Nur haqida umumiy tushunchalar va uning tasniflanishi - Fizika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	2.7MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	09 Oktyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Fizika

Nur haqida umumiy tushunchalar va uning tasniflanishi

Sotib olish

Mavzu: Nur haqida umumiy tushunchalar va uning
tasniflanishi
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. NUR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR VA UNING TASNIFLANISHI ............................................... 4
1.1. Asosiy xususiyatlari ........................................................................... 4
1.2. Nurlanishning kelib chiqishi .............................................................. 5
1.3. Nurlanishning odam organizmiga ta’siri ............................................................................................... 7
II Bob. Ultrabinafsha nuri tushunchasi va tasniflanishi .............................................................................. 19
2.1. Ultrabinafsha nuri va nurlanish haqida ma’lumot ........................... 19
2.2. Ultrabinafsha nurlarining sanitariya qoidalari, normalari va gigiyena
normativlari ............................................................................................. 30
2.3. Ultrabinafshali zararsizlantirish tizimi ............................................. 36
Iii bob. Ultrabinafsha nuri yordamida dizenfeksialovchi qurulma ............................................................. 46
3.1 Qurilma haqida asosiy tushuncha ..................................................... 46
3.2 Qurilmaning ishlatilinish sohalari. .................................................... 47
HAYOT FAOLIYATINING XAVFSIZLIGI .......................................................................................................... 54
XULOSA ................................................................................................ 60
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI ................................................................................................ 61

KIRISH
Ultrabinafsha yorug’lik to’lqin uzunligi ko’rinadigan yorug’likdan
qisqaroq, ammo rentgen nurlaridan uzunroq bo’lgan elektromagnit nurlanish
turidir. U ko’pincha ultrabinafsha nurlanish deb ataladi.
Ultrabinafsha nurlari quyosh nurida mavjud bo’lib, quyosh yonishi va
terining shikastlanishiga sabab bo’ladi. Shuningdek, u turli xil sanoat va tibbiy
dasturlarda, masalan, sterilizatsiya va materiallarni davolashda qo’llaniladi.
Ultrabinafsha nurlanish to’lqin uzunligiga qarab uch turga bo’linadi: UBA
UBA,315-380 nm UBB (UBB, 280-315 nm) va UBC (UBC, 100-280nm)
UBA eng uzun to’lqin uzunligiga ega va eng kam zararli, UBC esa eng
qisqa to’lqin uzunligiga ega va eng zararli hisoblanadi. Biroq, UBC nurlanishining
aksariyati yer atmosferasi tomonidan so’riladi va yer yuzasiga etib bormaydi.
UB nurlanishiga ta'sir qilish tirik organizmlarga ham ijobiy, ham salbiy
ta'sir ko’rsatishi mumkin. Bu inson tanasida D vitamini ishlab chiqarishda va
zararli mikroorganizmlarni o’ldirishda foydali bo’lishi mumkin, ammo u teri
saratoni, katarakt va boshqa sog’liq muammolarini keltirib chiqarishi mumkin.
Shuning uchun ultrabinafsha nurlanishining haddan tashqari ta'siridan, ayniqsa
quyoshdan himoya qilish muhimdir.
3

I BOB . NUR HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR VA UNING
TASNIFLANISHI
1.1. Asosiy xususiyatlari
Nurlanish - bu ma'lum bir sirtga va ma'lum bir vaqtga qancha quyosh
nurlari tushishini o’lchashga yordam beradigan kattalik. Ma'lumki, quyosh
tomonidan hosil bo’lgan barcha quyosh nurlari bizning sayyoramizga etib
bormaydi. Nurlanish har bir maydon uchun quvvat birliklarida ifodalangan. Odatda
qiymatlar kvadrat metr uchun vattda ko’rsatilgan. Agar biz quyosh nurlanishiga
murojaat qilsak, biz ma'lum bir sirt vaqt birligiga oladigan nurlanish miqdori
haqida gapiramiz.
Masalan, bir joyda nurlanish mavjud deb aytishimiz mumkin Bir kvadrat
metr va soatiga 10 vatt. Bu shuni anglatadiki, quyosh nurlanishining bu miqdori
har soatda bir kvadrat metrga tushadi. Shu tarzda, ma'lum bir hududda qaysi iqlim
turi hukmronligini aniqlash uchun ma'lum bir sirt vaqt o’tishi bilan qancha quyosh
nurlanishini olishini bilishimiz mumkin.
Biz bilamizki, quyosh radiatsiyasi bir joyda haroratning qiymati uchun
muhim o’zgaruvchidir. Agar bu erga katta miqdordagi quyosh radiatsiyasi tushsa,
u yuqori haroratga ega bo’lishi normaldir. Bundan tashqari, ushbu qiymatlar
shamol rejimini va yog’ingarchilikni keltirib chiqaradigan ba'zi atmosfera
hodisalarini o’rnatadigan qadriyatlardir. Troposferada yog’ingarchilik kabi
atmosfera hodisalarini keltirib chiqaradigan vosita quyoshdir. Aynan Quyosh
radiatsiyasi sirtning bir qismini isitadi, atrofdagi havoning isishi va ko’tarilish
tendentsiyasiga olib keladi.
Havo ko’tarilgan joyda, boshqa bir havo massasi bilan to’ldirilishi kerak
bo’lgan bo’shliq paydo bo’ladi. Shamol rejimlari shu tarzda o’rnatiladi. Havoning
zichligi orasidagi farq qancha ko’p bo’lsa, shamol shunchalik katta bo’ladi.
Bundan tashqari, bular antitsiklonlar va bo’ronlarni yaratish uchun qulay
sharoitlardir.
4

1.2. Nurlanishning kelib chiqishi
Texnik nuqtai nazardan, er yuzidagi quyosh radiatsiyasi bu radiatsiya
atmosferaning o’zaro ta'sirida filtrlangan yuzaga ta'sir qiladigan ma'lum vaqt
oralig’ini qo’shish usuli. Quyosh nurlanishi bizga sirtda beradigan ma'lumotlar yil
vaqtiga, kenglik, umuman iqlimga va biz yashagan kun vaqtiga bog’liq bo’ladi.
Elektromagnit nurlanish quyoshdan keladi. Bu doimiy ravishda quyosh
ichida sodir bo’ladigan yadroviy sintez reaktsiyasidan olingan energiya. Ushbu
yadroviy reaktsiya ikkita vodorod yadrosi birlashtirib geliy yadrosini hosil qiladi.
Atomlarning bu birikmasi davomida katta miqdordagi energiya ajralib chiqadi, u
nurlanish shaklida chiqadi.
Shuni ham hisobga olish kerakki, bu reaksiya natijasida hosil bo’ladigan
issiqlik quyoshning er yuziga etib boradigan issiqlikni hosil qiladigan ulkan akkor
massasi bo’lishi uchun javobgardir. Shuni yodda tutishimiz kerakki, sayyoramiz
"yashash mumkin bo’lgan zona" deb nomlanuvchi joyda joylashgan. Boshqacha
qilib aytganda, quyosh bizni isitishi uchun etarlicha yaqin edi, ammo u bizni yoqib
yubormasligi uchun etarli edi.
Quyoshning tashqi yuzasi Selsiy bo’yicha 5500 darajani tashkil etadi.
Ushbu yulduz to’lqin uzunligi va chastotasining keng diapazonida katta
miqdordagi elektromagnit nurlanishni chiqaradi. Ushbu elektromagnit nurlanish
ultrabinafsha rangdan infraqizilgacha, odamlarga ko’rinadigan hudud kamalak deb
nomlanadi. Quyosh nurlanishining spektri - bu odamlarga ko’rinadigan bo’lsin,
quyosh chiqaradigan barcha to’lqin uzunliklarini qamrab oluvchi.
5

1-rasm. Nurlanish spektori
Nurlanish xususiyatlariga va kelib chiqishiga qarab bir nechta turlari
mavjud. Biz ularning har birini bosqichma-bosqich tahlil qilamiz:
 Umumiy quyosh nurlanishi: butun birlik to’lqin uzunliklarini
qamrab oladigan o’lchov sayyoramizning yuqori atmosferasiga ta'sir qiladi. Odatda
atmosferaga tushadigan quyosh nuriga perpendikulyar ravishda o’lchanadi.
 To’g’ridan-to’g’ri normal nurlanish : bu er yuzini ma'lum bir joyda
o’lchaydigan narsa. Buning uchun quyoshga perpendikulyar joylashtirilgan sirt
ustida element ishlatiladi. To’liq to’g’ridan-to’g’ri nurlanish shamolning va
bulutlarning yutishi va tarqalishi natijasida atmosferadagi yo’qotishlarni minus
chiqarib, atmosfera ustidagi yer ustidagi nurlanishga teng bo’ladi. Ushbu
yo’qotishlar kunning vaqtiga, kenglik, bulutli qatlam, namlik miqdori va
boshqalarga qarab ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin.
Ushbu qadriyatlarning barchasi ma'lum bir hududning iqlimiy xususiyatlarini bilish
uchun o’rnatiladi. Bundan tashqari, u quyosh bilan ishlaydigan qayta tiklanadigan
energiyani ishlab chiqish va qurish bo’yicha ko’plab tadqiqotlarda qo’llaniladi.
Bunga fotovoltaik quyosh energiyasini misol keltirish mumkin. Fotovoltaik quyosh
energiyasining texnik-iqtisodiy asosini o’tkazish uchun yil davomida uy tomining
yuzasiga ta'sir qiladigan quyosh nurlanishining miqdorini bilish kerak. Bundan
6

tashqari, bulut o’zgarishi, namlik va shamol rejimi kabi boshqa o’zgaruvchilarning
qiymatlari va boshqalar talab qilinadi.
1.3. Nurlanishning odam organizmiga ta’siri
Turli xil ionlovchi nurlar ta'siridan inson tanasida nurlanish bilan bog’liq
dardlar kelib chiqadi. Ionlovchi nurlar tarkibi elektromagnit va korpuskulyar
nurlardan iborat. Elektromagnit nurlarga o’z navbatida rentgen nurlari, gamma
nurlar va zararlangan zarrachalarning qattiq jismlardan yutishi natijasida yo’zaga
keluvchi korpuskulyar tormozlangan nurlanishlar kiradi. Korpuskulyar nurlanish
esa alfa, beta zarrachalar, shuningdek proton va neytronlar oqimidan iborat.
Rentgen va gamma nurlari tanadan utib ketadi. Ularning tirik to’qimalarga ta'siri
natijasida tez uchadigan neytronlar qosil bo’ladi va ular to’qima molekulalarini
ionlab quyadi. Alfa zarrachalar musbat zaryadlangan geliy yadrolaridan iborat
bo’lib, tarkibida ikki proton va ikki neytron mavjud. Beta zarrachalariga manfiy
zaryadlangan elektronlar va musbat zaryadga esa pozitronlar deb qarash kerak.
Rentgen va gamma nurlarining tirik to’qimalardan utish xususiyati o’nlab
santimetrlar, beta zarrachalarniki 2,5 mm va alfa zarrachalarniki esa millimetrning
yuzdan bir ulushi bilan ulchanadi. Shuning uchun ham neytronlar atomlarni
ionlamasdan, balki ularning yadrolariga ta'sir etadi. Ionlovchi nurlarning ta'sir
darajasi ular miqdoriga, ya'ni tanadan qancha nur o’tganiga bog’liq.
7

2-rasm. Zararlik to’lqinlarning inson tanasiga ta’siri
Tirik to’qimalarning nurlanish birligi qilib grey olingan (1grey 100 rad ga
teng).
Ionlovchi nurlanishning biologik ta’siri. Ionlovchi nurlar to’qimalarga
bezosita va bilvosita ta'sir etadi. Bu nurlarning to’qimalarga bevosita, tuqridantuqri
ta'sir etishi natijasida ularning biomolekulalari ionlashib qo’zqaladi. Nurlarning
bilvosita ta'siri esa to’qima tarkibidagi suvning radioliz jarayoni bilan bog’liq
bo’lib, oqibatda qosil Bulgan parchalanish maqsulotlari uta faol xususiyat kasb
etadi va hujayra tarkibiga kiruvchi barcha organik moddalarni oksidlab qo’yadi.
Bevosita nurlanish ta'sirida xromosomalar, bilvosita ta'sir tufayli suv
radiolizi maqsulotlaridan to’qimalar zarar kuradi, deb hisoblanadi. hujayra va
to’qimalarining nurlanishga naqadar sezgirligi ularning faolligiga bog’liq.
hujayralar qanchalik mitotik yul bilan bo’linib ko’paysa, ularning nurlanishga
sezgirligi ham yuqori bo’ladi. Limfoid va mieloid to’qimalar nurlanishga eng
sezgir to’qimalar bo’lib, ulardan so’ng ichak va teri epiteliysn, ovqat qazm qilish
hamda endokrin bezlarishshg sekret ishlab chiqaruvchi hujayralari, mushak, toqay,
suyak va biriktiruvchi to’qimalari turadi.
8

Nurlar ta'sirida qonda radiotoksinlar qosil bo’lishi va aylanishi oqibatida
ularning ichki a'zolar faoliyatini boshqara olmay qolishi yotadi. Nurlanishning
tashqi belgilari (olimlar Ye. V. Gembisskiy va F. I. Komarov ko’zatishicha)
ko’plab omillarga bog’liq. bular -nur turlari (gamma, beta, neytron va boshqalar.),
ularning miqdori va quvvati, nurlovchi manbaning joylashishi (tashqi ma'lum
masofadagi manbadan va ichki - odam ichiga nurlovchi modda tushishidan), odam
tanasiga nurlarning bir tekis, notekis bir joyga yoki tananing ma'lum qismiga ta'sir
etishi, qancha vaqt ichida qay miqdorda nurlanishdan iborat.
Nur kasalligi atom va vodorod bombasi portlagandan hosil bo’luvchi
mexanik, issiqlik va ionlovchi nurlanish ta'sirida yuzaga keladi. Shuningdek bu
kasallik yadro reaktorlari portlab ketganda, davolash maqsadida organizm
nurlatilganda ham ko’zatilishi mumkin. Atom bombasi portlaganda portlash
to’lqini, issiqlik va ionlovchi nurlanish hosil bo’ladi. Bombaning qanchalik
quvvatli ekanligiga qarab, ta'sir maydoni ham shunchalik katta bo’ladi. Bir kilo
tonnadan bir megatonnagacha quvvatli bombalarning ta'sir maydoni farqi portlash
to’lqini ko’lami hisobida 8 dan 33 kilometrgacha, issiqlik ta'siri 6 dan 30
kilometrgacha masofani va ionlovchi nurlar ta'sir ko’lami 3 dan 6 kilometrni
tashkil etadi. Bomba portlaganda hosil bo’luvchi ionlovchi nurlar tashqaridan
gamma nurlar va neytronlar oqimi ko’rinishida ta'sir etadi. Shuni unutmaslik
kerakki, o’rta va yirik atom bombalar portlaganda ko’proq aralash ta'sir nurlar,
issiqlik va portlash to’lqini ta'siridagi aralash jarohatlar olish ko’zatiladi. O’tkir
nurlanish bilan bir qatorda kuyish va yarador bo’lish kuzatiladi. Kichikroq
bombalar portlaganda esa asosan nur kasalligining har xil ko’rinishlari asosiy o’rin
egallaydi.
O’tkir va surunkali nur kasalligi atom bombasi portlagan paytda ham, bomba
portlashidan hosil bo’lgan nurlovchi bulut ta'sirida ham yo’zaga kelishi mumkin.
Atom reaktorlari portlashi natijasidagi nurlanish paytida tana va a'zolarga manba
yaqinligi, tananinq ayrim joylari shu atrofdagi narsalar bilan tasodifan himoyalanib
qolishi tufayli, nur tanaga bir tekis ta'sir etmaydi. Nur kasalligi oqirligi va
kechishiga o’ura o’tkir va surunkali bo’ladi.
9

