O'lkashunoslikda yozma manbalarning ilmiy ahamiyati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	109.2KB
Покупки	1
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

88 Продаж

O'lkashunoslikda yozma manbalarning ilmiy ahamiyati

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. YOZMA MANBALAR TO'G'RISIDA UMUMIY MA'LUMOTLAR.
ULARNING TURLARI VA AHAMIYATI..........................................................5
1.1 Yozma manbalar to`g`risida umumiy ma`lumotlar ........................................5
1.2 Tarixiy o`lkashunoslikda yozma manbalarning ahamiyati va ularning
turlari .......................................................................................................................11
II BOB. YOZMA MANBALARNI HISOBGA OLISH VA YOZMA
MANBALARNING AXAMIYATI......................................................................19
2.1 Tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishda yozma manbalarining ahamiyati.. ...19
2.2 Yozma manbalarni hisobga olish, saqlash va ulardan foydalanish to`g`risida
umumiy ma`lumotlar ................................................ ..........................................27
XULOSA ...............................................................................................................38
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................39
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan
foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana
shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
3

metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va Yozma manbalar
hujjatlari maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinflarda arifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: U mumiy o’rta ta’limning boshlang’ich sinflaridagi o’quv-
tarbiyaviy jarayoni .
Kurs ishi predmeti: B oshlang’ich sinflarda a rifmetik amallarni o’rgatishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. YOZMA MANBALAR TO'G'RISIDA UMUMIY MA'LUMOTLAR.
ULARNING TURLARI VA AHAMIYATI
1.1 Yozma manbalar to`g`risida umumiy ma`lumotlar
Yozma manbalarlarda turli idoralar, korxonalar, tashkilotlar, shu-ningdek
ayrim shaxslar faoliyati jarayonida yaratilgan va to’plangan hujjatlar va materiallar
saqlanadi. Arxeologik tadqiqotlarning guvohlik berishicha, Yozma manbalarlar
qadimgi zamonlarda, yozuv paydo bo’lishi bilan bir vaqtda vujudga kelgan.
Mesopotamiya, Misr va Kichik Osiyoda ibodatxonalar va quldorlar saroylarida
dastlabki Yozma manbalarlar mavjud bo’lganligi aniqlandi. Bu Yozma
manbalarlarda o’sha davrdagi qonunlar matni , sud hujjatlari, podsholarning
farmoyishlari va boshqa hujjatlar saqlanar edi. Mazkur hujjatlar sopol lavhlarga,
randalangan taxtachalarga, papirus va oshlangan charm (pergament) ga bitilgan.
Qadimgi Yunonistonning Knoss shahri xarobalarida (Krit oroli) yirik Yozma
manbalarning qoldiqlari topildi. Antik davrda Afina shahridagi Yozma
manbalarlar, ayniqsa, Metroon ibodatxonasi qoshidagi Yozma manbalar dong
taratgan edi.
Qadimgi Rimda Yozma manbalarlar dastlab kohinlar tasarrufida bo’lgan. Rimdagi
eng qadimiy Yozma manbalar Senat Yozma manbalari bo’lib, bu hujjatgoh Saturn
ibodatxonasida joylashgan edi. Mazkur Yozma manbalarda senat va respublika
mahkamalarining hujjatlari, senzorlarning aholini ro’yxatga olishi bilan bog’liq
materiallar va boshqa muhim hujjatlar saqlanardi 2
. Rim saltanati davrida esa
yozma hujjatlar saqlanadigan Yozma manbalar imperatorlar saroyida joylashtirildi.
G’arbiy Rim saltanitining halokatidan so’ng Rim imperatorlari Yozma
manbalarining davomchisi Vizantiya Yozma manbalari bo’ldi.
Ilk o’rta asrlarda G’arbiy Yevropada qirollar, yirik feodallar va monastirlarning
Yozma manbalarlari vujudga keldi. Ularning orasida eng yirigi V asarda tashkil
etilgan Vatikan Yozma manbalari hisoblanadi. Vatikan Yozma manbalari hozirgi
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
5

