Nutqida nuqsoni bo'lgan bolalar nafasini rivojlantirish - Pedagogika - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	74.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Sentyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

45 Sotish

Nutqida nuqsoni bo'lgan bolalar nafasini rivojlantirish

Sotib olish

BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Mavzu: Nutqida nuqsoni bo'lgan bolalar
nafasini rivojlantirish
texnologiyalari.
1

MUNDARIJA
KIRISH.........................................................................................................................2
I BOB NUTQIDA NUQSONI BO’LGAN BOLALARDA NUTQINI
RIVOJLANTIRISH...................................................................................................5
1.1. Yosh Bolalarda nutqini rivojlantirishning ahamiyati............................................5
1.2. Bolalarda nutqini rivojlantirish.............................................................................10
1.3. Yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish ko'rsatkichlari.........................................15
II BOB NUTQIDA NUQSONI BO'LGAN BOLALARNI NUTQIY NAFASNI
RIVOJLANTIRISH JARAYONI...........................................................................20
2.1. Nutqiy nafasni rivojlantirish va o‘ziga xos xususiyatlari....................................25
2.2. Nutqiy nafasni rivojlantiriruvchi metodika va usullar.........................................30
III BOB TURLI NUTQ NUQSONLARIDA NUTQIY NAFASNI
RIVOJLANTIRISH TEXNOLOGIYALARI........................................................33
3.1. Nutqiy nafasni rivojlantirish uchun qo‘llaniladigan noan'anaviy texnoligiyalar.33
3.2. Nutqiy nafasni rivojlantirish uchun beriladigan umumiy tavsiyalar...................35
XULOSA....................................................................................................................36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI............................................37
2

KIRISH
Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Bilamizki, bugun mamlakatimizda
barcha sohalarda keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. O‘z navbatida, bu
islohotlarning salmoqli qismini ta'lim tizimida olib borilayotgan islohotlar tashkil
etadi. Keyingi yillarda ta’limning barcha bo‘g‘inlarini zamon talablari asosida tashkil
etish yuzasidan amaliy ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, ta'lim tizimida quyidagi
yo‘nalishlarda islohotlar va amaliy chora-tadbirlar tashkil etilmoqda:
1) maktabgacha ta'lim sohasida;
2) umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim;
3) oliy ma'lumot;
4) oliy o‘quv yurtidan keyingi ta'lim;
5) qayta tayyorlash va malakasini oshirish.
Demak, ayniqsa, maktabgacha ta’lim va tarbiya sohasida amalga
oshirilayotgan islohotlarning boshlanishi bugungi kunda ushbu sohaga alohida e’tibor
qaratilayotganidan dalolat beradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun pedagog va
boshqaruv kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va salohiyatini oshirish borasida
ham ijobiy o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalarning har
tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun shart-
sharoitlar yaratish ham Konsepsiyaning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Mazkur
tizimda innovatsiyalarni, ilg‘or pedagogik va axborot kommunikatsiya
texnologiyalarini keng joriy etish maqsadida maktabgacha ta’lim tashkilotlarini
kompyuterlar bilan ta’minlash, internet tarmog‘iga ulanishi bosqichma bosqich
amalga oshirilmoqda.
Davlat-xususiy sheriklik haqidagi shartnomalarni imzoladi (ulardan 1,1 trln.
So‘mi tadbirkorlar hisobidan ajratilgan bo‘lsa, 2,8 trln. So‘mi - imtiyozli kreditlar
hisobiga to‘g‘ri keldi). Foydalanishga topshirilishi kutilayotgan nodavlat
maktabgacha ta’lim tashkilotlari quvvati 147,9 ming o‘ringa teng. 2020-yilda yana 2
3

mingta oilaviy va 420 ta davlat-xususiy sheriklik doirasidagi maktabgacha ta’lim
tashkilotlari ochilishi rejalashtirilgan. Maktabgacha ta’limda tarbiya samaradorligini
oshirish yuzasidan davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiyada
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishni yanada takomillashtirish
mavzusida tuman (shahar) Maktabgacha ta’lim bo‘limlari tomonidan o‘quv-
seminarlar, tushuntirish ishlari olib borilmoqda. Ushbu tadbirlarda “OPEN EMIS”
tizimidagi xato kamchiliklarni tuzatish bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar berilmoqda. Bu
yo‘nalishga alohida e’tibor qaratilishi mamlakatimizning kelgusi taraqqiyoti uchun
mustahkam zamin yaratadi. “Maktabgacha ta’lim va ta’lim to‘g‘risida”gi qonun bu
borada amalga oshirilayotgan islohotlarning huquqiy asosi bo‘lmoqda. Qisqa vaqt
ichida, ya'ni. to‘rt yil ichida mamlakatda bolalar bog‘chalari soni uch barobarga
(5200 dan 14200 gacha) va bolalarni qamrab olish 28% dan 54%gacha
ko‘tarildi.“Maktabgacha ta’lim va ta’lim to‘g‘risida”gi qonun bu borada amalga
oshirilayotgan islohotlarning huquqiy asosi bo‘lmoqda. Mamlakatimizda ilk bor
Maktabgacha ta’lim vazirligining tashkil etilgani bu boradagi asosiy yo‘nalishlardan
biri desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Bugun yirik shaharlarimizda, chekka hududlarda,
qishloq va ovullarda yangi zamonaviy bog‘chalar barpo etilmoqda. Xususan, ta’lim
tizimida qabul qilingan eng muhim hujjatlardan biri “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunning
yangi tahrirda qabul qilingani bo‘ldi. Qonunda ta'limning asosiy tamoyillari, tizimi,
turlari va shakllari aniq belgilab berilgan. Shuningdek, qonun hujjatlariga muvofiq
davlat oliy, o‘rta maxsus, kasbhunar ta’limi muassasalari va ularning filiallari,
shuningdek, davlat ishtirokidagi oliy, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari
va ularning filiallari Prezident yoki Hukumat qarorlariga bo‘ysunadi. Nodavlat ta'lim
muassasalarini tashkil etish ularning muassislari tomonidan amalga oshiriladi.
Nodavlat ta’lim muassasalariga litsenziya ta’lim sifatini nazorat qilish davlat
inspeksiyasi tomonidan beriladi. 1997-yilda ushbu Qonun bilan “Ta’lim
to‘g‘risida”gi qonunlar va 29 avgustdagi Milliy o‘quv dasturi bekor qilindi. 29
avgustdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunlar va Milliy o‘quv dasturi o‘z kuchini
yo‘qotdi. Shunga ko‘ra, mazkur qonunning qabul qilinishi va hayotga tatbiq etilishi
ta'lim sohasidagi eng muhim hujjatlardan biridir. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev
4

ta’kidlaganidek, “Farzandlarimiz maktabda qanchalik bilimli bo‘lsa, yuqori
texnologiyali iqtisodiyot shunchalik tez rivojlanadi, ijtimoiy muammolar ham hal bo
ladi. Shunday ekan, yangi O‘zbekiston ostonasi maktabdan boshlanadi, desam, bu
fikrni butun xalqimiz qo‘llab-quvvatlaydi, deb o‘ylayman. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019-yil 8-oktabrdagi Ijtimoiy soha va iqtisodiyotni rivojlantirishga
qaratilgan PF-5847-son qarori bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining
2030- yilgacha oliy ta’lim tizimi muqaddima vazifasini o‘tamoqda. Sir emaski,
bugungi kunda dunyoning yetakchi universitetlari eng yirik ilmiy markazlar
hisoblanadi. Bugungi kunda yangi universitetlar va jahonning yetakchi
universitetlarining filiallari tashkil etilmoqda. Masalan, keyingi 4 yilda
mamlakatimizda 47 ta yangi oliy ta’lim muassasasi, jumladan, xorijiy oliy ta’lim
muassasalarining filiallari tashkil etilib, oliy ta’lim muassasalari soni 125 taga yetdi.
Nodavlat oliy ta'lim muassasalari davlat-xususiy sheriklik tizimi asosida tashkil
etiladi. Aholining fikrini o‘rganib chiqib, sirtqi va kechki ta’lim shakllari tiklandi va
ko‘paydi. Umumta’lim maktablari 2016-yildagi 9 foizdan 2020-yilda 25 foizga o‘sdi,
bu ishni yanada kengaytirishimiz kerak. Xorijdagi oliy ta’lim muassasalari va ilmiy
tadqiqot muassasalarida professor-o‘qituvchilarning malakasini oshirish va
stajirovkadan o‘tish mexanizmi yaratildi. Ularning oylik ish haqi miqdori 2018 yilga
nisbatan o rtacha 2,5 barobarga oshdi. Joriy yildan boshlab 10 ta oliy ta’lim
muassasasi o‘zini-o‘zi moliyalashtirishga o‘tkazildi. Demak, yuqoridagilardan xulosa
qilish mumkinki, bugungi kunda ta’lim sohasidagi islohotlar o‘zining dolzarbligi va
amaliy ahamiyatiga ko‘ra boshqa sohalardagi islohotlardan qolishmaydi. Chunki bu
boradagi islohotlarni yanada keng ko‘lamda davom ettirish vaqti keldi.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Turli nutq nuqsonlarida nutqiy nafasni
rivojlantirish texnologiyalarni qo‘llashni o‘rganish
Bitiruv malakaviy ishining vazifalari:
- Ushbu muammo bo‘yicha adabiyotlarni tahlil qilish
- Nutqiy nafasni to‘g‘ri nutqni shakllantirishda o‘ziga xosligini o‘rganish
- Turli nutq nuqsonlarida nutqiy nafasni rivojlantirish texnologiyalari
qo‘llashda noan’anaviy usullarni o‘rganish
5

Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti: Turli nutq nuqsonlarida nutqiy nafasni
rivojlantirish texnologiyalari qo‘llashni aniqlash jarayonlari
Bitiruv malakaviy ishining predmeti: Turli nutq nuqsonlarida nutqiy nafasni
rivojlantirish texnologiyalarini qo‘llashni o‘rganish vositalari va metodlari
Bitiruv malakaviy ishining metodologik asoslari: O‘zbekistonda keyingi besh
yillikda amalga oshiriladigan islohotlarning zarur siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy
va ilmiy-ma’rifiy asoslarini yaratib berishga qaratilgan Yangi O‘zbekistonning 2022–
2026 yillarga mo‘ljallangan taraqqiyot strategiyasi loyihasi keng jamoatchilik
muhokamasi uchun e’lon qilindi. Taraqqiyot strategiyasi loyihasi:
• inson qadrini yuksaltirish va erkin fuqarolik jamiyatini yanada rivojlantirish orqali
xalqparvar davlat barpo etish;
• mamlakatimizda adolat va qonun ustuvorligi tamoyillarini taraqqiyotning eng
asosiy va zarur shartiga aylantirish;
• milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, uning o‘sish sur’atlarini zamon talablari
darajasida ta’minlash;
• adolatli ijtimoiy siyosat yuritish, inson kapitalini rivojlantirish;
• ma’naviy taraqqiyotni ta’minlash, ushbu sohani tubdan isloh etish va yangi
bosqichga olib chiqish;
• umumbashariy muammolarga milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda yechim
topish;
• mamlakatimiz xavfsizligi va mudofaa salohiyatini kuchaytirish, ochiq va
pragmatik, faol tashqi siyosat olib borishga qaratilgan 7 ta ustuvor yo‘nalishdagi
masalalarni qamrab oladi. Loyihada davlat rahbarining O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis
palatalari qo‘shma majlisidagi nutqi va saylovoldi dasturida ilgari surilgan
tashabbuslar aks ettirilgan.
Bitiruv malakaviy ishi tarkibi: Kirish, 3 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
.
6

