosanoat majmuasi tarkibi maqsad hamda vazifalaridan kelib chiqqan holda quyidagi 4 ta bo‘g‘indan tashkil topishi mumkin: 1-bo‘g‘in - agrosanoat majmuasi tarkibidagi korxonalar uchun ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari. 2-bo‘g‘m - agrosanoat majmuasining asosiy tarmog‘i hisoblangan qishloq xo‘jaligidan tashkil topadi. 3-bo‘g‘in. U qishloq xo‘jaligini tashkil etish hamda rivojlanishiga xizmat ko‘rsatadigan tarmoqlar, jumladan, ekinlarni, chorva hayvonlarini suv bilan ta’minlaydigan, yerlaming meliorativ holati yaxshilanishini ta’min etuvchi chora- tadbirlar tizimini amalga oshiradigan suv xo‘jaligi tarmog‘i; qishloq xo'jaligida foydalanilayotgan barcha texnikalarga servis xizmati ko‘rsatadigan tarmoq; yirik bino-inshootlami quruvchi, mavjudlarini ta’mirlovchi tarmoq; zooveterinariya xizmati, shuningdek, hashorotlarga, zararkunandalarga, begona o‘tlarga qarshi kurashish maqsadida kimyoviy xizmat ko‘rsatadigan sohalami o‘z ichiga oladi. 4-bo‘g‘in. Unga qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi, saqlovchi va iste’molchilarga yetkazib beruvchi tarmoqlar, jumladan, paxta tozalash, donni, kanopni, qand lavlagini, go‘sht va sutni, tamakini, sabzavot va poliz mahsulotlarini, meva, uzumni qayta ishlash, yengil va boshqa sanoat tarmoqlari; bozor talabini e’tiborga olgan holda tayyor mahsulotlami ulgurji va chakana holda yetkazib beradigan savdo tarmoqlari kiradi. Oziq-ovqat majmui o‘z ichiga yana sakkizta tarmoqni oladi: don mahsulotlari, kartoshka mahsulotlari, qand-lavlagi, mevasabzavot-konserva, uzumsharbat, go‘sht, sut, yog‘-moy. Sanab o‘tilgan 8 ta tarmoq yagona tashkiliy- huquqiy shaklga ega emas. Chunki, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va sotish bir necha o‘zaro bog‘liq sohalarga taalluqli mustaqil korxonalar tomonidan amalga oshiriladi. O'zbekiston oziq-ovqat sanoatida don, go‘sht va sut ishlab chiqarish tarmoqlariga yetakchilik qiladi. Ushbu tarmoqlarga jami ishlab chiqarilgan 28 mahsulotning 50 foizi, asosiy ishlab chiqarish fondlarining 20 foizi, ishchi xizmatchilaming 40 foizi to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston ASM hududiy agrosanoat majmui (respublika va viloyat) va mikrokomplekslarga (assotsiatsiyalar, agrofirmalar, agrosanoat korxonalari) bo‘linadi. ASM integratsiyasining dastlabki va eng sodda shakli uncha katta bo'lmagan qayta ishlash tsexlariga ega xo‘jaliklardir. Bu xo‘jaliklardagi sanoat tarmoqlari yordamchi xo‘jalikdir. U agrosanoat korxonasi tuzish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Agrosanoat korxonasi ixtisoslashgan tashkilot bo‘lib, ishlab chiqarish sanoati, qayta ishlash va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlashga ixtisoslashgan. Agrar qayta tashkil etilishga qadar bunday shakllanishlar agrozavodlar deb atalgan. Ammo tarkibida mahsulotlami qayta ishlash va saqlash bo‘linmalari bo‘lgan hamma xo‘jaliklar ham o‘zida bunday korxonani ifodalayvermaydi. Agrosanoat korxonasi shtatida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash, joylashtirish (upakovka) va saqlash bilan shug‘ullanuvchi va ixtisoslashgan tarmoqlardan birining kamida 25% mahsulotini qayta ishlab berish bilan band bo'lgan ishchilari bo‘lgan xo‘jalik (ishlab chiqarish kooperativlari, davlat unitar korxona xo‘jalik jamiyatlari va boshqalar) lar kiradi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash quyidagi tarzda tashkil etilishi mumkin: - xususiy yoki qarz mablag‘lari evaziga qayta ishlash tsexlarini qurish; - qishloq xo‘jalik korxonasini qayta ishlash korxonasiga qo‘shib yuborish yoki aralashtirish yo‘li bilan birlashtirish. Integratsiyalashgan iqtisodning navbatdagi shakli - agrofirma, qishloq xo'jalik mahsulotlarini ishlab chiqarish. Agrofirma - qishloq xo'jalik mahsulotlarini xo‘jalik ichida (xo‘jaliklararo) integratsiyalash asosida ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va realizatsiya qilish asosida ishlab chiqarishni, ya’ni xo‘jalik faoliyatini amalga oshiruvchi korxona (birlashma)dir. 29 Agrofirmalaming tashkiliy-ishlab chiqarish strukturasi o‘zida qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlash va savdo korxonalarining yagona texnologik, iqtisodiy va tashkiliy majmuasini ifodalaydi. ASM va birlashmalardan farqli ravishda agrofirmalar hududdagi korxona va tashkilotlaming kamroq sonini birlashtiradi. Qishloq xo‘jaligi va sanoat ishlab chiqarishi integratsiyasining eng murakkab shakli agrosanoat kombinatidir. Bu mahsulot ishlab chiqarish, sanoat ishlab chiqarishi, saqlash, qadoqlash va realizatsiya qilish bo'yicha ishlab chiqarish majmuidir. Kombinat tarmoqlar va ishlab chiqarishni kooperatsiyalash, integratsiyalash va qo‘shish asosida shakllanadi. Agrosanoat majmuiga qoidaga ko‘ra, quyidagilar qo‘shiladi: qishloq xo‘jaligi korxonasi; qishloq xo‘jaligi xom-ashyolarini qayta ishlash firmalari; qurilish va transport tashkilotlari; ixtisoslashgan savdo tarmog‘i. Qayta ishlash sanoatining muvaffaqiyatli rivojlanishi agrosanoat