kunda ham mavjud bo’lib, bu yerda Yevropaning o’rta asrlar tarixini o’rganish
uchun zarur bo’lgan nodir va qimmatli hujjatlar majmuasi saqlanmoqda.
Yevropada markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va rivojlanishi natijasida
mayda Yozma manbalarlarning yiriklashish jarayoni kuzatiladi. Qirollar Yozma
manbalarlari bo’ysundirilgan feodallarning Yozma manbalarlari hisobiga kengayib
bordi. Qirollar Yozma manbalarlari g’oyat maxfiy tarzda saqlanar edi. Yevropada
qirolik hokimiyatining kuchayishi va umumdavlat boshqaruv muassasalarining
shakllanib borishi natijasida muassasa Yozma manbalarlari paydo bo’ldi.
Muassasa Yozma manbalarlarining faoliyati o’zaro bog’lanmaganligi oqibatida
hujjatlar nihoyatda tarqoq holda saqlanar edi. XVIII-XIX asrlardagi burjua
inqiloblari Yozma manbalar ishlarida tub o’zgarishlarga olib keldi. Burjuaziya
qator mamlakatlarda Yozma manbalar ishlarini markazlashtirdi. Yozma
manbalarlarni boshqarish uchun maxsus muassasalar ta’sis etildi. Masalan, 1794
yilda Fransiyada Konvent maxsus dekret qabul qilib, markaziy davlat Yozma
manbalarini tashkil etdi. Mazkur Yozma manbalarga umumdavlat boshqaruv
organlarining hujjatlarini topshirish shart etib qo’yildi. Joylardagi davlat organlari
hujjatlari departamentlar Yozma manbalarlariga topshirilishi shart edi. Fransiyada
Yozma manbalar ishi sohasidagi bu islohot qator boshqa davlatlar uchun namuna
bo’ldi. Ular ham Fransiya singari davlat Yozma manbalar tizimini yaratdilar 3
.
Lekin Angliya va AQSh singari mamlakatlarda o’sha vaqtda ham, hozir ham
yagona davlat Yozma manbalar tizimi barpo qilinmadi. Bu yerdagi markaziy,
viloyat va shahar Yozma manbalarlarining har biri mustaqil ravishda faoliyat
ko’rsatib kelmoqda. XIX asrda qator Yevropa mamlakatlari va AQShda Yozma
manbalarlarining eshiklari tadqiqotlar uchun ochildi. Natijada Yozma manbalar
hujjatlaridan ilmiy maqsadlarda foydalanish va ularni nashr etish imkoniyati paydo
bo’ldi. Ko’p mamlakatlarda maxsus Yozma manbalarshunos kadrlarni tayyorlash
yo’lga qo’yildi. 1821 yilda Fransiyada ilk Yozma manbalar instituti – Xartiyalar
maktabi ochildi.
Hozirgi kunda jahonnning barcha mamlakatlarida minglab Yozma manbalarlar
3
Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980
6

faoliyat ko’rsatmoqda. Ularning orasida har bir davlatning markaziy (yoki milliy)
Yozma manbalarlari o’zlarining noyob hujjatlarga boyligi bilan ajralib turadi.
Londondagi Davlat Yozma manbalari, Parijdagi Milliy Yozma manbalar, Rimdagi
Markaziy davlat Yozma manbalari, Koblens shahridagi Federal Yozma manbalar
(GFR), Vashingtondagi Milliy Yozma manbalar, Moskvadagi Rossiya Markaziy
davlat Yozma manbalari, Dehlidagi Milliy Yozma manbalar , Qohiradagi Markaziy
davlat Yozma manbalari jahondagi eng yirik Yozma manbalarlar qatoriga kiradi.
O’zbekiston Yozma manbalarlari jahondagi eng yirik Yozma manbalarlar bilan
yaqindan aloqa o’rnatganlar. Masalan, 2003 yilda O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh Yozma manbalar boshqarmasi AQShning
Xolokast yodgorligi kengashi va uning Vashingtondagi muzeyi o’rtasida Yozma
manbalar sohasi bo’yicha bitim imzolandi. Muammoli savol: Yozma manbalar
fanining maqsad va vazifalari nimalardan iborat? Hozirgi kunda Yozma
manbalarlar butun jahon miqyosida o’z faoliyatlarini muvofiqlashtirib, hamkorlik
qilmoqdalar. 1948 yilda YuNESKO qoshida Xalqaro Yozma manbalar Kengashi
tashkil etildi. O’zbekiston Yozma manbalar muassasalari ham mazkur xalqaro
tashkilotning a’zosidir. Xalqaro Yozma manbalar Kengashi turli davlatlar Yozma
manbalarlari o’rtasida aloqalarni yo’lga qo’yish, hujjatlarni saqlash va ularni
himoya qilish borasida katta ishlarni amalga oshirmoqda. Bu xalqaro tashkilot
1981 yildan boshlab “Archivum” nomli jurnal nashr etmoqda. Parijda Yozma
manbalarshunoslarning xalqaro kursi faoliyat ko’rsatmoqda. Yozma manbalar fani,
uning maqsad va vazifalari Yangi zamonda Yozma manbalarlarda saqlanayotgan
hujjatlar sonining keskin oshganligi tufayli ularni saqlash va foydalanish bilan
bog’liq ishlar tobora murakkablashib bordi. Natijada, hujjatlarni hisobga olish,
ularni bir tizimga solish va ro’yxatga olishning yangi-yangi usullari ishlab chiqildi
va amalda qo’llanildi. Shu tariqa Yozma manbalar fani paydo bo’ldi. Yozma
manbalar – muhim ijtimoiy ahamiyatga hujjat va materiallarni turkumlash,
ularni bir tizimga solish , saqlash, ulardan ilmiy va amaliy maqsadlarda foydalanish
to’g’risidagi fandir. Mazkur ko’makchi tarix fani Yozma manbalar ishining
umumiy qonuniyatlarini, hujjat va materiallarni tanlab olish va saqlash, ulardan
7