I BOB YOSH BOLALARDA NUTQINI RIVOJLANTIRISH
1.1 Yosh Bolalarda nutqini rivojlantirishning ahamiyati.
Tilni bilish muammosi uzoq vaqtdan beri turli xil taniqli tadqiqotchilarning
e'tiborini tortdi
mutaxassisliklar va bizning nutqimiz juda murakkab va xilma-xil ekanligi va
uni hayotning birinchi yillaridan boshlab rivojlantirish zarurligi shubhasizdir.
Maktabgacha yosh-bu bolaning og'zaki tilni faol egallashi, nutqning barcha
tomonlarini shakllantirish va rivojlantirish davri.
Bolalar nutqini rivojlantirish uchun shoshilinch ehtiyojning sababi insonning
atrofdagi odamlar bilan muloqotiga bo'lgan ehtiyojidir va nutq tushunarli, tushunarli
va qiziqarli bo'lishi uchun boshqalar turli xil o'yinlarni o'tkazishlari, o'yinlarni
o'tkazish usullarini ishlab chiqishlari kerak, shunda bolalar o'yin faoliyatiga
qiziqishadi.
Maktabgacha yosh-bu bolaning og'zaki tilni faol egallashi, nutqning barcha
tomonlarini shakllantirish va rivojlantirish davri.
Bolalar nutqini rivojlantirish uchun shoshilinch ehtiyojning sababi insonning
atrofdagi odamlar bilan muloqotiga bo'lgan ehtiyojidir va nutq tushunarli, tushunarli
va qiziqarli bo'lishi uchun boshqalar turli xil o'yinlarni o'tkazishlari, o'yinlarni
o'tkazish usullarini ishlab chiqishlari kerak, shunda bolalar o'yin faoliyatiga
qiziqishadi.
Nutqni rivojlantirish-bu maxsus pedagogik usullarning arsenalidan va bolaning
o'z nutq mashqlaridan foydalanishni o'z ichiga olgan maqsadli va izchil pedagogik
ish.
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda bolalar nutqini rivojlantirishning
quyidagi vositalaridan foydalaniladi: kattalar va bolalar o'rtasidagi aloqa, madaniy til
muhiti, sinfda ona tili va tilini o'rgatish, san'atning har xil turlari (tasviriy, musiqa,
teatr), badiiy adabiyot. Badiiy adabiyot bilan tanishish jarayonida nutqni rivojlantirish
bolalar bilan ishlashning umumiy tizimida katta o'rin tutadi. Badiiy adabiyot bolalar
nutqining barcha jabhalarini rivojlantirishning eng muhim manbai va vositasi va
7

noyob ta'lim vositasidir. Bu ona tilining go'zalligini his qilishga yordam beradi, nutq
obrazini rivojlantiradi.
Hozirgi vaqtda maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirishga
qo'yiladigan talablar sezilarli darajada oshdi. Ular nutq faoliyati, lug'at, nutqning
grammatik tuzilishi rivojlanishining ma'lum darajasiga erishishlari, dialogik nutqdan
izchil bayonotga o'tishlari kerak. Nafaqat to'g'ri nutq ko'nikmalarini, balki ifodali,
majoziy nutqni shakllantirishni ham rivojlantirish.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ahamiyati.
Nutqni o'z vaqtida va to'liq o'zlashtirish bolada to'liq psixikaning shakllanishi
(paydo bo'lishi) va uning keyingi to'g'ri rivojlanishi uchun birinchi muhim
shartdir. O'z vaqtida – bu bola tug'ilgandan keyingi birinchi kunlardan boshlangan
narsani anglatadi; to'liq-bu til materialining etarli hajmini anglatadi va bolani har bir
yosh darajasida nutqni to'liq o'z qobiliyatiga ega bo'lishga undaydi.
Birinchi yosh bosqichlarida bolaning nutqini rivojlantirishga e'tibor ayniqsa
muhimdir, chunki bu vaqtda miya jadal rivojlanadi, uning funktsiyalari
shakllanadi. Fiziologlarning tadqiqotlariga ko'ra, Markaziy asab tizimining
funktsiyalari tabiiy shakllanish davrida osonlikcha o'qitiladi. Treningsiz ushbu
funktsiyalarning rivojlanishi kechiktiriladi va hatto abadiy to'xtashi mumkin.
Koltsova M. M. ga ko'ra, nutq funktsiyasi uchun bola hayotining dastlabki uch
yili rivojlanishning bunday "tanqidiy" davri hisoblanadi: bu vaqtga kelib, miyaning
nutq mintaqalarining anatomik kamoloti asosan tugaydi, bola ona tilining asosiy
grammatik shakllarini egallaydi, katta miqdordagi so'zlarni to'playdi. Agar
chaqaloqning nutqining dastlabki uch yilida etarlicha e'tibor berilmagan bo'lsa, unda
kelajakda yo'qolgan vaqtni qoplash uchun ko'p harakat talab etiladi.
Ona nutqini o'zlashtirish jarayoni tabiiy rivojlanish jarayonidir.
Nutqni assimilyatsiya qilish tartibi: ona nutqini idrok etish qobiliyati bolaning
nutq organlari mushaklarining mashq qilinishiga bog'liq. Agar bola fonemalarni
ifodalash va prosodemalarni modellashtirish, shuningdek ularni tovush
komplekslaridan quloq bilan ajratish qobiliyatiga ega bo'lsa, ona nutqi
o'zlashtiriladi. Nutqni o'zlashtirish uchun bolada nutq apparati harakatlari ishlab
8

chiqilishi kerak. Agar bola boshqa birovning nutqini tinglab, ma'ruzachining
artikulyatsiyasi va prosodemalarini takrorlasa (baland ovozda, keyin esa o'ziga), unga
taqlid qilsa, ya'ni nutq organlari faol harakat qilsa, nutq o'zlashtiriladi.
Nutq qobiliyatini oshirish uchun nutq organlarini o'rgatish zarurligidan iborat
bo'lgan ona nutqini o'zlashtirish muntazamligi nafaqat ona nutqini o'zlashtirishning
birinchi davrida, artikulyatsiya bazasini shakllantirishda, balki keyinchalik:
maktabda, universitetda ham amal qiladi. Hatto eng o'qimishli odam ham o'zi uchun
yangi mavzu haqida yaxshi gapirish uchun avval o'z nutqini hech bo'lmaganda
ichkarida aytishi kerak. Nutq murakkab vazifadir va uning rivojlanishi ko'plab
fikrlarga bog'liq.
Nutq apparatining periferik qismi quyidagi uchta asosiy qismdan iborat:
1. Nafas olish mushaklari tizimiga ega o'pka va nafas olish yo'llari
(bronxlar, traxeya).
2. Vokal kordlari bilan gırtlak.
3. G ı rtlak ustida joylashgan havo bo ' shliqlari tizimi ( farenks , nazofarenks ,
burun , og ' iz ).
Muloqot doirasini kengaytirish boladan aloqa vositalarini to ' liq o ' zlashtirishni
talab qiladi , ularning asosiysi nutqdir . Nutqni rivojlantirish uchun yuqori talablar
bolaning murakkab faoliyati bilan ham ta'minlanadi.
Maktabgacha yoshda rivojlanayotgan nutqning asosiy funktsiyalaridan biri bu
kommunikativ funktsiya yoki aloqa funktsiyasi.
Vaziyatli nutq suhbatdoshlar uchun juda aniq, ammo odatda vaziyatni bilmagan
begona odam uchun tushunarsizdir. Vaziyatlilik bolaning nutqida turli shakllar bilan
ifodalanishi mumkin. Shunday qilib, masalan, situatsion nutq uchun odatiy narsa,
nazarda tutilgan mavzuni yo'qotishdir. Bu asosan olmosh bilan almashtiriladi.
Bolaning nutqining maxsus turi tushuntirish nutqidir. Tushuntirish nutqi
taqdimotning ma'lum bir ketma-ketligini talab qiladi. Suhbatdosh tushunishi kerak
bo'lgan vaziyatda asosiy aloqalar va munosabatlarni ajratib ko'rsatish va ko'rsatish.
Biz allaqachon bilamizki, maktabgacha yoshda bolaning nutqi uning amaliy
xatti-harakatlarini rejalashtirish va tartibga solish vositasiga aylanadi. Bu nutqning
9

ikkinchi vazifasi. Nutq bu funktsiyani bolaning tafakkuri bilan birlashishi sababli
bajarishni boshlaydi.
O'qituvchi uchun nutqni assimilyatsiya qilish qonuniyatlarini bilish-bu bolaning
tanasida aynan nimani takomillashtirish kerakligini bilishdir, shunda u tilni atrofdagi
voqelikning universal kodi sifatida o'zlashtira oladi, ya'ni.birinchi navbatda, u
fikrlaydigan odamga aylanadi va shu bilan ta'lim ta'siriga moyil bo'ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolada to'g'ri va toza nutqni tarbiyalash bolalar
bog'chasida nutqni rivojlantirish bo'yicha umumiy ish tizimidagi muhim vazifalardan
biridir. Yaxshi rivojlangan nutqqa ega bo'lgan bola boshqalar bilan osonlikcha
muloqot qiladi: u o'z fikrlari va istaklarini aniq ifoda etishi, savollar berishi,
tengdoshlari bilan qo'shma o'yin to'g'risida kelishib olishi mumkin. Aksincha,
bolaning noaniq nutqi uning odamlar bilan munosabatlarini juda qiyinlashtiradi va
ko'pincha uning fe'l-atvorida og'ir iz qoldiradi.
Biz to'laqonli shaxsni tarbiyalashimiz kerak, shuning uchun bolaning jamoa
bilan erkin muloqotiga xalaqit beradigan hamma narsani yo'q qilishimiz
kerak. Bolalar, ehtimol, o'z ona nutqini yaxshi o'zlashtirishlari, to'g'ri va chiroyli
gapirishlari kerak.
Bu erda boshqalarning ta'siri katta rol o'ynaydi: bola nutq, unga yaqin odamlar
— ota-onalar, o'qituvchilar, o'rtoqlar misolida o'rganadi...
Oilada bola mukammal tushuniladi va agar uning nutqi nomukammal bo'lsa, u
juda ko'p noqulayliklarga duch kelmaydi. Biroq, bolaning tashqi dunyo bilan
aloqalari doirasi asta-sekin kengayib bormoqda va uni o'rtoqlari ham, kattalar ham
yaxshi tushunishlari juda muhimdir. Shuning uchun, biz bolani qanchalik erta
(yoshga qarab) to'g'ri gapirishga o'rgatsak, u jamoada o'zini erkin his qiladi.
Bolalar nutqining ravshanligi va imlo savodxonligi o'rtasida yaqin bog'liqlik
mavjud. Maktabgacha yoshdagi bolalarda sof nutqni tarbiyalash katta ijtimoiy
ahamiyatga ega bo'lgan vazifadir va uning jiddiyligi ota-onalar va o'qituvchilar
tomonidan tan olinishi kerak. Yuqorida aytib o'tilganidek, bola boshqalarga taqlid
qilish jarayonida nutqni o'zlashtiradi. Bola o'sadigan nutq muhiti uning nutqini
rivojlantirishga ozmi-ko'pmi foydali ta'sir ko'rsatadi, ya'ni. nutq harakatlarining
10