kombinatining atrofida xom-ashyo zonalarini tashkil etish bilan ta’minlanadi. Xom-ashyo bazasini shakllantirish transport taqqoslama xarajatlari va yo‘qotishlarini maksimal darajada qisqartirish imkoniyatlari orqali, shuningdek tayyorlash, saqlash va tashishda mahsulot sifatini saqlab qolish bilan erishiladi. Vertikal integratsiyaning shakllaridan biri agrosanoat birlashmalaridir. Ular qoidaga ko‘ra, bitta ma’muriy tumandagi qishloq xo‘jaligi va sanoat korxonalari asosida tashkil etiladi. Agrosanoat birlashmasi darajasidagi integratsiya qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, transportirovka doirasi, mahsulotlami qayta ishlash, saqlash va realizatsiya qilishda birlikni va balanslashganlikni ko‘zda tutadi. Alohida tumanlarda yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tgan agrosanoat birlashmalari muvaffaqiyatli faoliyat yuritadi. Hozirgi davrda O‘zbekistonda agrosanoat kombinatlari va birlashmalari shaklida yaratilgan integratsiyalashgan tuzilmalar holding kompaniyalari deb yuritiladi. Bunda mulkiy integratsiya bosh korxona aktsiyalari-nazorat paketlari vositasida qishloq xo‘jaligi, qayta ishlash, xizmat ko‘rsatuvchi va boshqa tashkilotlami tashkiliy-mohyaviy birlashtirish asosida yagona tizim yaratish yuz 30 beradi. Holding birlashmalar kapitalning bozomi tezroq tovarlar bilan to‘ldirish maqsadida yuqori tezlikda harakatlanishini ta’minlaydi. Holding kompagiyalari - bu qator qishloq xo‘jaligi, sanoat korxonalari hamda muzlatgichli saqlash, transport, hattoki savdo xo‘jaliklari yig‘indisi bo‘Hb, ular ayniqsa, meva-sabzavot, konserva, uzumchilik, vinochilik va boshqa ishlab chiqarishda keng tarqalgan. Agrosanoat ishlab chiqarishini tashkil etishning yana bir shakli - ishlab chiqarish (ilmiy-ishlab chiqarish) tizimlari. Ular o‘zlarida ma’lum tur mahsulot ishlab chiqarish, qayta ishlash, saqlash bosh tashkilotning tashkiliy va texnologik rahbarligi ostida o‘zaro mas‘uhyat va manfaatdorlik tamoyillari bilan ilmiy-texnika yutuqlari va ilg‘or tajribalar asosida faoliyatining boshqa turlari bilan ham shug‘ullanishini amalga oshiruvchi korxona va tashkilotlar guruhining shartnomaviy munosabatlarini ko‘rsatadi. O‘zaro bog‘liq, lekin yuridik jihatdan mustaqil faoliyat yurituvchi korxonalarni integratsiyalash zarurligi va maqsadga muvofiqligini rivojlangan mamlakatlar tajribalari tasdiqlamoqda. Bunday yo‘nalishlardan biri mohya-sanoat guruhlaridir. Ular tovar va xizmatlar bozori raqobatbardoshligini oshirish va kengaytirishga, ishlab chiqarish samaradorligini o‘sishiga, yangi ish joylari yaratishga yordam beruvchi investitsion yoki boshqa loyihalami realizatsiya qilish uchun yuridik jihatdan mustaqil shaxslami iqtisodiy integrallash asosida tuziladi. Agrar sohada moliya-sanoat guruhini tuzish korxonalarga xizmat ko‘rsatadigan va qayta ishlaydigan qishloq tovar ishlab chiqaruvchilarini oqilona kooperativlashtirish uchun zarur. Agrosanoat sohasi va moliyaviy struktumlarning koixonani integratsiyalash bo‘yicha turlicha variantlari bo‘hshi mumkin. Hainkorlikdagi faoliyat haqidagi shartnoma asosida agrosanoat uyushmalari tuziladi. U sheriklaming xo‘jalik faoliyatini muvofiqlashtirish (qishloq xo‘jalik va qayta ishlovchi korxonalar savdo tashkilotlari) va mahsulot realizatsiyasidan tushgan foydani teng taqsimlash borasidagi bir xil huquqlariga asoslangan notijorat tashkilotidir. Uyusbmalar ikki xil yo‘nalishda tuziladi: tarmoq ichida va oziq-ovqat bo‘yicha. 31 Birinchisi tarmoq bo‘yicha boshqarishni tiklashga yo‘naltirilgan, ikkinchi holatda uyushmaning tashkilotlari va a’zolari mos keluvchi soha bo‘yicha qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari va qayta ishlash korxonalari bo‘ladi. Amalda esa kam hollarda notijorat sheriklikning tashkiliy-huquqiy shakli ham qo‘llaniladi. ASM sohasidagi yana bitta integratsiyalanish kontsemdir. Kontsem qatnashuv tizimi moliyaviy aloqalar, manfaatlar umumiyligi haqidagi shartnomalar vositasida amalga oshiriladigan birlashuv shaldidir. Integratsiyalashgan tuzilmalarga kiruvchi tashkilotlar nominal ravishda mustaqilligicha qoladi, aslida esa, yagona xo‘jalik yurituvchi rahbarga bo‘ysunadi. Parrandachilik fabrikasi (2 ta broyler, 1 ta tuxumchilik), omuxta em zavodi, bir qancha non (don) bazalari, shuningdek, xususiy savdo tarmog‘i kiradi. Korxonalarni birlashtirish konsemga ishni yagona birlashtirilgan tsikl asosida ( g‘alla yetishtirishdan tortib parrandachilik mahsulotlarini realizatsiya qilishgacha) tuzish imkonini beradi. Kapitalning kontsentratsiyalanish miqyosi ishlab chiqarish quwati, ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash imkoniyatlariga ko‘ra bunday tuzilmalar bozor konyuktuxalari tebranishlarida kuchli barqarorlik kasb etadi, u investitsiya resurslarini samarah taqsimlashga qodir, ulami eng rentabelh yo‘nalishlarga jamlay oladi. 