foydalanish tamoyillarini ishlab chiqadi. Hozirgi kunda hujjat va materiallarning
umumiy miqdori va turlari nihoyatda ko’pdir. Shuning uchun ham Yozma
manbalar fanini rivojlantirmasdan, hujjatlarni saralash va saqlashning zamonaviy
usullarini egallamasdan turib Yozma manbalar ishini to’g’ri yo’lga qo’yish amri
maholdir. Yozma manbalar asoslarini yaxshi bilish bo’lajak tarixchi uchun g’oyat
muhimdir. Yozma manbalar hujjatlari bilan ishlash uslublarini egallash ilmiy-
tadqiqotlar uchun yo’l ochib beradi, bakalavriat va magistraturada tahsil olayotgan
talabalarga yuqori ilmiy saviyadagi bitiruv-malakaviy ishlar va magistrlik
dissertasiyasi tayyorlash imkonini beradi. Mazkur fanni o’rganish Yozma
manbalarshunos kadrlar tayyorlash nuqtai nazaridan ham zarur. Hozirgi kunda
ayrim kasb-hunar kollejlarida “Hujjatshunoslik, Yozma manbalar” mutaxassisligi
bo’yicha o’rta maxsus ma’lumotli kadrlar tayyorlashga kirishildi. Lekin
respublikamizning birorta universitet yoki institutida oliy ma’lumotli Yozma
manbalarshunoslar tayyorlanmaydi. Shu boisdan bu fanni tarix fakulpteti
talabalariga o’rgatish Yozma manbalarlarni oliy malakali kadrlar bilan ta’minlash
uchun ham muhimdir. Yozma manbalar kursini o’rganish jarayonida biz
O’zbekistonda Yozma manbalar muassasalarining vujudga kelishi, ularning
rivojlanish bosqichlari, Yozma manbalarlarning hozirgi ahvoli, faoliyatining asosiy
yo’nalishlari bilan tanishib boramiz. Shu bilan birga Yozma manbalarlarning
maqsad va vazifalari, Yozma manbalarlarga topshiriladigan hujjatlarni tanlash va
saralash , ularni saqlash va turkumlash, hisobga olish, ulardan foydalanish
usullarini o’rganamiz.
Yozma manbalar – (lotincha «Yozma manbalarum” – mahkama, muassasa) muhim
ijtimoiy ahamiyatga molik bo’lgan hujjat va materiallar saqlanadigan idora yoki
muassasa.
Metroon ibodatxonasi qoshidagi Yozma manbalar – Qadimgi Afinadagi mashhur
Yozma manbalarlardan biri Senat Yozma manbalari – Rim respublikasining asosiy
Yozma manbalari Vatikan Yozma manbalari – V asrda tashkil etilgan va hozirgi
kunda ham faoliyat ko’rsatayotgan yirik Yozma manbalar Fransiya Markaziy
Davlat Yozma manbalar ivi - Konventning 1791 yilgi dekretiga muvofiq tashkil
8

etilgan Yozma manbalar 4
. Shundan boshlab Fransiya va boshqa Yevropa
davlatlarida markazlashgan Yozma manbalar tizimi vujudga kela boshladi
Xartiyalar maktabi – 1821 yilda Fransiyada ochilgan va Yozma manbalarshunos
kadrlar tayyorlaydigan ilk oliy o’quv yurti Xalqaro Yozma manbalar Kengashi –
1948 yilda YuNESKO qoshida tashkil etilgan va turli mamlakat Yozma
manbalarlari o’rtasida aloqalar va hamkorlikni muvofiqlashtiruvchi xalqaro
tashkilot “ Archivum” - jurnal, Xalqaro Yozma manbalar Kengashi nashri Yozma
manbalar – muhim ijtimoiy ahamiyatga ega hujjat va materiallarni turkumlash, bir
tizimga solish, ulardan ilmiy va amaliy maqsadlarda foydalanish to’g’risidagi fan
Bugungi kunda ko’pgina tarixchilar va Yozma manbalarshunoslar orasida Rossiya
istilosiga qadar “O’rta Osiyo davlatlarida hyech qanday Yozma manbalar
bo’lmagan” degan nuqtai nazar yashab keladi. Taniqli sharqshunos olim A. A.
Semyonov 1922 yilda quyidagilarni yozgan edi: “Musulmon Sharqida, umuman
Turkistonda biz tushunadigan ma’nodagi Yozma manbalarlarni tasavvur
qilolmaydiar, negaki idoraviy ishlar nihoyatda boshqacha tarzda olib borilgan”. A.
V. Chernov esa o’zining “SSSRda Yozma manbalar ishi va uni tashkillashtirish
tarixi” nomli o’quv qo’llanmasida to’ppadan-to’g’ri 1917 yilga qadar “O’rta Osiyo
davlatlarida hyech qanday Yozma manbalar bo’lmagan” deb yozadi. Yo’q, to’g’ri
emas. O’rta Osiyoda qadimgi zamonlardan buyon Yozma manbalarlar mavjud
bo’lgan. O’rta Osiyoda qadimgi Yozma manbalarlarning paydo bo’lishi bu yerda
ilk davlatlarning vujudga kelishi hamda yozuvning tarqalishi bilan bog’liqdir.
O’rta Osiyoda xo’jalikning rivojlanib borishi, davlatchilining shakllanishi natijasi
o’laroq turli xo’jalik, soliq va yuridik hujjatlarning yaratila boshlandi. Ayni paytda
bu hujjatlari ma’lum muddat davomida yoki doimiy ravishda saqlashga ehtiyoj
tug’ildi. Natijada hujjatlarni saqlashga mutassadi bo’lgan shaxslar va muassasalar
paydo bo’ladi. Bu muassasalar hozirgi kunda Yozma manbalarlar deb ataladi.
Demak, Yozma manbalarlar O’rta Osiyoda qadimgi davrlarda ijtimoiy zarurat
yuzasidan vujudga keldi. Yozma manbalarlarda saqlangan hujjatlar zamonlar
o’tishi bilan o’z ahamiyatini yo’qotmadi. Agar dastlab Yozma manbalar hujjatlar
4
Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992
9