nutqni o'zlashtirish naqshlarini qanchalik hisobga olishiga qarab, nisbatan yuqori yoki
past rivojlanish potentsialiga (rivojlanish imkoniyatlariga) ega bo'ladi. Shuning uchun
ona tili bolaga atrofdagi dunyoni qanday bo'lsa shunday anglashga yordam beradi:
munosabatlar va munosabatlarda mavjud bo'lgan haqiqiy narsalar va hodisalar
dunyosi.
Shunday qilib, aytishimiz mumkinki, nutqni rivojlantirish uchun bola
tarbiyalanayotgan hayotiy muhit — g'amxo'rlik, atrofdagi kattalarning munosabati,
ularning tarbiyaviy ta'siri, shuningdek, bolaning turli xil faoliyatidagi o'z faoliyati
katta ahamiyatga ega.
Va bolaning nutqini o'z vaqtida rivojlantirish uchun kattalarning unga bo'lgan
munosabati katta ahamiyatga ega, chunki ehtiyotkorlik, ehtiyotkorlik, do'stona
munosabat o'zaro ijobiy his-tuyg'ular va turli xil reaktsiyalarning rivojlanishini
ta'minlaydi. Busiz bola bilan yaqin aloqa o'rnatish va uning nutqini rivojlantirish
mumkin emas.
1.1 Bolalarda nutqini rivojlantirish
Bola gapira olmay tug'iladi, rivojlanish jarayonida u atrofidagi kattalar
gapiradigan tilni o'zlashtirishi, og'zaki va keyin yozma nutqdan oldin foydalanishni
o'rganishi kerak. Uning rivojlanishida bolalar nutqi bir-biridan sifat jihatidan farq
qiladigan bir qator bosqichlardan o'tadi.
Nutq tug'ma qobiliyat emas, balki ontogenez jarayonida (organizm paydo
bo'lgan paytdan boshlab hayotning oxirigacha individual rivojlanishi) bolaning
jismoniy va aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda rivojlanadi va uning umumiy
rivojlanishining ko'rsatkichi bo'lib xizmat qiladi. Bolaning ona tilini o'zlashtirishi
qat'iy naqsh bilan sodir bo'ladi va barcha bolalar uchun umumiy bo'lgan bir qator
xususiyatlar bilan tavsiflanadi.
Bolalarning nutqini rivojlantirish qonuniyatlarini bilish muayyan og'ishlarni o'z
vaqtida sezish, nutq buzilishlarini to'g'ri tashxislash va nutq patologiyasini engish
uchun barcha tuzatish va tarbiyaviy ishlarni qurish uchun zarurdir.
ERTA YOSH (TUG'ILISHDAN 2 YOSHGACHA)
11

HAYOTNING BIRINCHI YILI
Hayotning birinchi yilidagi bolada miya, eshitish, shuningdek nutq
organlarining jadal rivojlanishi kuzatiladi. Miya tananing asosiy regulyatori
hisoblanadi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda u hali ham rivojlanmagan, kattalarga
qaraganda kamroq massaga ega, unchalik murakkab bo'lmagan tuzilishga
ega. Miyaning rivojlanishi bilan bir vaqtda chaqaloq jismoniy va fonemik eshitish
qobiliyatini rivojlantiradi. Eshitish nutqni o'zlashtirishda etakchi rol o'ynaydi, chunki
uning paydo bo'lishi va keyingi rivojlanishi, birinchi navbatda, eshitish holatiga
bog'liq. So'zlarni faol talaffuz qilishdan oldin nutqni tushunishni rivojlantirish
kerak. Talaffuz qilinadigan tovushlarning sifati hali ham faol ishlay boshlagan
artikulyatsiya apparati holati va harakatchanligiga bog'liq, shuning uchun uning
rivojlanishida shov-shuvning roli katta ahamiyatga ega.
Shunday qilib, bola hayotining birinchi yili, go'yo nutqni o'zlashtirish uchun
tayyorgarlik bosqichidir. Ushbu davrda chaqaloq vizual va eshitish
kontsentratsiyasini rivojlantiradi (u nutq tovushlarini tinglaydi, diqqatini tovush
manbasiga, ma'ruzachining yuziga qaratadi va jamlaydi), nutqni tushunish
rivojlanadi, yurish, gapirish jarayonida artikulyatsiya apparati jadal
rivojlanadi. Ikkinchi yilning ikkinchi yarmidan boshlab bola tobora ko'proq ikki so'zli
jumlalardan foydalanishni boshlaydi va 1 yoshida 10 oy ichida u ikki, to'rt so'zli
jumlalardan foydalanadi, ammo bunday jumlalardagi so'zlar hali ham grammatik
jihatdan bir-biriga bog'liq emas.
Ikki yoshga kelib, ba'zi bolalar so'zlar o'rtasida grammatik munosabatlarni
rivojlantiradilar: otni fe'l bilan muvofiqlashtirish, otning ish oxiridagi
o'zgarishi. Biroq, gapda predloglar va bog'lovchilar hali mavjud emas. Ushbu yosh
bosqichida bolada vokal apparati hali etarlicha kuchli emas, nutq ekshalatsiyasi juda
zaif, natijada chaqaloqning ovozi hali etarlicha baland emas. Ovozli undoshlarni
karlar bilan almashtirish mumkin (o'rniga"pam-pam" bam-bam). Bolalar allaqachon
ovozning intonatsiyasini o'zgartirishga qodir, masalan, ularning iltimosini talabchan
ohangda ifoda etish.
12

Uch yoshga kelib, bola olmoshlar, predloglardan keng foydalanishni
boshlaydi. Biroq, yil boshida paydo bo'lgan erkak va ayol sifatlar ko'pincha otlarga
mos kelmaydi va nominativ birlikda ishlatiladi.
Shunday qilib, hayotning uchinchi yilidagi bolaning nutqida nutqning deyarli
barcha qismlari mavjud, raqamlar, kesimlar va gerundlar bundan mustasno. Bola
ob'ektlarning ko'plab nomlarini yaxshi biladi (tezda bir xil guruhdagi turli xil narsalar
orasida kerakli narsalarni topadi), ular uning passiv lug'atida, lekin faol nutqda u
ularni har doim ham ishlatmaydi.
Hayotning uchinchi yilida bola rasmda ko'rsatilgan tanish narsalarni taniy oladi
va nomlay oladi, u yoki bu hayvon tomonidan qilingan harakatlarni nomlay oladi ("it
uxlaydi"), lekin, qoida tariqasida, hali batafsil iboralarni yaratmaydi. Grammatik
nuqtai nazardan, bolaning nutqi har doim ham to'g'ri emas, garchi bu yoshdagi bola
so'zlarni jumlalarga to'g'ri bog'lab, ularni jinsi va soniga moslashtiradi, ko'pincha ish
oxirida xatolarga yo'l qo'yadi. Bolalar, shuningdek, murakkab jumlalardan
foydalanadilar, dastlab murakkab va yil oxiriga kelib murakkab, garchi ikkinchisi
juda kam ishlatilsa ham.
Hayotning uchinchi yilidagi bolaning yana bir yutug'i: u oddiy kichik hajmdagi
ertaklarni, hayotiy tajribasiga yaqin bo'lgan hikoyalarni idrok eta oladi, ularning
mazmuni bo'yicha ba'zi savollarga javob berishi mumkin*
Hayotning uchinchi yilidagi bolalar nutqini rivojlantirishdagi barcha yutuqlarga
qaramay, ular hali ham ko'p so'zlarni etarlicha aniq va to'g'ri talaffuz qilmaydilar,
shuning uchun nutq umuman boshqalarga har doim ham tushunarli emas, ayniqsa
kichik suhbatdoshlar tomonidan katta qiyinchilik bilan qabul qilinadi.
Hayotning uchinchi yilida, artikulyatsiya apparati (til, lablar, pastki jag '
mushaklari) harakatchanligi sezilarli darajada yaxshilangan bo'lsa-da, bolalarning
talaffuzi hali ham me'yordan uzoqdir. Artikulyatsion qiyinchiliklar tovushlarning
assimilyatsiyasini sekinlashtirishda davom etmoqda. Ko'p heceli so'zlarni talaffuz
qilishda bolalar qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar: ular har doim ham so'zning hece
tuzilishini saqlab qololmaydilar (so'zlarni qisqartiradilar), bo'g'inlarni qayta tartibga
soladilar, individual tovushlarni almashtiradilar yoki tushiradilar.
13

Shunday qilib, 3 yoshga kelib, bolalarda nutqning talaffuz tomoni hali etarlicha
shakllanmagan. Tovushlarni, ko'p bo'g'inli so'zlarni, bir nechta undoshlarni
birlashtirgan so'zlarni talaffuz qilishda ba'zi kamchiliklar mavjud. Ko'pgina
tovushlarning yo'qligi so'zlarning talaffuziga ta'sir qiladi, shuning uchun bolalarning
nutqi hali etarlicha toza va tushunarli emas. Ushbu yoshdagi bolalar har doim ham
o'zlarining ovozli apparatlaridan to'g'ri foydalana olmaydilar, masalan, kattalarning
savollariga etarlicha baland ovoz bilan javob bera olmaydilar va shu bilan birga,
ovqatlanish paytida uyquga tayyorgarlik paytida vaziyat talab qilganda jimgina gapira
olmaydilar. Uchinchi yilda bola lug'atni intensiv ravishda to'playdi. Nafaqat kundalik
hayot, balki chaqaloq tez-tez ishlatadigan (lekin doimiy ravishda ishlatmaydigan)
ob'ektlar soni ko'paymoqda; o'z bayonotlarida u nutqning deyarli barcha qismlaridan
foydalanadi; ona tilining elementar grammatik tuzilishini egallaydi (2,5 yoshdan
boshlab ish oxirlarini, fe'llarning ba'zi shakllarini o'zlashtiradi), sifatlarni otlar bilan
muvofiqlashtira boshlaydi, oddiy jumlalarni uzaytiradi, uyushmagan murakkab
jumlalar va situatsion nutqdan foydalanadi nutqning rivojlanishi bilan bir vaqtda
fikrlash, xotira, tasavvur rivojlanadi bola. Bu yoshda bolalarning taqlid qilishga
moyilligi katta, bu bolaning faol nutqini rivojlantirish uchun qulay omil
hisoblanadi. Voyaga etganlarning so'zlari va iboralarini takrorlab, chaqaloq nafaqat
ularni eslaydi; tovushlar va so'zlarni to'g'ri talaffuz qilishni mashq qilib, artikulyatsiya
apparatini mustahkamlaydi.
Hayotning to'rtinchi yili bolaning rivojlanishidagi yangi yutuqlar bilan
nishonlanadi. U atrofdagi voqelikning ob'ektlari va hodisalari to'g'risida eng oddiy
hukmlarni bayon qila boshlaydi, ular haqida xulosalar chiqaradi, ular o'rtasida
bog'liqlikni o'rnatadi.
Hayotning to'rtinchi yilida bolalar odatda nafaqat yaqinlari bilan, balki
begonalar bilan ham erkin aloqa qilishadi. Borgan sari aloqa tashabbusi boladan kelib
chiqadi. Ufqlarini kengaytirish zarurati, atrofdagi dunyoni chuqurroq bilish istagi
bolani tobora ko'proq turli xil savollar bilan kattalarga murojaat qilishga majbur
qiladi. U har bir ob'ekt, o'zi yoki kattalar tomonidan amalga oshiriladigan harakatlar
o'z nomiga ega ekanligini, ya'ni so'z bilan belgilanishini yaxshi tushunadi. Ammo
14