32 2.3. Oziq-ovqat va aholi iste’moli mollari majmuasi. Davlatning oziq-ovqat xavfsizligi O‘zbekiston mustaqillikka erishgan dastlabki yillardan boshlab hukumatimiz aholini muntazam ravishda oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashni ijtim oiy siyosatning ustivor vazifalaridan biri qilib belgiladi. Ushbu siyosat izchillik bilan amalga oshirilib va takomillashtirilib borilmoqda. Jumladan, mustaqilhkning dastiabki yillarida aholining 8 turdagi zarur mahsulotlar bilan ta’minlanganligi va ushbu mahsulotlar narxlarini nazorat qilib turilganligini m isol qilib keltirish mumkin. So‘ngra aholi tomorqa yerlari hajmining kengaytirilishi, chorvachilik komplekslarini xususiylashtirish, shaxsiy tomorqa xo‘jaliklariga huquqiy maqom berilishi va shu asosda o‘zini-o‘zi oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’m inlash ichki siyosatining qo‘llanilishi ham bu sohada amalga oshirilayotgan tadbirlaming nechog‘lik to‘g ‘ri ekanligidan dalolat beradi (2.1 - jadval). 2.1 - jadval Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan asosiy turdagi oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish dinamikasi Shu bilan bir qatorda milliy oziq-ovqat ta‘minotini belgilovchi kopmleks choralar ishlab chiqish respublika oziq-ovqat mahsulotlari ta‘minotidagi murakkablik va oziq-ovqat mahsulotlarini xorijdan xarid qilishga bog‘liq bo‘lib 33 qolish m um kinligi kabi muammolarga echimlar topish bugungi kundagi dolzarb masalalardan biri bo‘lib turibdi. Ularga erishish uchun muhim yo‘nalishlar quyidagicha ifodalanadi: - mamlakat va hududiy oziq-ovqat mahsulotlari fondini oziq-ovqat mahsulotlari va xom-ashyoning asosiy turlari bilan to‘liq hajmda (ta’minlashni) yo‘lga qo‘yish hamda agrosanoat majmuini eksportga yo'naltirish uchun ishlab chiqarishni yetarli darajada barqaror rivojanishini rag‘batlantirish; - oziq-ovqat mahsulotlari xarid qilish qobiliyatini oila byudjetidan sarf qilinadigan xarajatlar miqdorini 30-35 foizgacha qisqartirgan holda tibbiy m e‘yorlar bo‘yicha (3500 kld/kun) iste’m ol qilish darajasigacha k o‘tarish; - oziq-ovqat, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari (paxta-tola) eksporti hisobiga yetishm ayotgan oziq-ovqat mahsulotlari va xom -ashyo importi uchun zarur valyuta resurslari zahirasini yaratish va uning tarkiblarini takomillashtirish; - oziq-ovqat mahsulotlari bilan o‘zini-o‘zi ta’minlash darajasini barqaror oshirish, import hajmini qisqartirish va import о ‘m ini bosuvchi ishlab chiqarishni rivojlantirishni ta‘m inlovchi tashkiliyiqtisodiy chora-tadbirlar qabul qilish. O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining barqarorligi va kelajakdagi o‘sishi ichki bozordagi oziq-ovqat mahsulotlari va qishloq xo‘jalik xom - ashyosiga talab va taklifhi barqarorlashtirish hamda jahon bozorida faol faoliyatini amalga oshirishga bog‘liq. Bunda davlatning agrar siyosati agrosanoat majmuini jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari quyi majmui tarmoqlarini va mahsulotlaming aniq turlarini ishlab chiqarishni rivojlantirish iqtisodiy qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan choralar tizim ini ishlab chiqishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Bu siyosatning ustivor vazifasi - mamlakatni ijtimoiy rivojlantirish va iqtisodiy o ‘sishi hamda importni ratsional darajaga qisqartirgan holda agrosanoat majmuini eksportga yo‘naltirish uchun m os ravishda zarur bo‘lgan hajmlarda aholini oziq-ovqat mahsulotlari, sanoatni xom-ashyo bilan ta’m inlash bo‘yicha samarali agrosanoat ishlab chiqarishini yaratishdir. Davlat oziq-ovqat siyosatining asosiy yo‘nalishlari ustivor vazifasini amalga oshirishda quyidagi vazifalar hal qilinishi lozim: 34 - agrosanoat ishlab chiqarishini rivojlantirishning dasturiy-me’yoriy hujjatlarini hamda aniq dasturlami davlat va hududlararo miqyosdagi qisqa va o ‘rta muddatli tadbirlarga ajratgan holda ishlab chiqish va amalga oshirish; - oziq-ovqat mahsulotlari va xom -ashyo resurslarini, tovar ishlab chiqaruvchilami iqtisodiy rag‘batlantirish va bozor inirastrukturasini rivojlantirish asosida shakllantirishning samarali mexanizm ini joriy qilish, jahon bozorida mamlakatimiz tovar ishlab chiqaruvchilari faoliyatini jadallashtirishni ta’minlash maqsadida tashqi iqtisodiy siyosatni erkinlashtirish; - narxlar va daromadlar mutanosibligi, takomillashgan soliq, kredit, sug‘urta va boshqa omillarni ta’minlash uchun qishloq xo‘jaligi va sanoat mahsulotlari o‘rtasidagi narxlash munosabatlarini tartibga solish m exanizmini ishlab chiqish, agrosanoat ishlab chiqarishini indiaktiv rejalashtirish va bashorat qilishning zam onaviy tizim ini yaratish; - yer-suv immosabatlarmi takomillashtirish, yerdan foydalanishda davlat nazoratini kuchaytirish; yirik tovar ishlab chiqarishning buzilgan quw atlarini tiklash, xo‘jalik yuritishning barcha shakllarida huquqiy va iqtisodiy tenglikoi ta’minlash; - qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash va sotishda, agroservis xizmatida, savdo va kreditlashda mulkchilikning turli shakllaridagi korxonalaming kooperatsiya va integratsiyasini rivojlantirishni