bevosita xo’jalik va ijtimoiy hayotni yo’lga solish uchun xizmat vilgan bo’lsa,
keyinchalik ular tarixiy jarayonni o’rganish uchun yozma manbalar sifatida muhim
ahamiyat kasb etdi. Afsuski, biz O’rta Osiyodagi eng qadimgi Yozma manbalarlar
haqida yetarli ma’lumotga ega emasmiz. Shundan so’ng davlat mening qo’limga
kirdi. Mana men Baqtriyada nimalarni qildim». Podsho Doro xabar qiladi:
«Bundan so’ng men saklarga qarshi sak yurtiga bostirib kirdim, ularning o’zlari
cho’qqi qalpoq kiyib yuradilar. Men daryoga yetib keldim, daryoda kemalardan
ko’prik qilib, saklarni tor-mor qildim. Ularning sardori Skunxa ismli odamni tutib,
mening huzurimga keltirdilar. Men o’z xohishim bilan saklar yurtiga yangi boshliq
tayin qildim. Shundan so’ng mamlakat mening qo’l ostimga o’tdi» 5
. Shoh Doro
ayturki: «Bu saklar Axuramazdani qadrlaganlar, men Axuramazdani ulug’layman.
Axuramazda irodasi va xohishim bilan men ularni tinchitib qo’ydim». Hamadon
yozuvlarida Doro I bunday xabar qiladi: «Men Doro, ulug’ shoh, shahanshoh,
davlatlar podshosi, Vishtasp o’g’li, «Ahamoniy» Shoh Doro ayturki: «Mana
huzurimda bo’lgan podsholik, Sug’diyonaning narigi yog’idagi saklar yurtidan
Efiopiyagacha, Hindistondan Midiyagacha - bu podsholikni menga Axuramazda
xudolar o’rtasidagi ulug’ xudo, tortiq qilgan». Bizgacha yetib kelgan oz sonli
yozma manbalarda ular haqida ma’lumot berilmaydi. Shuning uchun bo’lsa kerak,
yuqorida ta’kidlab o’tilganidek ayrim Yozma manbalarshunoslar O’rta Osiyoda to
Rossiya istilosiga qadar maxsus Yozma manbalarlar bo’lmagan degan fikrlarni
bildirganlar. Ammo, bu fikrlar haqiqatga to’g’ri kelmaydi 6
. Avvalo shuni qayd
etish kerakki, har qanday davlat hujjatlarsiz faolit ko’rsatishi amri maholdir.
Shunday ekan, Ahmoniylar, Yunon-Baqtriya va Kushon davlatlarida zamonigacha
kechgan davrda ham Yozma manbalarlar bo’lgan, lekin ular bizgacha yetib
kelmagan yoki hozirga qadar topilmagan. Bundan keyingi arxeologik tadqiqotlar
jarayonida O’rta Osiyoda eng qadimiy Yozma manbalarlarning topilishi
ehtimoldan holi emas.
5
Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994
6
Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990
10