shuni esda tutish kerakki, hayotning to'rtinchi yilidagi bolalar hali etarlicha barqaror
emas va shuning uchun ular har doim ham kattalarning javoblarini to'liq tinglay
olmaydilar.
Ushbu yoshdagi bolalar hali ham grammatik xatolarga yo'l qo'yishadi: ular
so'zlarni, ayniqsa neytral otlarni sifatlar bilan noto'g'ri muvofiqlashtiradilar; ish
oxirlarini noto'g'ri ishlatish. Bu yoshda bola hali o'zi guvoh bo'lgan voqealar haqida
mustaqil ravishda boshqalarga izchil, mantiqiy, izchil va tushunarli tarzda gapira
olmaydi, unga O'qilgan ertak va hikoyaning mazmunini izohlay olmaydi. Nutq hali
ham vaziyatli. Bolaning bayonotlarida qisqa, keng tarqalgan jumlalar mavjud bo'lib,
ular ko'pincha mazmuni bilan uzoqdan bog'liqdir; ularning mazmunini qo'shimcha
savollarsiz tushunish har doim ham mumkin emas, monologik nutq uchun xos bo'lgan
bayonotda hali batafsil ma'lumot yo'q. Hayotning to'rtinchi yilidagi bola, shuningdek,
syujet rasmining mazmunini mustaqil ravishda ochib bera olmaydi yoki tasvirlay
olmaydi. U faqat ob'ektlarni, belgilarni nomlaydi yoki ular bajaradigan harakatlarni
ro'yxatlaydi (sakrash, yuvish). Yaxshi xotiraga ega bo'lgan bola, ko'pincha so'zlarning
ma'nosini tushunmasdan, kichik hajmdagi matnlarni eslab qolishi va ko'paytirishi
mumkin.
Hayotning to'rtinchi yilida artikulyatsiya apparati yanada mustahkamlanadi:
tovushlarni (til, lablar, pastki jag') shakllantirishda ishtirok etadigan mushaklarning
harakatlari yanada muvofiqlashtiriladi. Bu yoshda bola har doim ham ovoz
moslamasini boshqara olmaydi, ovoz balandligini, ovoz balandligini, nutq tezligini
o'zgartira olmaydi. Bolaning nutq eshitish qobiliyati yaxshilanadi. Hayotning
to'rtinchi yilining oxiriga kelib, bolalarning talaffuzi sezilarli darajada yaxshilanadi,
hushtak tovushlarining to'g'ri talaffuzi o'rnatiladi va xirillashlar paydo bo'la
boshlaydi.
Hayotning beshinchi yilidagi bola aqliy va nutqni rivojlantirishda sezilarli
yutuqlarga ega. Bola ob'ektlarning eng muhim xususiyatlari va fazilatlarini ajratib
ko'rsatishni va nomlashni boshlaydi, eng oddiy aloqalarni o'rnatadi va ularni nutqda
aniq aks ettiradi. Uning nutqi yanada xilma-xil, aniqroq va mazmunan boyroq
bo'ladi. Boshqalarning nutqiga e'tiborning barqarorligi oshadi, u kattalarning
15

javoblarini to'liq tinglashga qodir. Bola qanchalik katta bo'lsa, oilaviy va jamoat
ta'limi uning nutqini rivojlantirishga shunchalik katta ta'sir ko'rsatadi.
Faol lug'atning ko'payishi bolaga o'z bayonotlarini to'liqroq tuzish, aniqrog'i
fikrlarni ifoda etish imkoniyatini yaratadi. Borgan sari, bola ergash gaplarni, shaxsiy
olmoshlarni (ikkinchisi ko'pincha mavzu vazifasini bajaradi), murakkab predloglarni
ishlatadi (ostidan, atrofida va boshqalar), jamoaviy otlar paydo bo'ladi (idishlar,
kiyim-kechak,
mebel, sabzavotlar, mevalar), biroq, ularning bolasi juda kamdan-kam
hollarda foydalanadi. To'rt yoshli bola o'z bayonotini ikki yoki uch yoki undan ortiq
oddiy umumiy jumlalardan quradi, murakkab va murakkab jumlalarni avvalgi yosh
bosqichiga qaraganda tez-tez ishlatadi, ammo hali ham kam. Lug'atning o'sishi
bolaning tarkibiy jihatdan murakkabroq jumlalardan foydalanishi ko'pincha
bolalarning grammatik xatolarga yo'l qo'yishni boshlashiga olib keladi: ular fe'llarni
noto'g'ri o'zgartiradilar (o'rniga" xohlaydilar" istayman), ular so'zlarni
muvofiqlashtirmaydilar (masalan, sondagi fe'llar va otlar, jinsdagi sifatlar va otlar),
jumlalar tuzilishidagi buzilishlarga yo'l qo'yadilar.
Bu yoshda bolalar monologik nutqni o'zlashtira boshlaydilar. Ularning nutqida
birinchi marta bir hil sharoitlarga ega jumlalar paydo bo'ladi.
To'rt yoshli bolalarda so'zlarning tovush dizayniga qiziqish keskin oshadi.
Hayotning beshinchi yilida artikulyatsiya apparati mushaklarining etarlicha
harakatchanligi bolaga tili, lablari bilan aniqroq harakatlarni amalga oshirishga imkon
beradi, ularning aniq va to'g'ri harakati va holati murakkab tovushlarni talaffuz qilish
uchun zarurdir.
Bu yoshda bolalarning ovozli talaffuzi sezilarli darajada yaxshilanadi:
undoshlarning yumshatilgan talaffuzi butunlay yo'qoladi, kamdan-kam hollarda
tovushlar va hecelerin yo'qolishi kuzatiladi. Hayotning beshinchi yilida bola so'zda
ma'lum bir tovush mavjudligini quloq bilan taniy oladi, berilgan tovush uchun
so'zlarni tanlaydi. Bularning barchasi, albatta, faqat oldingi yosh guruhlarida
o'qituvchi bolalarda fonemik idrokni rivojlantirgan taqdirdagina mavjud.
Besh yoshli bola juda rivojlangan fonemik eshitish qobiliyatiga ega. U nafaqat
tovushlarni yaxshi eshitibgina qolmay, balki boshqa heceler yoki so'zlar guruhidan
16

berilgan tovushli heceler yoki so'zlarni ajratish, ma'lum tovushlar uchun so'zlarni
tanlash va boshqa murakkab vazifalarni bajarish bilan bog'liq turli xil vazifalarni
bajarishga qodir. Biroq, ba'zi bolalar hamma tovushlarni quloq bilan bir xil darajada
farqlay olmaydilar
Oltinchi yil oxiriga kelib, bola nutqni rivojlantirishda juda yuqori darajaga
etadi. U ona tilining barcha tovushlarini to'g'ri talaffuz qiladi, so'zlarni aniq va aniq
takrorlaydi, erkin muloqot qilish uchun zarur bo'lgan so'z boyligiga ega, ko'plab
grammatik shakl va toifalardan to'g'ri foydalanadi, uning bayonotlari yanada
mazmunli, ifodali va aniqroq bo'ladi.
Hayotning ettinchi yilida bolaning nutqi tarkibiy jihatdan tobora aniqroq,
ancha batafsil, mantiqiy izchil bo'lib bordi. Ob'ektlarni takrorlash, tavsiflashda
taqdimotning ravshanligi qayd etiladi, bayonotning to'liqligi seziladi. Bu yoshda bola
mustaqil ravishda o'yinchoq, buyumning tavsifini berishga, rasmning mazmunini
ochib berishga, kichik badiiy asarning mazmunini, tomosha qilingan filmni qayta
aytib berishga qodir, o'zi ertak, hikoya bilan chiqishi, taassurotlari va his-tuyg'ulari
haqida batafsil aytib berishi mumkin. U rasmning mazmunini uni ko'rmasdan
etkazishga qodir, faqat xotiradan nafaqat rasmda tasvirlangan narsalar haqida
gapirish, balki ulardan oldin sodir bo'lishi mumkin bo'lgan voqealarni tasavvur qilish,
o'ylab topish va chaqaloq uchun voqealar qanday rivojlanishi mumkinligini aytib
berish. Hayotning ettinchi yilidagi bola nutqining talaffuz tomoni ancha yuqori
darajaga etadi. U ona tilining barcha tovushlarini to'g'ri talaffuz qiladi, iboralarni aniq
va aniq talaffuz qiladi, baland ovozda gapiradi, lekin vaziyatga qarab u jimgina va
hatto pichirlab gapira oladi, nutq mazmunini hisobga olgan holda nutq tezligini
qanday o'zgartirishni biladi, so'zlarni aniq talaffuz qiladi, adabiy talaffuz me'yorlarini
hisobga olgan holda, intonatsion ekspressivlikdan foydalanadi.
Nutqni rivojlantirish jarayoni o'z vaqtida va to'g'ri davom etishi uchun
ma'lum shartlar talab qilinadi. Xususan, bola quyidagilarni bajarishi kerak:
 Ruhiy va somatik jihatdan sog'lom bo'lish;
 Oddiy aqliy qobiliyatlarga ega bo'lish;
 To'liq eshitish va ko'rish qobiliyatiga ega bo'ling;
17

 Etarli aqliy faoliyatga ega bo'lish;
 Nutq aloqasiga ehtiyoj bor;
 To ' liq nutq muhitiga ega bo ' ling .
1.3. Y oshdagi bolalar nutqini rivojlantirish ko'rsatkichlari.
Nutq bolaning rivojlanish yo'nalishlaridan biridir. Ona tili tufayli chaqaloq
bizning dunyomizga kiradi, boshqa odamlar bilan muloqot qilish uchun keng
imkoniyatlarga ega bo'ladi. Nutq bir-birini tushunishga yordam beradi, qarashlar va
e'tiqodlarni shakllantiradi va biz yashayotgan dunyoni bilishda katta xizmat qiladi.
Maktabgacha yoshdagi nutqni rivojlantirish bilan bir qatorda ona tili
hodisalarini elementar anglash boshlanadi. Bola so'zning tovushli va bo'g'inli
tuzilishini tushunadi; stress bilan tanishadi; sinonimlar va antonimlar bilan; jumlaning
og'zaki tarkibi bilan va boshqalar. Til va nutq hodisalarining elementar xabardorligini
shakllantirish bolada nutqning o'zboshimchaligini rivojlantiradi, savodxonlikni
(o'qish va yozishni) muvaffaqiyatli o'zlashtirish uchun asos yaratadi. Bularning
barchasi sizni erta va maktabgacha yoshdagi bolaning nutqini rivojlantirishga jiddiy
e'tibor berishga majbur qiladi.
Nutqiy aloqasiz bolaning to'liq rivojlanishi mumkin emas. Nutq bir nechta
tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi: fonemik (tovush madaniyati), leksik, grammatik
tizim, izchil nutq. Maktabgacha yosh davomida izchil nutq dialogikdan
monologikgacha rivojlanadi.
I bob bo‘yicha hulosa
Maktabgacha ta'limning asosiy vazifasi bolalarni maktabda ta'lim olishga
tayyorlashdan iboratdir. Ya'ni bolalar maktabgacha ta'limda aniq bilimlarnigina emas,
fikrlash ko‘nikmasini egallashi , tengdoshlari va kattalarning nutqlarini tushunishlari,
ular bilan erkin fikr almashish, hamkorlik asosida faoliyat Korsatishi talab etiladi.
Bolalarning ona tilida obrazli va mantiqiy fikrlashi, tasavvurlarini nutq orqali to‘g‘ri
ifodalashi o‘zini nazorat qilishi, boshqarishi, kuzatish, eshitish, eslab
18