rag‘batlantirish; - qishloq xo‘jalik mahsulotlalarini ishlab chiqarish, saqlash va qayta ishlashning samarali, energiya quw atlari va resurslami tejaydigan texnologiyalam i keng qo‘llash, agrosanoat majmuini davlat siyosatining yagona ob‘ekti sifatida tashkiliy-huquqiy jihatdan rasmiylashtirish va ajratish, boshqaruv tizim ini takomillashtirish; - agrosanoat ishlab chiqarish va ASM ni yuritish tizim ini rivojlantirishning hududiy dasturini ishlab chiqish va tadbiq qilish asosida oziqovqat mahsulotlari muammolarini yechishda hududlarning ahamiyatini kuchaytirish va hokazo. Islohotlam ing navbatdagi bosqichida davlat boshqaruvi turli shakllardagi narxlanadigan va narxlanmaydigan usullardan bevosita va bilvosita foydalangan 35 holda bozor iqtisodiyotini barpo qihsh va rivojlantirishga yordam k o‘rsatadi, tovar ishlab chiqaruvchilaming bozor sharoitiga ko‘nikishlari va o'"zini-o‘zi boshqarishlari uchun zamin yaratadi. Mamlakat oziq-ovqat ta‘m inotini yaxshilashda dastlabki qadamlar mahsulot ishlab chiqaruvchilar va davlat boshqaruvi o‘rtasidagi o ‘zaro munosabatlami faollashtirish hisoblanadi. Bu jarayon bevosita qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilariga bog‘liq holda amalga oshirilishi lozim , biroq u davlat va m ahalliy darajadagi qo‘llab-quw atlashni talab etadi. Birinchi navbatda davlatning ishtiroki ulguiji oziq-ovqat mahsulotlari bozori infratuzilmalarining kapital sig‘im ini yaratishda moliyalashtirish uchun juda zarur: mahsulotlarni saqlash bazalari, unga ishlov berish, saralash va tashish, shuningdek, axborotlar bilan ta’minlash shular jumlasidandir. Respublikada oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini oshirish va import qilinayotgan oziq-ovqat mahsulotlari darajasini pasaytirish uchun quyidagi choralar majmuini ishlab chiqish va amalga oshirish zarur: - oziq-ovqat ta‘minoti Kontseptsiyasini, ichki bozom i mahalliy ishlab chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan to‘ldirishning respublika va hududiy dasturini ishlab chiqish; - oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmlarimng o ‘sishini ta’m inlash va ushbu mahsulotlaming ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini oshirish uchun ishlab chiqarish omillaridan (texnologiya, xom -ashyo, materiallar, qishloq xo‘jaligi resurslari) dan foydalanish samaradorligini oshirish choralari; - oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarayotgan tarmoqlami ishlab chiqarish- texnologik jihatdan qurollantirishni tezlashtirish uchun chet el investitsiyalarini jalb qilish bo‘yicha choralar; - oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish bo‘yicha zam onaviy texnologiyalarga egalik qilish uchun valyuta bozorlarini shakllantirish asosida mahalhy xom-ashyodan tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari eksporti hajmini oshirish bo'yicha choralar; 36 - oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi qishloq xo‘jaligi va agrosanoat majmui tarmoqlarida bozor va tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirish b o‘yicha choralar; - oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish bo‘yicha zam onaviy mahalhy qayta ishlovchi uskuna va texnologiyalarni yaratish bo‘yicha choralar va boshqalar. 37 III BOB. AGROSANOAT MAJMUASIDAGI IQTISODIY ISLOHOTLARNING IQTISODIY-IJTIMOY KO‘RSATGICHLARI 3.1. Agrosanoat majmuasi tarmoqlar tarkibi o‘rtasidagi munosabatlar va ishlab chiqarishning iqtisodiy ko‘rsatgichlari. ASM ning samarali faoliyatini ma’lum darajada iqtisodiy munosabatlar tizimi belgilab beradi. Iqtisodiy munosabatlar - bu ishlab chiqarish jarayonida korxonalaming iqtisodiy manfaatlarini ro‘yobga chiqaruvchi munosabatlar shaklidir. ASM da mahsulot ishlab chiqarish, tayyorlash, qayta ishlash, saqlash va sotish bilan shug‘ullanadigan korxonalar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlaming asosiy shakli xo‘jalik shartnomasi hisoblanadi. Xo‘jalik shartnomasi - ishlab chiqarish jarayonida ikkala tomonning majburiyatlarini belgilab beruvchi hujjat hisoblanadi. Ushbu hujjat orqali korxona va tashkilotiar ishlab chiqarilgan mahsulot va ko'rsatilgan xizmatlar hajmining bahosi va ta’riflarini tartibga soladi, mahsulot ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish hajmi, sifati buzilganda, tovarlami sotish muddati o‘tib ketganda tegishli choralar ko‘riladi. Shartnomada tomonlaming huquq va majburiyatlari, aniq natijalar bo‘yichajavobgarligi aks etadi. Shartnomaning bo‘limlari quyidagicha: 1. Shartnoma sharti. 2. Tomonlaming majburiyatlari. 3. Hisob-kitob tartibi. 4. Shartnoma shartlari bajarilmaganda tomonlaming javobgarhgi. 5. Tomonlaming manzili va bank rekvizitlari. ASM da turli xil shartnomalardan foydalaniladi, jumladan, kontraktatsiya, oldi-sotdi, yetkazib berish, ijara, kredit, mulk sug‘urtasi shartnomasi va boshqalar. Kontraktatsiya shartnomasi. Bunda qishloq xo‘jalik mahsulotini ishlab chiqaruvchi yetishtirilgan (ishlab chiqarilgan) mahsulotni tayyorlovchiga yetkazib beradi, tayyorlovchi mahsulotni qayta ishlash yoki sotish uchun ushbu tovami olishi va belgilangan tartibda to‘lovni amalga oshirishi zarur. 