O’tkir nur kasalligi hozirgi paytda nur kasalligi o’z kechishiga ko’ra,
yengil, o’rta, og’ir va juda og’ir ko’rinishlarda o’tadi. 1 greydan 2 gacha bir tekis
nur olgan tanada kasallik yengil o’tadi. 2 dan 4 gacha urta, 4 dan 6 greygacha og’ir
va 6 greydan oshganda juda og’ir nurlanish holatlari ko’zatiladi. Bir grey dan 10
greygacha nurlanish olgan tanada asosan suyak iligi zararlanishi bilan bog’liq
o’zgarishlar ruy berib, o’tkir nur kasalligining bu ko’rinishi suyak iligi nomini
olgan. 20 greygacha nurlanish olgan hollarda qon ishlab chiqaruvchi a'zolardan
tashqari, ichak epiteliysi zarar kuradi. Ichakdagi o’zgarishlar shu qadar tez
kechadiki, bemor qon ishlab chiqaruvchi a'zolardagi jarayon izdan chiqmay turib
ham nobud bo’lishi mumkin. 20 greydan ko’proq nurlanish oqibatida o’tkir nur
kasalligi toksik va serebral ko’rinishlarda kechib, bunda bir kechakundo’z, hatto
bir necha soat ichida bemor o’lishi mumkin. Harbiy terapevtlar uchun suyak
iligidagi o’zgarishlar bilan kechuvchi nur kasalligini o’rganish ahamiyatlidir. Bu
kasallikning o’ziga xos tomonlaridan biri, uning davriy kechishidir. Bunda 4 davr
ko’zatiladi:
1) boshlang’ich yoki organizmning nurlanishga dastlabki javob davri;
2) yashirin yoki kasallik belgilari go’yo yuqolib borayotgandek davr;
3) qo’zg’alish yoki kasallikning barcha belgilari yo’zaga chiqadigan davr;
4) tuzalish davri.
Bunday davrlarga bo’lish zaminida aniq terapevtik qoida bor: nur kasalligi
qo’zg’alib, barcha belgilari namoyon bo’lmasa, bemorlar shifoxonaga yotqizib
davolanmaydi va hatto mehnatga layoqatli deb topilishi mumkin. Kasallik yengil
kechganda bemorlar shifoxonaga yotqiziladi, lekin hech qanday maxsus davo
choralari ko’rilmaydi. Ba'zi hollarda, nurlanish 2 greyga yaqinlashsa, uzoq
bo’lmagan agranulositoz holati kuzatilib, bunda yuqumli asoratlarning oldini olish
uchun antibiotiklar qo’llash mumkin. O’rtacha og’ir holatda kechuvchi o’tkir nur
kasalligi deyarli barcha bemorlarda agranulositoz va qonda trombositlar kamayishi
bilan kechadi. Bunday bemorlar barcha tibbiy uskunalarga ega shifoxonalarga
yotqizilib, boshqalardan ajratilgan holda qon preparatlari, antibiotiklar, qon ishlab
chiqaruvchi a'zolar faoliyatini yaxshilovchi dori-darmonlar bilan davolanishlari
kerak. Kasallik oqir kechganda suyak iligi bilan bir qatorda me'da-ichak a'zolari
10

faoliyati ham izdan chiqadi. Bunday bemorlar hujayralarda kechuvchi murakkab
jarayonlarni davolash tajribasiga ega bo’lgan maxsus jarroqlik va qon quyish
shifoxonalariga yotqizilishi kerak.
O’tkir nur kasalligi o’ta og’ir kechgan hollarda A. I. Vorobev fikricha
suyak iligi yaxshilab ko’chirib o’tkazilmasa, bemor sog’ayishiga umid qilib
bo’lmaydi. Shuning uchun bunday bemorlar yuqori malakali, turli tibbiy sohadagi
mutaxassislar ishlaydigan, maxsus qon kasalliklari shifoxonalarida davolanishlari
zarur.
O’tkir nur kasalligi belgilari. Kasallikning boshlanqich davri. Kasallikning
dastlabki, belgilari bemor qancha nur olganiga qarab namoyon bo’ladi. Nurlanish
kam bo’lganda 18-24 soat, urtacha miqdordagi nurlannshda 4-10 soat, kuchli
nurlanish olganda esa 1 - 3 soatdan so’ng odam kam harakat bo’lib, uyqu bosadi,
tana harorati ko’tarilib, ko’ngli ayniydi, qusadi. Ko’p miqdorda nurlanganlar ko’p
qayt qiladi, sillasi qurib, ba'zan qushidan ketadi.
Chernobil shaxridagi AES portlaganda 1986 yil 25 apreldan 26 aprelga
o’tar kechasi "tez yordam"da navbatchilik qilgan Pripyat shaxrilik shifokor V. P.
Beloko shunday hikoya qiladi: "Un sakkiz yashar yigitni olib kelishdi. U ko’ngli
aynib, boshi qattiq og’riyotganligidan shikoyat qilib, qusa boshladi. Uni mashinaga
olib kirmasimdanoq ahvoli og’irlasha boshladi. Aqli ozib, tildan qola boshladi,
rangi oppoq oqarib ketdi. Yana uch-to’rt kishi ham boshi qattiq og’rib, tomoq
bug’ilishi, ko’ngli aynishidan shikoyat qilishar va qusishardi. Ertalab soat oltilarda
o’zimning ham boshim og’rib, tomog’im qusayotganini, oyoqlarimdan mador
ketayotganini his etdim".
11

3-rasm. Chernobel AES
Chernobil AES da zarar ko’rganlarni saralash paytida bemor tinimsiz qusa
bersa, samolyotda Moskvadagi maxsus 6 - shaqar shifoxonasiga yuborib, o’tkir nur
xastaligidan davolashardi. Agar bemorning ko’ngli sal-pal aynib, kasallikning
boshqa belgilari bo’lmasa, uni Kiev shaxrida qoldirishardi. Afsuski,
nurlanganlarning qay darajada nur olganligini kursatuvchi asboblar ishdan chiqqan
edi. Oz va o’rtacha miqdorda nur olganda qon tarkibida bir oz neytrofilli
leykositoz, og’ir hollarda tezda leykopeniya yo’zaga keladi, eritrositlarning
cho’kish tezligi (EChT) odatda bir qadar sekinlashadi. 3-4 kundan so’ng kasallik
yashirin davrga o’tadi va u 3-5 kundan 14-21 ko’ngacha davom etadi. Bunda
bemor ahvoli odatda yaxshilanadi, lekin periferik qon o’zgarishlari zurayadi,
neytro va limfopeniya, trombositopeniya va retikulositlar soni kamaygan holda
leykopeniya avj oladi.
Kasallikning qo’zg’alish davri uning belgilari tez namoyon bo’lishi bilan
kechadi. Bemor holsizlanib, zaharlanish belgilari yo’zaga keladi. Teri ostiga qon
quyiladi. Og’iz bushlig’i shilliq qavati, tomoqlar yara bo’lib ketadi. O’tkir nur
kasalligi og’ir kechganda og’ir yarali eroziv enterokolit qo’shilib, tana harorati
ko’tarilib ketadi. Yurakda og’ir distrofiya, nekroz, o’pkada qon quyilgan zotiljam
o’choqlari paydo bo’ladi. Ichki sekresiya bezlari faoliyati bo’zilib, jinsiy a'zolar
zararlanadi, goho bepushtlik rivojlanadi. Yengil hollarda nerv sistemasida
funksional vegetativastenik hodisalar, og’ir hollarda bosh miyaning turli
12

bo’limlariga qon quyilishi natijasida nerv sistemasining organik buzilishlari
yo’zaga keladi. Ko’pincha ichaklar faoliyati izdan chiqadi. Teri qizarishi, pufaklar
va shish, hatto yaralar paydo bo’lishi mumkin. Qon tarkibi manzarasi.
Trombositlar soni xavfli rahamlar (20-30 ming) gacha va undan ham kamayib
ketadi. Dastlabki uch kun ichida bemorlar qonida limfositlar darajasi pasayadi.
Nurlanishning dastlabki soatlarida oshgan leykositlar soni suyak iligidagi sog’lom,
nurlanishga chidamli hujayra - tayoqcha yadroli va segment yadroli leykositlardan
iborat granulositlar sarf bo’lishi bilan kamayib ketaveradi. Leykositlardagi
morfologik o’zgarishlar ularda vakuolalar, neytrofnllarda toksik donachalar
yo’zaga kelishida namoyon bo’ladi. Leykositlar eng past ko’rsatkichgacha
kamayib (0,1 o 109/l), agranulositoz, mutloq limfopeniya va chuqur
trombositopeniya holati kelib chiqadi. Kasallikning qo’zg’alish davri oxiriga kelib,
kamqonlik paydo bo’ladi va zo’rayadi. Limfositlar sonining kamayib, ularning
fagositar faolligi pasayishi bilan organizmning kasalliklarga qarshi kurashish
qobiliyati sussayib ketadi va bu qo’shimcha asoratlarga sabab bo’ladi.
O’tkir nur kasalligiga ko’pincha zotiljam, sepsis, tomoq va quloq og’riqi
qo’shilishi mumkin. Barcha yuqumli xastaliklar nurlangan bemorlarda og’ir
kechadi. Bunda tana harorati ko’pincha ko’tarilib ketadi. Kasallyk qo’zg’algan
davr uchun xos belgilardan biri teri va shilliq qavatlar ostiga qon quyilishidir.
Og’ir hollarda katta hajmdagi joylar, ichki a'zolarga (me'da-ichak,
bachadon va boshqalar.) qon quyilishi va qon ketishi kuzatiladi. Bunday qon ketish
va qon quyilishlarga trombositlar sonining kamayib o’z vazifasini bajara olmay
qolishi, tomirlar devori o’tkazuvchanligining oshib ketishi, qon ivituvchi
omillarning yetishmasligi sabab bo’ladi. To’sh suyagi tekshirib ko’rilganda qon
hujayralarining yetilishi susayib, keyinchalik suyak iligida hujayralar qolmasligi -
pansitopeniya ko’zatiladi. Og’ir hollarda mielokariositlar soni 3-3 o 109/ l. gacha
kamayadi. Suyak iligida gipoplastik anemiyaga xos retikulyar hamda plazmatik
hujayralar, tiniq bo’lmagan donador neytrofillar va limfositlar paydo bo’ladi.
Isitma. O’tkir nur kasalligi xuruj qilganda tana harorati odatda juda yuqori
ho’ladi. Gipertermiya vaqt jihatidan agranulositoz bilan bir vaqtga to’qri keladi.
13

4-rasm. Inson tanasidagi a’zolariga tasiri
Yurak – tomir tizimi. Nurlangan bemorlarning tomir urishi tezlashib, yurak
hajmi kattalashadi, yurak zarblari bo’g’iq bo’lib, yurak ustida sistolik shovqin
eshitiladi, qon bosimi pasayadi. Elektrokardiograf miokardning diffo’z
zararlanishiga xos belgilarni ko’rsatadi.
Ovqat hazm qilish a'zolari. O’tkir nur kasalligida ingichka ichak epiteliysi
zararlanib, ichak devori o’tkazuvchanligi oshadi va organizmning kasalliklarga
qarshi kurashish qobiliyati pasayib, turli xil yuqumli xastaliklar avj oladi. Natijada
ovqat hazm qilish va oziq moddalari surilishi bo’zilib, organizm zaharlanadi.
Bemorning ishtahasi pasayib, ko’ngli ayniydi, qorni shishib qusadi, ichi ketadi.
Gastroenteritga xos bu belgilardan tashqari, ingichka ichak teshilishi, ichak o’ralib
qolishi va ichak shilliq qavati shishib ketishi ham mumkin.
Nerv sistemasi. Bemor asabi tekshirib ko’rilganda unda loqaydlik,
karaxtlik, pay reflekslarining susayishi ko’zatiladi. Og’ir hollarda miya
po’stloqining ta'sirlanishi, nerv sistemasining organik zararlanishi kabi belgilar
namoyon bo’ladi. Sog’ayish davrida qondagi ko’rsatkichlar yaxshilanadi. Periferik
qonda leykogrammaning chapga to mielosit va promielositlargacha surilishida
ifodalangan neytrofillar, retikulositlar, trombositlar va limfositlar soni tezda
ko’payadi. Suyak iligida regenerasiya holati ko’zatiladi. Bunda eritroleyko va
trombopoez jarayonida uchraydigan, hali yetilmagan hujayralar soni oshib, mitoz
14

davrini boshdan kechirayotgan hujayralar hamda mielokariosntlar miqdori
ko’payadi. Sog’ayish davrida bemorning tana harorati pasayib, ishtahasi ochiladi,
umumiy ahvoli yaxshilanib, qon quyilishi to’xtaydi, yuqumli asoratlar yuqoladi".
Qon ko’rsatkichlari, yurak va qontomirlar faoliyati yaxshilanadi. Nerv
sistemasining zararlanish belgilari kamayadi. Lekin sog’ayish uzoq davom etib,
astenik belgilar, qon kursatkichlari o’zgarib turadi. Buning uchun yillar o’tishi
bilan o’tkir nur kasalligining uzoq asoratlari: kataraktalar, xavfli o’smalar,
leykozlar, irsiy kasalliklar kelib chiqishi mumkin.
O’tkir nur kasalligining o’ta og’ir ko’rinishida dastlabki alomatlar juda tez
- bir necha o’n minut yoki birinchi soatlarda namoyon bo’ladi. Bunda bemor
to’xtovsiz qayt qiladi, holsizlanib hushidan ketadi. Ana shunday shiddat bilan
boshlangan kasallik yashirin davrsiz o’tib, organizmning umumiy zaharlanishi,
suyak iligi qon ishlab chiqarishining bo’zilishiga xos belgilar namoyon bo’lishi
mumkin. Kasallik avj olgan davrda teri osti va shilliq qavatlarga qon quyilishi,
yuqumli asoratlar, ichak zararlanishi kabi belgilari ham seziladi. Odatda bemorlar
kasallikning 2 -haftasidayoq vafot etadilar.
O’tkir nur kasalligining turlarini aniqlash. Bu xastalikni erta aniqlash uchun
periferik qon va suyak ko’migiga nur ta'sir etgan paytdagi dastlabki o’zgarishlarni
bilish juda muhimdir. O’tkir nur kasalligi yengil kechganida (1-2 gy) qon va suyak
iligida dastlabki ta'sir belgilari deyarli bilmaydi. Ba'zi bir nurlangan kishilar 3-5
soatdan so’ng ko’ngli aynishi, qayt qilishi mumkin. Yashirin davr 30-35 necha
kundan iborat. Kasallik yengil kechib, bemorlar davolanmasdan sog’ayib ketadilar.
O’tkir nur kasalligi o’rtacha og’irlikda kechganda (2- 4 gy) nurlanishdan ikki soat
o’tgach, bemorning ko’ngli aynib madori quriydi, qayt qiladi, tana harorati
ko’tariladi. Bunday alomatlar faqat bir kecha-kunduz davom etadi. Yashirin davr
15-20 kundan iborat. Jabrlanganlarga maxsus tibbiy yordam ko’rsatilishi zarur.
O’tkir nur kasalligi og’ir kechgan hollarda (4-6 gy) nur ta'sir etgandan so’ng 30-60
minut o’tgach, bemor ketma-ket qusadi, boshi og’riydi, madorsizlanadi. Terisi
qizib, tana harorati oshadi. Dastlabki reaksiya 3 kun davom etib, yashirin davr 8-17
kunni tashkil etadi. Bemorga maxsus tibbiy yordam ko’rsatilishi zarur. O’z vaqtida
davo qilinsa, u sog’ayib ketadi. O’tkir nur kasalligi o’ta og’ir o’tgan hollarda (6- 10
15

gy) 15 daqiqadan so’ng bemor qusa boshlaydi. Teri va shilliq qavati qizarib tana
harorati ko’tariladi. Dastlabki alomatlar 3-4 kun davom etadi. Ikkinchi hafta
oxiriga borib bemorning joni uziladi. Suyak kumigini ko’chprib o’tkazish ham
kamdan-kam hollardagina yaxshi natija beradi. O’tkir nur kasalligining ichak
formasi 10-12 gy nur olganda kelib chiqadi. Kasallikning rivojlangan davri og’ir
enterit, tananing suvsizlanishi, qon ketishi va yuqumli asoratlar bilan kechadi.
Nurlanganlar birinchi hafta oxiriga borib o’ladilar. 20-25 gy va undan ko’p
nurlangan kishilarda o’tkir nur kasalligining toksik va serebral turlari ko’zatiladi.
Nurlar ta'sir etishi bilan to’xtovsiz qayt qilish, ich ketishi, es-hushni yuqotish, kun
oxiriga borib miya shishish belgilari, tirishib qolish va Bulbar buzilishlar
ko’zatiladi. Bemor odatda uch kun ichida hayotdan ko’z yumadi.
O’tkir nur kasalligini davolash. Kasallikning dastlabki noxush
simptomlarini bartaraf etnsh maqsadida qusishga qarshi, ichish va in'eksiya uchun
dorilar yuboriladi. Zararlanishning yengil turida ichishga aeron, etaperazin va
aminazin tayinlanadi. O’rtacha og’ir, og’ir va juda og’ir kechadigan nur kasalligida
qusishga qarshi aminazinning 2,5 foizli eritmasidan 2 ml, etaperazinying 0,6 foizli
eritmasidan 1 ml va atropinning 0,1 foizli eritmasidan 1 ml mushaklar orasiga
yuboriladi. Yuqorida qayd etilgan barcha dori moddalari kuniga 2-3 martadan
tavsiya etiladi. Og’ir hollarda, ya'ni qusish tuxtovsiz uzoq davom etganda, qonda
xlor miqdori kamayib ketganda elektrolitlar almashinuvini yaxshilash uchun 500-
800 ml natriy xloridning izotonik ervtmasi yoki 380-800 ml to’zli "Disol",
"Xlorosol", shuningdek siydik haydovchi dorilar (laziks va boshqalar.) tomirga
yuboriladi.
Surunkali nur kasalligi . O’tkir nur kasalligidan farq qilgan holda
surunkali nur xastaligi odam tanasiga nurning uzoq vaqt ta'sir etishidan kelib
chiqadi. Surunkaln nur kasalligi harbiy holatlarda ham, nur bilan ishlovchilar
ehtiyot choralarini ko’rmaganlarida ham kelib chiqishi mumkin.
Ikkinchi davr nurning ham tashqaridan, ham odam ichiga tushib ta'sir etish
qollarini o’z ichiga olib, bunda nur aloqida bir a'zoga mahalliy ta'sir kursatishi
mumkin. Uchinchi davr umumiy va mahalliy nurlanishlardan iborat turlarni ua o’z
ichiga oladi.
16