qolish, umumlashtirish , solishtirish kabi aqliy tayyorgarlikka ega bo‘lishi zarur. Bu
vazifani bajarishda, albatta, ona tilida nutq o‘stirish fanining o‘rni, ahamiyati kattadir.
Chunki til kishilarning o‘zaro aloqa vositasi bo‘lib, u barcha kishilar uchun baravar,
teng xizmat qiladi, shu bois til ijtimoiy hodisa bo‘lib, jamiyat taraqqiyotidagi
o‘zgarishlar, yangilanishlar tilde o‘z aksini topadi. Til birliklari nutqni hosil qiladi,
ya'ni har bir inson o‘z fikrini boshqalarga til orqali, til birliklari orqali bayon qiladi,
boshqalari fikrini til orqali egallaydi, tushunadi. Ya'ni nutq tevarak-atrofdagi voqea-
hodisalar haqidagi fikr muloqazalarni boshqalarga yetkazishdir. Shuning uchun til va
nutq inson hayotida muhim ahamiyat kasb etadi.
II BOB MUAMMONI O‘RGANILISH HOLATI
2.1 Nutqiy nafasni rivojlantirish va ôziga xos xususiyatlari
Bolalarda to‘g‘ri nafas olishning afzalliklari. Logopedlar nutqdagi nafas olish
buzilishi va ular bilan bog‘liq muammolar bo‘lgan har bir bolaga yordam beradi.
Mutaxassislar nafaqat tegishli mashqlarni tanlaydi va tashkil qiladi, balki ota-
onalarga uyda shunga o‘xshash mashg‘ulotlarni qanday o‘tkazishni ham o‘rgatadi.
Doimiy mashqlar yordam beradi:
tezroq faol gapirishni boshlash (nutqni boshlash);
bolaning bitta ekshalasyonda talaffuz qilishi mumkin bo‘lgan so‘zlar sonini
ko‘paytirish;
artikulyatsiya nuqsonlaridan xalos bo‘lish;
pauza va ikkilanishlarsiz silliq, aniq nutqni shakllantirish;
bolangizga to‘g‘ri intonatsiyani o‘rgating;
nutq, nafas olish va harakatlarni muvofiqlashtirish.
Vaqt o‘tishi bilan to‘g‘ri nafas olish, shuningdek, artikulyatsiya, kattalarda bo‘lgani
kabi, avtomatizmga olib keladi.
Esingizda bo‘lsin, nutqning buzilishi, shu jumladan nafas olish bilan bog‘liq
bo‘lganlar, bolaning maktabdagi muvaffaqiyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin.
19

Agar chaqalog‘ingiz nutqida muammolarga duch kelsa, mutaxassisga tashrif
buyurishni kechiktirmang.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq nafas olishning xususiyatlari
Bolalarda nutq nafasining rivojlanishi, shuningdek nutqning o‘zi rivojlanishi asta-
sekin sodir bo‘ladi. Maktabgacha yoshda suhbat davomida nafas olish va mashqni
almashtirish o‘ziga xos xususiyatlarga ega:
nafas olish apparatlarining immaturiyasi tufayli inhalatsiya va mashqning nisbatan
zaifligi; natijada, bola ko‘pincha nafas olmasdan uzoq jumlani tugata olmaydi;
vaziyat tez-tez nafas olish kasalliklari bilan og‘irlashadi;
mashqlangan havoni taqsimlay olmaslik; Bu xususiyat yaqinda gapira boshlagan
bolalarda aniq ko‘rinadi: o‘z iborasini baland ovozda va aniq boshlagan holda, ular
uni juda jimgina tugatadilar yoki umuman tugatmaydilar;
nafas olish zarurati tufayli nutqda aniq pauzalar;
noto‘g‘ri ekshalasyon yoki nafas olayotganda ularni talaffuz qilish tufayli individual
tovushlarning buzilishi.
Qanday qilib to‘g‘ri nafas olish kerak
Nutq nafasini shakllantirish nutqi buzilgan bola bilan tuzatish ishlarining birinchi
bosqichlaridan biridir.
Ko‘pincha ota-onalar suhbat davomida nafas olishga e'tibor bermaydilar, chunki ular
chaqaloq bilan doimiy ravishda muloqot qilishadi va uning nutqining o‘ziga xos
xususiyatlariga o‘rganib qolishadi. Ayni paytda, agar siz bolani inhalatsiya va
mashqni nazorat qilishni o‘rgatsangiz, tushunish ancha oson bo‘ladi va ko‘plab
nuqsonlar yo‘qoladi.
Nutqning nafas olish sifatining mezonlari chaqaloqning bir ekshalasyonda aytishi
mumkin bo‘lgan so‘zlar soni bilan belgilanadi. O‘rtacha, u yashagan yillar soniga
to‘g‘ri kelishi kerak, ya'ni. uch yoshli bola uchun 2-3 so‘zdan iborat iborani talaffuz
qilish uchun vaqt topish odatiy holdir va 7 yoshga kelib norma 6-7 so‘zni tashkil
qiladi. Bundan tashqari, quyidagi mezonlar hisobga olinadi:
burun orqali qisqa nafas olish va og‘iz orqali silliq ekshalasyon amalga oshiriladi;
20

havo to‘liq chiqariladi, keyin 2-3 soniya pauza qilinadi;
jarayon nazorat qilinadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq nafasini rivojlantirishga qaratilgan
mashg‘ulotlar havoni silliq nafas olish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi va
shu bilan turli xil nutq nuqsonlarini bartaraf etadi.
Nafas olish mashqlarini bajarish bo‘yicha umumiy tavsiyalar
Nafas olish mashqlarini 2 guruhga bo‘lish mumkin:
To‘g‘ri mashqni shakllantirish.
Turli nutqiy materiallardan foydalangan holda nafas olishni mashq qilish.
Tavsiyalar bolalarda nutq nafasini rivojlantirish va nutq terapevtlari bilan ishlash
uchun ikkala uy mashqlariga ham tegishli. Quyidagi qoidalarga rioya qilish
muhimdir:
mashqlar issiq, ammo havalandırılan xonada amalga oshiriladi;
ovqatdan keyin kamida 1,5-2 soat o‘tishi kerak;
Bolaning erkin harakatlanishiga to‘sqinlik qilmaydigan qulay kiyim talab qilinadi;
Farzandingizning ijobiy munosabati muvaffaqiyatga tezroq erishishingizga yordam
beradi. Agar biz uyda mashg‘ulotlar haqida gapiradigan bo‘lsak, unda nafas olish
qisqa bo‘lishini va mashqning silliq bo‘lishini va yonoqlarni puflamasligini
ta'minlash kerak. Mashg‘ulotlarning davomiyligi 5 daqiqadan oshmasligi kerak va
hiperventiliyani oldini olish uchun har bir mashq 2-5 martadan ko‘p bo‘lmagan
takrorlanadi.
Bolalarda nutqni nafas olishni rivojlantirish uchun o‘yinlar va mashqlar. Bolalar bilan
barcha mashg‘ulotlar salbiy holatga olib kelmaslik uchun o‘ynoqi tarzda o‘tkaziladi.
Amaldagi mashqlarga quyidagilar kiradi: shabada, barglar tushishi, dengizchilar,
spinner.
To‘g‘ri mashqni shakllantirish uchun mashqlar
Silliq va o‘lchovli mashq silliq nutqning asosidir. Bolani ushbu jarayonni boshqarish
va cho‘zishga o‘rgatish uchun quyidagi mashqlar qo‘llaniladi:
gullarni hidlash (haqiqiy yoki xayoliy): burun orqali nafas olish, pauza qilish, to‘liq
nafas olish;
21

shamlarni o‘chiring: chuqur nafas oling, og‘iz orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri nafas oling;
kattaroq bolalar uchun siz bir nechta shamlardan foydalanishingiz mumkin;
koptokcha paxmoqlarini puflang (shamga o‘xshash);
suv havzasida qayiqlarni uchirish, ularga puflash va h.k.;
Nafas olishni mashq qilishning eng oson usuli - sovun pufakchalari.
Tovushlar va bo‘g‘inlarni mashq qilish uchun mashqlar
Sinflar mashqni va ma'lum tovushlar va tovush birikmalarining talaffuzini
muvofiqlashtirish qobiliyatini o‘rgatadi. Shu maqsadda quyidagilardan foydalanish
mumkin:
hayvonlarning, qushlarning, mexanizmlarning (samolyot, paroxod, ilon, avtomobil,
poezd, chaqaloq va boshqalar) turli tovushlarini taqlid qilish;
qo‘shiqlar, qofiyalar, til twisters (katta bolalar uchun ishlatiladi).
Nutq qobiliyatingiz yaxshilangani sayin, vazifalar qiyinlashadi. Nafas olish
harakatlari yurish va egilish bilan to‘ldiriladi va logoritmik mashqlar bajariladi
(ayrim harakatlarni bajarish bilan bir vaqtda qo‘shiq aytish yoki she'rlar o‘qish).
2.2 Nutqiy nafasni rivojlantiriruvchi metodika va usullar
Nutqni nafas olishni rivojlantirish uchun asosiy o‘yinlar va mashqlar va nima
uchun bu muhim. “Nutq bilan nafas olish” nima ekanligini va u oddiy nafas olishdan
qanday farq qilishini bilasizmi? Agar bolangizga nutqni o‘rgatish siz uchun muhim
bo‘lsa, ushbu masalani ko‘rib chiqishingizni tavsiya qilamiz. Ushbu maqolada biz
nutq nafasini shakllantirish nima uchun bolaning nutqini rivojlantirish uchun juda
muhimligini ko‘rib chiqamiz, shuningdek, bolaning nutq nafasini rivojlantirish uchun
bir nechta samarali o‘yinlar va mashqlarni beramiz.
Nutq va fiziologik nafas olish
Biror kishi gapirganda, uning “nutq” nafasi oddiy nafas olishdan tubdan farq qiladi,
bu “fiziologik” deb ataladi.
Nutq nafasining qanday xususiyatlari bor?
22

Fiziologik nafas olish jarayonida odam teng vaqt oralig‘ida bir tekis nafas oladi
va chiqaradi. Fiziologik nafas olish organizmdagi ko‘plab boshqa asosiy hayotiy
jarayonlar kabi refleksli tarzda sodir bo‘ladi va uni nazorat qilishning hojati yo‘q.
Nutq bilan nafas olish odatda qisqa, chuqur nafas olish va uzoq, sekin mashqni o‘z
ichiga oladi, bu esa tovush va so‘zlarni hosil qilish uchun havoni vokal kordlariga
majburlaydi. Ovoz kordlari tovush chiqarish uchun havo oqimiga muhtoj. Avval siz
nafas olasiz, keyin nafas chiqarasiz, bu esa tovushni keltirib chiqaradi.
Fiziologik nafas olishdan farqli o‘laroq, nutq nafasi nazorat qilinadi. Va bolada
to‘g‘ri nutq nafasini rivojlantirish nutqni rivojlantirishning muhim elementlaridan
biridir. Yuqori sifatli va yaxshi boshqariladigan ixtiyoriy ekshalasyon tovushli nutq
uchun asosdir. Bu nutq nafasini rivojlantirishning maqsadi. Bolalarda nutq nafasini
rivojlantirish usuli maxsus o‘yinlar va mashqlarni o‘z ichiga oladi. Bolaning nutqini
rivojlantirish bilan shug‘ullanadigan har bir nutq terapevti nutq nafas olish uchun
o‘yinlarning to‘liq karta indeksiga ega bo‘lishi mumkin. Ammo amalda ko‘pincha
bola qanday zarba berishni bilmaydigan vaziyat mavjud va ko‘plab o‘yinlar uchun bu
mahorat muhimdir. Bu holatda nima qilish kerak? Bunday vaziyatda sizga eng oddiy
darajadagi bolalarda nutq nafasini rivojlantirish uchun asosiy o‘yinlar yordam beradi,
bu ixtiyoriy ravishda nafas olish qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirishga yordam
beradi - ya'ni o‘z xohishiga ko‘ra havo oqimini puflaydi. .
Nutq nafasini rivojlantirish uchun asosiy o‘yinlar va mashqlar
Keling, bolalarning havoni puflash qobiliyatini rivojlantirish uchun to‘rtta asosiy
mashqni ko‘rib chiqaylik, bu nutq nafas olish, nutq va ovozni to‘g‘ri rivojlantirish
bo‘yicha yanada murakkab sinflar uchun zaruriy shartdir. O‘yinlar va mashqlar uchun
sizga oddiy va arzon jismoniy mashqlar uskunalari kerak bo‘ladi.
Blok nay
1) Diktofon bilan o‘ynash nutq nafas olish uchun ixtiyoriy mashqni
rivojlantirishning eng yaxshi usullaridan biridir. Mashg‘ulotchi vazifasini bajaradigan
magnitafon sezgir asbob bo‘lib, agar siz shunchaki nafas olsangiz, hatto eng kichik
havo oqimiga ham javob beradi. Professional magnitafonlar o‘yinchoq quvurlaridan
farqli o‘laroq, qattiq puflash kerak bo‘lgan bunday sifatga ega. Diktofon bilan
23

