Zaxira tushunchasi va uning mohiyati - Tabiatshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	60.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tabiatshunoslik

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

17 Sotish

Zaxira tushunchasi va uning mohiyati

Sotib olish

Zaxira tushunchasi va uning mohiyati
Mundarija
Kirish……………………………………………………………………3
I.BOB. Zaxira tushunchasi va uning mohiyati………………………. 4
1.1. Zaxiralar funksiyalari………………………………………………………..4
1.2. Zaxiralar turlari……………………………………………………………...6
II. BOB. Logistika tizimida zaxiralarni boshqarish………………… 8
2.1. Zaxiralarni boshqarish tizimida xarajatlar…….…………………………..8
2.2. Zaxiralarni boshqarish strategiyalalari va tovar siyosati….……………..10
III.BOB. Mahsulotlarni omborga joylashtirish…………….………. 13
3.1. Zaxiralarni omborga joylashtirish va shu tizimning ta’rifi…….………..13
3.2. Ombordagi mahsulotlar zaxiralarini hisobga olish va nazorat qilish
usullari……………………………………………………………………………19
Xulosa…………………………………………………………………. 22
Foydalanilgan adabiyotlar………...………………………….……… 23
2

Kirish
Logistika faoliyati ko'p qirrali. U transport, omborxona, zaxiralar, xodimlarni
boshqarish, axborot tizimlarini tashkil etish, tijorat faoliyati va boshqalarni o'z
ichiga oladi. Logistik yondashuvning yangiligi bu organik o'zaro bog'liqlik,
uyg'unlashgan, oson boshqariladigan va yuqori darajada samarali ishlaydigan
materiallarni o'tkazuvchi tizimlarni yaratish maqsadida faoliyat sohalarining
uyg'unligi . Logistikaning asosiy maqsadi ta’minot tizimidagi moddiy
resurslarni optimallashtirish, ishlab chiqarish bo’g’inlarining xomashyo,
materiallar, detallar, yarim tayyor mahsulotlarga bo’lgan talabini samarali
qondirish va tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkazib berish uchun qilinadigan
barcha harakatlarni hisobga olgan holda umumiy harajatlarni, kamaytirishdan
iboratdir.
Logistikaning qo’llanilishi natijasida xom ashyo va tovar
zahiralari minimallashadi, yetkazib beruvchilar va zahiralar optimal tarzda
joylashadi, tovarlarning ishlab chiqarishdan iste’mol sohasigacha bo’lgan harakat
vaqti qiqaradi, bularning barchasi esa pirovard natijada umumiy harajatlarning
kamayishiga olib keladi.
3

I.BOB. Zaxira tushunchasi va uning mohiyati
1.1. Zaxiralar funksiyalari
Tovar-moddiy zaxiralar - bu sanoat iste'moli uchun mo'ljallangan har xil
turdagi moddiy resurslar. Biz zaxiralarni shakllantirishning asosiy sabablarini
ajratib ko'rsatamiz:
- yetkazib berish hajmining bir martalik iste'mol hajmiga nomuvofiqligi;
- materiallar qabul qilingan payt va uning iste'moli o'rtasidagi vaqt oralig'i;
- hududning iqlim sharoiti;
- transport xarajatlarini pasaytirish.
Zaxira logistikasi - omborlarda tovar-moddiy zaxiralarni boshqarish va tashkil
etish bilan shug'ullanadi va ombor operatsiyalarining xarajatlarini nazorat qiladi.
Keyingi, zaxiralar qanday funktsiyalarni bajarishini ko'rib chiqamiz:
1. Yig'ish funktsiyasi zaxiralarning asosiy funktsiyasidir. Masalan, yozda
mahsulotga talab yuqori bo'lsa, yozgi talabni ta'minlash uchun qish mavsumida
ishlab chiqarishni ko'paytirish kerak. Shunday qilib, ishlab chiqarish
mahsulotlarining to'planishi zaxiralarning yetishmasligi tufayli yo'qotishlardan
qochadi.
2. Inflyatsiyani himoya qilish funktsiyasi. Naqd pulni bankka qo'yib,
kompaniya yaxshi daromad keltirishi mumkin. Bankka qo'yilgan pulga qaraganda
zaxiralarning qiymati tezroq o'sishi mumkin. Binobarin, zaxiralar yaxshi
sarmoyadir, ammo saqlash xarajatlari va xavflarini hisobga olish kerak.
3. Xarajatlarni boshqarish funktsiyasi. Buyurtma hajmining o'zgarishi
chegirmalar olish uchun buyurtmaning hajmini o'zgartirishi bilan, aks holda
zaxiralarni ko'paytirib, biz boshqa loyihalarga sarmoya kiritish imkoniyatini
kamaytiramiz. Zaxira tushunchasi tanqislik tushunchasi bilan uzviy bog'liqdir.
Kamchilikning quyidagi turlari ajratiladi:
4

- tabiiy (ma'lum turdagi resurslarning etishmasligi);
- texnologik (ular kerakli narsani qilmaganliklari sababli shakllangan);
- sun'iy (sun'iy ravishda paydo bo'lgan).
Agar tanqislik ehtimoli mavjud bo'lsa, vaziyatdan qat'i nazar, ishlab
chiqarishning zarur darajasini ushlab turishga imkon beradigan zaxiralarni yaratish
kerak.
5