1.2 Tarixiy o`lkashunoslikda yozma manbalarning ahamiyati va ularning
turlari
Ilk yozma manbalar. Markaziy Osiyoning eng qadimgi xalqlari o’z tarixini
yozma ravishda yoritmaganlar (shu davrlarga oid mahalliy yozma manbalar
topilmagan yoki ular zamonamizgacha saqlanib qolmagan). Hududimizga tegishli
ilk yozma manbalar - «Avesto», ahamoniylar davri mixsimon yozuvlari va
qadimgi dunyo (Yunon-Rim) davriga taalluqli manbalar yurtimizdan tashqarida
tuzilgandir. Ular Qadimgi Sharq va dunyo tarixida birinchi bo’lib, o’lkamizdagi
xalqlarning nomlarini, alohida joylar, tog’lar, daryolar va ko’llarning nomlarini,
afsonaviy qahramonlar va podsholarning nomlarini, yurtimiz xalqlarining
turmushi, dini, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumi to’g’risidagi
ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Ahamoniylar davri mixsimon yozuvlari. Miloddan
avvalgi 559 yilda Erondagi ahamoniylar sulolasining yirik davlatga podsho Kir II
asos soladi. Kir II, Kambiz, Doro I, Kserks kabi fors podsholari Qadimgi
Sharqdagi juda ko’p mamlakatlar ustidan o’z hokimiyatini o’rnatishni
rejalashtirganlar. Miloddan avvalgi 545-540 yillarda ahamoniylar markaziy
Osiyoning Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya va Sug’diyona viloyatlarini
bo’ysundirganlar. Sak-massagetlarga qarshi Kir IIning yurishlari miloddan avvalgi
530 yilda muvaffaqiyatsiz yakunlangan. Saklarni Doro I davrida (miloddan avvalgi
522-486 yillar) ahamoniylar sulolasi Hind vodiysidan O’rta Yer dengiziga qadar
bo’lgan keng hududda o’z hukmronligini o’rnatgan. Ahamoniylar davlati tarixda
birinchi yirik dunyo davlati deb hisoblangan. Bu davlat ko’p sonli viloyatlar,
shaharlar va xalqlarni birlashtirdi. Markaziy Osiyoda ahamoniylar ikki yuz yil
davomida hukmronlik qilganlar (miloddan avvalgi 330 yilgacha). Ahamoniylar
davri mixsimon yozuvlarida Markaziy Osiyo xalqlari va viloyatlari to’g’risida turli
xil ma’lumotlar bor. Bu yozuvlar miloddan avvalgi VI-IV asrlarga oid bo’lib,
Behistun va Naqshi Rustam qoyatoshlarida, Suza, Persepon va Hamadon
shaharlarida topib tekshirilgan. Shular jumlasidan eng muhimi Behistun yozuvlari
bo’lib, Doro I davrida Karmanshoh va Hamadon shahri o’rtasidagi yo’lda baland
qoyatoshlarda yozilgan (Midiya o’lkasi). Behistun yozuvlari qadimgi fors, elam va
11

akkad tillarida bitilgan. Doro I bunday xabar qiladi: «Axuramazda irodasi bilan
quyidagi davlatlarni qo’limga kiritib, ularning podshosi bo’ldim: Fors, Elam,
Bobil, Ossuriya , Arabiston, Misr, Midiya, Moniya, Lidiya, Armaniston,
Kappadokiya, Parfiya, Drang’iyona, Ar’yo, Xorazm, Baqtriya , So’g’diyona,
Gandaraxa, Saka, Sattagadiya, Araxoziya, Maka hammasi bo’lib 23ta davlat. Men
Bobilda bo’lganimda quyidagi davlatlar mendan ajralib chiqib ketganlar: Fors,
Elam, Midiya, Ossuriya, Misr, Parfiya, Marg’iyona, Sattagadiya, Saka». Shoh
Doro ayturki: «Marg’iyona nomli davlat mendan ajralib chiqib ketdi 7
.
Marg’iyonalik Frada ismli bir odam o’zini viloyatning hokimi deb e’lon qildi.
Keyin men, Baqtriya Satrapi, bo’ysunuvchi odamim fors dadarshishni chaqirib,
unga gapirdim: «menga bo’ysunmaganlarni, top-mor qilish kerak». Dadarshish
qo’shinlari bilan otlanib, marg’iyonaliklar bilan jang qildi. Axuramazda menga
yordam ko’rsatdi. Axumarazda irodasi bilan mening qo’shinlarim
qo’zg’olonchilarni butunlay mag’lubiyatga uchratdi. Bu jang asiyadiy oyning 23
kunida sodir bo’ldi. Shundan so’ng davlat mening qo’limga kirdi. Mana men
Baqtriyada nimalarni qildim». Podsho Doro xabar qiladi: «Bundan so’ng men
saklarga qarshi sak yurtiga bostirib kirdim, ularning o’zlari cho’qqi qalpoq kiyib
yuradilar. Men daryoga yetib keldim, daryoda kemalardan ko’prik qilib, saklarni
tor-mor qildim. Ularning sardori Skunxa ismli odamni tutib, mening huzurimga
keltirdilar. Men o’z xohishim bilan saklar yurtiga yangi boshliq tayin qildim.
Shundan so’ng mamlakat mening qo’l ostimga o’tdi» 8
. Shoh Doro ayturki: «Bu
saklar Axuramazdani qadrlaganlar, men Axuramazdani ulug’layman. Axuramazda
irodasi va xohishim bilan men ularni tinchitib qo’ydim». Hamadon yozuvlarida
Doro I bunday xabar qiladi: «Men Doro, ulug’ shoh, shahanshoh, davlatlar
podshosi, Vishtasp o’g’li, «Ahamoniy» Shoh Doro ayturki: «Mana huzurimda
bo’lgan podsholik, Sug’diyonaning narigi yog’idagi saklar yurtidan Efiopiyagacha,
Hindistondan Midiyagacha - bu podsholikni menga Axuramazda xudolar
o’rtasidagi ulug’ xudo, tortiq qilgan». Behistun yozuvlarida Doro birinchi bo’lib
Ahamoniylar davlatining g’arbiy viloyatlarini ko’rsatib bergan bo’lsa, naqshi
7
Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973
8
Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994
12