38 Demak, tomonlar qishloq xo‘jaligi mahsulotini ishlab chiqamvchisi va tayyorlovchidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qishloq xo‘jalik mahsulotini ishlab chiqaruvchi yuridik shaxs (tijorat tashkiloti), tadbirkor, jumladan, dehqon yoki fermer xo‘jaligi rahbari bo‘lishi mumkin. Tayyorlovchi - qishloq xo‘jalik mahsulotini sotish yoki qayta ishlash uchun sotib oladigan tadbirkor (tijorat tashkiloti yoki yakka tartibdagi tadbirkor). Kontraktatsiya shartnomasi kelgusidagi qishloq xo‘jalik mahsulotlari uchun tuziladi (don, paxta, kartoshka, chorva mollari va boshqalar). Shuning uchun ham shartnomani tuzish va amalga oshirish muddatlari to‘g‘ri kelmashgi mumkin. Ishlab chiqariladigan mahsulot hajmini esa aniq raqamlar bilan ko‘rsatib bo‘lmaydi. Mahsulot hajmi eng oxirgi raqamlar bilan belgilanadi, ya’ni eng kam va eng ko‘p. 90 yillar boshigacha kontraktatsiya shartnomasi qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga davlat xaridini amalga oshirishda keng qo‘llanilgan. Bugungi kunga kelib ham bu o‘z kuchini yuqotgani yo‘q. Biroq, yangi iqtisodiy tizim sharoitida qishloq xo‘jaligi korxonalari o‘z mahsulotini sotishda ko‘proq oldi-sotdi va yetkazib berish shartnomalaridan foydalanmoqdalar. Oldi-sotdi shartnomasi. Shartnomada bir tomon (sotuvchi) ikkinchi tomonga (sotib oluvchi) tovami sotishi kerak. Sotib oluvchi esa ushbu tovami ma’lum narxga sotib olishi kerak. Sotuvchi tovar ishlab chiqaruvchi ham bo‘lishi mumkin yoki ulguiji va chakana (boshqa vositachi) tashkilotlar bo‘lishi ham mumkin. Istalgan narsa tovar bo‘la oladi, faqat oborotdan chiqarilgan yoki chegaralanganlardan tashqari (masalan, qishloq xo‘jalik yerlari). Oldi-sotdi shartnomasi ayni vaqtda sotuvchida mavjud bo'lgan tovarga yoki kelgusida ishlab chiqariladigan tovarga tuzilishi mumkin. Sotuvchi tovami shartnomaga muvofiq nomi, miqdori, sifati, o‘rami, qadoqlanishiga qarab ko‘rsatilgan muddatda va belgilangan joyga yetkazib berishi shart. Yetkazib berish shartnomasi Ushbu shartnomaga muvofiq tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan sotuvchi - ta’minotchi (yoki yetkazib beruvchi) kelishilgan muddatda yoki tovar ishlab chiqariladigan yoki sotiladigan muddatda tijorat maqsadlarida foydalanish uchun tovarlami yetkazib beradi. 39 Yetkazib berish shartnomasi - bu shartnomaning mustaqil turi emas, balki oldi-sotdi shartnomasining bir ko‘rinishi. Bunda oldi-sotdi shartnomasi singari mulkdorlik huquqi xaridorda bo‘ladi. Shartnomada tovarning miqdori, assortimenti, sifati, bahosi, to‘lov turi, qadoqlanishi va shu kabi sifatlari haqidagi kelishuvlar aks etmaydi. Biroq, ushbu shartnomaning o‘ziga xos belgilari mavjudki, ular oldisotdi shartnomasining boshqa ko‘rinishlarida uchramaydi. Bular: yetkazib berish shartnomasida sotuvchi - yetkazib beruvchi sifatida tadbirkor (tijorat tashkiloti yoki yakka tadbirkor) namoyon bo‘ladi, oldi-sotdi shartnomasida - har qanday jismoniy yoki yuridik shaxs. Ikkinchi muhim belgi - tovami sotib olish maqsadi. Yetkazib berish shartomasida tovar tadbirkorlik qilish maqsadida (Sanoatda qayta ishlash, keyingi sotuv va boshqalar) sotib olinadi. Ushbu maqsad shaxsiy, uy, oilaviy iste’mol bilan bog'liq emas. Aksincha, oldi-sotdi shartnomasida tovarlar oldi-sotdisi shaxsiy va oilaviy iste’mol uchun ham amalga oshiriladi. Shunday qilib, yetkazib berish shartnomasida ikkinchi tomon ham ko‘pincha tadbirkor hisoblanadi. Ijara shartnomasi ASM korxonasi xo'jalik faoliyatida muhim o‘rin eg‘allaydi. Shartnoma bo‘yicha ijaraga beruvchi ijarachiga molmulkni to‘lov evaziga vaqtinchalik egalik qilish yoki foydalanishga berishi lozim. Ijarachi tomonidan olingan mahsulot va daromadlar shartnomada kelishilganidek uning mulki hisoblanadi. Ijaraga ishlab chiqarish jarayonida o‘zining tabiiy xususiyatini yo‘qotmaydigan narsalar beriladi. Bular: yer uchatskalari, korxonalar, bino- inshootlar, asbob-uskunalar, transport vositalari va boshqalar. Shartnoma tomonlari - ijaraga beruvchi va ijarachi, ya’ni mol-mulkni ijaraga beruvchi va ijaraga oluvchi tomonlar. Mol-mulkni ijaraga berish huquqi uning mulkdoriga berilgan bo‘hb, bundan tashqari, ijaraga beruvchilar qonun tomonidan ijaraga berish huquqi berilgan shaxslar bo‘lishi mumkin. Ijara shartnomasi shartnomada belgilangan muddatga tuziladi. Agar muddat ko‘rsatilmagan bo‘Isa, unda shartnoma noma’lum muddatga tuzilgan hisoblanadi. Bunday vaqtda har ikkala tomon istalgan paytida shartnomadan voz kechishi 40 mumkin. Shartnomani bekor qilishdan bir oy oldin bir tomon ikkinchi tomonni ogohlantiradi, agar ko‘chmas mulk ijarasi bo‘lsa uch oy oldin ma’lum qilinadi. Mulkdan foydalangaiilik uchun ijara haqi belgilanadi. Shartnomada ijara haqining miqdori, to‘lash tartibi, muddati ko‘rsatiladi. ASM ning iqtisodiy mexanizmi tovar ishlab chiqaruvchilami o‘zida mujassam etadi. Asosiy maqsad, ulami ishlab chiqarish va investitsiya faoliyatiga bo‘lgan motivatsiyasini kuchaytirish, mexanizm asosini esa narx va moliya kredit munosabatlarining o‘zaro bog‘liqligi tashkil etadi. Uning asosiy vositalari - baho, soliqlar, kredit, sug‘urta hisoblanadi. ASM iqtisodiy mexanizmi qishloq xo‘jaligi va sanoat o‘rtasidagi teng almashinuvni, mahalhy ishlab chiqarishni samarali rivojlantirish hisobiga mahsulot bozorlarini to‘yintirishni ta’minlab berishi kerak (3.1-jadval). 