1.2. Zaxiralar turlari
Moddiy zaxira tushunchasi. Moddiy zaxiralar — bu ishlab chiqarish
jarayoniga yoki shaxsiy iste’molga kirishini kutayotgan xomashyo, materiallar,
yig‘uvchi qismlar, tayyor mahsulot va boshqa moddiy qiymatlardir.
Korxonada zaxiralarning asosiy qismini moddiy oqimning texnologik qayta
ishlanishining har xil bosqichlarida uning tarkibiga kirib keladigan ishlab chiqarish
predmetlari tashkil etadi.
Moddiy zaxiralarni tashkil etish sabablari. Korxonada zaxiralar ikkita asosiy
sabab bo'yicha tashkil etiladi:
1. Kelib tushishning hajmi bitta iste’mol hajmiga mos kelmasligi.
2. Material kelib tushishi bilan uning iste’moli orasida vaqt o'zgarishlarining
mavjudligi.
Xomashyo materiallarini yetkazib berish, ko‘p hollarda davriy ravishda amalga
oshiriladi, ularning iste’moli, asosan, uzluksiz bo‘ladi va kelib tushish vaqti bilan
mos kelmaydi. Har bir korxonaning uzluksiz ishlashini ta ’minlash maqsadida
xomashyo. materiallar, yarimtayyor mahsulotlar, yoqilg’i va boshqa resurslarning
m a’lum turdagi zaxiralari tashkil etiladi. Zaxiralarni tashkil etishga olib keladigan
ba’zi bir boshqa sabablar ham mavjud. Bular — narxlarning mavsumiy o‘zgarishi;
yetkazib berishlarning qabul qilingan grafigining buzilishi (kirib kelayotgan
moddiy oqim intensivligining kutilmagan pasayishi); talabning o‘zgarishi (chiqib
ketayotgan oqim intensivligining kutilmagan holda oshishi) va boshqalar.
Moddiy zaxiralarning turlari. Xomashyoning mahsulotga aylanishi yolida va
mahsulotning oxirgi iste’molchigacha bo‘lgan harakatida zaxiralarning ikkita
asosiy turi tashkil etiladi: ishlab chiqarish va mahsulot zaxiralari.
Xomashyoni oxirgi buyumga aylantirshi yo’lida va bu buyumning keyingi
harakat jarayonida iste’molchiga sotib borguncha ikkita asosiy zaxira turlari barpo
etiladi:
6

-ishlab chiqarish zaxiralari;
-tovar zaxiralari;
Ularning har biri o’z navbatida uchta turga bo’linadi:
-joriy zaxiralar;
-sug’urta zaxiralari;
-mavsumiy zaxiralar;
Ishlab chiqarish zaxiralari iste’molchi-tashkilotlarda shakllantiriladi va ishlab
chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlashga mo‘ljallangan.
Mahsulot zaxiralari ishlab chiqaruvchi korxonaiarda tayyor mahsulot
zaxiralaridan hamda mahsulotni yetkazib beruvchidan iste’molchiga qaratilgan
harakatidagi zaxiralardan, ya’ni ulgurji va chakana savdo korxonalarida, tayyorlov
tashkilotlarida va yoldagi zaxiralardan iborat. Ular iste’molchilarning moddiy
resurslar bilan uzluksiz ta’minlanishi uchun zarur. Ishlab chiqarish va mahsulot
zaxiralari joriy, tayyorlov, sug‘urta va mavsumiylarga bo’linadi.
Joriy zaxiralar korxonada yetkazib berishlar o‘rtasidagi interval ichida uzluksiz
ishni ta’minlash va mahsulot partiyalarini optimal miqdorda ishlab chiqarish uchun
zarur. Zaxiralarning bu qismi bir tekis va vaqtida ta’minot sharoitlarida yetkazib
berish va bir martalik iste’mol hajmlarining mos kelmasligi hamda material
harakati bilan bog’liq bo’lgan to'xtashlar natijasida shakllanadi.
Tayyorlov zaxiralari materiallarni ishlatishga tayyorlash va ularni ish joylariga
yetkazib berish davrida uzluksiz ishni ta’minlash uchun tashkil etiladi.
Kafolatlangan (sug'urta) zaxiralari ta’minot jarayonidagi uzilishlar yoki ishlab
chiqarish hajmidagi o‘zgarishlar vujudga kelgan holatlarda korxonaning ishini
ta’minlash uchun zarur. Bu zaxiralar yordamida haqiqiy talab bashorat qilinganida
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning haqiqiy hajmini rejalashtirilgandan va har xil
operatsiyalar bajarilishining haqiqiy muddatlarini rejadagilardan chetlanishlari
qoplanadi. Mavsumiy zaxiralar ishlab chiqarish yoki iste’mol hajmining mavsumiy
o‘zgarishlari bilan asoslanadi. Bu zaxira bashorat qilinayotgan (mavsumiy)
talabning o‘sishini qondirishga hamda dam olishlar davrida korxona quwatining
pasayishiga mo’ljallangan.
7