Surunkali nur kasallignda tanadan o’tgan nur miqdori bilan kasallikning
nechoqli og’ir o’tishi o’rtasidagi munosabat aniqlanmagan. Taxminan 1-1,5 grey
nur olgan odamda xastalik belgilari yaqqol sezilmasa, 4-5 grey nur olgan
bemorlarda nur kasalligining og’ir kechishi ko’zatiladi, degan fikrlar mavjud.
Surunkali nur kasalligi bemor umumiy ahvolining yomonlashuvi bilan boshlanadi.
Bunda:
1) vegetativ va markaziy asab majmuasidagi o’zgarishlar (uyqu bo’zilishi
va xotira pasayishi bilan kechadigan nevroz, ko’p terlash va h.k.
2) EKG da tishlar voltajining pasayyshi, qon bosimi tushib ketishi,
bradikardiya bilan kechadigan yurak va tomirlar yetishmovchiligi;
3) jigarning kattalashishi, teri va ko’z oining sarqayishi;
4) sochlar tukilishi, tirnoqlar yupqalashishi, terinikg qurishi va po’st
tashlashi;
5) qon tarknbidagi o’zgarishlar;
6) teri osti va shilliq qavatlarga qon quyilishi ko’zatiladi.
Kasallikning yengil turida (I darajali surunkali nur kasalligi) yuqorida
ko’rib o’tilgan o’zgarishlarni ko’ramiz. Qon tarkibida leykositlar soni o’zgarib
turadi. Bunda leykositlar soni kamaya borib (3109/l gacha), neytrofillar ozayib,
limfochktlar soni oshishini ko’zatish mumkin. Kasallikning bu turi yengil kechib,
bemorlar ikkinchi oy oxiriga borib soqayib ketadilar. Kasallikning o’rtacha og’ir
turida ham kasallik belgilari xilma-xil bo’ladi. Asteniyaga xos belgilar va tomirlar
distoniyasidan tashqari, teri ostiga qon quyilishi, ichki a'zolar faoliyati bo’zilishi va
moddalar almashinuvi izdan chiqishini kurish mumknn. Qon tarkibidagi eritrositlar
(3,5-2Yu'2 l) va gemoglobin miqdori kamayadi. Leykositlar va trombositlar soni
ham keskin kamayib ketadi. Shu munosabat bilan bemorlar teri ostiga qon
quyilishi, milk, burundan, ayollar bachadonidan qon ketishidan shikoyat qiladilar.
Turli xil trofik o’zgarishlar yo’z berib, suyaklar zirqiraydi. Yurak sohasida og’riq
paydo bo’lib, yurak sekin ura boshlaydi (bradikardiya).
Kasallik yillab davom etadi va qattiq charchash, infeksiyalar ta'sirida
zo’rayib turadi. Bunday bemorlar ko’p marotaba davolanishlari kerak. Ko’pincha
shundan so’ng ham bemor darddan to’la sog’ayib ketmaydi. Surunkali nur
17

kasalligining og’ir turida qon quyilish, qon ishlab chiqaruvchi a'zolar faoliyatining
keskin yomonlashishi, markaziy asab tizimi va ichki a'zolarda qaytmas jarayonlar
kechishi, yuqumli asoratlar xuruj qilishi ko’zatiladi. Og’ir kamqonlik, leykositlar
sonining keskin kamayib, granulositlar qonda yuqolib ketishi va trombositopeniya
yo’zaga keladi. Kasallik shiddat bilan kechib, ko’pincha qon quyilishi yoki
yuqumli asoratlar tufayli bemor o’limi bilan tugaydi. Ayrim hollarda qon tarkibi va
bemorning umumiy ahvoli sal yaxshilapishi bilan ifodalanadigan to’liq bo’lmagan
remissiya kuzatiladi.
Kasallikni davolash va oldini olish. Kasallikning oldini olish uchun nur
bilan ishlanadigan joylarda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish zarur. Bunday
joylarda inson organizmiga ta'sir etishi mumkin bo’lgan nur miqdori nazorat etib
borilishi lozim. Kasallikka to’liq davo qilinishi zarur. Surunkali nur kasallygining
yengil turida quvvatga kirgizadigan va nerv faoliyatini yaxshilaydigan
doridarmonlar (jenshen, limonnik, eleuterokokk va boshqalar), vitaminlar, kichik
trankvilizatorlar tayinlanadi. Kasallikning o’rtacha og’ir turida yuqoridagi dori-
darmonlardan tashqari, markaziy nerv sistemasi faoliyatini yaxshilovchi, qon va
leykositlar ishlab chiqarilishini maromga soluvchi, qon quyulishini to’xtatuvchi
dorilar, antibiotiklar, qon va uning tarkibiy qismlari qo’llanadi. Surunkali nur
kasalligining og’ir turiga uzoq vaqt chidam va qat'iylik bilan davo qilish zarur.
Bunda asosiy e'tibor qon holatini yaxshilashga (eritrositlar, leykositlar va
trombositlarni qonga yuborish),. yuqumli asoratlarga qarshi kurashga
(bakteriyalarga qiron keltiruvchi dorilar, gammaglobulin va boshqalar.) qaratiladi.
18

II Bob. Ultrabinafsha nuri tushunchasi va tasniflanish i
2.1. Ultrabinafsha nuri va nurlanish haqida ma’lumot
Ultrabinafsha nurlanish (shuningdek, ultrabinafsha, ultrabinafsha nurlanish)
- ko’rinadigan yorug’lik va rentgen nurlari orasidagi spektral hududni egallagan
elektromagnit nurlanish, ya'ni u 380 dan 10 nm gacha. Ultrabinafsha yaqin (380-
200 nm) va uzoq yoki vakuum (200-10 nm) ga bo’linadi. Bu vakuum deb ataladi,
chunki bu diapazonning nurlanishi havo tomonidan kuchli so’riladi va uni
o’rganish faqat vakuumda mumkin.
Quyosh tomonidan yaqin ultrabinafsha nurlanishning kuchli oqimi
chiqariladi. Atmosferadan o’tayotganda u qisman havo tomonidan so’riladi, lekin
asosiy yutilish nozik ozon qatlamida sodir bo’ladi. Olimlar Yerdagi hayot faqat
ozon ekrani uni zararli ultrabinafsha nurlanishining yuqori konsentratsiyalarda
haddan tashqari kirib kelishidan himoya qila boshlagandagina paydo bo’lgan
degan nazariyani ilgari surdilar.
5-rasm. Ultrabinafsha nuri yordamida dizenfeksiyalash
Katta miqdorda qotil, o’rtacha miqdorda ultrabinafsha kerak. Bu D vitamini
hosil bo’lishini rag’batlantiradi va organizmdagi barcha metabolik jarayonlarni
yaxshilaydi. U tibbiyotda ham terapiya, ham diagnostika uchun keng qo’llaniladi
va kosmetologiyada ham ajralmas hisoblanadi. U suvni, havoni, binolarni,
idishlarni va qadoqlarni dezinfeksiya qilish uchun ishlatiladi. Polimer
19

mahsulotlarini ultrabinafsha nurlanish ta'sirida qoliplash texnologiyasi
(fotokimyoviy qoliplash) texnologiyaning ko’plab sohalarida qo’llaniladi.
Xususan, bu texnologiya matbaa va muhr va shtamplar ishlab chiqarishda keng
qo’llaniladi.
UB nurlanishini 1801 yilda nemis fizigi Iogan Vilgelm Ritter kashf etgan
bo’lib, u yorug’lik ta'sirida parchalanadigan kumush xlorid spektrning binafsha
mintaqasidan tashqarida ko’rinmas nurlanish ta'sirida tezroq parchalanishini
aniqladi. Shundan so’ng uzoq vaqt davomida olimlar yorug’likni uchta
komponentga bo’lishdi va ularga biroz kimyoviy rang berishdi. Ular infraqizil
komponentni oksidlovchi yoki issiqlik komponenti, ko’rinadigan komponent,
yorituvchi komponent va ultrabinafsha komponentni - qaytaruvchi komponent deb
atashgan. Faqat 1842 yilda ushbu uchta komponentning birligi g’oyasi paydo
bo’ldi.
Ultrabinafsha nurlanishning hosil bo lishi quyidagicha: atom yoki molekulaʻ
uyg otilgan holatdan normal holatga o tganida Ultrabinafsha nurlanish chiqaradi
ʻ ʻ
va elektronlarning tormozlanishi hamda rekombinatsiyasi paytida temperaturasi
3000 K dan yuqori bo lgan qizigan moddalar Ultrabinafsha nurlanishni tutash
ʻ
spektr ko rinishda chiqara boshlaydi. Atom, ion va yengil molekulalar chikargan
ʻ
Ultrabinafsha nurlanish spektri alohidaalohida chiziklardan iborat bo lib, ma lum
ʻ ʼ
bir qonuniyat bilan joylashgan spektral seriyalarni hosil qiladi. Og ir molekulalar
ʻ
chiqargan Ultrabinafsha nurlanish spektrining tuzilishi murakkab bo lib, ma lum
ʻ ʼ
kenglikdagi polosalardan iborat. Quyosh, yulduz kabi koinot ob yektlari
ʼ
Ultrabinafsha nurlanishning tabiiy manbalaridir. Quyosh tik paytida Ultrabinafsha
nurlanishning ko p qismi Yerga yetib keladi. Sun iy usulda Ultrabinafsha
ʻ ʼ
nurlanishni hosil qilish uchun turli gaz bilan to ldirilgan lampalar qo llaniladi.
ʻ ʻ
Bular ichida yuqori bosimli PRK2, PRK7 va boshqa tipdagi simobli lampalar keng
tarqalgan. Bundan tashqari, sanoatda Ultrabinafsha nurlanish ni hosil qilish uchun
vodorod, ksenon va boshqa gaz razryadli lampalar ishlab chiqarilgan. Ko mir
ʻ
tayoqchalar orasida hosil qilingan elektr yoyi ham Ultrabinafsha nurlanish manbai
bo lishi mumkin. Undan chiqayotgan butun nurlanishning 80% Ultrabinafsha
ʻ
nurlanish spektriga to g ri keladi.
ʻ ʻ
20

Fan va texnikada hozirgi paytda Ultrabinafsha nurlanish optik kvant
generatori — lazer yordamida olinadi. U spektrograf monoxromatorlar yordamida
o rganiladi. Spektrning bu qismi uchun mo ljallangan optik asboblar boshqa optikʻ ʻ
asboblardan obyektiv va prizmalarning kvarsdan tayyorlanganligi bilan farq qiladi.
Chunki shisha 3,210~7 m dan qisqato lqindagi Ultrabinafsha nurlanishni o zida
ʻ ʻ
yutib qoladi. 1,810 7 m dan qisqa to lqindagi Ultrabinafsha nurlanish ni kvars ham
ʻ
yutib qoladi. Shuning uchun bunday qisqa to lqinli Ultrabinafsha nurlanishni
ʻ
o rganishda flyuorit yoki ftorli litiydan foydalaniladi.
ʻ
Hayvon va o simliklar tarixini o rganish (paleontologiya)da, qad.
ʻ ʻ
qo lyozma va yozuvlarni tekshirish (arxeologiya)da, kartinalardagi oddiy ko z
ʻ ʻ
bilan ko rib bo lmaydigan restavratsiya izlarini tiklash (san atshunoslik)da,
ʻ ʻ ʼ
hujjatlarning haqiqiyligini (kriminalistika), qon guruhini aniklashda, ba zi
ʼ
kasalliklar, mas, bolalarda raxit kasalligini davolashda, havo, suv, sut kabilarni
sterillash tibbiyotda va boshqa sohalarda keng qo llaniladi. Uzun to lqinli
ʻ ʻ
Ultrabinafsha nurlanish atmosferada kam yutiladi. Bunday nurlar ta sirida badan
ʼ
qorayadi. Quyosh nurlari tik tushgan joyda ma lum vaqt davomida muhim hayotiy
ʼ
funksiyalarni yaxshilaydi. Ultrabinafsha nurlanishta sirida gazlar ionlashadi, ba zi
ʼ ʼ
kimyoviy jarayonlar tezlashadi, xonalar bakteriyalardan dezinfeksiya qilinadi.
Ultrabinafsha nurlanish ko z to r pardasiga kuchli ta sir etib, uni yemiradi. Shu
ʻ ʻ ʼ
sababli, quyoshga himoya ko zoynagisiz qarash zararlidir.
ʻ
Ultrabinafsha nurlanishni ko’rish yoki sezish mumkin emas. Har bir inson
quyosh ultrabinafsha nurlanishiga duchor bo’ladi va ba'zi odamlar uning sun'iy
manbalari (tibbiy, sanoat, dezinfeksiya asboblari va kosmetika vositalari) bilan
ham aloqa qilishadi. Quyoshning ultrabinafsha nurlanishi darajasiga bir necha
omillar ta'sir qiladi:
21

6-rasm. Ultrabinafsha va Infraqizil nurlar
Quyoshning ufqdan balandligi : quyosh qanchalik baland bo’lsa, UB
nurlanish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. UB nurlanishining intensivligi kun
davomida va fasllarga qarab o’zgarib turadi;
Sog’likka ta'siri. Kichik dozalarda ultrabinafsha nurlanishi sog’liq uchun
foydali va D vitamini ishlab chiqarishda muhim rol o’ynaydi. Shu bilan birga,
ortiqcha ultrabinafsha nurlanishi sog’liq uchun salbiy ta'sirga olib kelishi mumkin,
chunki u odamlar uchun kanserogendir.
Teri ta'siri. UB nurlanishining o’tkir ta'siriga DNKning shikastlanishi,
quyosh yonishi, fototoksik va fotoallergik reaktsiyalar va immunitet tizimini
bostirish kiradi. Immunitet samaradorligining pasayishi saraton uchun xavf
omillari bilan bog’liq bo’lishi mumkin va viruslarning qayta faollashishiga olib
kelishi mumkin (masalan, lablardagi isitma).
UB ta'sirining teri va lablarga surunkali ta'siri quyidagilardan iborat :
 Terining melanomasi - hayot uchun xavfli bo’lgan terining malign
shishi;
 Skuamoz hujayrali karsinoma (SCC) odatda melanoma kabi tez
rivojlanmaydigan va o’lish ehtimoli kamroq bo’lgan xavfli o’smadir.
Bazal hujayrali karsinoma (BCC) sekin rivojlanayotgan teri saratoni bo’lib,
asosan qariyalarda uchraydi; va terining erta qarishi - yoshligida terining
elastikligini yo’qotishi va shikastlangandan keyin tiklanish tezligining pasayishi.
22

2020 yilda ultrabinafsha nurlanishiga haddan tashqari ta'sir qilish natijasida
melanoma bo’lmagan teri o’smalarining (NMC va BCC) taxminan 1,2 million
yangi holatlari va 325 000 ta teri melanomasi, shuningdek, melanoma bo’lmagan
teri o’smalaridan 64 000 erta o’lim holatlari qayd etilgan. 57,000 melanomadan
o’lim.