Rustam yozuvlarida mamlakatlar ro’yxati Midiya va Elamdan so’ng sharqiy
viloyatlardan boshlanadi: «Men Doro, ulug’ podsho, shahanshoh, ko’p qabilali
mamlakatlarning podshosi, keng sayxon yerlarning podshosi, Vishtasp o’g’li,
Ahamoniy, fors, forsning o’g’li, ariylar urug’idan kelib chiqqan ariy».
Shoh Doro ayturki: «Fors viloyatlardan tashqari quyidagi mamlakatlarni
men bo’ysundirganman, menga hiroj to’lovchi bo’lgan, mening so’zimni ijro
etgan, mening qonunimga asoslanib rivojlanayotgan Midiya, Elam, Parfiya, Ar’yo,
Baqtriya, So’g’diyona Xorazm... Saka Naumavarka, Saka Tigraxauda... dengizidan
narigi yerdagi saklar». Qadimgi yunon tarixshunoslari. Yunon-fors urushlari
boshlanishi bilan miloddan avvalgi VI-IV asrlar siyosiy voqealarida ishtirok etgan
Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi qadimgi yunon tarixshunoslarining asarlarida
yoritilgan. Bu borada Markaziy Osiyo xalqlari to’g’risida qisqa bo’lsa-da, juda
aniq ma’lumotlar beruvchi Gerodotning «tarix» kitobi qismlari, ayniqsa,
qimmatlidir. Qadimgi davrlardan boshlab bu kitob dunyoda eng mashhur tarixiy
asarlardan biri bo’lib hisoblangan. Uning muallifi Gerodot «tarixning otasi» deb
nom olgan. Gerodot miloddan avvalgi 484-yilda Kichik Osiyodagi Gelikarnas
shahrida tug’ilgan (miloddan avvalgi 431-425 yillar o’rtasida vafot etgan). U 10 yil
davomida ko’pgina joylarni bosib olgan. Gerodotni Old Osiyo, Bobil, Eron va
«dunyo chegaralarida» joylashgan xalqlar va davlatlar tarixi ham ancha
qiziqtirgan. Qadimgi yunonlarning fikrlariga ko’ra, Markaziy Osiyo va Hindiston
o’lkalari inson yashagan dunyoning sharqiy chegaralari bo’lgan Gerodot markaziy
Osiyoda hech qachon bo’lmagan va bu hudud haqida o’z eshitgan hikoyalari,
surishtirib bilganlari asosida yozgan gerodot «tarix» kitobini miloddan avvalgi
455-445 yillar, davomida yozgan. Bu muhim asarida Gerodot Baqtriya, Baqtra,
baqtriyaliklarni 13 marta, so’g’dlarni 2 marta, xorazmliklarni 3 marta, saklarni 11
marta, massagetlarni 19 marta tilga olib, ularning moddiy madaniyati, urf-odatlari,
turmush tarzi va diniy e’tiqodi, Markaziy Osiyodagi Aks daryosining suvlaridan
foydalanishi haqida va boshqa ayrim ma’lumotlaridan iborat. Gerodot markaziy
Osiyoda xalqlar joylashuvidagi nafaqat aniq, balki umumiy chegaralardan ham
13

bexabar bo’lgan. tarixchi massagetlarning xududiy joylashuvi haqida bunday
yozadi: «Ular Sharqda, quyosh chiqish yo’nalishida, Araks daryosining narigi
yog’ida joylashganlar Araks daryosi Matiyona tog’laridan boshlab oqadi».Gerodot
ma’lumotlarida berilgan «Baqtriya xalqi» tushunchasi ma’lum bir etnik birlikni
birlashtirgan bo’lishi mumkin. «Xalq» ma’nosining beruvchi «etnos» so’zi
Gerodot «tarix»ida juda ko’p uchraydi va faqat ikki joydagina bu so’z Baqtriyaga
nisbatan ishlatiladi. Ushbu kitobda keltirilgan quyidagi ma’lumotlar
G.A.Stranovskiy tomonidan rus tiliga tarjima qilingan va 1972 yilda chop etilgan
Gerodotning «tarix» asaridan olingan. Fors va o’zbek tilidagi manbalar. Narshaxiy
(899-959 yy.). Narshaxiy (to’liq ismi Abubakr Muhammad ibn Ja’far ibn Zakariy
ibn Hattob ibn Sharik) X asrda o’tgan buxorolik yirik tarixchilardan biri. Hayoti va
ilmiy faoliyatiga oid ma’lumot yo’q. Yuqorida zikr etib o’tilgan Samoniyning
ma’lumotlariga qaraganda, Narshaxiy asli Buxoroning Narshax (hozirgi Vobkent
yonida) qishlog’idan. Narshaxiy Buxoro va quyi Zarafshon vohasida joylashgan
shahar va qishloqlarning geografik holati, aholisining VII-X asrlaridagi ijtimoiy-
siyosiy hayotini aks ettirgan qimmatli tarixiy asar muallifidir. Asar «Tarixi
Buxoro» (Buxoro tarixi), «Tarixi Narshaxiy» (Narshaxiy tarixi), «Tahqiq ul-
viloyat» (Buxoro) viloyatini tahqiq etish) nomlari bilan mashhur bo’lib, 944 yilda
yozib tamomlangan. Nizomulmulk davlatini idora qilish masalalariga
bag’ishlangan «Siyosatnoma» (boshqa nomi «Siyar al muluk» - Podsholarning
turmushi) nomli asari bilan nom qoldirgan. Asar 1092 yilda yozib tamomlangan.
«Siyosatnoma» 51 bobdan iborat bo’lib, unda markaziy davlat apparatining
tuzilishi va uning moliyaviy hisob-kitob ishlari, qo’shinning tuzilishi, yuqori davlat
mansablari va ularga tayinlash tartibi, qabul marosimlari va ularni tayyorlash
hamda o’tkazish tartibi, mansabdor faoliyati ustidan nazorat qilish kabi
umumdavlat masalalari o’rtaga qo’yilgan. O’rta Osiyo tarixi haqida ham muhim va
qimmatli ma’lumotlar bor. Somoniylar zamonida turk g’ulomlarining davlatning
ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o’rni, Turkiston xonlari (Qoraxoniylar) saroyida
xizmat qiluvchi xodimlarning maishiy ahvoli, Somoniylar xizmatida bo’lgan
amirlarning unvonlari, Xorazmshoh Oltintoj (1017-1032 yy.) bilan Sulton
14