II. BOB. Logistika tizimida zaxiralarni boshqarish
2.1. Zaxiralarni boshqarish tizimida xarajatlar
Xarajatlarning turlari. Moddiy oqimlarni boshqarish konsepsiyasining
amaliyotda qo’llanilishi zaxiralar yig’indisini optimallashtirish bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri bog’liq. Zaxiralarni optimallashtirishning mezoni bo’lib buyurtm alarni
bajarishga va materiallarni saqlashga ketadigan umumiy xarajatlar hisoblanadi.
Materiallarni xarid qilish va saqlash tizimida xarajatlar quyidagi guruhlarga
ajratiladi:
• buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar;
• xarid narxi bilan belgilanadigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlar;
• zaxiralarni saqlashga ketadigan xarajatlar;
• «defitsit» natijasidagi yo‘qotishlar.
Buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar buyurtmani joylashtirish va
yetkazib berish bilan bog’liq. Ular qatoriga xarajatlarning quyidagi turlari taalluqli:
yetkazib berish shartlarini ishlab chiqish va ulami qabul qilishni tayyorlashga
ketadigan xarajatlar; buyurtma bajarilishi ustidan nazorat va ularning bajarilish
muddatlarini qisqartirish bilan bog’liq xarajatlar; transport xarajatlari (agar
tashishga ketadigan mablag’lar qabul qilinayotgan tovar qivmatiga kirmasa);
buyurtmani qabul qilish va omborga joylashtirishga ketadigan xarajatlar.
Bularning ba’zilari buyurtmada joylashtiriladi va hajmga bog’liq bo’lmaydi,
boshqalari, masalan transport va ombor xarajatlari to‘g'ridan-to‘g‘ri buyurtma
miqdoriga bog’liq. Umuman olganda, buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar
hamma turdagi xarajatlarni o ‘zining tarkibiga oladi, ularning miqdori esa
bajarilayotgan buyurtmalar soniga bog’liq bo’ladi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlar xarid qilinayotgan materiallar narxi bilan
belgilanadi va buyurtma partiyasining o'sishida o‘rnatiladigan ulgurji narxlarning
8

arzonlashishiga qarab o ‘zgaradi. Zaxiralarni saqlashga ketadigan xarajatlar
materiallarni saqlash xarajatlari va zaxiralaming mavjudligi bilan aniqlanadi.
Xarajatlarning bu guruhiga quyidagi statiyalar kiradi:
zaxiralarga qo'yilgan kapitaldan olinishi mumkin bo‘lgan foiz stavkasi;
ombor operatsiyalariga ketadigan xarajatlar va ombor ijarasi uchun to‘lov;
ishlab chiqarish birligiga qarashli bo‘lgan omborxonalarni ishiatish bilan bog‘liq
joriy xarajatlar;
sug‘urta va soliq xarajatlari.
Zaxiralarni kamaylirish ombor xarajatlari va u bilan bog‘liq bo’lgan
xarajatlarning kamayishiga olib keladi.
Defitsit natijasida yo‘qotishlar qandaydir davr ichida u yoki bu moddiy
resurslarning cheklanganligi natijasida yuzaga keladigan xarajatlardan iborat.
Yo‘qotishlarning bu guruhiga quyidagilar taalluqli:
• zarur materiallar yo‘qligi natijasida ishlab chiqarish jarayonining to‘xtashi hamda
materialni boshqa qimmatrog‘iga almashtirish bilan bog'liq bo‘lgan ishlab
chiqarishdagi vo‘qotishlar;
• buyurtma bajarilmagan holatda iste’molchining boshqa ishlab chiqaruvchiga
murojaat qilishi natijasidagi yo'qotishlar (bu holatda defitsit natijasidagi xarajatlar
foyda yo‘qotishlari deb qaraladi);
• buyurtma bajarilishini kutib qolish holatida vujudga keladigan qo‘shimcha
xarajatlar.
Ombor xarajatlarining me’yorlari. Ombor xarajatlari umumiy me’yor
bo’yicha hisoblanadi, bu me’yor xarajatlarning doimiy va o‘zgaruvchan
qismlarning munosabatini hisobga oladi.
Ombor xarajatlar me’yori quyidagini tashkil etadi:
N = A + V,
bunda,
N — ombor xarajatlarining me’yori;
A — zaxiralarga qo'yilgan kapitalning foiz stavkasi;
V — materiallarni omborda saqlash xarajatlarining me’yori.
9

V = G / D ■ 100,
bunda
G — ma’lum davr ichida omborda materiallarni saqlashga ketgan xarajatlar;
D — ombor zaxirasining o‘rtacha qiymati.
2.2. Zaxiralarni boshqarish strategiyalalari va tovar siyosati
Zaxiralarni boshqarishning bir nechta strategiyalari mavjud. Bu strategiyalar
maxsus xizmatlar ishchilariga. oddiy hisoblarni o‘tkazish asosida zaxiralami
boshqarishda korxonaning siyosatini aniqlash imkonini beradi.
Eng katta ehtiyotkorlik strategiyasi. Bu strategiya, asosan, zarur zaxira miqdori
bir kun ichida zaxiralarning maksimal iste’molini yetkazib berishning eng katta
davomiyligiga ega bo‘lgan davriga vig'indisi sifatida aniqianadi. Natijada keyingi
buyurtma berilish vaqtiga to‘la miqdorda ishlatilib tugatilmaydigan zaxiralar
vujudga keladi.
Qo'shimcha zaxira strategiyasi. Bu holda iste’mollaming kafolati moddiy
resurslaming qo'shimcha zaxiralarini tashkil etish hisobiga ta’minlanadi.
Qo'shimcha zaxiralar miqdori quyidagi uslublar bo'yicha aniqianadi:
1-uslub:
Zaxira miqdori o'rtacha talab miqdorining mustahkamlik koeffitsiyentiga
to'g'irlangan o'rtacha o'zib ketish vaqti ko'paytmasiga teng. Asosan uning miqdori
25—40 %ga teng.
2-uslub:
Saqlash birliklari o'rtacha miqdori iste’mol davrining o'rtacha miqdorining
ildizosti ko'rsatkichi sifatida aniqianadi.
Talabdan foiz strategiyasi. Bu strategiya asosida bir kunlik ish natijalari
bo'yicha moddiy zaxiralarga bo'lgan talabning tahlili yotadi. Talabning miqdori
haqida berilgan natijalar o'sib boruvchi taqsimot grafigiga kiritiladi.
Bundan keyin ishlab chiqarish jarayonining buzilishiga olib kelmaydigan,
zaxiralarning to'liq ishlatilish imkonini beradigan buyurtmalarni berish davrlari
belgilanadi. Bu kattalik bo‘yicha grafikdan zaxiralarning to’liq ishlatilish hollariga
mos keluvchi talab miqdori aniqlanadi.
10