7-rasm.Ultrabinafsha lampa
Ko’zlar uchun oqibatlar. UB nurlanishining o’tkir ta'siriga fotokeratit va
fotokon'yunktivit (mos ravishda shox parda va kon'yunktivaning yallig’lanishi)
kiradi. Ushbu ta'sirlar qaytarilishi mumkin, quyoshdan saqlaydigan ko’zoynak
taqish orqali osongina oldini olish mumkin va odatda uzoq muddatli zararga olib
kelmaydi, ammo og’riqli va tibbiy yordam talab qilishi mumkin.
UB nurlanishining surunkali ta'siriga quyidagilar kiradi:
 katarakt (linzalarning asta-sekin xiralashishi, ko’rishning buzilishiga
olib keladigan va oxir-oqibat ko’rlikka olib keladigan ko’z kasalligi);
 pterygium (shox pardani qisman qoplashi mumkin bo’lgan go’shtli
o’simtaning shakllanishi);
 va ko’z yoki qo’shni to’qimalarning malign shishi (bazal hujayrali
karsinoma, skuamoz hujayrali karsinoma yoki melanoma).
 UB ta'siri ham yoshga bog’liq makula nasli (AMD) rivojlanishiga
hissa qo’shadi deb hisoblanadi.
23

Dunyo bo’ylab taxminan 15 million odam katarakt tufayli ko’r; bunday
holatlarning taxminan 10% ultrabinafsha nurlanish ta'siridan kelib chiqishi
mumkin.
D vitamini ishlab chiqarish. Kam dozalarda ultrabinafsha nurlanishi
sog’liq uchun muhimdir, chunki u organizmda D vitamini ishlab chiqarishni
rag’batlantiradi. D vitamini suyaklar va mushak-skelet tizimini mustahkamlaydi.
Yopiq muassasalarda yashovchi yoki uyda ko’chaga chiqa olmaydiganlar kabi
quyosh nurini juda kam oladigan odamlar, yuqori kenglikdagi hududlarda terisi
yuqori pigmentli bo’lganlar va diniy yoki madaniy sabablarga ko’ra ochiq havoda
to’liq tana kiyimlarini kiyadiganlar, D vitamini etishmasligini qoplaydigan og’iz
preparatlarini qabul qilish tavsiya etiladi.
Yuqori xavf guruhlari. Bolalar va o’smirlar, terining tuzilishi va ko’rish
organlarining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ultrabinafsha
nurlanishining zararli ta'siriga ayniqsa sezgir. Bolalikdagi quyosh yonishi keyingi
hayotda teri saratoni rivojlanish xavfini oshiradi. Bundan tashqari, bolaning to’r
pardasi ultrabinafsha nurlanishiga va u keltiradigan zararga ko’proq moyil bo’ladi.
Ochiq teriga ega odamlar quyoshda kuyish ehtimoli ko’proq va qora tanli
odamlarga qaraganda teri saratoni xavfi yuqori; ammo, teri saratoni qoraygan
teriga ega odamlarda ham uchraydi. Shu bilan birga, barcha odamlar ko’zlarga
zarar etkazish xavfini hisobga olishlari muhimdir.
Yuqori xavf guruhiga tanalarida ko’p miqdorda mol bo’lgan odamlar,
fotosensitivlikni kuchaytiruvchi dorilarni qabul qiladigan bemorlar va
qarindoshlarida teri saratoni bilan kasallangan odamlar kiradi.
Melanoma bo’lmagan teri saratoni rivojlanish xavfining ortishi ochiq
havoda ishlash tufayli quyosh UB nurlanishiga duchor bo’lgan odamlarga tahdid
soladi.
Himoya choralari. Teri saratoni asosan oldini olish mumkin. Haddan
tashqari ultrabinafsha nurlanishidan himoya qilish uchun JSST quyidagi qoidalarni
tavsiya qiladi:
1. soyada qolishga harakat qiling;
2. quyoshdan himoya qiluvchi kiyim kiyish;
24

3. ko’z, yuz, quloq va bo’yinni himoya qilish uchun keng qirrali shlyapa
kiying;
4. UB-A va UB-B nurlarini 99-100% to’sib qo’yadigan yon himoyasi
bo’lgan quyoshdan saqlaydigan ko’zoynak taqing;
5. terining kiyim bilan qoplanishi mumkin bo’lmagan joylariga keng
spektrli quyosh kremini qo’llang. Soyada bo’lish va kiyim kiyish quyoshdan
himoya qiluvchi kremni qo’llashdan ko’ra quyoshdan yaxshiroq himoya qiladi.
Bunday kremlar quyosh ta'sirini uzaytirish uchun ishlatilmasligi kerak;
6. sun'iy bronzlash uskunasidan foydalanmang. Solaryumdan
foydalanish teri saratoni rivojlanish xavfini oshiradi. Sun'iy ko’nchilikni tanani D
vitamini bilan ta'minlash usuli sifatida ko’rib chiqmaslik kerak. Bir necha
mamlakatlarda solaryumlardan foydalanishni taqiqlovchi yoki cheklovchi qonunlar
qabul qilingan.
Bolalarni yuqoridagi oddiy qoidalarga rioya qilishni rag’batlantirish kerak,
chunki bu ularga ochiq havoda qiziqarli mashg’ulotlardan voz kechmasdan, qisqa
va uzoq muddatli salomatlik oqibatlaridan qochishga yordam beradi.
Ultrabinafsha radiatsiya - elektromagnit nurlanish, deb to’lqin uzunligi
binafsha spektrlarini chegaradosh uchun chegara o’zgaradi bo’lgan X-nurlar. Bu
hodisaning birinchi so’z o’n uchinchi asrda paydo ta'kidlash joiz. Bu keyin edi
hind faylasuflari o’z asarlarida muhitni tasvirlangan bo’lgan yalang’och ko’z bilan
ko’rinmaydigan tarkibini binafsha nurlari ultrabinafsha nurlanish kech 17 asrda,
infraqizil spektr aniqlangan qilingan paytda, butun dunyo bo’ylab olimlar yorug’lik
spektrining qarama-qarshi oxirida nurlanish o’rganishni olish. Ya'ni birinchi kashf
va ultrabinafsha nurlanish tomonidan o’rganildi qilib. 1801-yilda, I. W. Ritter
ko’rinmas nurga duch kumush oksidi spektridan binafsha qismi tegishli, tez
qorayib, deb topildi.
Shu bilan birga atrofida, olimlar yengil uchta alohida qismdan iborat degan
xulosaga keldim. Bu shunday ataluvchi ko’rinadigan yorug’lik (yoki nurli qismi),
(redüktif bir xil bo’ladi) infraqizil va ultrabinafsha nurlanish. Kelajakda, tadqiqot
xodimlari faol tabiatda uning roli, shuningdek, tirik organizmlar ustida
ultrabinafsha nurlanish ta'sirini tekshirilayotgan.
25

Ultrabinafsha radiatsiya: xususiyatlari va tasnifi . Bugungi kunda
ultrabinafsha nurlar o’z xususiyatlari bor har biri uch asosiy turlari, ajratish
mumkin: yana tez-tez gamma nurlanish nomi ostida ma'lum UB-C. Bu darhol ular
inson tanasining salomatligi uchun juda xavfli ekanligini ta'kidlash lozim. sayyora
atmosferasida o’tib, hatto Yaxshiyamki, bunday radiatsiya deyarli butunlay
kislorod, ozon va suv bug 'to’p bilan so’riladi.
UB-B - ham deyarli butunlay gaz so’riladi nurlanishning boshqa turi,
Yerning konvertga. yuzasiga keladi ortiq o’n foiz emas. Aytgancha, bu nurlar
ta'sirida inson teri melanin ishlab chiqarishni kamaytiradi.
Ultrabinafsha nurlanish xususiyatlari. UB-A. nurlari bu turi deyarli
butunlay sayyoraning yuzasi va tirik organizmlar uchun deyarli zararsiz keladi.
Uzoq muddatli ta'sir qilish, teri jadal qarishini olib keladi.
xususiyatlari kelsak, boshida uchun UB radiatsiya yalang’och ko’z bilan
ko’rinmaydigan, deb ta'kidlash lozim. Bundan tashqari, u yuqori reaktivligini ega
va tabiiy reaktsiyalar turli katalizatorlar hisoblanadi. Yuqori kontsentratsiyasi
ultrabinafsha antibakterial xususiyatlarga ega. Va, albatta, biz kichik dozalarda, u
inson organizmiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi unutmaslik kerak.
Ultrabinafsha nur va inson organizmiga ta'siri
infraqizil va ultrabinafsha nurlanish
Darhol qiymat aniq ultrabinafsha nurlari navbatida normal kaltsiy
almashinuvini va suyak yaxshi holatini beradi inson teri vitamin E shakllantirish,
hissa, deb qayd. Bundan tashqari, spektr nurlari uchun mas'ul bo’lgan biologik
vaznli tirik organizm. Bu ultrabinafsha nur normal hissiy holatini ta'minlaydi deb
atalmish "jasoratli gormoni", qon darajasini oshiradi isbotlangan.
Afsuski, ultrabinafsha nur faqat kichik dozalarda foydali va zarur. Juda Bu
nurlar uchun ko’p ta'sir qarama-qarshi ta'sir sabab. Misol uchun, teri ustida
ultrabinafsha nur uzoq muddatli ta'sir qilish qarishi jarayonini tezlashtiradi, va ba'zi
hollarda, sabab va Berns. Ba'zan radiatsiya keyin bir o’sma ichiga nasli mumkin
hujayralari, mutatsiyaga olib keladi.
26

Borayotgan ultrabinafsha nurlanish salbiy bir kuyishi sabab, ko’zning to’r
pardasiga ta'sir qiladi. Shuning uchun, quyoshli mavsumda faqat maxsus himoya
ko’zoynak foydalanish kerak bo’ladi.
Ultrabinafsha nurlar tushunchasiga birinchi marta 13-asrda yashagan hind
faylasufi duch kelgan. Shri Madhvacharya uning ishida Anuvyakhyana. U
tasvirlagan hududning atmosferasi oddiy ko’z bilan ko’rinmaydigan binafsha
nurlarni o’z ichiga olgan.
Infraqizil nurlanish kashf etilganidan ko’p o’tmay, nemis fizigi Iogan Vilgelm
Ritter to’lqin uzunligi binafsha rangdan qisqaroq bo’lgan spektrning qarama-qarshi
tomonida nurlanishni qidira boshladi. 1801 yilda u yorug’lik ta'sirida
parchalanadigan kumush xlorid spektrning binafsha rangli hududidan tashqarida
ko’rinmas nurlanish ta'sirida tezroq parchalanishini aniqladi. Keyin ko’plab
olimlar, jumladan Ritter, yorug’lik uchta alohida komponentdan iborat degan
xulosaga kelishdi: oksidlovchi yoki termal (infraqizil) komponent, yorituvchi
komponent (ko’rinadigan yorug’lik) va qaytaruvchi (ultrabinafsha) komponent.
O’sha paytda ultrabinafsha nurlanish "aktinik nurlanish" deb ham atalgan.
Spektrning uch xil qismining birligi haqidagi g’oyalar birinchi marta faqat
bir yilda Aleksandr Bekkerel, Makedonio Melloni va boshqalarning asarlarida
aytilgan.
Ultrabinafsha nurlanish turlari
Ism Qisqartirish To’lqin uzunligi nanometrlarda Bir foton uchun energiya
miqdori
Yaqin NUV 380 nm - 300 nm 3,10 - 4,13 eV
O’rta MUZ 300 nm - 200 nm 4,13 - 6,20 eV
Keyinchalik FUB 200 nm - 122 nm 6,20 - 10,2 eV
Ekstremal EUB, XUB 121 nm - 10 nm 10,2 - 124 eV
Vakuum VUB 200 nm - 10 nm 6,20 - 124 eV
Ultrabinafsha A, uzun to’lqin uzunligi, qora nur UBA 380 nm - 315 nm
3,10 - 3,94 eV
Ultrabinafsha B (o’rta diapazon) UBB 315 nm - 280 nm 3,94 - 4,43 eV
27

Ultrabinafsha C, qisqa to’lqin, mikroblarga qarshi diapazon UBC 280
nm - 100 nm 4,43 - 12,4 eV
Qora yorug’lik
Yaqin ultrabinafsha diapazoni ko’pincha "qora nur" deb ataladi, chunki u
inson ko’ziga ko’rinmaydi.
Inson salomatligiga ta'siri
Uch spektral mintaqada ultrabinafsha nurlanishning biologik ta'siri sezilarli
darajada farq qiladi, shuning uchun biologlar ba'zan o’z ishlarida eng muhimi
sifatida quyidagi diapazonlarni ajratib ko’rsatishadi:
Yaqin ultrabinafsha, UB-A nurlari (UBA, 315-380 nm)
UB-B nurlari (UBB, 280-315 nm)
Uzoq ultrabinafsha, UB-C nurlari (UBC, 100-280nm)
Deyarli barcha UBC va taxminan 90% UBB quyosh nuri Yer
atmosferasidan o’tganda ozon, shuningdek, suv bug’lari, kislorod va karbonat
angidrid tomonidan so’riladi. UBA diapazonidagi radiatsiya atmosfera tomonidan
juda zaif so’riladi. Shuning uchun, Yer yuzasiga etib kelgan nurlanish yaqin
ultrabinafsha UBA ning katta qismini va kichik nisbatda - UBB ni o’z ichiga oladi.
Ijobiy ta'sirlar . Yigirmanchi asrda birinchi marta ultrabinafsha
nurlanishining odamlarga foydali ta'sir ko’rsatishi aniqlandi. UB nurlarining
fiziologik ta'siri o’tgan asrning o’rtalarida mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar
tomonidan o’rganilgan (G. Varshaver. G. Frank. N. Danzig, N. Galanin. N.
Kaplun, A. Parfenov, E. Belikova. V. Dagger, J. Xassesser, X. Ronge, E. Biekford
va boshqalar) |1-3|. Spektrning UB mintaqasida (290-380 nm) nurlanish simpatik-
adrenalin tizimining ohangini oshirishi, himoya mexanizmlarini faollashtirishi,
o’ziga xos bo’lmagan immunitet darajasini oshirishi, shuningdek sekretsiyani
oshirishi yuzlab tajribalarda ishonchli tarzda isbotlangan. bir qator gormonlar. UB
nurlanishi (UBR) ta'sirida gistamin va shunga o’xshash moddalar hosil bo’ladi,
ular tomirlarni kengaytiruvchi ta'sirga ega, teri tomirlarining o’tkazuvchanligini
oshiradi. Tanadagi uglevod va oqsil almashinuvidagi o’zgarishlar. Optik nurlanish
harakati o’pka ventilyatsiyasini o’zgartiradi - nafas olish chastotasi va ritmi; gaz
almashinuvini, kislorod iste'molini oshiradi, endokrin tizimning faoliyatini
28

faollashtiradi. Tayanch-harakat tizimini mustahkamlovchi va raxitga qarshi ta'sirga
ega bo’lgan organizmda D vitamini hosil bo’lishida ultrabinafsha nurlanishining
roli ayniqsa muhimdir. Alohida ta'kidlash joizki, uzoq muddatli UBR tanqisligi
inson tanasiga salbiy ta'sir ko’rsatishi mumkin, bu "engil ochlik" deb ataladi.
Ushbu kasallikning eng keng tarqalgan namoyon bo’lishi mineral metabolizmning
buzilishi, immunitetning pasayishi, charchoq va boshqalar.
Biroz vaqt o’tgach, ishlarda (O. G. Gazenko, Yu. E. Nefedov, E. A.
Shepelev, S. N. Zaloguev, N. E. Panferova, I. V. Anisimova) radiatsiyaning
ko’rsatilgan o’ziga xos ta'siri kosmik tibbiyotda tasdiqlangan. Profilaktik
ultrabinafsha nurlanish kosmik parvozlar amaliyotiga 1989 yildagi "Odamlarni
ultrabinafsha nurlanishining profilaktikasi (UB nurlanishining sun'iy manbalaridan
foydalangan holda)" yo’riqnomasi (MU) bilan birga kiritilgan. Ikkala hujjat ham
ultrabinafsha nurlanishining oldini olishni yanada takomillashtirish uchun
ishonchli asosdir.
Teriga ultrabinafsha nurlanishining ta'siri terining tabiiy himoya
qobiliyatidan oshib ketishi (ko’nchilik) kuyishga olib keladi.
Ultrabinafsha nurlanishga uzoq vaqt ta'sir qilish melanoma, turli xil teri
saratoni rivojlanishiga yordam beradi.
Ko’zga ko’rinadigan yorug’likning elektr manbalarining rivojlanishi bilan
parallel ravishda amalga oshirilgan ultrabinafsha nurlanishining sun'iy manbalarini
yaratish va takomillashtirish tufayli bugungi kunda tibbiyot, profilaktika,
sanitariya-gigiyena muassasalari, qishloq xo’jaligi va boshqalarda ultrabinafsha
nurlanish bilan ishlaydigan mutaxassislar ta'minlanmoqda. tabiiy ultrabinafsha
nurlanishidan foydalanishga qaraganda ancha katta imkoniyatlarga ega.
Fotobiologik qurilmalar (UFBD) uchun UB lampalarni ishlab chiqish va ishlab
chiqarish hozirda bir qator yirik elektr lampalar kompaniyalari (Osram, LightTech,
Eritemal lampalar (LEZO, LER40) o’tgan asrning 60-yillarida tabiiy
nurlanishning "UB tanqisligi" ni qoplash va xususan, inson terisida D3
vitaminining fotokimyoviy sintezi jarayonini ("anti-raxit") faollashtirish uchun
ishlab chiqilgan. ta'sir").
29