3.1-jadval Ichki bozordagi asosiy oziq-ovqat mahsulotlarining o‘rtacha narxlari, so‘mda Mahsulot nomi O‘lchov birligi Yillar kesimida mahsulot narxi, so‘mda 2021 2022 2023 Suyakli mol go‘shti 1 kg 49500–78000 49500–78000 56-75000 Qo‘y go‘shti 1 kg 52000–80000 58000–90000 58000– 90000+ Kartoshka 1 kg 1500–5000 2000–6000 3000-5000 Piyoz 1 kg 800–3000 2000–7000 3000-7000 Sabzi 1 kg 3000–10000 1500–6000 2000-5000 Tuxum 10 dona 5000–14000 7000–15000 15000-2000 Guruch 1 kg 5000–18000 5000–25000 8000-28000 O‘simlik yog‘i 1 l 14000–24000 16000–30000 15000-30000 Shakar 1 kg 7500–9000 11000–17000 12000-18000 Bozor sharoitida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida yuqori samaradorlikka faqatgina iqtisodiy jihatdan asoslangan narx siyosati orqali erishish mumkin (3.2- jadval). Chunki, narx nafaqat bozor muvozanati orqali, balki ishlab chiqarish 41 xarajatlari va har bir tovar ishlab chiqaruvchining iqtisodiy imkoniyatlari uyg‘unligidan tashkil topadi (3.1-rasm). 3.2-jadval Chorvachilik mahsulotlarining o‘rtacha narxlari, so‘mda Mahsulot nomi O‘lchov birligi Yillar kesimida mahsulot narxi, so‘mda 2021 2022 2023 Suyakli mol go‘shti 1 kg 49500–78000 49500–78000 56-75000 Qo‘y go‘shti 1 kg 52000–80000 58000–90000 58000– 90000+ Sut 1 l 4000-5000 4000-6000 8000-10000 Tuxum 10 dona 5000 – 14000 7000–15000 15000-2000 Kartoshka Piyoz Sabzi01000200030004000500060007000 2021 2022 2023 3.1-rasm. Dehqonchilik mahsulotlarining o‘rtacha narxlari, so‘mda Tovar ishlab chiqaruvchi uchun shu narsa muhimki, sotish baholari foyda olish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni amalga oshirish imkonini berishi lozim. Biroq ayrim qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxlari hamma vaqt ham yetarlicha rentabellikka ega emas, ayniqsa, chorvachilikka sarflangan mehnat moddiy xarajatlami oqlamaydi. 42 3.2. Agrosanoat majmuasi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari Respublika agrosanoat majmuasi tarkibidagi tarmoqlarning tashkiliy, texnikaviy, texnologik, iqtisodiy hamda ijtimoiy o’zaro bog‘lanishi, ya’ni integratsiyalashuvi natijasida mehnat taqsimoti amalga oshirilmoqda. Bu agrosanoat majmuasi ixtiyoridagi barcha resurslardan, shu jumladan, cheklanganlaridan ham samarali foydalanilishni ta’minlashga, texnika va texnologiyalarni rivojlantirishga, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalashtirishga avtomatlashtirishga, elektrlashtirishga, kompyuterlashtirishga hamda tarmoqlarni boshqarishni takomillashtirishga qaratilgan. Ularni talab darajasida amalga oshirilishi natijasida xaridorgir, raqobatbardosh oziq-ovqat hamda xalq iste’m oli mollari ishlab chiqarish hajmi ortadi. Ular iste’m olchilarga sifatli va qulay usullar bilan yetkazib borilishi natijasida ahoUning shu mahsulotlar bilan ta’minlanish darajasi ortib, majmua tarkibidagi tarmoqlaming foydalari ko‘payadi. Natijada agrosanoat majmuasining iqtisodiy samaradorligi yuksaladi. Agrosanoat majmuasining iqtisodiy samaradorlik darajasini qator kо‘rsatkichlar yordamida aniqlash mumkin. Jumladan, Respublika agrosanoat majmuasining yalpi mahsuloti. Bu majmua tarkibidagi tarmoqlar korxonalar bir yil mobaynida ishlab chiqargan tayyor mahsulot va k o‘rsatilgan xizmatlar miqdoridan tashkil topadi. Yalpi m ahsulotning miqdori har bir tarmoq bo‘yicha absolyut, ya’ni natural k o‘rsatkichlar yordamida hisoblanadi (tonna, dona, banka, litr, shisha idishda, tonna.km, gektar.). Bu ko‘rsatkichlar yordamida agrosanoat majmuasidagi tarmoqlar yalpi mahsulotining miqdori alohidaalohida aniqlanib, avvalgi yillardagi raqamlar bilan taqqoslanib, tarmoqlaming qanday holatdaligi aniqlanadi. O’zbekiston iqtisodiyoti rivojlanishida qishloq xo’jaligi muhim ulushga ega soha hisobanadi. Jahon Bankining 2019 yilgi hisobotlariga ko’ra, qishloq xo’jaligi mamlakat yalpi ichki mahsulotining 23% ni tashkil qiladi. 