Logistika jarayonlarini boshqarishdan maqsad logistik tizimlaming
samaradorligini oshirishdan iborat. Bu maqsadga erishishda katta e’tibor logistik
xarajatlarni rejalashtirish, hisobga olish va qisqartirishga qaratiladi.
Mahsulotni ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar tarkibida bu xarajatlarning
miqdori katta, masalan, mashinasozlikda 10-15 %ni, yengil va oziq-ovqat
sanoatida 30—45%ni tashkil etadi.
Logistik tizimda xarajatlar ikkita asosiy gumhga bo'linadi:
1. Korxona ichida moddiy oqimlarni tashkil etish bilan bog’liq xarajatlar.
2. Mahsulotni sotish jarayonida yuzaga keladigan xarajatlar.
Korxonada moddiy oqimlarni tashkil etish bilan bog’liq xarajatlar . Logistik
funksiyalami amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlar hamma turdagi omborlardan
moddiy resurslami xarid qilishda, ombor operatsiyalarini bajarishda, transport va
yuklash tushirish ishlarini bajarish jarayonida va hokazolarda vujudga keladi.
Korxonada moddiy oqimlarni tashkil etishda vujudga keladigan xarajatlar guruhiga
quyidagi funksiyalami bajarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar kiradi:
 turli xil maqsadlarga yo‘naltirilgan zavod omborlarini ishlatish;
 zaxiralarni shakllantirish va saqlash; ichki tashish ishlarini tashkil etish;
 jo ‘natilgan tovarlami tanlash va ulami qadoqlash;
 hujjatlami tayyorlash.
AQSH va Buyuk Britaniyada tovar harakatiga ketadigan xarajatlar stukturasi
keltirilgan (%da)
Xarajatlar AQSH Buyuk Britaniya
Tashish ishlari 29,3 34,3
Zaxiralarni saqlash 17,4 18,7
Omborxona xarajatlari 16,9 15,6
Qadoqlash 11,9 12,5
Buyurtmalarni qayta
ishlash 5,5 5,2
Boshqaruv xarajatlari 11,0 12,5
11

Mahsulotni sotish jarayonlarini amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan
xarajatlar. Mahsulotni sotish bilan bog’liq xarajatlar guruhiga xarajatlarning
quyidagi turlari kiradi:
• mahsulotni iste’molchigacha yetkazib berish xarajatlari;
• yuklash-tushirish ishlariga ketadigan xarajatlar;
• tovaming yoldagi harakati bilan bogliq xarajatlar;
• yuklarni sug‘urtalash bilan bogliq xarajatlar;
• savdo-sotiq tashkilotlarida zaxiralarni shakllantirish va saqlashga ketadigan
xarajatlar;
• defitsit natijasidagi yo‘qotishlar;
• transport-ekspeditorlik funksiyalari bilan bogliq xarajatlar;
• boshqaruv xarajatlari, yuk to’lovlari va boshqa turdagi yo‘qotishlar.
12

III.BOB. Mahsulotlarni omborga joylashtirish
3.1. Zaxiralarni omborga joylashtirish va shu tizimning ta’rifi
Ishlab chiqarish jarayoni xomashyo va materiallarni bir korxonadan boshqasiga
siljitish, tayyor mahsulotni ishlab chiqarish doirasidan iste’mol doirasiga
yetkazilishi bilan bog‘liq. Bu siljishlar ayrim joylarda moddiy zahiralarning
yig‘ilishiga olib keladi, bu zahiralarni saqlash uchun esa moslashtirilgan
omborxonalar kerak. Chunki, ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bo‘lishi uchun u
yerda iste’mol qilinadigan xomashyolarning zahiralari bir kunda yoki bir haftada
kerak bo‘ladigan xomashyo miqdoridan ko‘p bo‘lishi zarur. Xomashyo, material,
mahsulotlarni saqlash uchun maxsus qurilmalar, har xil tara, mexanizatsiya
vositalari va boshqalar kerak. Moddiy boylik manbalarini ishlab chiqaruvchilardan
iste’molchilarga siljishi 2 usulda tashkil qilinishi mumkin:
1. Tranzit usuli.
2. Omborlardan foydalaniladigan usul.
Ishlab chiqarish jarayoni uzluksizligini tranzit usuli bilan ta’minlashda moddiy
boylik manbaning zahiralari korxona va tashkilotlarning omborlarida tashkil
qilinadi. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksizligining omborlardan foydalanadigan
usuli bilan ta’minlashda boylik manbalarining harakati boshqacha tashkil qilinadi.
Bu usul orqali materiallar korxona va tashkilotlar omborlariga yetib borishdan
avval, ta’minlash - o‘tkazish tashkilotlarining ombor va bazalariga saralash uchun
olib boriladi, keyin shu ombor va bazalardan iste’molchilarga yyetkaziladi.
Omborlarni 2 turga ajratish mumkin:
1. Ishlab chiqarish korxona va tashkilotlarining omborlari.
2. Tijorat vositachi tashkilotlarning ombor va bazalari.
Moddiy boylik manbalarini tranzit usuli bilan yetkazish eng tejamli usul
hisoblanadi, chunki u qo‘shimcha harajatlarning kamayishiga olib keladi,
omborlarda moddiy boylik manbalari zahiralarining ko‘payishiga imkon yaratadi.
Lekin bu usuldan foydalanishning o‘z shartlari bor. Ta’minlovchi korxona 1 ta
iste’molchi - korxonaga aniq vaqt davomida katta miqdorda, ya’ni temir yo‘l
vagonlarini to‘ldiradigan miqdorda, moddiy boylik manbalaridan foydalansa,
14