1970—1980-yillarda eritema LL lar tibbiyot muassasalaridan tashqari
maxsus “fotariyalar” da (masalan, konchilar va tog ishchilari uchun), shimoliyʻ
hududlardagi alohida jamoat va sanoat binolarida, shuningdek, yosh qishloq
hayvonlarini nurlantirish uchun ishlatilgan.
2.2. Ultrabinafsha nurlarining sanitariya qoidalari, normalari va
gigiyena normativlari
Mazkur sanitariya qoidalari, normalari va gigiyena normativlari ishlab
chiqarish jarayonida ishchilarni ultrabinafsha nurlari mavjud bo’lgan manbalardan
himoyalash, baholash, nazorat qilish usullarini hamda ultrabinafsha nurlanishining
salbiy ta’sirini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni o’z ichiga oladi.
Ushbu sanitariya qoidalari, normalari va gigiyena normativlari barcha
turdagi (lazyerlar tomonidan ishlab chiqilgan ultrabinafsha nurlari (nurlanish)
bundan mustasno) ultrabinafsha nurlariga (nurlanish) va ularning manbalariga
taalluqlidir.
Mazkur sanitariya qoidalari, normalari va gigiyena normativlarida quyidagi
asosiy tushunchalar qo’llaniladi:
 nurning (nurlanish) intensivligi — nur tushadigan yuza maydonidagi
energiya oqimining zichligi, birligi Vt/m 2
da;
 nurlanish dozasi — ma’lum vaqti ichida tushadigan nurning miqdori
(birligi mer. soat m 2
da);
 ruxsat etilgan nurning (nurlanish) intensivligi — butun ish kuni
davomida va mehnat faoliyati jarayonida ishchilarning ishlagan davri va
keyinchalik sog’lig’ining bo’zilishiga olib kelmaydigan, funksional va boshqa
jarohat yetkazmaydigan nur (nurlanish) miqdori;
 ultrabinafsha nurlari (ultrabinafsha nurlanish) — to’lqin uzunligi 200
dan 380 nmgacha (chastotasi 10 13
dan 10 16
Gts) bo’lgan elektromagnit nurlanish;
 UB-A — to’lqin uzunligi 315 — 380 nm bo’lgan uzun to’lqinli
ultrabinafsha nurlari (nurlanish);
 UB-B — to’lqin uzunligi 280 — 315 nm bo’lgan o’rta to’lqinli
ultrabinafsha nurlari (nurlanish);
30

 UB-C — to’lqin uzunligi 200 — 280 nm bo’lgan qisqa to’lqinli
ultrabinafsha nurlari (nurlanish);
 Ultrabinafsha nurlarining (nurlanish) inson organizmiga ta’siri uning
me’yoriy qiymatlari va spektral tarkibi bo’yicha aniqlanadi hamda ularga ruxsat
etilgan miqdor belgilanadi.
Muhitni zararsizlantirish uchun yoki profilaktika maqsadida ultrabinafsha
nurlanishdan foydalanganda nurlanish intensivligi xodimlar bo’lmaganda
aniqlanadi.
Terining 0,2 m 2
dan ko’p bo’lmagan himoyalanmagan qismi maydoni
mavjud bo’lgan taqdirda nurlanish intensivligi bir smenada 30 daqiqa to’xtalish
bilan 5 daqiqagacha nurlantirilgan holda, quyidagi sohalar:
 UB-A — 50.0 Vt/m 2
;
 UB-V — 0.05 Vt/m 2
;
 UB-S — 0.001 Vt/m 2
;
 uchun umumiy ta’siri davomiyligi 60 daqiqadan oshmasligi lozim.
Terining 0,2 m 2
dan ko’p bo’lmagan himoyalanmagan qismi maydoni
mavjud bo’lgan taqdirda ultrabinafsha nurlantirish intensivligi bir smenada 5
daqiqadan yuqori bo’lgan nurlanilgan holda quyidagi sohalar:
UB-A — 10.0 Vt/m 2
;
UB-V — 0.01 Vt/m 2
;
uchun umumiy ta’siri davomiyligi to’rt soatdan oshmasligi lozim.
UB-S — 0.001 Vt/m 2
sohada esa yo’l qo’yilmaydi.
UB-V va UB-S-nurlarini o’tkazmaydigan maxsus kiyim hamda yuz va
qo’lni himoya qiluvchi vositalar ishlatilganda nurlanish intensivligi 1
Vt/m 2
oshmasligi kerak.
Ish jarayonida ultrabinafsha nurlarining juda yuqori va yuqori bosimli
simob-kvarsli chiroqlari ishlatilganda, nazorat hududida ultrabinafsha
nurlanishining intensivligi 65 mVt/m 2
dan oshmasligi kerak.
Ish jarayonida ultrabinafsha nurlarining yuqori va past bosimli simob-
kvarsli chiroqlaridan tashqari boshqa maxsus chiroqlar ishlatilganda, nazorat
hududida ultrabinafsha nurlanishini intensivligi 20 mVt/m 2
oshmasligi kerak.
31

Ish joylarida (ko’mir va tog’-kon sanoati ishchilari, yer osti ishlari, tabiiy
yorug’liksiz va tabiiy yorug’lik yetarli bo’lmagan ishlab chiqarish binolari) tabiiy
yoritilganlik koeffitsiyenti (TYOK) 0,1% dan kam bo’lgan tabiiy yorug’lik bilan
ta’minlanmagan yoki yetarli ta’minlanmagan binolarda ishlayotganlar uchun
ultrabinafsha nurlarini nurlantiruvchi moslamalar o’rnatiladi.
Ultrabinafsha nurlarini nurlantiruvchi moslamalar balandligi 3 metrdan 8
metrgacha bo’lgan hamda bir nafar xodimga 6 m 2
maydon to’g’ri keladigan
binolarda o’rnatilishi ko’zda tutiladi.
Nurlanish moslamalardan paydo bo’ladigan ultrabinafsha nurlarining
intensivligi gorizontal tekislikda poldan 1 metr balandlikda 7,5 Vt/m 2
dan,
nurlanish dozasi esa 60 mer. soat/m 2
dan oshmasligi kerak.
Sanoat va jamoat binolarining ish joylarida, shuningdek bolalar
muassasalari, shifoxona va sanatoriyalarda kunlik ta’sir qilish muddati 8 soatdan
yuqori bo’lishiga yo’l qo’yilmaydi.
Uzoq vaqt ta’sir etuvchi ultrabinafsha nurlantiruvchi moslama sun’iy va
umumiy yoritish tizimi QMQ 2.1.05-98 “Tabiiy va sun’iy yoritilganlik” asosida
loyihalashtiriladi.
Ko’zni himoya qilishda ko’ndalang va bo’ylama tekisliklarda kamida 25 0
S
himoya burchagi bo’lgan nurni qaytaruvchi vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Ochiq himoyalanmagan eritemik chiroqlaridan foydalanishga yo’l qo’yilmaydi.
To’g’ri vizual oqimli nurlardan himoya ekrani orqali himoyalanadi.
Uzoq vaqt ta’sir etuvchi ultrabinafsha nurlantiruvchi moslamalardan
profilaktika maqsadida 1-dekabrdan 1-martgacha bo’lgan davrda foydalaniladi.
Yer osti ishlari, derazasiz (tabiiy yorug’lik tushmaydigan) ish o’rinlari va
belgilangan xizmat ko’rsatish joylarida ishlaydiganlar uchun qisqa vaqt ta’sir
etuvchi ultrabinafsha nurlarini nurlantiruvchi moslamalar (fotariya) o’rnatish
nazarda tutiladi.
Qisqa vaqt ta’sir etuvchi ultrabinafsha nurlarini nurlantiruvchi moslamada
nurlanishning intensivligi yer sathidan 1 metr balandlikda 30 mVt/m 2
yuqori
bo’lmasligi, nurlanish dozasi 600 mer.soat m 2
bo’lishi kerak.
32

Ultrabinafsha nurlarini nurlantiruvchi moslamalar erkak va ayollar uchun
alohida bo’lishi hisobga olinadi.
Barcha turdagi ultrabinafsha nurlarini nurlantiruvchi moslamalarda
(kabinali, o’tkazuvchi va boshqalar) nurlantirish tadbirlari yilning kuz-qish faslida
har kuni 2-3 daqiqa o’tkaziladi.
Kabinali ultrabinafsha nurlarini nurlantiruvchi moslamasidan nur oluvchi
xodimlar soni quyidagicha aniqlandi:M ∗K1∗K2
Bunda: M — ish kunida ro’yxat bo’yicha ishlovchi xodimlar (erkak va
ayollar alohida);
K
1 - UB — nur olish uchun qarshi ko’rsatmasi mavjud bo’lganlar hisobi, bu
0,8 ga teng;
K
2 - UB — nur olishga ayollar uchun qarshi ko’rsatmasi mavjud bo’lgan
oyning kunlari hisobi.
Ultrabinafsha nurlarini nurlantiruvchi moslama alohida binoda, shuningdek
xodimlarning kiyimlarini saqlash xonasida joylashtiriladi.
Surib-chiqaruvchi ventilatsiya tashkil etishda harorati 25 — 28 0
S oralig’ida
bo’lishi hisobga olinadi.
Binoning yer sathida 50 lk kam bo’lmagan sun’iy yoritish tarmog’i orqali
yoritiladi.
Sanoat korxonalari va yer osti konlaridagi ultrabinafsha nurlarini
Tibbiy xodim uchun ish kuni davomida 100 nafar nur oladiganlar xodim
uchun 8 m 2
maydondan kam bo’lmagan xona, bir nafar xodim uchun 3,6
Doimiy va doimiy bo’lmagan ish joylarida nurlanishning intensivligi yilda
bir martadan kam bo’lmagan holda, yangi ish joylari tashkil etilganda, moslamaga
texnik o’zgartirish kiritilganda hamda yangi moslama va texnologiya o’rnatilganda
nazoratdan o’tkaziladi.
O’lchash ish joyining yer sathidan 0,5 — 1,0 va 1,5 metr balandlikda,
o’lchovlarni qabul qiluvchi manbaning nurlanishiga perpendikulyar qo’yilgan
holda bajariladi. Agar bir nechta manbalar mavjud bo’lsa, bunda o’lchovlar har
birida alohida o’tkaziladi hamda olingan natijalar umumlashtiriladi.
33

Nurlarni intensivligini o’lchashda ko’chma raqamli radiometr, energiya
xususiyatlarini o’lchash uchun dozimetr ishlatiladi. O’lchov qurilmalari metrologik
ko’rikdan o’tkazilgan bo’lishi kerak.
Agar nurlanishning intensivligi ruxsat etilgan miqdordan yuqori bo’lsa,
manbadagi nurlanish intensivligini kamaytirish yoki ishchilarni himoyalash chora-
tadbirlari belgilanadi.
1-jadval
Ultrabinafsha nurlanishining manbaa turi va ta’sir davomiyligi bo’yicha
intensivligi va ruxsat etilgan
MIQDORI
Ultrabinafsha
nurlarining
manbaasini turlari Bir ish kuni
davomida
ultrabinafsha
nur
dozasi, mer.ch/m
2 Ultrabinafsha
nurlanish
intensivligi,
mVt/m 2 Ish kuni
davomida ruxsat
etilgan
davomiyligi,
soatda
Juda yuqori va yuqori
bosimli simob-kvarsli
chiroqlar 500 65
150
280 8,0
3,5
2,0
Past va yuqori bosimli
boshqa turdagi
chiroqlar 160 20
50
100 8,0
3,0
1,5
Rivojlanayotgan texnologiyalar va tabiatdan masulyatsiz foydalanish
tufayli erni himoya qiladigan ozon qatlami teshilib ketdi va bu ochilish kun sayin
kengayib bordi
Nafas olish havosida ko’p miqdordagi kislorod mavjud. Kislorod
molekulalari aduta atomdan iborat Ozon uch atomli kisloroddir. Atmosferaning
34

erga yaqin qismlarida kislorod tirik jonzotlarning nafas olishi uchun juda
muhimdir. Ozon atmosferaning yuqori qatlamlarda uchraydi va juda zaharli va
juda yomon hidlı gazdir. Ozon odatda ekvatorial kamar ustidae) havo qatlamlarida
uchraydi, ulardan havo harakatlan qutblarga etkaziladi. Ozon Yerdan 25 kilometr
balandlikda 90 foiz zichlikka etadi va qalinligi 20 kilometrga yaqin qatlam hosil
qiladi. Ozon er yuzida biologik hodisalarning paydo bo’lishida muhim rol oynaydi.
Quyoshdan chiqadigan UB-B va UB-C nurlari awal ozon qatlamidagi ozori
va kislorod molekulalari bilan to’qnashadi. UB-B nurlar faqat ozonni parchalashi
mumkin. UB-C nurlari esa ozonni ham kislorod molekulalarini ham buzishi
mumkin. Ushbu to’qnashuv paytida UB-B nurlari ozon qatlami tomonidan
ushlanib, erga etib borishining oldini oladi. UB-C nurlari kislorod molekulalarini
parchalaganda, ular yana ozon hosil qiladi. Biroq, bu orada zararli nurlar butunlay
yo’qoladi
Shu tarzda, ozon qatlami dunyoni zararli UB nurlaridan himoya qiladi.
Oddiy sharoitlarda nafas clayotgan havoda ozon kontsentratsiyasi 0.1 dan 0.4 ppm
gacha (ppm, millionga teng qism) bo’lishi kerak. Agar ozon bu ko’rsatkichdan
oshsa, u tik mavjudotlarga toksik ta'sir ko’rsatishni boshlaydi. Odamlarda o’pka
kasalliklari ko’payadi va ko’z yoshlari ko’proq bo’ladi. U kislotali yomgir hosil
qilish orqali o’rmonlarga va mollarga zarar etkazadi. Bundan tashqari, ozon
qatlami sirtning iqlim muzozanatiga ta'sir qiladi. So’nggi yillarda global isish va
kutilmagan ob-havo tomonidan ushlab turilganda erning harorati pasayadi va
issiqlik muzozanatiga erishiladi.
Hodisalarining sababi ozon qatlamining shu darajada siyraklashishi bilan
bog’liq. Ultrabinafsha nurlar (ultrabinafsha nurlar) ozon qatlami Songi paytlarda,
quyoshdan chiqadigan ultrabinafsha nurlarining intensivligi oshganda, odamlani
to’qimachilik mahsulotlari ehtiyoj sifatida paydo bo’ldi. Ko’zni va terini himoya
qilish ayniqsa muhimdir jarayonlari va matoga qo’llaniladigan pardozlash
dasturlari kabi ko’plab omillar ta'sir qiladi.
Ushbu zararli nurlardan himoya qilish uchun. To’qimachilik sohasida mato
va materiallarning ultrabinafsha nurlar o’tkazuvchanligiga to’qishda ishlatiladigan
ip va tola turi, namlik miqdori, matoning sirt tuzilishi pardozlash to’gimachilik
35