Mahmud Faznaviyning vaziri Ahmad ibn Xasan o’rtasidagi yozishmalar shular
jumlasidandir. Agarda bundan tashqari karmatlar, botiniylar harakati, Muqanna
qo’zg’oloni haqida ham ayrim diqqatga sazovor ma’lumotlar bor. Alovuddin
Otamalik Juvayning Mo’g’uliston, O’rta Osiyo hamda Eronning XII asrdagi
ijtimoiy-siyosiy tarixidan hikoya qiluvchi «tarixi jahonkushoy» nomli shoh asari
bilan shuhrat topdi. Asar 1260 yilda yozib tamomlangan.
«Tarixi jahonkushoy» 3 qismdan iborat: 1) Mug’ullar, ularning Chingizxon
davridagi istilochilik yurishlaridan to Guyukxon (1246-1249 yy.)
davrigacha, shuningdek , Jo’jixon, Chig’atoyxon va avlodlarning tarixi; 2)
Xorazmshohlar va Xurosonning mug’ul hukmdorlari davridagi tarixi; 3) Eronning
1556-1558 yillardagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, shuningdek, islomiylarning diniy
harbiy uyushmasi va islomiylar davlati tarixi, islomiylar tarixi Maymanduzdagi
kutubxonadan topilgan asarlar, xususan islomiylarning ko’zga ko’ringan
namoyondalaridan Xasan Sabbohning hayoti va faoliyati haqida hikoya qiluvchi
«Sogirguzashti saydno» nomli kitob asosida yozilgan 9
. Rashkduddam eronlik
mashhur ensiklopedist olim: tarixchi filolog, vrach va yirik davlat arbobi. To’liq
ismi: Rashiduddin Fazlulloh ibn Imoduddavla Abulhayr al Hamadoniy. Olimning
bizning zamonimizgacha to’la tarzda yetib kelgan birdan-bir asari ana shu «Jome’
ut-tavorix» bo’lib, u o’rta asr tarixshunosligining o’ziga xos original asari
hisoblanadi. «Jome’ ut-tavorix» o’rta asr sharq tarixchiligida yangi an’anani
boshlab bergan asar. Ma’lumki, Rashiduddindan avval o’tgan, shuningdek, undan
keyingi davrlarda yashab ijod etgan tarixchilarning ko’pchiligi umumiy tarix
deganda faqat musulmon mamlakatlarining tarixini tushunlar. Rashiduddin esa,
ulardan farqli o’laroq umumiy tarix deganda sharq mamlakatlari bilan bir qatorda
g’arb mamlakatlari, Xitoy hamda Hindiston tarixini jahon tarixining faqat bir
qismi, deb hisobladi. «Jome’ ut-tavorix» 1301-1311 yillar orasida Fozonxonning
topshirig’i bilan yozilgan. Asar uch qismdan iborat: 1) Mo’g’ullar va ular asos
solgan davlatlar (ulug’ yurt, ya’ni Mo’g’ulliston: Elxoniy davlati) hamda
9
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990
15