o‘ynayotganda, chaqaloq undan nima talab qilinishini ham tushunmasligi mumkin va
shunchaki og‘zida nayni ushlab turishi mumkin - lekin bir vaqtning o‘zida u tasodifan
nayga nafas oladi va ovoz chiqaradi. Shu bilan birga, siz uni hissiy jihatdan
maqtashingiz va rag‘batlantirishingiz kerak. Darslar davomida bola tovush chiqarish
tamoyilini tushunadi va nayga havoni tez-tez va kuchliroq chiqaradi.
2) Shamlar
Chaqaloq nayga chalishni o‘rgangandan so‘ng, biz uzoqdan puflashni o‘rganishga
o‘tamiz, uning o‘ziga xos xususiyati og‘izda begona narsalarning yo‘qligi. Bolalarda
nutq nafasini rivojlantirish bo‘yicha ishning keyingi bosqichida biz sham bilan mashq
qilamiz. Agar oldingi bosqichda magnitafon ishlatilgan bo‘lsa, sham mashqiga o‘tish
silliq bo‘lishi kerak. Birinchidan, siz bolangizga shamni magnitafonning qisqa bo‘lagi
orqali, masalan, somon orqali, undan uzunroq bo‘lakni olib tashlash orqali
o‘chirishga o‘rgatishingiz kerak. Keyin, havo chiqarayotganda, nayni bolaning
og‘zidan uzoqroqqa olib boring va uni qo‘ying. Ushbu faoliyatni yanada qiziqarli,
vizual va qiziqarli qilish uchun siz chiroqlarni xiralashtirishingiz va pardalarni
yopishingiz mumkin. Va shamlar bilan ishlashda barcha ehtiyot choralarini ko‘rish
muhimdir, chunki ular yong‘inga olib keladi.
3) Sovun ko‘piklari
Og‘izda ixtiyoriy mashqni o‘rgatish uchun yana bir qulay simulyator - bu
sovun pufakchalari. Avval puflash uchun siz bir yarim santimetr keng naychalardan
foydalanishingiz mumkin, so‘ngra ularni ekshalasyon paytida asta-sekin olib
tashlashingiz mumkin. Ushbu mashqni turli xil o‘yinlar yordamida qiziqarli va xilma-
xil qilish mumkin:
4) Navbat bilan zarba berish;
Paxadan koptokcha yasab navbati bilan darvozaga uflab kirgazish, maqsad
boladagi nutqiy nafas holatini rivojlantirishdan iborat.
5) Havoda uchayotgan pufakchalarni ochish uchun poyga;
oziq-ovqat bo‘yoqlari yordamida rangli pufakchalar hosil qiling.
Bundan tashqari, chiqmaydigan sovun pufakchalaridan foydalanishga harakat
qilishingiz mumkin.
24

6) Shamol tegirmoni
Bu nutqni nafas olishni rivojlantirish uchun yana bir ajoyib o‘yinchoq bo‘lib, u
ko‘pincha nutq terapevtiga bolalarda to‘g‘ri nutq nafasini shakllantirishga yordam
beradi. Ko‘p rangli porloq chaqnashlar bolaning e'tiborini tortadi, bu unga havoni
yo‘naltirilgan va kuch bilan puflashni o‘rganishga yordam beradi. Vazifani
diversifikatsiya qilish va murakkablashtirish uchun siz turli xil pinwheel guruhlarini
qoplashingiz mumkin, bu esa bolani havoni to‘g‘ri joyga puflashga undaydi. Nutq
nafasini shakllantirish texnologiyalari boshqa mashqlar to‘plamlarini, o‘yinchoqlarni
va simulyatorlarni o‘z ichiga olishi mumkin, masalan, bola allaqachon o‘z ixtiyori
bilan nafas olishi mumkin bo‘lgan keyingi bosqichlarda qo‘llaniladigan havo to‘pi.
II bob bo‘yicha hulosa
Maktabgacha ta'limda nutq o‘stirish metodikasi fanining o‘qitilishi, nutq
o‘stirish usullarini bilish, har bir yosh guruhda bolalar nutqini o‘stirish vazifalarini
to‘g‘ri hal etish imkonini beradi , bolalarni maktabga tayyorlash vazifasining
bajarilishini ta'minlaydi. Yuqorida bayon qilingan fikrlardan shunday xulosa qilish
mumkinki, o‘zbek tili qadimiy til sifatida taraqqiy etgan, jamiyat taraqqiyotining
barcha bosqichlarida jamiyat a'zolari uchun xizmat qilmoqda. Respublikamiz
mustaqilligi o‘zbek tili taraqqiyotiga ijobiy ta'sir etdi, tilimiz mustaqillikning
mohiyatini ifodalash, ta'lim tizimining barcha bosqichida ona tili ta'limini
takomillashtirishga xizmat qilmoqda. Maktabgacha ta'limda bolalar nutqini o‘stirish
ularga ona tilini amaliy o‘rganish demakdir. Nutq o‘stirish metodikasi pedagogik fan
sifatida 1920-yillargacha pedagogika fani tarkibida taraqqiy etdi, so‘ng mustaqil fan
sifatida shakllandi. Nutq o‘stirish metodikasi pedagogik fan sifatida maktabgacha
ta'limda bolalar nutqini o‘stirishni puxta egallagan mutaxassis tayyorlashda
buyurtmachi sifatida, ilmiy izlanishlar asosida yaratilgan “Ilk qadam” tayanch
dasturini o‘quv jarayoniga joriy etish, nutq o‘stirish metodikasi bo‘yicha bilim va
malakalarni shakllantirishning nazariy va amaliy jihatdan mutanosibligini
ta'minlaydi, nutq o‘stirish usullarini ishlab beradi. Uni takomillashtirish, eng qulay
25

usulni qo‘llash orqali bolalarga ona tilini amaliy o‘rgatish, nutqda til
birliklaridan foydalanish , o‘zaro nutqiy muloqot munosabatida ona tilida fikrni
to‘g‘ri, ifodalay olish , tengdoshlari nutqini tinglab tushunish nutqda til birliklarini
ajrata bilish (tovush, so‘z) nutq meyyorlarini ishiga mos holda o‘rganib borish, unga
amal qilish kabi faoliyatini shakllantiradi. Demak, nutq o‘stirish metodikasi fani
maktabgacha ta'limda nutq o‘stirish vazifasini amalga oshiradi, bolalarda ifodali,
aniq, lo‘nda va obrazli so‘zlashishni shakllantirish orqali ona tilini amaliy o‘rgatadi,
bolalarga ta'lim beradi.
III BOB TURLI NUTQ NUQSONLARIDA NUTQIY NAFASNI
RIVOJLANTIRISH TEXNOLOGIYALARI
3.1 Nutqiy nafasni rivojlantirish uchun qôllaniladigan noan'anaviy
texnoligiyalar
Nutq bilan nafas olish - bu samarali va chiroyli nutq uchun nafas olishni
nazorat qilish va boshqarish qobiliyati. U nutqning asosiy elementi bo‘lib, nutqning
ritmi va intonatsiyasini belgilaydi. Nutq nafasining rivojlanishi bolaning qanday
gapirishiga va uning ovozli talaffuzining to‘g‘riligiga ta'sir qiladi. Gapirayotganda
boshqariladigan nafas olish ma'ruzachiga intonatsiyani saqlashga, nutqning hajmi va
tezligini o‘zgartirishga, ovozning rezonansini saqlashga yordam beradi. Bundan
tashqari, nutq nafasi jumladagi so‘zlarning aloqasini saqlashga yordam beradi,
shuningdek, bir so‘zdan ikkinchisiga o‘tish vaqtini nazorat qiladi. Nutq nafasini
rivojlantirish uchun o‘yinlar nafas olishni yanada samarali boshqarishni o‘rganishga
yordam beradi, nutqni nazorat qiladi va uni yanada ifodali va ishonchli qiladi. Har
bir nutq o‘rgatish dasturida bolalarda to‘g‘ri nafas olishni rivojlantirish uchun
mashqlar mavjud.
To‘g‘ri nafas olishning xususiyatlari
To‘g‘ri nafas olishning quyidagi xususiyatlari ajralib turadi:
nafas olish burun bo‘lishi kerak, ya'ni nafas olish burun orqali amalga oshiriladi;
26

ekshalasyon og‘iz orqali silliq va teng ravishda amalga oshiriladi;
Har bir mashqdan keyin 2-3 soniya pauza qiling;
nafas olishning chastotasi va chuqurligi tananing ehtiyojlariga mos kelishi kerak: dam
olishda - daqiqada 12-16 marta va jismoniy faoliyatda - daqiqada 40 martagacha;
To‘g‘ri nafas olayotganda, shovqinli tovushlar va hushtak bo‘lmasligi kerak.
Mashq qilingan so‘zlar soni bolaning yoshiga bog‘liq. 2-3 yoshda norma - har bir
nafas chiqarishda 2-3 so‘z, 7 yoshgacha - taxminan 6 so‘z. Diagnostika vaqtida nutq
terapevti bolaning suhbat davomida qanday nafas olishiga, qaysi daqiqalarda to‘xtab
turishiga, nafas olish va chiqarishga e'tibor beradi.
Ba'zida bolalar burunlari orqali nafas olishadi. Agar bola undan nima talab
qilinishini to‘liq tushunmasa, burun yo‘llarini barmoqlaringiz bilan yopishga harakat
qiling. Shuningdek, nafas chiqarishda lablar qattiq siqilmasligi yoki tarang
bo‘lmasligi kerakligini tushuntiring.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq nafasini rivojlantirish xususiyatlari;
Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq nafasini rivojlantirish izchil va
tushunarli nutqni shakllantirishning asosiy jarayonidir;
Bu yoshda nutq nafasining rivojlanishida ma'lum xususiyatlar mavjud;
mushaklarning past darajasi. Bu yoshdagi bolalarda nutq apparatining mushak
tuzilmalarining immaturiyasi muntazam nutq va normal nafas olish mashqlarini talab
qiladi;
Nafas olish chuqurligi va ritmini etarli darajada nazorat qilmaslik. Bola suhbat
davomida kerakli daqiqalarda nafas olishni unutishi yoki nafas olish chuqurligini
noto‘g‘ri baholashi mumkin;
So‘z talaffuzining boshqa elementlari bilan nafas olishning yomon juftligi;
Nutqning bir xilligini ta'minlash uchun nafas olishni fonema bilan to‘g‘ri birlashtirish
kerak;
Nutq ritmining etishmasligi. Bola so‘zlarni noto‘g‘ri ohang bilan talaffuz
qilishi mumkin, bu bayonotni tushunishni qiyinlashtiradi. Nutq sifatini yaxshilash
uchun siz nutq nafasini rivojlantirish uchun maxsus mashqlarni bajarishingiz
27