mahsulotlarni ultrabinafsha nurlaridan himoya qilishda hisobga olingan omil bu
nurlanish intensivligidir To’qimachilik mahsulotlarining ultrabinafsha nurlarini
singdirishi uchun bu xususiyat to’qishda ishlatiladigan tolalarni ishlab chiqarish
jarayonida yoki tugatish jarayonida qo llaniladigan tugatish jarayonlari bilanʻ
amalga oshiriladi. Shu tarzda, matoning ultralinafsha nurlarini ushlab turishi
ta'minlanadi
Standartlar ultrabinafsha o’tkazuvchanligi bilan bog liq ko’plab tashkilotlar
ʻ
tomonidan ishlab chiqgan. Quyida bu borada eng ko’p ishlatiladigan ba'zi bir
standartlar keltirilgan
BS 7914 Quyosh ultrabinafsha nurlarining kiyim matolari orqali kirib
borishi uchun eritemik snov usuli. AATCC 183-2014 Eritemik og’irlikdagi
ultrabinafsha nurlanishining o’tkazuvchanligi yoki bloklanishi AS/NZS 4399:
2017 Quyoshdan himoya kiyim-baholash va tasniflash
Matolarning g’ovakiligi ultrabinafsha nurlar o’tkazuvchanligini oshiradigan
xususiyatdir. Shuning chun havo o’tkazuvchanligi past va mahkam tuzilishi quruq
holatga qaraganda mustahkamroq bo’ladi. Shuning uchun teshiklar nam matolarda
ko’proq yopiladi
Vakolatli laboratoriyalarda matolarning ultrabinafsha yoki binafsha nurlar
o’tkazuvchanligini sino ari mahalliy va xorijiy tashkilotlar tomonidan nashr etilgan
amaldagi huquqiy qoidalar va standartlar asosida amalga oshiriladi
2.3 . Ultrabinafshali zararsizlantirish tizimi
Simob-kvarts lampasi
"Kun yorug’ligi" lyuminestsent lampalar (simob spektridan kichik UB
komponentiga ega)
Qo’llash doirasi Qora yorug’lik
Qora yorug’lik chiroq - bu asosan spektrning uzoq to’lqin uzunlikdagi
ultrabinafsha mintaqasida (UBA diapazoni) chiqaradigan va juda kam ko’rinadigan
yorug’lik chiqaradigan chiroq.
Hujjatlarni qalbakilashtirishdan himoya qilish uchun ular ko’pincha
ultrabinafsha nurlar ostida ko’rinadigan UB yorliqlari bilan ta'minlanadi. Aksariyat
36

pasportlarda, shuningdek, turli mamlakatlarning banknotlarida ultrabinafsha nurda
porlaydigan bo’yoq yoki iplar ko’rinishidagi xavfsizlik elementlari mavjud.
Qora yorug’lik lampalari tomonidan berilgan ultrabinafsha nurlanish juda
yumshoq va inson salomatligiga eng kam salbiy ta'sir ko’rsatadi.
Sterilizatsiya
Havo va qattiq yuzalarni sterilizatsiya qilish
Laboratoriyada sterilizatsiya qilish uchun ishlatiladigan kvarts lampasi
Ultrabinafsha lampalar inson faoliyatining barcha sohalarida suv, havo va
turli sirtlarni sterilizatsiya qilish (dezinfektsiyalash) uchun ishlatiladi. Eng keng
tarqalgan past bosimli lampalarda radiatsiyaning 86% 254 nm to’lqin uzunligida
bo’ladi, bu bakteritsid ta'sirchanlik egri chizig’ining cho’qqisiga (ya'ni, DNK
molekulalari tomonidan UBni singdirish samaradorligi) yaxshi mos keladi. Bu
cho’qqi DNKga eng katta ta'sir ko’rsatadigan 254 nm to’lqin uzunligi atrofida,
lekin ilgari lampochkani tayyorlash uchun ishlatiladigan kvarts shishasi,
shuningdek, boshqa tabiiy moddalar (masalan, suv) UB nurlanishini kechiktiradi.
Dezinfektsiya darajasi intensivlik va vaqt mahsulotiga teng bo’lgan dozaga
bog’liq. Dezinfektsiyalash uchun "keraksiz" bo’lgan to’lqin uzunliklarining
nurlanishi ultrabinafsha chiroqning ob'ektni kerakli dozada nurlantirish uchun
ko’proq vaqt talab qilishiga olib keladi va shuning uchun qurilmaning
samaradorligi pasayadi. Shu sababli, hozirgi vaqtda past o’tkazish qobiliyati tufayli
nisbatan past samaradorlikka ega bo’lgan, shuningdek, zarur bo’lgan atigi 254 nm
to’lqin uzunligida butun UB spektrini chiqarganligi sababli, eskirgan kvarts
bakteritsid lampalari almashtirilmoqda. UB lampalarning yangi avlodi. , bunda
oynaning ichki qismi nanotexnologiyalar yordamida ishlab chiqilgan qoplama
bilan qoplangan bo’lib, bu oynaning o’tkazish qobiliyatini faqat 254 nm to’lqin
uzunligi bo’lgan UB to’lqinlari uchun oshirish imkonini beradi. Bu UB
lampalarning energiya sarfini sezilarli darajada kamaytirish va ularning
samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Ushbu to’lqin uzunliklarida mikroblarga qarshi ultrabinafsha nurlanishi
DNK molekulalarida timinning dimerizatsiyasiga olib keladi.
37

Mikroorganizmlarning DNKsida bunday o’zgarishlarning to’planishi ularning
ko’payishi va yo’q bo’lib ketishining sekinlashishiga olib keladi.
SUV, havo va sirtlarni ultrabinafsha nurlari bilan davolash uzoq muddatli
ta'sirga ega emas. Bu xususiyatning afzalligi shundaki, odamlar va hayvonlarga
zararli ta'sirlar istisno qilinadi. Chiqindilarni ultrabinafsha nurlari bilan tozalashda,
suv ob'ektlarining florasiga oqizmalar ta'sir qilmaydi, masalan, xlor bilan
tozalangan suvning oqishi bilan, bu tozalash inshootlarida foydalanishdan keyin
ham hayotni yo’q qilishda davom etadi.
Ichimlik UBini dezinfeksiya qilish. UB dezinfektsiyalash usuli suvning
ta'mi va hidini buzmasdan va suvga kiruvchi qo’shimcha mahsulotlarni
kiritmasdan, suv bilan yuqadigan patogenlar va viruslarni faolsizlantirishda
samarali ekanligini isbotladi. Dezinfektsiyalashning ushbu usuli xavfsizligi,
tejamkorligi va samaradorligi tufayli xlor kabi an'anaviy dezinfektsiyalash
vositalariga alternativa yoki qo’shimcha sifatida mashhurlik kasb etmoqda.
UB nurlanishining ishlash printsipi. UB dezinfektsiyasi ma'lum bir
intensivlikdagi (mikroorganizmlarni to’liq yo’q qilish uchun etarli to’lqin uzunligi
260,5 nm) ma'lum vaqt davomida ultrabinafsha nurlanishi bilan suvda
mikroorganizmlarni nurlantirish orqali amalga oshiriladi. Bunday nurlanish
natijasida mikroorganizmlar "mikrobiologik" nobud bo’ladi, chunki ular ko’payish
qobiliyatini yo’qotadi. Taxminan 254 nm to’lqin uzunligi diapazonidagi
ultrabinafsha nurlanishi suv va suvda tashuvchi mikroorganizmning hujayra devori
orqali yaxshi kirib boradi va mikroorganizmlarning DNKsi tomonidan so’riladi va
uning tuzilishiga zarar etkazadi. Natijada mikroorganizmlarning ko’payish jarayoni
to’xtaydi.
SUVni zararsizlantirish samaradorligi bo’yicha ultrabinafsha nurlanishi
bilan davolash ozonlashdan o’n baravar past bo’lsa-da, bugungi kunda tozalangan
suv hajmi katta bo’lmagan hollarda ultrabinafsha nurlanishidan foydalanish suvni
zararsizlantirishning eng samarali va xavfsiz usullaridan biridir.
Kimyoviy tahlil. UB spektrometriyasi. UB spektrofotometriya to’lqin
uzunligi vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadigan moddani monoxromatik ultrabinafsha
nurlanishi bilan nurlantirishga asoslangan. Modda turli to’lqin uzunliklari bilan
38

ultrabinafsha nurlanishini turli darajada o’zlashtiradi. Y o’qida uzatilgan yoki aks
ettirilgan nurlanish miqdori va abscissada - to’lqin uzunligi chizilgan grafik
spektrni hosil qiladi. Spektrlar har bir modda uchun o’ziga xosdir, bu
aralashmadagi alohida moddalarni aniqlash, shuningdek ularni miqdoriy o’lchash
uchun asosdir.
Mineral tahlil. Ko’pgina minerallar ultrabinafsha nurlanish bilan
yoritilganda ko’rinadigan yorug’lik chiqaradigan moddalarni o’z ichiga oladi. Har
bir nopoklik o’ziga xos tarzda porlaydi, bu esa ma'lum bir mineralning tarkibini
porlash tabiatiga ko’ra aniqlash imkonini beradi. A. A. Malaxov o’zining
«Geologiya haqida qiziq» (M., «Molodaya gvardiya», 1969. 240 s.) kitobida bu
haqda quyidagicha gapiradi: «Minerallarning g’ayrioddiy porlashiga katod,
ultrabinafsha va rentgen nurlari sabab bo’ladi. O’lik toshlar dunyosida bu
minerallar eng yorqin tarzda yonadi va porlaydi, ular ultrabinafsha nurlar zonasiga
tushib, tosh tarkibiga kiritilgan uran yoki marganetsning eng kichik aralashmalari
haqida gapiradi. Hech qanday nopoklik bo’lmagan ko’plab boshqa minerallar ham
g’alati "g’ayrioddiy" rang bilan porlaydi. Men butun kunni laboratoriyada
o’tkazdim, u erda minerallarning lyuminestsent nurlanishini kuzatdim. Oddiy
rangsiz kaltsit turli yorug’lik manbalari ta'sirida mo’'jizaviy tarzda rangga
bo’yalgan. Katod nurlari kristall yoqutni qizil rangga aylantirdi, ultrabinafshada u
to’q qizil ranglarni yoritib yubordi. Ikki mineral - florit va tsirkon - rentgen
nurlarida farq qilmadi. Ikkalasi ham yashil edi. Ammo katod chirog’i yoqilishi
bilan ftorit binafsha rangga, tsirkon esa limon sariqqa aylandi”.
Quyosh nurining odamga ta'sirini ortiqcha baholash qiyin - uning ta'siri
ostida tanada eng muhim fiziologik va biokimyoviy jarayonlar boshlanadi. Quyosh
spektri infraqizil va ko’rinadigan qismlarga, shuningdek, sayyoramizdagi barcha
tirik organizmlarga katta ta'sir ko’rsatadigan eng biologik faol ultrabinafsha
qismga bo’linadi. Ultrabinafsha nurlanish - elektromagnit xarakterga ega va
fotokimyoviy faollikka ega bo’lgan quyosh spektrining inson ko’ziga
sezilmaydigan qisqa to’lqinli qismi.
Xususiyatlari tufayli ultrabinafsha inson hayotining turli sohalarida
muzaffaqiyatli qo’llaniladi. UB nurlanishi tibbiyotda keng qo’llaniladi, chunki u
39

hujayralar va to’qimalarning kimyoviy tuzilishini o’zgartirishga qodir, odamlarga
boshqacha ta'sir qiladi.
UB to’lqin uzunligi diapazoni
UB nurlanishining asosiy manbai quyoshdir. Quyosh nurlarining umumiy
oqimida ultrabinafsha ulushi doimiy emas. Bu quyidagilarga bog’liq:
 kun vaqti;
 yil vaqti;
 quyosh faolligi;
 geografik kenglik;
 atmosferaning holati.
Osmon jismining bizdan uzoqda bo’lishiga va uning faoliyati har doim ham
bir xil bo’lmasligiga qaramay, etarli miqdorda ultrabinafsha Yer yuzasiga etib
boradi. Ammo bu faqat uning kichik uzun to’lqinli qismidir. Qisqa to’lqinlar
sayyoramiz yuzasidan taxminan 50 km masofada atmosfera tomonidan so’riladi.
Yer yuzasiga etib boradigan spektrning ultrabinafsha diapazoni to’lqin
uzunligi bo’yicha shartli ravishda quyidagilarga bo’linadi:
uzoq (380 - 315 nm) - UB - A nurlari;
o’rta (315 - 280 nm) - UB - B nurlari;
yaqinida (280 - 100 nm) - UB - C nurlari.
Har bir UB diapazonining inson tanasiga ta'siri boshqacha: to’lqin uzunligi
qanchalik qisqa bo’lsa, teri orqali chuqurroq kirib boradi. Ushbu qonun
ultrabinafsha nurlanishining inson tanasiga ijobiy yoki salbiy ta'sirini belgilaydi.
Yaqin masofadagi ultrabinafsha nurlanishi sog’likka eng salbiy ta'sir qiladi
va jiddiy kasalliklar xavfini oshiradi.
UB-C nurlari ozon qatlamida tarqalishi kerak, ammo yomon ekologiya
tufayli ular er yuzasiga etib boradi. A va B diapazonidagi ultrabinafsha nurlar
kamroq xavflidir, qat'iy dozalash bilan uzoq va o’rta diapazondagi nurlanish inson
tanasiga foydali ta'sir ko’rsatadi.
Ultrabinafsha nurlanishning sun'iy manbalari. Inson tanasiga ta'sir
qiluvchi UB to’lqinlarining eng muhim manbalari bakteritsid lampalar - suv, havo
40

yoki boshqa atrof-muhit ob'ektlarini dezinfeksiya qilish uchun ishlatiladigan UB -
C to’lqinlarining manbalari;
sanoat payvandlash yoyi - quyosh spektrining barcha to’lqinlarining
manbalari;
eritemal lyuminestsent lampalar - terapevtik maqsadlarda va solaryumlarda
ishlatiladigan A va B diapazonidagi UB to’lqinlarining manbalari;
sanoat lampalar bo’yoqlar, siyohlar yoki polimerlarni davolash uchun
ishlab chiqarish jarayonlarida ishlatiladigan ultrabinafsha to’lqinlarning kuchli
manbalari.
Har qanday UB chiroqning xarakteristikalari uning nurlanishining kuchi,
to’lqin spektrining diapazoni, shisha turi, xizmat muddati. Ushbu parametrlardan
chiroq odamlar uchun qanday foydali yoki zararli bo’lishiga bog’liq.
Kasalliklarni davolash yoki oldini olish uchun sun'iy manbalardan
ultrabinafsha to’lqinlar bilan nurlanishdan oldin, terining turi, yoshi, mavjud
kasalliklarini hisobga olgan holda, har bir kishi uchun individual bo’lgan kerakli va
etarli eritema dozasini tanlash uchun mutaxassis bilan maslahatlashish kerak.
Shuni tushunish kerakki, ultrabinafsha elektromagnit nurlanish bo’lib, u
nafaqat inson tanasiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi.
Ko’nchilik uchun ishlatiladigan bakteritsid ultrabinafsha chiroq tanaga
foyda keltirmaydi, katta zarar keltiradi. Faqatgina bunday qurilmalarning barcha
nuanslarini yaxshi biladigan professional ultrabinafsha nurlanishining sun'iy
manbalaridan foydalanishi kerak.
UB nurlanishining inson tanasiga ijobiy ta'siri. Ultrabinafsha nurlanish
zamonaviy tibbiyot sohasida keng qo’llaniladi. Va bu ajablanarli emas, chunki UB
nurlari og’riq qoldiruvchi, tinchlantiruvchi, anti-raxitik va antispastik ta'sir
ko’rsatadi. Ularning ta'siri ostida quyidagilar sodir bo’ladi:
 Kaltsiyning so’rilishi, suyak to’qimalarining rivojlanishi va
mustahkamlanishi uchun zarur bo’lgan D vitamini shakllanishi;
 Asab tugunlarining qo’zg’aluvchanligining pasayishi;
 Metabolizmning kuchayishi, chunki u fermentlarning faollashishiga olib
keladi;
41