tranzit usulidan foydalanish mumkin. Shunday qilib, ta’minlashning tranzit usuli
bilan tashkil qilinish imkoniyati moddiy boylik manbalarini iste’mol qilish
miqdoriga va belgilangan tranzit me’yorlariga bog‘liq.
Tranzit me’yori deganda, bir buyurtma asosida ta’minlovchi korxona orqali
iste’molchi korxonaga yuboriladigan moddiy boylik manbalarining eng kam yo‘l
qo‘yilgan miqdori tushuniladi.
Iste’molchi korxona ta’minlovchi korxonaga yaqin joylashgan (120- 150km
masofada) va materiallarni avtotransport bilan yetkazib berish imkoniyati bo‘lsa,
ta’minlashning tranzit usulidan foydalanish mumkin.
Omborlar orqali ta’minlash usuli turli xil moddiy boylik manbalarini kam
miqdorda iste’mol qiladigan korxonalarda qo‘llaniladi. Bunday iste’mol
qilinadigan boylik manbalari miqdori tranzit me’yorlar va buyurtma me’yorlariga
yetmaydi. Bunday ta’minlash usuli iste’molchi korxonalarga kerakli miqdorda
moddiy boylik manbalari va materiallarni buyurtma qilishi mumkin.
Tijorat vositachi hissadorlik jamiyati korxonalari bazalariga materiallar tez - tez
yetkazilishi natijasida, tranzit usuliga ko‘ra, iste’molchi korxonada moddiy boylik
manbalari zahiralarini sezilarli darajada kamaytirishga imkon yaratadi. Ombor
orqali ta’minlashning kengayishiga hissador jamiyati bazalarida materiallar
zahiralarining ko‘payishiga olib keladi. Lekin butun xalq xo‘jaligi darajasida
zahiralarni umumiy mutlaq miqdori ko‘paymaydi, aksincha, kamayishi mumkin.
Ombor orqali ta’minlashning yana ijobiy tomoni shundaki, ta’minlash - o‘tkazish
bazadagi zahiralardan samarali foydalanish mumkin, yana qisqa vaqt davomida
birdaniga keng doira iste’molchilar ehtiyojini qondirish mumkin, iste’molchilarni
har tomonlama ta’minlash imkoniyatini yaratadi.
Ta’minlash usulini belgilashdan oldin zarur bo‘lgan texnik va iqtisodiy
ko‘rsatkichlarni hisoblab chiqish, ta’minlashning 2 usuli ijobiy va salbiy
tomonlarini e’tiborga olish kerak.
Hammaga ma’lumki, ishlab chiqarish korxonalarining samarali iqtisodiy
faoliyati zarur xomashyo materiallar, yoqilg‘i, xilma - xil uskunalar bilan
ta’minlashga bog‘liq. Bu ishlar moddiy texnika ta’minoti tizimi orqali tashkil
15

qilinadi. Mana shu tizimning texnik va ishlab chiqarishga oid bazasi ombor
xo‘jaligidir. Ishlab chiqarish korxonasining omborlari, yordamchi sexlari va
transportlari korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasining eng muhim halqalaridan
hisoblanadi. Omborning ishlash sifati sezilarli darajada ishlab chiqarish jarayoniga
ta’sir qiladi.
Korxona omborlarining asosiy vazifalari:
1. Kerakli yoqilg‘i, xomashyo, material, mahsulot va boshqa boylik manbalari
zahiralarini to‘plash va iste’molchilarni usluksiz ta’minlash.
2. Moddiy boylik manbalarini saqlash.
3. Yuk ortish-tushirish ishlari, omborning ichki ishlarini eng oz mehnat va pul
harajatlari bilan oqilona tashkil qilish.
4. Ombor maydonlaridan oqilona foydalanish va ombor xo‘jaligining asbob -
uskunalaridan samarali foydalanish.
5. Moddiy boylik manbalarini ishlab chiqarishda iste’mol qilishga tayyorlash.
6. Markazlashtirilgan usulda material va mahsulotlarni kerakli joylarga
(iste’molchilarga) yetkazib berish.
7. Materiallardan tejamli foydalanishni nazorat qilish, ishlab chiqilgan
chiqimlardan va taralardan oqilona foydalanishni tashkil qilish.
8. Ishlab chiqarish jarayonida ishlatilmay qolgan, ortiqcha moddiy boylik manba
zahiralarini o‘z vaqtida aniqlash va ulardan foydalanishni tashkil qilish.
Ombor deganda, har xil moddiy resurslarni qabul qilish va saqlashga
mo‘ljallangan, ularni ishlab chiqarish jarayoniga tayyorlaydigan va
iste’molchilarni uzluksiz ta’minlab turadigan qurilmalar tushuniladi. Boylik
manbalarini saqlovchi omborlar bir - biridan farqlanadi. Ishlab chiqarish korxona
omborlari ushbu xossalar bo‘yicha tavsiflanadi:
- faoliyat xarakteri yoki vazifalari bo‘yicha;
- saqlanadigan resurslar bo‘yicha;
- binoning turi bo‘yicha;
- joylashgan joyi va faoliyat doirasi bo‘yicha;
- o‘tga chidamlilik darajasi bo‘yicha.
16