mumkin, ular nafas olish mashqlari, musiqa bilan o‘yinlar, logoritmik mashg‘ulotlar
(ritmni kamsitish), she'rlarni o‘qish va takrorlashni o‘z ichiga oladi.
Nafas olish mashqlarini qanday qilib to‘g‘ri bajarish kerak.
Bolalarda to‘g‘ri nafas olishni rivojlantirish bolalar bilan tuzatish ishlarining
muhim tarkibiy qismidir. Agar siz nafaqat nutq terapevti bilan ishlasangiz, balki
natijalarni uyda ota-onangiz bilan birlashtirsangiz, natija yaxshi bo‘ladi.
Har qanday mashq bola uchun yuk ekanligini unutmang. Asosiy tavsiyalar:
Mashqlarni ovqatdan oldin yoki ovqatdan keyin 1,5-2 soat kutib turing;
Siz mashq qilishni rejalashtirgan xona yaxshi havalandırılmalıdır;
Darslar uzoq bo‘lishi shart emas. Kuniga 5-10 daqiqa kifoya qiladi. Natijaga
erishish uchun har kuni mashq qilish muhimdir.
Farzandingizning to‘g‘ri nafas olishini kuzatib boring. Nafas olish paytida elkalar
ko‘tarilmasligi kerak, yuz va qorin mushaklari tarang bo‘lmasligi kerak;
Nutqni nafas olishni rivojlantirish uchun o‘yinlar va mashqlar
Bolalarda nutq nafasini rivojlantirish muntazam mashg‘ulotlarni talab qiladi.
Mashqning davomiyligini va uning kuchini oshirish uchun siz quyidagi o‘yinlardan
foydalanishingiz mumkin:
“hidli gullar” Burun orqali havoni nafas oling va nafasingizni ushlab turing, so‘ngra
to‘liq nafas oling;
“Shamlarni o‘chirish” Ko‘p bolalar shamni o‘chirishni yaxshi ko‘radilar. Shuning
uchun, bundan ta'lim maqsadlarida foydalanishga arziydi. Buruningiz bilan chuqur
nafas oling va og‘zingizdan kuch bilan nafas oling;
“Kemalar”. Qog‘oz qayiqlarni suv bilan havzaga botirib, ularni bolangiz bilan birga
harakatlantiring, ularga puflang.
Boshqa shunga o‘xshash o‘yinlar mavjud, masalan, stolda yig‘ilgan barglar bilan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq nafasini rivojlantirish uchun siz harakatlar
vokal material bilan birlashtirilgan mashqlardan foydalanishingiz mumkin. Masalan,
“o‘tinchi”. Bola oyoqlarini bir-biridan ajratib turadi va kaftlarini bir-biriga bog‘laydi.
Nafas olayotganda qo‘llaringizni yuqoriga ko‘tarishingiz kerak va nafas olayotganda
egilib, “eh” deb ayting.
28

3.2 Nutqiy nafasni rivojlantirish uchun beriladigan umumiy tavsiyalar
Nafas olish apparati tarkibida o‘pka, traxeya va bronxlar joylashgan ko‘krak
qafasi, shuningdek, diafragma va qorin mushaklari kiradi. Nafas olish apparati ishi
tufayli biz nutq uchun zarur bo‘lgan mashqlangan havo oqimini olamiz. Bizning
barcha nutqimiz mashqga asoslanadi, bu ovoz va tovush shakllanishi uchun asos
bo‘lgan mashqlangan havo oqimidir. Agar biron sababga ko‘ra bu oqim og‘iz
bo‘shlig‘iga kira olmasa, nutqni shakllantirish imkonsiz bo‘ladi.
nutq nafas olishidagi bunday nomukammalliklar, masalan, nafas chiqarishdan oqilona
foydalana olmaslik, nafas olayotganda nutq, havo ta'minotining to‘liq
yangilanmasligi va hokazolar noto‘g‘ri tarbiya va kattalarning Nutqning to‘g‘ri nafas
olishi normal tovush hosil bo‘lishini ta'minlaydi, nutqning normal hajmini saqlash,
pauzalarga qat'iy rioya qilish, nutqning ravonligi va intonatsiya ekspressivligini
saqlash uchun sharoit yaratadi.
Nafas olishning buzilishi umumiy zaiflik, adenoid o‘sishi, turli xil yurak-qon tomir
kasalliklari va boshqalarning natijasi bo‘lishi mumkin.
Bolalar nutqining rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadigan bolalarga etarlicha e'tibor
bermasligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Nafas olish inson hayotini qo‘llab-quvvatlovchi funktsiyalardan biridir. Fiziologik
nafas olish jarayoni odatda ritmik tarzda amalga oshiriladi, nafas olish chuqurligi
organizmning kislorodga bo‘lgan ehtiyojiga mos keladi. Nafas olish nafas
chiqarishdan ko‘ra faolroq nafas olish bosqichidir. Diafragma nafas olishning asosiy
harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi.
Bolalarda, ular jismonan rivojlanishi bilan, nafas olishning eng maqbul turi asta-sekin
shakllanadi - torako-abdominal. Og‘zaki nutq paytida diafragma nutqning nafas
olishini va ovozli talaffuzini ta'minlaydigan nozik farqlangan tebranish harakatlarini
qayta-qayta ishlab chiqaradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqni rivojlantirish
jarayonida bir vaqtning o‘zida izchil nutq va nutq nafasini rivojlantiradilar.
To‘g‘ri nutqning eng muhim shartlari silliq, uzoq nafas chiqarish, aniq va
bo‘shashgan artikulyatsiyadir.
29

Nafas olish va mashqni zaiflashtirgan bolalar, qoida tariqasida, jimgina gapiradilar va
uzoq iboralarni talaffuz qilishda qiynaladilar. Havodan oqilona foydalanilsa, nutqning
ravonligi buziladi, chunki bolalar gap o‘rtasida havo olishga majbur bo‘lishadi.
Ko‘pincha bunday bolalar so‘zlarni tugatmaydilar va ko‘pincha ibora oxirida ularni
shivirlab talaffuz qiladilar. Ba'zan, uzoq iborani tugatish uchun ular nafas
olayotganda gapirishga majbur bo‘lishadi, bu ularning nutqini tushunarsiz, siqilish va
bo‘g‘ilishga olib keladi. Qisqartirilgan ekshalasyon sizni mantiqiy pauzalarni
kuzatmasdan, tezlashtirilgan tezlikda iboralarni gapirishga majbur qiladi. Shunday
qilib, nutq patologiyasi bo‘lgan maktabgacha yoshdagi bolalarda birinchi navbatda
o‘pka qobiliyatini rivojlantirish, o‘rta va katta maktabgacha yoshdagi nafas olishning
torako-abdominal turini shakllantirish kerak. Nutqning to‘g‘ri nafas olishi normal
tovush hosil bo‘lishini ta'minlaydi, nutq hajmini saqlash, pauzalarga qat'iy rioya
qilish, nutqning ravonligi va intonatsiya ekspressivligini saqlash uchun sharoit
yaratadi. Bolalarda to‘g‘ri nutq nafasini rivojlantirish uchun ko‘plab nafas olish
mashqlari mavjud.
Nafas olish mashqlarini bajarishda quyidagi talablarga rioya qilish kerak:
Chang, shamollatilmagan yoki nam joyda mashq qilmang
Kiyimlar harakatni cheklamasligi kerak
· ovqatdan keyin darhol mashq qilmang
· o‘tkir bosqichda nafas olish kasalliklari bo‘lsa, bola bilan ishlamang.
Biz bolaga beixtiyor va qiziqarli o‘yin mashqlaridan boshlashni tavsiya qilamiz:
· bir stakan suvga somon orqali puflash;
· puflash sharlari;
· rangli aylanuvchi stollarga zarba berish;
· shamolli cholg‘u asboblarida, masalan, quvurda chalish;
· sovun pufakchalarini puflash;
· bahorda karahindibalarga zarba bering.
Doimiy nafas olish mashqlari cho‘zilgan, bosqichma-bosqich bo‘shatish bilan to‘g‘ri
nutq nafasini rivojlantirishga yordam beradi, bu sizga turli uzunlikdagi segmentlarni
talaffuz qilish uchun havo ta'minotini olish imkonini beradi. Nutqning sifati, uning
30

hajmi, silliqligi ko‘p jihatdan nutq nafasiga bog‘liq. Tafsilotli iborani to‘g‘ri
intonatsiya bilan osongina ifodali talaffuz qilish uchun siz og‘zingizdan silliq va
etarlicha uzoq vaqt nafas olishingiz kerak. Oddiy fiziologik nafas olish bilan nafas
olish va chiqarish doimiy ravishda almashinadi, nafas chiqarish nafas olishga teng,
ammo nutq nafas olish nafas olish va chiqarish o‘rtasidagi pauzani va mashqni
uzaytirishni o‘z ichiga oladi. Nutq buzilishi bo‘lgan bolalarda nutqning nafas olishida
quyidagi kamchiliklar kuzatiladi:
- juda zaif nafas olish va mashq, bu jim, zo‘rg‘a eshitiladigan nutqqa olib keladi.
- Mashqlangan havoning tejamsiz va noto‘g‘ri taqsimlanishi. Natijada, bola birinchi
so‘zda yoki hatto birinchi bo‘g‘inda barcha havoni chiqaradi, so‘ngra iborani yoki
so‘zni pichirlab tugatadi. Ko‘pincha shuning uchun u hech narsa demaydi, so‘z yoki
iboraning oxirini “yutadi”.
- so‘zlarga ko‘ra nafas olishning noto‘g‘ri taqsimlanishi. Bola so‘zning o‘rtasida
nafas chiqaradi.
- iboralarni to‘xtovsiz va nafas olayotganda "bo‘g‘ilib" talaffuz qilish.
- notekis jirkanch chiqish: nutq tovushlari baland yoki jim, zo‘rg‘a eshitiladi.
Nutqni nafas olishni o‘rgatish uchun quyidagi mashqlar tavsiya etiladi.
“Gul” mashqi
Nafas oling va nafasingizni ushlab turing, gulni hidlang (xushbo‘y hidni nafas oling).
“Shamni o‘chiring” mashqi
Bir nafas oling. “Jim shabada” signalida sham alangasiga sekin nafas chiqaring,
shunda u chetga chiqadi, lekin o‘chmaydi. “Kuchli shamol” signalida shamni o‘tkir
nafas bilan o‘chiring. Haqiqiy sham o‘rniga siz yupqa qizil qog‘ozdan yasalgan
“yorug‘lik” bilan sham modelini, chiroqni, stol chiroqini (bolalar uradi, kattalar
chiroqni o‘chiradi), “chiroqli” uyning modelini taklif qilishingiz mumkin.
derazalardagi chiroqlar yonadi" (bolalar zarba berishadi - "chiroq o‘chadi").
Mashq: “Parovoz g‘ichirlayapti”
Bolaga toza shishani bering (flomasterdan qopqoq, shprits va boshqalar). Uni shovqin
qilish uchun siz pastki labingiz bilan pufakning chetiga ozgina tegishingiz kerak.
Oqim kuchli bo‘lishi kerak. Bir necha soniya zarba bering.
31