 Vazodilatatsiya va qon aylanishini yaxshilash;
 Endorfin ishlab chiqarishni rag’batlantirish - "baxt gormonlari";
 Regenerativ jarayonlar tezligini oshirish.
Ultrabinafsha to’lqinlarining inson tanasiga foydali ta'siri uning
immunobiologik reaktivligining o’zgarishida ham ifodalanadi - tananing turli
kasalliklarning patogenlariga qarshi himoya funktsiyalarini ko’rsatish qobiliyati.
Qattiq dozalangan ultrabinafsha nurlanish antikorlarni ishlab chiqarishni
rag’batlantiradi va shu bilan inson tanasining infektsiyalarga chidamliligini
oshiradi.
Teriga ultrabinafsha nurlar ta'sirida reaktsiya paydo bo’ladi - eritema
(qizarish). Giperemiya va shishish bilan ifodalangan qon tomirlarining kengayishi
mavjud. Terida hosil bo’lgan parchalanish mahsulotlari (gistamin va D vitamini)
qon oqimiga kiradi, bu esa UB to’lqinlari ta'sirida organizmda umumiy
o’zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Suratga olish . A spektri UB nurlari terining chuqur qatlamlariga kirib,
biriktiruvchi to’qimalarning tuzilishiga zarar etkazadi, bu esa kollagenning
yo’qolishiga, elastiklikning yo’qolishiga va erta ajinlarga olib keladi.
Melanoma - teri saratoni. Kasallik quyoshga tez-tez va uzoq vaqt ta'sir
qilishdan keyin rivojlanadi. Ultrabinafsha nurlanishning haddan tashqari dozasi
ta'siri ostida terida malign shakllanishlar paydo bo’ladi yoki eski mollar saraton
o’simtasiga aylanadi.
Bazal hujayrali va skuamöz karsinoma - melanoma bo’lmagan teri saratoni,
o’limga olib kelmaydi, ammo ta'sirlangan hududlarni jarrohlik yo’li bilan olib
tashlashni talab qiladi. Ma'lum bo’lishicha, kasallik uzoq vaqt ochiq quyosh ostida
ishlaydigan odamlarda ko’proq uchraydi.
Ultrabinafsha nurlanish ta'sirida har qanday dermatit yoki terining
sezgirligi teri saratoni rivojlanishi uchun qo’zg’atuvchi omillardir.
UB to’lqinlarining ko’zlarga ta'siri. Ultrabinafsha nurlar, kirib borish
chuqurligiga qarab, inson ko’zining holatiga ham salbiy ta'sir ko’rsatishi mumkin:
Fotoftalmiya va elektroftalmiya. Ko’zning shilliq qavatining qizarishi va
shishishi, lakrimatsiya, fotofobi bilan ifodalanadi. Payvandlash uskunalari bilan
42

ishlashda yoki qor bilan qoplangan joyda yorqin quyosh nurida bo’lgan odamlarda
(qor ko’rligi) xavfsizlik qoidalariga rioya qilinmaganda paydo bo’ladi.
Katarak t (ko’z linzalarining bulutlanishi) keksa yoshdagi odamlarning
aksariyatida turli darajada yuzaga keladigan kasallikdir. Uning rivojlanishi
ko’zning ultrabinafsha nurlanishiga ta'sir qilish bilan bog’liq bo’lib, u umr bo’yi
to’planadi.
Haddan tashqari ultrabinafsha nurlari ko’z va qovoq saratonining turli
shakllariga olib kelishi mumkin.
Ultrabinafsha nurlanishning immunitet tizimiga ta'siri. Agar
ultrabinafsha nurlanishidan dozali foydalanish tananing mudofaasini oshirishga
yordam bersa, u holda ultrabinafsha nurlarga haddan tashqari ta'sir qilish
immunitet tizimini susaytiradi. Bu gerpes virusi bo’yicha amerikalik olimlar
tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlarda isbotlangan. Ultrabinafsha nurlanish
tanadagi immunitet uchun javobgar bo’lgan hujayralar faoliyatini o’zgartiradi, ular
viruslar yoki bakteriyalar, saraton hujayralarining ko’payishini to’xtata olmaydi.
Xavfsizlik va ultrabinafsha nurlanish ta'siridan himoya qilish uchun asosiy
ehtiyot choralari
UB nurlarining teriga, ko’zlarga va sog’likka salbiy ta'sirini oldini olish
uchun har bir inson ultrabinafsha nurlanishidan himoyalanishga muhtoj. Uzoq vaqt
davomida quyoshda yoki ish joyida ultrabinafsha nurlarining yuqori dozalari
ta'sirida qolishga majbur bo’lganda, UB indeksining normal ekanligini aniqlash
kerak. Korxonalarda buning uchun radiometr deb ataladigan qurilma qo’llaniladi.
Meteorologik stansiyalarda indeksni hisoblashda quyidagilar hisobga
olinadi:
 ultrabinafsha diapazonining to’lqin uzunligi;
 ozon qatlamining kontsentratsiyasi;
 quyosh faolligi va boshqa ko’rsatkichlar.
UB indeksi ultrabinafsha nurlanish dozasiga ta'sir qilish natijasida inson
tanasi uchun potentsial xavfning ko’rsatkichidir. Indeks qiymati 1 dan 11+ gacha
bo’lgan shkala bo’yicha baholanadi. UB indeksining normasi 2 birlikdan ko’p
bo’lmagan deb hisoblanadi.
43

Yuqori indeks qiymatlari (6-11+) inson ko’zlari va terisiga salbiy ta'sir
qilish xavfini oshiradi, shuning uchun himoya choralarini ko’rish kerak.
Quyosh ko’zoynaklaridan foydalaning (payvandchilar uchun maxsus
niqoblar). Ochiq quyoshda siz, albatta, shlyapa kiyishingiz kerak (juda yuqori
indeksli - keng shlyapa). Qo’l va oyoqlaringizni qoplaydigan kiyim kiying.
Tananing ochiq joylarida kamida 30 SPF bo’lgan quyosh kremini qo’llang.
Ochiq havoda bo’lmang, quyosh nurlaridan himoyalanmang, tushdan 16:00
gacha bo’sh joydan saqlaning. Oddiy xavfsizlik qoidalarini amalga oshirish
odamlarga ultrabinafsha nurlanishining zararli ta'sirini kamaytiradi va
ultrabinafsha nurlanishining tanaga salbiy ta'siri bilan bog’liq kasalliklarning
paydo bo’lishining oldini oladi.
Kimga ultrabinafsha nurlar ta'sir qilmasligi kerak?
Quyidagi toifadagi odamlar ultrabinafsha nurlanish ta'siridan ehtiyot
bo’lishlari kerak juda engil va sezgir teri va albinoslar bilan;
bolalar va o’smirlar;
ko’p tug’ilish belgilari yoki nevuslari bo’lganlar;
tizimli yoki ginekologik kasalliklarga chalingan;
yaqin qarindoshlari orasida teri saratoni bilan kasallanganlar;
uzoq vaqt davomida ma'lum dori-darmonlarni qabul qilish (shifokor
maslahati zarur).
Bunday odamlar uchun ultrabinafsha nurlanishi hatto kichik dozalarda ham
kontrendikedir, quyosh nurlaridan himoyalanish darajasi maksimal bo’lishi kerak.
Ultrabinafsha nurlanishning inson tanasiga va uning sog’lig’iga ta'sirini
ijobiy yoki salbiy deb atash mumkin emas. Turli xil atrof-muhit sharoitlarida va
turli manbalardan nurlanishda odamga ta'sir qilganda juda ko’p omillarni hisobga
olish kerak. Esda tutish kerak bo’lgan asosiy narsa bu qoida: mutaxassis bilan
maslahatlashishdan oldin ultrabinafsha nurlarning har qanday inson ta'sirini
minimallashtirish kerak va tekshiruvdan va tekshiruvdan so’ng shifokorning
tavsiyalariga muzofiq qat'iy ravishda dozalanadi.
Ultrabinafsha nurlanish. Infraqizil nurlanishning kashf etilishi nemis
fizigi Iogan Vilgelm Ritterni spektrning qarama-qarshi tomonini, uning binafsha
44

rangli hududiga tutash qismini o’rganishni boshlashga undadi. Tez orada juda
kuchli kimyoviy faollikka ega radiatsiya borligi aniqlandi. Yangi nurlanish
ultrabinafsha nurlar deb ataladi.
Ultrabinafsha nurlanish, infraqizil kabi, elektromagnit to’lqindir. Aynan
shu nurlanishlar ikki tomondan ko’rinadigan yorug’lik spektrini cheklaydi. Ikkala
turdagi nurlar ham ko’rish organlari tomonidan sezilmaydi. Ularning
xususiyatlaridagi farqlar to’lqin uzunligidagi farq bilan bog’liq
Ko’rinadigan va rentgen nurlanishi o’rtasida joylashgan ultrabinafsha
nurlanish diapazoni juda keng: 10 dan 380 mikrometrgacha (mkm).
Infraqizil nurlanishning asosiy xususiyati uning issiqlik ta'siri bo’lsa,
ultrabinafsha nurlanishning eng muhim xususiyati uning kimyoviy faolligidir.
45

Iii bob. Ultrabinafsha nuri yordamida dizenfeksialovchi qurulma
3.1 Qurilma haqida asosiy tushuncha
Biz bitiruv malakaviy ish imiz uchun tayyorlagan qurilmamiz ultrabinafsha
nuri yordamida dizenfeksilash.Ultrabinafsha nuri yordamida turli hil bakteriyalarni
yoq qilishga erishdik.
8-rasm. Ultrabinafsha nuri yordamida dezinfeksiyalovchi qurilma
Ushbu qurilmamiz qollaniladigan joylar asosan labaratoriya va shifoxonalar,
labaratoriya va o’quv dargohlarida bakterilayarni yoq qilish uchun foydalaniladi
Ushbu qurilmamiz asosiy tort qismga bo’ldik;
46

1. Ko’rpus
2. Lampa (model)
3. Alyumin qoplama
4. Elektro sxema (blok pitaniya)
3. 2 Qurilmaning ishlatilinish sohalari .
Ushbu qurulmamiz asosan o`quv labaratoriyalarda turli xildagi
bakteriyalarni dizenfeksiyalash uchun dastlabki bilim va ko`nikmalarni
shakllantirish uchun qo`llaniladi
47

9-rasm. Ultrabinafsha nuri yordamida dezinfeksi yalovchi qurilmani old qismi
(a)

48

(b)
10-rasm. DNL lampa (a-tashqi qismi, b- Ichki qismi)
49

10-rasm. DNL lampa sxemasi
11-rasm. Ultrabinafsha nuri yordamida dezinfeksi yalovchi qurilmani sxemasi
50DrosselManba
220v Simob
lampasi
125W

IQTISODIY QISM
Loyihani texnik-iqtisodiy asoslash
Bugungi kunda lazer texnologiyalari sanoatning turli sohalarida keng
qo’llaniladi. Ularning talabi o’sishda davom etmoqda. Masalan, hozirgi vaqtda
deyarli barcha zamonaviy elektr jihozlari ushbu texnologiyalardan massiv
foydalanish natijasida qattiq texnologik sifat nazorati ostida yaratilmoqda.
Qo’llashning asosiy sohasi lazerli kesishni oqilona deb hisoblash mumkin.
Lazerlarning paydo bo’lishi bilan quyidagilarga erishish mumkin edi:
 ishlab chiqarishni avtomatlashtirish ;
 qismlarga ishlov berishning yuqori tezligi;
 ishlov berishdan keyingi qismlar miqdorini kamaytirish;
 yakuniy xarajatlarni minimallashtirish ;
 jarayon sifatini oshirish .
Plitalar va quvur mahsulotlarini qayta ishlash uchun ishlatiladigan mashhur
texnologik yechim lazerli payvandlashdir. Bu yerda mahsulotlarning kichik va
o’rta partiyalari bilan ishlashda ham unumdorlikni oshirish uchun katta
imkoniyatlar mavjud. Ushbu turdagi payvandlashning asosiy afzalliklari - ishlab
chiqarish jarayonining yuqori tezligi, shuningdek, payvand choklarining beqiyos
sifati. Bu holda qo ’ shimcha ishlov berish zarurati amalda yo ’ q qilinadi . Bundan
tashqari , lazerli payvandlashning asosiy afzalliklaridan biri issiqlik ta ' sir qiladigan
zonaning minimal qizib ketishi hisoblanadi .
Lazer texnologiyalari tibbiyot sanoati, harbiy ishlar va ilm-fanda ham o’z
qo’llanilishini topadi. Lazerlar, ayniqsa, turli xil kosmetik, stomatologik, jarrohlik
va oftalmologik operatsiyalar hamda qo’riqlash uchun talabga ega. Ushbu yechim
lazer nurlarining kichik o’lchamlari va ajoyib ta'sir qilish tezligi tufayli idealdir.
Umuman olganda, lazer qo’riqlash tizimi samarali qo’riqlash, saqlash, chidamlilik
va o'lchovni ta'minlovchi keng ko'lamli ilovalar uchun iqtisodiy jihatdan samarali
echimlarni taklif qiladi. Ularning ko'p qirraliligi ularni iqtisodiy samaradorlik va
samaradorlik muhim omil bo'lgan sohalarda mashhur tanlovga aylantiradi.
51

Material, ishlab chiqarish zahiralarini sotib olish investitsiya hajmi
№ Materiallar nomlari Miqdori Bahosi QQS
12% Umumiy
qimati
1 Yog`och (Faner) 1 kv m 32000 3840 35840
2 Alyuminiy qoplama
(falga) 1 ta 17000 2040 19040
3 Shafof oyna 0.1 kv m 4000 480 4480
4 Metall konstruksiya 1 komplekt 20000 2400 22400
5 Bo`yoq 400 ml 15000 1800 16800
6 Elektr paketi 1 komplekt 15000 1800 16800
Jami 6 ta 103000 12360 115360
Asosiy fondalar qiymati
№ Asosiy fondlar nomi soni Asosiy fondlar qiymati
1 DRL lampa 1 125000
2 Drossel 3 105000
Jami 2 230000
Amortizatsiya ajratmasi asosiy fondlarning 5% ni tashkil qiladi.
A
ajr = 0,05 ∗ Asosiy fond
12 = 0.05 ∗ 230000
12 = 958
Joriy ta’mirlash va texnik xizmat uchun harajatlar asosiy fondlarning 12% ni
tashkil qiladi.Jtam = 0,12 ∗Asosiy fond
12 = 0.12 ∗230000
12 =2300
Elektr energiyasiga bo’lgan xarajat quyidagi formuladan aniqlanadi
W = N ∗ T ∗ S
N – O’rnatilgan quvvat, T – Ishlatilgan vaqt, S – 1kWt/soat elektr energiya narxi.
W =120 ∗1∗295 =35400 ∑ ¿
52

№ Harajatlarning nomi Qiymati
1 Ishlab chiqarish harajatlari 115360
2 Ishlab chiqarish tannarxi 345360
3 Material xarajarlari 115360
4 Xom-ashyo 54880
5 Elektr energiya 35400
6 Boshqa harajatlar 50000
Iqtisodiy samarani quyidagi formuladan aniqlaymiz
E =( C
1 − C
2 ) ∗ Q = ( 160000 − 151000 ) ∗ 1 = 9
C1=1.3 C2
– avvalgi va keyingi tannarx Q – Ishlab chiqarish hajmi
53