43 Davlat Statistika Qo’mitasi ma’lumotlariga asosan mamlakat aholisining 55% qishloq joylarda istiqomat qilishadi. Jami ishchi kuchining 23% qishloq xo’jaligi bilan band aholini tashkil qilmoqda. Ko’plab tadqiqotchilar qishloq xo’jaligida mavjud imkoniyatlarni yuqori baholagan holda, ushbu sohaning zamonaviy bozor tendensiyalariga moslashishi, xalqaro bozor shart-sharoitlari asosida ishlab chiqarish yo’nalishlarini tranformatsiya qilish, tashqi bozorlarni doimiy va tezkor tahlil qilish amaliyoti va malakasini shakllantirish kabi muhim vazifalar hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti 2019 yil 6 sentabrda qishloq xo’jaligini 2020- 2030 yillar mobaynida rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan yig’ilish o’tkazdi. Ushbu yig’ilishda qishloq xo’jaligini rivojlantirishning yangi bosqichiga chiqish, innovatsion va texnologik yangiliklarni joriy qilish, xalqaro bozorlarni tahlil qilish masalalariga e’tibor berildi. Jumladan, qishloq xo’jaligida qiymat zanjirini rivojlantirish, tashqi bozor talablari asosida maxalliy ishlab chiqarishni rag’batlantirish iqtisodiy samaradorlikka olib keladi. Zamonaviy ilm-fan ilgari surayotgan nazariyalar, mamlakatlar tashqi savdosini rivojlantirishda marketing tadqiqotlarining ahamiyati birlamchi omillar qatoriga qo’shishadi. Eksport potensialini baholash, mavjud imkoniyatlarini tahlil qilish, xalqaro bozor o’zgarishlarini kuzatib borish va qarorlar qabul qilishda xalqaro marketing sohasining ilmiy va amaliy tajribalarini o’rganish dolzarb ahamiyatga ega. Marketing sohasi olimlardan F.Kotler fikricha, marketing bu yangi yoki sun’iy bir soha va ilmiy yo’nalish emas, balki bu qadimdan tabiiy ehtiyoj asosida mavjud bo’lgan iqtisodiy aloqalarning muhim bo’g’ini. Iqtisodiyotning bosh g’oyasi bu doimiy o’zgaruvchi ehtiyojlarni ta’minlashga qaratilgan bo’lsa, marketing usha ehtiyojlarni aniqlash va taklifni shakllantiruvchi vosita hisoblanadi. Mavjud ilmiy tadqiqotlar, adabiyotlar tahlili, hisobotlar va biznes tahlillarining natijasiga ko’ra, marketing tadqiqotlarini tashkil qilish, rivojlantirish bevosita qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish samaradorligidan tortib xalqaro bozorlarda eksport hajmini oshirishga ta’sir ko’rsatadi. 44 3.2-rasm. O’zbekistonning 2018-2019 yillardagi tashqi savdo aylanmasi (mln. AQSH dollari) Mazkur rasm orqali O’zbekistonning jami tashqi savdo aylanmasi ko’rsatkichlarini ko’rish mumkin. Oxirgi uch yil mobaynida tashqi savdoda o’sish tendensiyasi kuzatilgan bo’lib, eksport va import hajmi ham mos ravishda ko’payib brogan. Eksport va importni hajmi jihatida taqqoslaganda, jami import hajmi eksport hajmidan ortiq ekanligi aniqlanadi. 2020 yilda jahonda yuz bergan pandemiya tufayli dunyo mamlakatlari tashqi savdosida keskin pasayish kuzatilmoqda. Jumladan yil yakuniga qadar ko’pgina rivojlanayotgan davlatlar tashqi savdo aloqalarida iqtisodiy ko’rsatkichlarning tushishi yuz berdi. Moliya vazirligining 2020 yil sentabr oyida e’lon qilgan hisbotlariga muvofiq, O’zbekiston tashqi savdo aylanmasi hajmi 2020 yil yanvar- avgust oylarida 24,5 milliard AQSH dollarini tashkil qilgan. 2019 yilning ushbu davriga nisbatan 12,7 foizga kamayish kuzatildi. Mazkur holat bevosita qishloq xo’jaligi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini marketing tadqiqotlarini olib borish, sotish va realizatsiya masalalari bugungi kunda dolzarb hisoblanmoqda. 45 Marketing tadqiqotlarini olib borish deganda, mahsulot yetishtirishdan avval boshlanadigan jarayonni tushunish mumkin. Ya’ni ishlab chiqaruvchilar tashqi bozorga eksport qilish masalasini ko’rib chiqish asnosida bozor talablari bilan yaxshi tanish bo’lishlari lozim. Ushbu talablarni quyidagi guruhlarga jaratib o’rganish mumkin: • Mahsulot sifati. Bunda mahsulotning tabiiylik darajasi, zararli dori vositalari, pestisidlardan kamroq foydalanganlik darajasi, turli tabiiy jarayonlar mahsulot tarkibiga ko’rsatgan ta’siri. Shuningdek mahsulotning ta’mi. • Mahsulotning ko’rinishi. Qishloq xo’jaligi mahsulotining ko’rinishi xalqaro bozordagi raqboatbardoshlikka bevosita ta’sir o’tkazasi. Bunda mahsulotning hajmi, rangi, tuzilishi, bejirimligi kabi xususiyatlarga e’tibor qaratilinadi. Eksport jarayonida jahon talablaridan biri sifatida mahsulotlarning bir xil hajmda ya’ni kalibrovkada bo’lishi masalasiga ahamiyat beriishi lozim. Importchi kompaniya 5-6 sm hajmdagi mahsulotni talab qiladigan bo’lsa, undan kichik hajmdagi mahsulotlar sotilmay qolib ketishi ehtimoli mavjud bo’ladi. • Mahsulotning qadoqlanishi. Bugungi kunda qadoqlash texnologiyasi tez rivojlanish asnosida yildan-yilga o’zgarib bormoqda. Xalqaro formatda mahsulotlarning qadoqlanishi ko’p jihatdan iste’molch xohish-istaklariga mos bo’lishi talab qilinadi. Uzoq masofalarga tashiladigan mahsulotlarni qadoqlash, ularning yaxshi holatda yetib borishiga ham ta’sir qiladi. Birinchi navbatda qadoqlash bu dizayn masalasi bilan bog’liq. Ikkinchidan, mahsulot turiga qarab, qadoqlash uni qancha muddat saqlash jarayoniga muvofiq amalga oshirilishi lozim bo’ladi. • Qo’shimcha xususiyatlar. Mahsulot yuqoridagi talablar asosida tayyorlanib, bozorga kiritilishida uning qo’shimcha xususiyatlar bo’lishi raqobat sharoitida nisbiy afzallik hosil qiladi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yaxshi saqlanganligi, ishonchliligi, tarkibida foydali vitamin va moddalarning yuqori bo’lishi ista’molchilar tomonidan yaxshi kutib olinadi. 