Masalan, faoliyat xarakteri bo‘yicha omborlar:
1. Ta’minlash yoki moddiy omborlarga.
2. Ishlab chiqarishning ichidagi omborlarga bo‘linadi.
Saralanadigan boylik manbalari turlari bo‘yicha omborlar ixtisoslashtirilgan
yoki universal bo‘lishi mumkin. Binosining turi bo‘yicha omborlar yopiq, yarim
yopiq yoki ochiq bo‘lishi mumkin. Joylashish va faoliyat ko‘lami bo‘yicha
omborlar markaziy, uchastkalarniki va sexlarniki bo‘ladi. O‘tga chidamlilik
darajasi bo‘yicha ombor yonmaydigan, yonish qiyin bo‘lgan va yonadigan bo‘ladi.
Ishlab chiqarish korxonalarida ombor xo‘jaligi tashkil qilishning eng muhim
masalalaridan biri - omborlarni to‘g‘ri joylashtirish. Har bir korxonada omborlar va
iste’molchi sexlar bir-biri bilan texnologik aloqa orqali bog‘lanadi. Har bir ombor
o‘zining iste’molchi sexiga yaqin joylashadi. Korxona hududida omborlarni
mintaqaviy joylashtirish uchun quyidagi tamoyillarga rioya qilish kerak:
- yuklar oqimi harakatda bo‘lishi kerak;
- yuklarni transportirovka qilish qulay bo‘lishi kerak va shoxobchalar bilan qulay
aloqa bo‘lishi kerak;
- saqlanayotgan moddiy resurslarni imkoni boricha asosiy sexlarga yaqinlashtirish;
- omborlarni boshqa qurilmalar oldida joylashtirilayotganda yong‘indan xavfsizlik
qoidalarini hisobga olish kerak.
Korxonalar hududida omborlar joylashtirilayotganda quyidagi qoidalarga rioya
qilish kerak: tayyorlangan mahsulot omborlarining oxirgi operatsiyalar va
tekshirish ishlari olib boriladigan binolar yoki sexlarga yaqin joyda joylashishi;
ishlab chiqarish omborining iste’molchi sexlar binosida yoki ularning yaqinida
bo‘lishi; umumiy foydalanishga mo‘ljallangan omborlarni korxona hududining
chetrog‘ida joylashtirish; yonishi mumkin bo‘lgan boylik manbalari va yoqilg‘ilar
alohida ajratilgan zonada joylashishi kerak.
Ko‘pincha moddiy boylik manbalari korxonalarning omborlariga temir
yo‘l orqali yetkaziladi, omborlardan sexlarga esa relssiz transport orqali
yetkaziladi. Shuning uchun, omborlarning oldiga temir yo‘l va avtomobillar
uchun yo‘l yetib borishi kerak.
17

Omborlar orqali ta’minlash usulining asosiy vazifasi - moddiy resurslarni
tranzit me’yorlaridan kamroq iste’mol qiluvchi iste’molchi korxonalarga xizmat
ko‘rsatish. Ayrim vaqt davomida iste’mol qiladigan moddiy resurslarning miqdori
tranzit me’yorlariga yetmagan korxonalarning ko‘pchiligi shu ta’minlash usulidan
foydalanadilar. Shunday qilib, ta’minlash o‘tkazish tashkilotlari har bir iqtisodiy
mintaqadagi korxonalarning tranzit me’yorlaridan kam bo‘lgan miqdorda ishlab
chiqarish vositalari bilan ta’minlaydigan ishlab chiqarishga oid texnik bazalardir.
Bu bazalarda asosan har xil material va mahsulotlar va mahsulot zahiralari
saqlanadi, ayrim iste’molchilar uchun arralash ishlari olib boriladi. Ta’minlash
o‘tkazish tashkilotlarida tashkil qilinadigan jarayonlar ishlab chiqarish
korxonalarining omborlaridagi jarayonlar bilan bir xil, shuning uchun ularning
vazifalari ham asosan bir xil (keltirilgan material va mahsulotlarni qabul qilish,
saqlash, saralash, iste’molchilarga yetkazishga tayyorlash va h.k.).
Saqlanayotgan material va mahsulotlarning xususiyatlariga ko‘ra, turli xil
omborxonalar ko‘riladi. Omborlar konstruksiyasi, olovga chidamlilik darajasi
bo‘yicha ishlab chiqarish korxonalari omborlari kabi turkumlanadi. 1 - yopiq,
yarim yopiq, ochiq va maxsus, 2 - yonmaydigan, yonishi qiyin va yonadigan
omborlar.
Faoliyat xarakteri va harakat doirasi bo‘yicha ta’minlash - o‘tkazish
omborlari ishlab chiqarish korxonalarining omborlaridan farqlanadi. Faoliyat
xarakteri bo‘yicha ta’minot bazalari universal va ixtisoslashtirilgan bo‘ladi.
Harakat doirasi bo‘yicha markaziy va tumanlar miqyosidagi omborlar bo‘ladi.
Universal omborlarda ko‘p nomenklaturali material va mahsulotlar saqlanadi va
aniq iqtisodiy mintaqalarning iste’molchilariga yetkazib beriladi. Odatda universal
bazalar iste’molchilarga yaqin joylarda tashkil qilinadi. Bunday bazalarning tashkil
qilinishi bir joyda keng nomenklaturali material va mahsulot zahiralarini
to‘plashga imkon yaratadi, moddiy resurslarni iste’molchilarga yaqinlashtiradi,
ular uchun transport harakatlarini kamaytiradi. Ixtisoslashtirilgan viloyatlararo
bazalar faqat belgilangan material turlari zahiralarini saqlashga mo‘ljallangan. Bu
18