“Qaynoq suv” mashqi
Boladan bir shisha suvga somon orqali puflash so‘raladi. Nafas olish silliq va uzoq
bo‘lishi kerak - keyin suv uzoq vaqt va teng ravishda pufakchaga aylanadi.
“Qor parchalari uchmoqda” mashqi
Yupqa qog‘ozdan kesilgan qor parchalari (kapalaklar, qushlar, patlar, boncuklar,
paxta parchalari, kichik o‘yinchoqlar, akrobat figuralari va boshqalar) iplarga
biriktiriladi. “Qor parchalari uchmoqda” signalida boladan ularga uzoq vaqt zarba
berish so‘raladi. Kuchli ekshalasyon ta'sirida qor parchalari bir-birini "ushlaydi".
“Futbol” mashqi
Bola “to‘plarni” - paxta to‘plarini (folga) - futbol darvozasiga puflaydi.
“Shamol asboblari” mashqi
Bu cholg u asboblari to g ri chalinsa tovush chiqaradi, shuning uchun ham ularʻ ʻ ʻ
puflama asboblari (quvur, truba, nay, akkordeon) deb ataladi. Siz turli xil
flomasterlarning qopqoqlaridan uy qurilishi shamol asboblarini yasashingiz mumkin.
Bir nafas chiqarishda unlilar, undoshlar, iboralar, iboralar va qisqa bolalar
qofiyalarini talaffuz qilish bilan bog‘liq vazifalar nutq nafasini o‘rgatish uchun juda
foydalidir.
Xulosa
Nutq o‘stirish metodikasi fani maktabgacha ta'limda bolalarni og‘zaki nutqini
o‘stirish, tengdoshlari va kattalar bilan nutqiy muomala malakalarini shakllantirish
orqali nutqda so‘zdan to‘g‘ri va o‘rinli foydalanish, ya'ni nutq va xulq egasi bo‘lish
kabi ma'naviy axloqiy sifatlarni, so‘zlash odobini egallashni shakllantiradi. Nutq
o‘stirish metodikasi pedagogik fan sifatida rivojlantiruvchi vazifani bajaradi. Ya'ni
usulika bolalar nutqini o‘stirish orqali ularning nutq a'zolarini anatomik-gimnastik
mashq qildirish orqali nutqning ravon tushunarli bo‘lishini ta'minlaydi: bolalar
tafakkuri, aqliy faoliyatini rivojlantiradi, ularda nutq odobi, ma'naviy barkamollikni
shakllantiradi. Chunki yaxshi rivojlangan nutq tushunarli ta'sirchan bo‘ladi, bola o‘z
nutqini tuzatib boradi. Nutq o‘stirish metodikasi pedagogik fan sifatida bolalar
32

nutqini o‘stirishning pedagogik qonuniyatlari, pedagogik faoliyatning shakllanishi va
talablarini o‘rganadi, nutq o‘stirishning eng samarali omillari , vositalarini, usul va
usullarini hozirgi zamon pedagogikasining yutuqlari, ilmiy pedagogik talablari
asosida ishlab chiqadi, ta'limga, fanga tavsiya etadi. Nutq o‘stirish metodikasi ana shu
pedagogik vazifadan kelib chiqqan holda pedagogikaning quyidagi asosiy savollariga
javobberadi.
Nimani o‘rgatish kerak? Bunda maktabgacha ta'lim ishidagi bolalarda qanday
nutqiy malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish lozimligini nazarda tutiladi. Bu vazifa
O‘zbekiston Respublikasining ta'lim mazmunini zaruriy o‘zagi hisoblangan ta'lim
standarti asosida amalga oshiriladi, bunda ta'limning barqaror darajasini ta'minlash
sharti bajariladi. O‘quv yuklamalari meyyorga keltiriladi, tarbiyachi bolalarning
o‘quv faoliyati darajasi, shaxs sifatlari rivojlanishi, uning nutqiy faoliyatini nazarda
tutgan holda ta'lim jarayonini tashkil etadi. Qanday o‘qitish kerak degan pedagogik
savolga javob beradi. Buning uchun maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning
nutqini o‘stirish usul va usullarini qo‘llash imkoniyati, o‘rni, qo‘llangan
usullar samarasi nazarda tutiladi , usul va usullarni takomillashtirishga zamonaviy
texnologiyani joriy etishga alohida diqqat qilinadi. “Ta'lim to‘g‘risi”dagi Qonun,
Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishda an'anaviy usullar bilan bir
qatorda noan'anaviy, o‘yin usulining qo‘llanishi, mujassam mashg‘ulotlarni tashkil
etilishi, ayniqsa, hozirgi zamon yaxshi pedagogik texnologiyani ta'limda qo‘llash
kabilar bunga misol bola oladi. Nima uchun aynan shunday o‘qitish kerak? savoliga
usulika fani nutq o‘stirishning nazariy va amaliy asoslangan omillari, vositalarini
qo‘llash zarurligini ifoda etadi. Nutq o‘stirish metodikasining asosiy vazifasi
tarbiyachilarni maktabgacha ta'limda nutq o‘stirishning ilmiy pedagogik asoslangan,
eng samarali natija beradigan omillari, vositalari va usullarini ishlab chiqish,
tarbiyachi, pedagog, ota-onalarni nutq o‘stirish usullari haqidagi bilimlar bilan
qurollantirish, eng qulay usullardan foydalanish, nutq o‘stirish mashg‘ulotlarini
tashkil etish samaradorligini oshirishga doir bilimlar bilan qurollantirishdan iboratdir.
Nutq o‘stirish metodikasining mazmuni maktabgacha ta'limda bolalar og‘zaki nutqini
o‘stirish, bolalarda kattalar , tengdoshlari bilan nutqiy muloqot, muomala qilishni
33

bilishga o‘rgatishdir. Maktabgacha ta'lim davrida bolalar 2-3 ming so‘z boyligiga ega
bo‘lish va undan foydalanish, eshitganlarini aytib berish, ko‘rganini gapirib berish,
suratlarga qarab mazmun bo‘yicha hikoya tuzish va uni aytib berish, asosiy tayanch
so‘zlar yordamida hikoya tuzishga o‘rgatiladi. Shuningdek, nutqning ifodaliligi, nutq
tovushlarini to‘g‘ri, aniq talaffuz etish, tilning grammatik shakllaridan nutqda to‘g‘ri
foydalanish, badiiy asarni tinglash, tushunish, mazmunni eslab qolish va so‘zlab
berish, asar qahramonlari nutqi xususiyatlarini ajrata bilish, obrazli bayon etish kabi
amaliy intellektga ega bo‘lishni rivojlantiradi, maktabga nutqiy jihatdan tayyorlaydi.
Bu vazifalarni bajarishda nutq o‘stirish metodikasi o‘zining usulolohik asosi bolgan
pedagogika fani yutuqlariga, g‘oyaviy-nazariy asosi bo‘lgan milliy g‘oya va milliy
mafko‘ramiz tamoyillariga, Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga asoslanadi.
Shuningdek, nutq o‘stirish metodikasi maktabgacha ta'limda nutq o‘stirishni tashkil
etishda ilg‘or pedagoglarning amaliy tajribalari, tajriba-sinov natijalari , ilmiy- usulik
adabiyotlarda tavsiya etilgan fikr-muloqazalarga asoslanadi natijada yaxshi
vazifalarni, muammolarni va tavsiyalarni chuqur talqin etadi, eng maqbo‘lini ta'limga
joriy etadi.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Me’yoriy – huquqiy hujjatlarga doir adaiyotlar
1. Sh.M.Mirziyoyev-“Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga ko’taramiz” 1- hism 2019 y Toshkent
2. Sh.M.Mirziyoyev-“Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga ko’taramiz” 2- hism 2020 y Toshkent
3.Sh.M.Mirziyoyev-“Insonparvarlik ezgulik va bunyodkorlik – Milliy g’oyamizning
poydevori -Toshkent 2017
II. Maxsus pedagogikaga doir adabiyotlar
1. Ayupova M.Y. Logopediya. «O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati» T.: 2007.
2. Babayeva D. R. “Bolalar nutqini o’stirish nazariyasi va metodikasi”. Toshkent “
Barkamol fayz media”. 2018.
3. Babayeva D.R. “Nutq o’stirish nazariyasi va metodikasi” o’quv- uslubiy majmua.
Toshkent -2018.
4. Ефименкова. Л.Н. Коррекция устной и письменной речи учащихся
начальных классов. Изв-до. "Владd". — М ., 2003.
5.Fayzullayeva M, Rahimova Z, Rustamova M. “ Maktabgacha yoshdagi bolalarning
nutqini o’stirish”. Toshkent -2010.
6. Лалаева Р.И . .Венедиктова Л .В . Д иагнdтика и коррекция наруш ений
чтения и письма у младщих шкaьников (метnическое пdобие). Изд-во.
СОЮЗ. — М., 2003.
7. A ксенова Л.И. Социальная педагогика в специлаьном образовании. Изд-во
Академия — М., 2001
8. Гулбева Г.Г. Коррекция нарушения фонематической стороны речи у
дошкaников. Из-во. Союз. — М., 2001.
9. L . R . Mo ’ minova “ Maxsus Psixologiya – Toshkent -2013
10. M.U.Xamidova “Maxsus Pedagogika”_Toshkent 2018
35

11. Дадиович. Л.Р Резниченко Т.С. Ребёнк плохоговорить. Почему? Что делать?
Коррекционно педагогическая работа с неговорящими детьми. Из-во. ГНОМ и
Д М., 2001.
12. Qodirova F . R , Qodirova R . M . “ Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va
metodikasi . Toshkent . “ Istiqlol ” 2006.
13. Филичева Т .Б . и др. Д ети с фонетико-фонематическим недоразвитием
Изд-во ГНОМ и Д. - М., 2000.
14. Ляпидевский С.С. Неврапатaогия. - М., 2001.
15. Нейман Л.В. Богомильский М .Р. А натомия, ф изиaогия и патaогия
органов слухов и речи. — М., 2001.
16. Sharipova M.B, Nizomova SH.SH. “ Bolalar nutqini o’stirish” maruzalar matni.
Buxoro. 2019-2020 o’quv yili.
17.O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim to’g’risidagi Nizom.
Maktabgacha tarbiya-Toshkent-2010.
18. Ayupova M.YU.,.Pulatova X.M Logoritmika(o’quv qo’llanma) Toshkent – 2007
19. Ayupova M.Y. Logopediya. «O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati» T.: 2007.
20. Селиверстов В.И. Заикание у детей —М., Изд-во. Владd. 2000
21. Fayzullayeva M, Rahimova Z, Rustamova M. “ Maktabgacha yoshdagi
bolalarning nutqini o’stirish”. Toshkent-2010.
22. Qodirova F.R, Qodirova R.M. “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va
metodikasi. Toshkent. “Istiqlol” 2006.
23. V.S.Raxmanova. “Korreksion pedagogika va logopediya”- “Moliya-iqtisod”, -Т.,
2007,
24. ”Ta‘lim hamma uchun” milliy dasturini joriy qilish bosqichlari. O‘RXTV,
YUNISEF, RTM, - Т., 2005.
25. Tuve Yonson. Inkluziv ta'lim. - BMT Rivojlantirish dasturi. -Т., 2003.
26. Лалаева Р.И. Логопедическая работа в коррекционных классах Изд- во
Владd —М., 2001.
27. Davletshin M.G., To‘ychi.yeva S.M. Umumiy psixologiya. — Toshkent, 2002.
28. L.R. Mo‘minova. Logopediya. — Т., 2006.
36

30. L.R. Mo‘minova. Nutqida kamchiligi bor bolalarning psixologik-pedagogik
diagnostikasi. — Т., 2012.
31. L.R. Mo‘minova, D. Nazarova. Maxsus ta’lim atamalarining izohli lug‘ati. — Т.,
2010.
32 Mavlyanova R., Turayeva O., Xolikberdiyev K. Pedagogika. —Т., 0 ‘qituvchi,
2001.
III. Elektron ta’lim resurslari
1. www.pedagog.uz.
2. www.bilim.uz.
3. www.ziyo.net
4. www.tdpu.uz
5. https://uz.m.wikipedia.org
6. www.leх.uz.
7. www.edu.uz.
8. tdpu-INTRANET.Ped

37

BMIni avval diqqat bilan ko'rib, chiqing keyin yuklab oling…

Sotib olish