46 Xulosa O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarning samarasi ko’p jihatdan agrosanoat majmuasi tarmoqlarining rivojlanish darajasiga bog’liq. Mamlakatimiz siyosiy, ijtimoiy – iqtisodiy imkoniyatlarini yuksaltirishda agrosanoat majmuasining ahamiyati va o’rni katta. Agrosanoat majmuasi faoliyatining asosiy maqsadi, bosh funktsiyasi qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish, ularni tayyorlash, qayta ishlash hamda iste’molchilarga yetkazib berish bilan o’zaro bog’langan tizimning maqsadga muvofiq, bir me’yorda barqaror ishlashini ta’minlash, provardida mamlakat iqtisodiyotini mustahkamlash, aholi turmush darajasini oshirishga xizmat qilishdan iborat. Majmuada bozor iqtisodiyoti talablariga javob bera oladigan iqtisodiy mexanizmlarni yaratish, mahsulotlar miqdori va sifatini oshirish, ishlab chiqarishning eng samarali va maqbul shakllarini vujudga keltirish, mahsulotlar tannarxini arzonlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ularni ishlab chiqarishga joriy etish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Agrosanoat majmuasini rivojlantirish mamlakatning iqtisodiy quvvatini, aholining turmush darajasini oshirishga xizmat qiladi. SHu sababli mamlakat agrosanoat majmuasining rivojlanishiga O’zbekiston Respublikasi prezidenti va hukumati tomonidan doimiy e’tibor berilib kelinmoqda. Bu e’tiborning natijasi o’laroq, mustaqillik yillarida bozor iqtisodiyoti sharoitida agrosanoat majmuasi tarmoq hamda korxonalari faoliyatini yuritish uchun zarur huquqiy baza yaratildi va ular muttasil takomillashtirilib borilmoqda. Olib borilayotgan iqtisodiy siyosat natijasida mamlakat iqtisodiyotida katta sifat o’zgarishlar yuz berdi. Ayniqsa, mulkiy munosabatlar takomillashdi va bu holat agrar sohada nodavlat sektorning tez rivojlanishiga olib keldi. Bugungi kunda qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 99,0 foizidan ortiqrog’i nodavlat sektorda ishlab chiqarilmoqda. 47 Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarish asosan fermer, dehqon va shirkat xo’jaliklari shaklida tashkil etildi, bozor talablari va davlat ehtiyojlaridan kelib chiqib, ishlab chiqirishning tarkibi o’zgartirildi. O’zbekiston Respublikasida olib borilgan iqtisodiy islohotlar natijasida malakatda paxta yakkahokimligiga barham berildi, Aholining don mahsulotlariga bo’lgan talabini hisobga olib g’allachilik tarmog’i keskin kengaytirildi. Natijada g’allachilik bilan shug’ullanuvchi ixtisoslashgan maxsus tizim (tarmoq) vujudga keldi. G’alla urug’chiligi keng yo’lga qo’yildi, g’allachilikning barqaror rivojlanishini ta’minlaydigan zarur moddiy – texnika bazasi yaratildi. Respublikada chorvachilik tarmog’i deyarli xususiylashtirildi. Mamlakatda yetishtirilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash darajasi va ularni eksport qilish masalalari mamlakat manfaatlaridan kelib chiqqan holda ijobiy hal qilinmoqda. 48 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abdug‘aniyev A., Abdug‘aniyev A.A. Qishloq xo‘jaligi iqtisodi. -T.: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2004 2. Abduraxmanov K.X., Boyev X. Bozor iqtisodiyoti sharoitida fermer xo‘jaliklari. -T.: « O‘zbekiston bilim jamiyati», 1992 3. Abdug‘aniyev A. O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligida yer-suv resurslaridan samarali foydalanishning ayrim masalalari. -T.: TIQXMII, 2001 4. Xakimov R., Otaqulov M., YUsupov E., YUsupov M.S. Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti. – (O’quv qo’llanma), -T., TDIU, 2004.-160 b. 5. Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Berkinov B.B., Xakimov R., YUsupov M.S., Oripov M.A., O’roqov N.I. - Dehqon va fermer xo’jaliklari iqtisodi – (O’quv qo’llanma), –T.: TDIU, 2004. – 176 b. 6. Salimov B.T., Hamdamov Q.S., Tursunxo’jaev T.L., To’raxo’jaev T.I., Hakimov R.X., O’roqov N.I, Aripov I.M. -Jahon qishloq xo’jaligi. – (O’quv qo’llanma) – T.: TDIU, 2004. – 128 b. 7. Abdug’aniev A., Abdug’aniev A.A. – Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti – (darslik). – T.: TDIU, 2004. – 304 b. 8. Экономика отраслѐй АпК / И.А.Минаков, Н.И.Куликов, О.В.Соколов и др.; под р ѐд. И.А.Минакова. – М.: КолосС, 2004. – 464с.- (Уч ѐбники и уч ѐб. пособия для студ ѐнтов висш. учун. зав ѐдѐний). Internet ma’lumotlari 1. П ѐтран ѐва Г.А., Экономика и управл ѐни ѐ в с ѐлском хозяйств ѐ. Уч ѐбник. 2004, http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html 2. П ѐтран ѐва Г.А., Экономика и управл ѐни ѐ в с ѐлском хозяйств ѐ, Акад ѐмия, 2003, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm 3. Н.А. Попов «Основи риночной агро ѐкономики и с ѐлского пр ѐдпринимат ѐлства», М: Танд ѐм /ЭКМОС, 2002, http://family.taukita.ru/item22219310.html 4. Н.А.Попов. Экономика отрасл ѐй АпК. Курс л ѐктсий, 2002, http://shopper.h1.ru/books.shtml?topic935&page1 49 5. Н.Я.Ковалѐнко, Экономика с ѐлского хозяйства, М.: «ЮРКНИГА», 2004, http://web.book.ru/cgi-bin/book.pl?page4&book88899 6. www.bearingpoint.uz – Экономика Узб ѐкистана. 50

Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini intestitsiyalar va ularning iqtisodiy  samaradorligi

Sotib olish