bazalarda saqlanadigan resurslar quyidagilar bo‘ladi: metall, elektr asbob -
uskunalari, kimyoviy materiallar va h.k.
Ixtisoslashtirilgan bazalarning ustunliklari, u yerda saqlanadigan moddiy
resurslarning turiga qarab, eng qulay sharoitlar tashkil qilish mumkin.
Iste’molchilarga markazlashtirilgan ravishda xizmat ko‘rsatish mumkin, lekin
yetkazib beriladigan resurslar narxi tuman miqyosidagi omborlarnikida qimmatroq
bo ladi.ʻ
Bazalarni tayyorlashga kuchli ta’sir qiladigan omil transport ishlarining
hajmidir. Ta’minotchilardan bazalarga, bazalardan iste’molchilarga mahsulotni
eltib berish transport ishlarining umumiy hajmi eng kam miqdorda bo‘lishi kerak.
Iste’molchilarning joylashuviga qarab, bazalarning taxminiy joylashish
joylari belgilanib, har bir variant uchun yuk tashish hajmi tonna/km larda
hisoblanadi. Masalan, umumiy yuk tashish hajmi - R um, ta’minotchilardan
bazalarga yuk tashish hajmi - R ta’m va bazalardan iste’molchilarga yuk tashish
hajmi - Rist. Umumiy yuk tashish hajmi quyidagicha aniqlanadi:
Rum R ta’m R ist (tonna/km da)
Umumiy yuk tashish hajmi kam chiqqan variant tanlanib, shu erda
bazalarni to‘g‘ri joylashtirish mumkin. Bu usul yordamida faqat transport
harajatlari nuqtai nazaridan qulay joy tanlash mumkin. Shuning uchun har bir
muhim omilni alohida o‘rganib chiqib (masalan, kapital harajatlari, ekspluatatsiya
harajatlarini va h.k.), keyin bir joyni tanlab, u yerda bazalarni joylashtirish
mumkin.

3.2. Ombordagi mahsulotlar zaxiralarini hisobga olish va nazorat qilish
usullari
Korxonadagi mahsulotni hisobga olishning asosiy tamoyillari:
 oddiy javobgar shaxslar tomonidan ombor kartalari yoki boshqa
registrlardan foydalanish asosida omborlarda miqdoriy hisobga olishning
samaradorligi va ishonchliligi;
19

 buxgalteriya ishchilarining mahsulotni to'g'ridan-to'g'ri saqlash joylarida
harakatlanishi uchun ombor ishlarining hujjatlashtirishning to'g'ri va o'z
vaqtida bajarilishini, shuningdek ombor yozuvlarini yuritilishini nazorat
qilish;
 chegirma narxlarida mahsulotni pul ko'rinishida hisobga olish;
 operatsion ombor buxgalteriya hisobi bo'yicha mahsulot qoldiqlarini
ularning muvofiqligini tasdiqlash uchun buxgalteriya ma'lumotlari bo'yicha
mahsulot qoldiqlari bilan taqqoslash.
Inventarizatsiya hisobining maqsadi:
 sotilgan tovarlar qiymatini (xarajatlar turi sifatida) hisobot davrida ushbu
mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar bilan bog'lash;
 davr oxirida aktiv bo'lgan mahsulotning pul mablag'lari qiymatini o'lchash.
Buxgalteriya hisobi turlari:
* odatiy - mahsulotni umumlashtirilgan ro'yxatga olish kartasi qo'llaniladi, unda
ma'lum bir omborda yoki korxonaning barcha omborlarida buxgalteriya hisobida
bo'lgan vaqtdagi mahsulotlarning soni va ularning qiymati ko'rsatilgan;
* partiyali - xarajatlar schyot-fakturasining tovar moddalari mahsulot kelib
tushishiga qat'iy muvofiq shakllantiriladi (tamoyil bo'yicha)
* Bitta kirimli - bitta hisob kartasi;
* operatsion (qoldiqlarni olib tashlash) - bu mahsulotni saqlash uchun joylarni
(qutilar, rulonlar, sumkalar) sanab, omborni hisobga olish tizimidagi ma'lumotlarga
ega bo'lgan mahsulotlarning javobgarligini moddiy javobgar shaxslar tomonidan
tekshirish tartibi. Keyin tegishli norma va standartlarni hisobga olgan holda qayta
hisoblash amalga oshiriladi, ya'ni mahsulotlar miqdori aniqlanadi, ular joriy
narxlarda baholanadi. Siklni qayta hisoblash - bu ma'lum bir turdagi mahsulotlar
zaxiralarini vaqti-vaqti bilan tekshirish tartibi.
Mahsulot inventarizatsiyasi:
 ayta sanab chiqish orqali mahsulotning haqiqiy mavjudligini aniqlash tartibi,
ya'ni qoldiqlarni olib qo'yish va hisoblarni tekshirish. Mahsulotlarning
20