HAYOT FAOLIYATINING XAVFSIZLIGI
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy va siyosiy sohalardagi
barcha islohotlarning asosiy maqsadi yurtimizda yashayotgan barcha fuqarolar
uchun munosib hayot sharoitlarini yaratib berishga qaratilgandir. Albatta, munosib
hayot sharoitini yaratish ilmiy-texnik taraqqiyot asosida amalga oshiriladi va bu
inson mehnatini yengillashtirish bilan bir qatorda, turli xil xavfli faktorlarni
vujudga keltiradiki, natijada har xil ko’rinishdagi baxtsiz hodisalar:
jarohatlanishlar, shikastlanishlar va kasb kasalliklari vujudga keladi. Lekin, bu
muqaddas zaminda yashayotgan har bir inson yaxshi yashashni, у a’ni o’zining
moddiy-ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarini to’liqroq qondirishni istaydi. Aynan shu
sababli inson tinimsiz faoliyatda bo’ladi.
Faoliyat – insonning yashashi uchun zarur bo’lgan asosiy shart-sharoitlardan
biridir. Mehnat – faoliyatning oliy shaklidir. Falsafiy nuqtayi nazardan olib
qaraganda, «inson» tushunchasiga eng xos aniqlanish «Homo agens», у a’ni
«Harakatdagi inson»dir. Albatta, faoliyat va mehnat shakli turlicha bo’lib, и
hayotdagi ishlab chiqarish, madaniyat, jamoat ishlari, ilmiy ishlar va boshqa
sohalardagi amaliy, intellektual hamda ma’naviy jarayonlarni o’z ichiga oladi.
Ishlab chiqarishda mehnatni tartibsiz, amaldagi qonunqoidalar, standartlar va
ko’rsatmalarga amal qilmasdan amalga oshirilishi, nafaqat jarohatlanish yoki
shikastlanishni keltirib chiqarishi, balki ayrim hollarda o’limga ham olib kelishi
mumkin. Tabiiyki, bu insonni o’zining mehnat faoliyatidagi tabiiy, texnik,
antropogen, ekologik va boshqa turdagi barcha xavfli faktorlardan himoyalashni
ilmiy asosda tashkil qilishni talab etadi.
Hayot faoliyati xavfsizligi insonning ishlab chiqarishdagi faoliyatida sodir
bo’ladigan turli shakldagi xavflarni bartaraf etish va ulardan himoyalanish
у o’llarini o’rganishga qaratilgan nazariy fandir. U keng qamrovli ilmiy-amaliy
izlanishlar va tadqiqotlar asosida rivojlanib, takomillashib boradi.
Insonning mehnat xavfsizligini ta’minlashda ilmiynazariy izlanishlar asosida
vujudga kelgan qonunlar, nizomlar, standartlar, ko’rsatmalar, qoidalar va
54

sanitartexnik me’yorlar hamda ularni o’rganish bo’yicha uzluksiz ta’lim-tarbiya
tizimini vujudga keltirish, uni rivojlantirish muhim o’rin tutadi.
Mikroiqlimning inson organizmiga ta’siri . Ishlab chiqarish binosining
mikroiqlimi xodimga katta ta’sir ko’rsatadi. Tavsiya etish mazmundan
mikroiqlimning ayrim o’lchamlarining chetga chiqishi mexnatga layoqatni
sustlashtiradi, xodimning xissiyotini yomonlashtiradi va kasbiy kasalliklarga olib
kelishi mumkin.
Xavo xarorati. Past xarorat organizmning sovub ketishga hamda shamollash
kasalliklari chiqishiga sabab bo’ladi.
Yuqori xaroratda – organizm qizib ketadi, juda ko’p miqdorda terlaydi,
mexnatga layoqat sustlashadi. Ishchi e’tibori sustlashib, baxtsiz xodisaga olib
kelishi mumkin.
Xavoning Yuqori namligi teri va o’pkaning ustki qismidan namlikning
bug’lanishini qiyinlashtiradi va oxir – oqibatda organizmning termoregulyatsiyasi
buzilishiga, inson axvolining yomonlashuvi, mexnatga layoqatlilikning
sustlashuviga olib keladi. Past namlikda (< 20%) – Yuqori nafas yo’llarining silliq
pardalari qurib qolishi kuzatiladi.
Xavo xarakati tezligi. Inson v k=0,15 m/ sek. da xavo xarakatini seza
boshlaydi. Xavo okimining xarakati uning xaroratiga bog’lik. 36 0
S > t da oqim
insonga salqinlatuvchi ta’sir, 40 0
S < t da noqulay, yomon, salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Mikroiqlim ko’rsatkichlari. Mikroiqlim ishchi xududda ishchilarning doimiy
va yoki vaqtincha turgan joyidan 2 m balandlikda baholanadi.
Eng qulay sharoitlar – termoregulyatsiya mexanizmlari kuchlanishisiz
organizmning normal issiqlik axvolini ta’minlovchi hamda uzoq va muntazam
insonga ta’sir qiluvchi mikroiqlim o’lchamlarining yig’indisi. Ular mexnatga
qobiliyatlilikning yuksak saviyasi uchun shart – sharoit yaratadi va issik - qulay
komfort sezuvchanlikni ta’minlaydi.
Insonga uzoq muntazam ta’sir etishda termoregulyatsiya mexanizmlari-
kuchlanishi bilan davom etadigan organizmning issiqlik holatida darhol
normallashuvchi o’zgarishlar chaqiradigan mikroiqlim o’lchamlari yigindisi yo’l
qo’yiladigan iqlim sharoitlari deb qaraladi. Bunday holda organizmga shikast
55

yetmaydi yoki salomatlikning axvoliga zarar bo’lmaydi, biroq diskomfort
issiqlikni sezish, inson o’zini yomon xis qilishi va mexnatga layoqati pasayishi
(sustlashishi) mumkinligi kuzatiladi.
Inson organizmiga elektr tokining ta’siri. Elektr qurilmalarini ishlatishda
izolyatsiya shikastlanishi natijasida mashina korpusi kuchlanish ostida qolib, odam
unga tegib ketginida elektr toki uradi.
Odam tanasi orqali o’tgan elektr toki termik, elektr va biologik ta’sir
ko’rsatadi.
Tokning termik ta’siri terining ayrim joylarini qo’yishida, qon tomirlari,
qon, yurak, miya va boshqa a’zolarining yuqori xaroratgacha qizishida namoyon
bo’ladi.
Tokning elektr ta’siri qon va boshqa organiq suyukliklarning
parchalanishida namoyon bo’ladi. Oqibatda ularning fizik – kimyoviy tarkibi
buziladi.
Tokning biologik ta’siri organizmning tirik toqkimalari yallig’lanishi va
asabiylashishda namoyon bo’ladi.
Bunda mushaklar, shu jumladan, yurak va o’pka mushaklari ixtiyorsiz
ravishda tortishib qoladiyu, natijada organizmda xar – xil buzilishlar ro’y berishi,
masalan, nafas olish va qon aylanish organlarining ishi buzilishi yoki xatto
batamom to’xtab qolishi mumkin.
Elektr toki ta’sirining bu turlari shikastlanishining ikki turini keltirib
chiqaradi. Elektr toki shikastlanishi va elektr toki urishi.
Elektr toki shikastlanishi bu, elektr toki yoyi ta’siri etishi natijasida
organizmning ayrim joylaridagi to’qimalarning yaqqol shikastlanishidir. Elektr
toki shikastlanishning quyidagi turlari bilan farqlanadi: elektr tokidan kuyish,
elektr izlari, terining metallanishi va mexanik shikastlanishlar.
Elektr izlari to’k ta’sir etgan odamning tanasi sirtida aniq ko’rinib turadigan
kulrang yoki och sarik rangdagi dog’lardir.
Izlar, tirnalishlar, kichik jaroxatlar kesiklar yoki latlar ko’rinishida bo’ladi.
Terining shikastlangan qismi qadoq singari qattiqlashib qoladi.
56

Terining matallanishi elektr yoyi ta’sirida erigan metall mayda
zarrachalarning terining ustki qatlamiga kirib qolishidir.
Bu xodisa, masalan, qisqa tovushlarda, kuchlanish ostida bo’lgan ajratgich
va rubiliniklarni tarmoqdan uzatayotganda ro’y beradi.
Mexanik shikastlanishlar odam orqali o’tayotgan tok ta’sirida mushaklarning
ixtiyorsiz ravishda keskin tortishib qolishi oqibatida yuz beradi. Natijada teri, qon
tomirlari va asab tuqimalari uzilishi, shuningdek bo’yinlar qichishi va xatto
suyaklar sinishi mumkin.
Elektr toki urishi deganda, organizm orqali elektr toki o’tganida tirik
to’qimalarning asabiylashishi natijasida mushaklarning ixtiyorsiz ravishda tortishib
qolishi tushuniladi.
Odam organizmi elektr tokining ta’siri qanday oqibatlarga olib kelishiga
qarab, elektr toki urishining shartli ravishda quydagi to’rt darajaga ajratish
mumkin:
1. Daraja odamning mushaklari tortishib qoladi, ammo u xushidan ketmaydi;
2 Daraja odamning mushaklari tortishib qoladi, u xushidan ketadi, lekin u
nafas oladi, va yuragi ishlaydi;
3 Daraja odamning mushaklari tortishib, yuragining ishlashi yoki nafas
olishi buziladi, (yoki ikkalasi baravar ro’y beradi);
4 Daraja klinik o’lim yuz beradi, ya’ni nafas olish va qon aylanishi
to’xtaydi.
Klinik o’lim xayot bilan o’lim o’rtasidagi holat bo’lib, yurak va o’pka
ishlashdan to’xtagan vaqtidan boshlanadi. Klinik o’lim holatida bo’lgan odamda
xech qanday xayot belgilari bo’lmaydi: u nafas olmaydi, yuragi ishlamaydi,
og’riqni sezmaydi, ko’z qorachig’i kengayadi va yorug’likni sezmaydi. Ammo bu
davr organizmida xayot xali butunlay so’nmagan bo’ladi, chunki uning tuqimalari
darrov o’lmaydi va turli a’zolari xali ishlab turadi. Garchi bu jarayon endi juda
sust, odatdagidan farqli ravishda kechsada, ammo eng kichik xayot faoliyati uchun
hatarli bo’ladi.
Birinchi navbatda kislorod yetishmasligiga juda sezgir bo ‘lgan bosh miya
qobig’ining xujayralari o’la boshlaydi. Ong va taffakur ana shu xujayralarning
57

faoliyatiga bog’liq. Shu sababli klinik o’limning davom etish vaqti yurakning
ishlashi va nafas olish to’xtagan paytda to bosh miya xujayralari o’la boshlaydigan
paytga qadar o’tadigan vaqt bilan aniqlanadi. Ko’p hollarda bu vaqt 4—6 minut,
sog’lom kishilarda tasodifan elektr toki urishi natijasida o’lganda esa 7—8 minutni
tashkil etadi.
Biologik (xaqiqiy) o’limni qaytarib bo’lmaydi, xodisa bo’lib, bunda
organizm xujayralari va to’qimalarida biologik jarayonlar to’xtaydi.
Elektr toki ta’sirining oqibati qator omillar Odamdan o’tayotgan tok kuchi
va uning ta’siri etib turishi vaqtiga o’tish yo’liga, tarmoq kuchlanishiga, odam
tanasining qarshiligiga, tok turi va chastotasiga hamda organizmning o’ziga xos
xususiyatlariga bog’lik.
Elektr qurilmalarida qo’llaniladigan kuchlanishlar odamlarni shikastlash
xavfi darajasiga ko’ra uch turga; past volt -12 va 42 V, o’rta - 42 dan 1000 V gacha
hamda yuqori – 1000 dan ziyod kuchlanishlarga ajratiladi. Past voltli kuchlanish
shartli ravishda xavfsiz xisoblanadi, ammo muhitga bog’liq ravishda bunday
kuchlanish ham xavf tug’dirishi mumkin.
Odam tanasidan o’tuvchi tokning qiymati bosh omil bo’lib, shkastlanish
oqibati unga bog’liqdir: tok qancha katta bo’lsa, uning ta’siri shuncha xavfli
bo’ladi. Odam o’zi orqali o’tayotgan 50 Gts chastotali va nisbatan kichik 0,5-1,5
mAmper qiymatli tokni seza boshlaydi. Bu tok sezilarli tok deb ataladi. U odamni
shikastlamaydi, shuning uchun xavfsiz xisoblanadi.
Tok kuchi kattalashib borgani sari og’riqni sezish ortib boradi. 10—15mA
/50 Gts li tok mushaklarning kuchli va juda og’riqli tarzda tortishib qolishiga olib
keladi, odam bunday tortishishlarni yenga olmaydi, ya’ni tok o’tayotgan qismiga
tegib turgan qo’lni tortib ololmaydi, simni o’zidan olib tashlay olmaydi va xuddi
tok o’tkazuvchi qismiga yopishib kolgandek bo’ladi. Bunday tok qo’yib
yubormaydigan tok deyiladi.
mAmper-li tok to’g’ridan-to’g’ri yurak muskullariga ta’sir qilib uning
to’xtab qolishiga yoki muskullarga ta’siri qilib uning to’xtab qolishiga yoki
fibratsiyasiga sabab bo’ladi. Bunday sharoitda yurak nasos singari ishlay olmaydi.
Natijada qon aylanishi to’xtaydi va organizm o’ladi.
58

Odam tanasidagi xar xil to’qimalar elektr tokiga turlicha qarshilik ko’rsatadi.
Masalan, teri, uning epidermis deb ataladigan tashqi qatlamlarining qalinligi 0,1 –
0,5 mm bo’ladi va asosan jonsiz qotib ketgan xujayralardan tashkil topadi. Bu
qatlamning karshiligi katta, bo’lib odam tanasining umumiy qarshiligini belgilaydi.
Odam tanasi ichki to’qimalarning qarshiligi ---- 300 --- 500 Om ni tashkil etadi.
Odam tanasining qarshiligi 3000 dan 1000000 Om gacha o’zgarib turadi.
Shikastlangan tananing qarshiligi eng past 300 --- 500 Om bo’ladi. Tok
kattalashishi va uning tanadan o’tib turish vaqti ortishi bilan ter chiqishi ko’payishi
va boshqa omillar tufayli tananing qarshiligi pasayadi. Qarshilikni xisoblashda
odam tanasining o’rtacha qarshiligi 1000 Om ga teng qilib olinadi.
Odamlarni elektr tokidan shikastlanishining asosiy sabablari quyidagilardan
iborat:
1. Kuchlanish ostida bo’lgan tok o’tkazuvchi qismlarga tasodifan tegib
ketish, tok o’tkazuvchi qismlarda kuchlanish borligini bilmay qolganda yuz berishi
mumkin.
2. Elektr qurilmasining odatdagi sharoitda kuchlanish ostida bo’lmaydigan,
ammo tasodifan kuchlanish ostida qolgan matall qismlariga tegib ketganda.
3. Odam turgan yer Qadam kuchlanishining paydo bo’lish. Bu hol simning
yerga tutashib qolishi, potentsial chiqib ketishi, ximoyalovchi yerga ulash
uskunisining, nollash simning buzilganligi va boshqa sabablar tufayli yuz beradi.
Odamning tok zanjiriga ulanib qolish sxemasi turlicha bo’lishi mumkin: odatda
ikki fazaga tegib ketish; va bir fazaga tegib ketish.
59

XULOSA
Qurilman ishlab chiqishda tashkiliy-usuliy birlikka erishish maqsadida
hamda standartni ishlab chiqish bosqichlari bajarilishini nazorat qilish uchun 4
bosqich joriy etiladi. 1-bosqich - zaruriyat tug’ilganda aparatni ishlab chiqishda
texnikaviy topshiriq ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi; 2-bosqich - aparat
loyihasini ishlab chiqish (birinchi tahriri) va uni fikr mulohazalar olish uchun
yuborish; 3-bosqich - fikr - mulohazalar ustida ishlash, qurilma loyihasini
(oxirgi tahririni) ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlashga taqdim etish; 4-bosqich
- qurilmani tasdiqlash va davlat ro’yxatidan o’tkazish.
Tadqiqodlarimizdan kelib chiqib shuni ma’lum qilamizki biz yasagan
qurilma eksplatasiyda juda oson, tashi tarafdan zarba yegan yoki tushib ketgan
taqdirda o’zining qismlaridan yana yeg’ib olish qiyin emasi va murakkab, o’ta aniq
sozlashlardan yiroq.
Yuqorida aytib o’tganimizdak oliy o'quv yurtlarida talabarga yaratilgan
labaratoriyalarida . Ushbu qurulmamiz asosan o`quv labaratoriyalarda turli xildagi
bakteriyalarni dizenfeksiyalash uchun dastlabki bilim va ko`nikmalarni
shakllantirish uchun qo`llaniladi
Aynan bu qurilmani tanlaganimzni asosiy sabablaridan biri xozirgi kunda
medetsinaga bolgan talab ortib bormaqda shu sababdan anti bakterial qurilmalarga
talab yuqori ekanligi.Shuningdek ushbu quril mamiz orqali nazariy bilim
konikmalarini amaliyotda tadbiq qilish
60

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
1.Landsberg G.S. Optika: darslik. universitetlar uchun nafaqa. - 6-nashr. - M.:
FIZMATLIT, 2003. - 848 b.
2.Ch. Kittel, Qattiq jismlar fizikasiga kirish. - M.: Nauka, 1978. - 792 b.
3.Okatov M.A. Yo'naltiruvchi texnolog-optika - 2-nashr. – Sankt Peterburg:
Politexnika, 2004. - 679 p.
4.Dolgopolov V.I. Yoritish materiallari. – M.: Energetika, 1972. –167 b.
5.Ditchburn R. Fizik optika. – M.: Nauka, 1965. – 632 b.
6.Kazankin O.N., Markovskiy L.N. va boshqa noorganik luminoforlar. - L.: Kimyo,
1975. - 192 b.
7. Большая Советская Энциклопедия. Том 26. – М.: Большая Советская
Энциклопедия, 1977. – с. 616
8.Amaliy elektroluminesans / ed. M.V. Fock. – M.: Sov. radio, 1974. - 416 b.
9.Beyker, A., Betteridg D. Fotoelektron spektroskopiyasi // M . Nauka, 1985 - 97 p.

61

Nur haqida umumiy tushunchalar va uning tasniflanishi

Sotib olish