haqiqiy mavjudligi to'g'risidagi ma'lumotlar buxgalteriya hisobi va ombor
hisobi ma'lumotlari bilan qiymat va jismoniy jihatdan taqqoslanadi;
 barcha turdagi mahsulotlarni doimiy yoki tanlab sanash (qayta sanash).
Olingan ma'lumotlar jismoniy narxlarda amaldagi narxlarda baholanadi va
mahsulot guruhlari bo'yicha umumiy hajmda umumlashtiriladi.
Inventarizatsiya paytida quyidagilar tekshiriladi:
▪ saqlash birliklarining xavfsizligi;
▪ ularni saqlash va taqsimotning to'g'riligi;
▪ tortish uskunalari va o'lchash vositalarining holati;
▪ mahsulot yozuvlarini yuritish tartibi.
Inventarizatsiya turlari:
* majburiy - quyidagi hollarda amalga oshiriladi:
▪ yillik moliyaviy hisobotni tayyorlashdan oldin;
▪ moliyaviy javobgar shaxslarni almashtirishda (ishlarni topshirish qabul qilingan
kunda);
▪ o'g'irlash yoki suiiste'mol qilish, shuningdek mahsulotga zarar yetkazish faktlari
aniqlanganda (bunday dalillar aniqlangandan keyin darhol);
▪ yong'in va boshqa tabiiy ofatlar yuz berganda (darhol tugashi bilan);
▪ korxona tugatilgan va qayta tashkil etilganida;
▪ joriy
▪ qattiq;
▪ tanlangan;
▪ rejalashtirilgan;
▪ rejadan tashqari (to'satdan);
▪ davriy - davr oxiridagi zaxiralar hajmi (ya'ni mahsulotlar soni) aniqlanadi va
sotilgan tovarlarning qiymati davr oxiridagi zaxira hajmini sotiladigan mahsulotlar
sonidan chegirib tashlanadi;
▪ doimiy - xaridorlarga haqiqatan yuborilgan mahsulotlar miqdori o'lchanadi.
21

Xulosa
Logistika iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, XX asrning
80-yillaridan boshlab, G‘arb va AQSHda shiddat bilan rivojlanmoqda. Masalan,
AQSHda logistikaga harajatlar yalpi ijtimoiy mahsulotning 15-23 % miqdorida
baholanadi va amerikalik mutaxassislarning fikricha, iqtisodiyot
tartibga solinguniga qadar bo‘lgan taraqqiyotning asosiy sabablaridan
biridir.Logistika borgan sari kengroq ahamiyat kasb eta boshlagan faoliyat
sohasidir. Shuning uchun davlat va xususiy bo‘limlarning logistika sohasiga
qiziqishi ortib bormoqda hamda ehtiyoj vujudga kelmoqda.
Tijorat tizimining tamoyillari va konsepsiyasi materiallarni boshqarish va
taqsimlash bilan bog‘liq. Amerikalik olimlarning hisoblashlaricha, logistika tezroq
rejalashtirishning tuzilishi, ularning tadbirkorlik vazifalaridir. Logistika sohasida
boshqaruv vazifalari nafaqat moddiy oqimlarni boshqarish, balki doirasida
taqsimlashni bashorat qilish bo‘yicha kundalik faoliyatni amalga oshira oladigan
vazifa va strategiyalarni ishlab chiqish mexanizmini ta’minlashga qaratilgan.
22

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И.А. Ўзбекистон Демократик тараққиётининг янги босқичида –
Т.: Ўзбекистон, 2005
2. Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқи ва эркинликлари ҳамда манфаатлари -
энг олий қадрият. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон
Республикаси Конституциясининг 13 йиллигига багишланган тантанали
маросимда сўзлаган маърузаси. –Халқ сўзи. 2005 йил. 8 декабр.
3. Бекмуродов А., Хакимов Р., Сафаров Б., Захидов Г. Ўзбекистон
иқтисодиётини либераллаштириш йилларида кишлок хўжалигида иқтисодий
ислохотлар ва фермерлик харакати. 2-қисм. - ТДИУ, 2005.
4. Бекмуродов А.Ш., Сатторов С., Тўраев Ж., Солиев К., Рўзиев С.
Ўзбекистон иқтисодиётини либераллаштириш йилларида кичик бизнес ва
тадбиркорлик ривожи – давр талаби. 3 – қисм. - Т.: ТДИУ, 2005
23

Zaxira tushunchasi va uning mohiyati

Sotib olish