mo’g’ullar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar: Shimoliy Xitoy, O’rta Osiyo,
Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari xalqlarining mo’g’ul istilosigacha bo’lgan
qisqacha tarixi; 2) Sharq mamlakati xalqlarining mo’g’ul istilosiga bo’lgan
qisqacha tarixi: Arab xalifaligi va uning tarkibida tashkil topgan feodal davlatlar
(Faznaviylar imperiyasi, Saljuqiylar davlati, Xorazmshohlar davlati va boshqalar);
Xitoy, qadimgi yahudiylar, franklar Rim imperiyasi va Hindiston tarixi; 3) Yer
qurrasi hamda yetti iqlim mamlakatlarining geografik holati. Afsuski, asarning
so’nggi uchinchi qismi saqlanmagan. Qo’lyozma 1318 yilda Rashiduddinning
shaxsiy kutubxonasi talon-taroj qilingan vaqtda yo’qolgan bo’lishi mumkin.
Sharofuddin Ali Yazdiy tarixda «Zafarnoma» (boshqa nomlari: «Fatxnomayi
sohibqironiy», «Zafarnomayi Temuriy», «tarixi jahonkushoyi Temuriy») nomli
kapital asari bilan shuhrat topdi. «Zafarnoma» asosan Nizomuddin Shomiyning
yuqorida tilga olingan shu nomli asari asosida zo’r badiiy mahorat bilan yozilgan.
Lekin Sharofuddin Ali Yazdiy Nizomuddin Shomiy asarida bayon etilgan
voqealarning ba’zilariga yangi tarixiy fakt va dalillar bilan boyitdi. To’g’ri,
Sharofuddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma»sida Temurning shaxsi nihoyatda
ideallashtirilgan. Shunga qaramay, uning shaxsiyati va faoliyatidagi qarama-
qarshiliklar, ya’ni uning bir tomondan zolim fotih ekanligi , ikkinchidan esa
Movarounnahrda feodal tarqoqlikka barham berib, markazlashgan feodal davlatga
asos solganligi birmuncha haqqoniy va to’g’ri tasvirlangan. «Tavorix-i guzida,
nusratnoma» 1502-1505 yillar orasida yozilgan bo’lib, ikki mustaqil qismdan -
«Tavorih-i guzida» va Nusratnoma»dan iborat. Birinchi qismda O’g’uzxon va
qadimgi turklar Chingizxon hamda uning Mo’g’uliston, Dashti Qipchoq, O’rta
Osiyo va Eronda hukmronlik qilgan avlodi tarixi; ikkinchi qismda esa
Shayboniyxon tavalludidan (1451 y) to uning O’rta Osiyoni istilo qilishigacha
(1500-1505 yy) Dashti Qipchoq hamda O’rta Osiyoning ijtimoiy-siyosiy ahvoli
bayon qilingan. Asar ayniqsa, uning ikkinchi qismi («Nusratnoma») zo’r ilmiy
qimmatga ega. Unda Shayboniylar qo’shinining tuzilishi uning etnik tarkibi,
shuningdek ko’chmanchilarning Qorako’l, Xisor, Nog’onyon, O’rta-tepa hamda
16

Ho’jand viloyatlarida qilgan yovuzliklari haqida qimmatli ma’lumotlar bor.
Asarning yana bir qimmati shundaki, unda muhim tarixiy voqealarning sodir
bo’lgan vaqti aniq ko’rsatilgan.
Bundan tashqari, Shayboniy qo’shinlari tarixidan Farg’ona viloyatini bosib olinishi
faqat «Nusratnoma»da to’la va to’g’ri yoritilgan. Muhammad Solih
Shayboniyxonning hayoti va u olib bergan qonli urushlar haqida hikoya qiluvchi
she’riy asar yozib qoldirgan. U Shayboniyxon tug’ilganidan boshlab, to 1505 yillar
orasida Dashti Qipchoq, Movarounnahr ham ijtimoiy-siyosiy tarixidan bahs
yuritadi. Asarda Shayboniyxon qo’shinlarining yovuzliklari, mehnatkash xalqining
og’ir ahvoli, Qorako’l, Qarshi va Guzarda Shayboniylarga qarshi bo’lib o’tgan
qo’zg’olonlar haqida ham qimmatli ma’lumotlar bor. Asar boy geografik va
etnografik ma’lumotlarga ega. «Shayboniynoma» 1505 yildan keyin yozilgan. 10
Uning qo’lyozma nusxalari ham kam - hozirgacha faqat ikkita nusxasi ma’lum:
bulardan biri, Venada (Avstriya), ikkinchisi esa Leningrad Dorulfun kutubxonasida
saqlangan. Asar to’rt marta (1885, 1908, 1961, 1989 yy) nashr etilgan.
Abulg’ozixon tarix sahifasida feodal hukmdor sifatida emas, balki keng ma’lumotli
olim sifatida ajoyib asrlari tufayli qoldi. U «Shajara-yi turk va mug’ul» hamda
«Shajara-yi tarakima» nomli ikki yirik va muhim tarixiy asar yozib qoldirdi.
«Shajara-yi tarakima» turkman xalqi va Turkmanistonning o’rta asrlardagi tarixini
o’rganishda bosh manba rolini o’taydi. «Shajara-yi turk va mug’ul» esa
O’zbekistonning XV-XVII asrlardagi tarixini o’rganishda muhim o’rin tutadi.
«Shajara-yi tarokima» 1664 yilda yozilgan, lekin Abulg’ozixonning og’ir dardga
chalinib qolishi va tez orada vafot etganligi sababli tamomlanmay qolgan. Asar 9-
bobining davomi, ya’ni 1644-1663 yillar voqealari Anushaxonning topshirig’i
bilan Mahmud ibn Mulla Muhammad Urganjoy degan shaxs tomonidan yozilgan.
Asarning 1-6 boblari ham o’sha Mahmud ibn Muhammad Urganjiyning qalamiga
mansubdir. «Shajara-yi turk va mug’ul» qisqacha muqaddima va to’qqiz bobdan
iborat. Muqaddimada asosan asarning yozilish sabablari haqida gap boradi.
10
Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985
17

Birinchi bobda Odam Atodan to Mug’ulxongacha, 2-bobda Mug’ulxondan
Chingizxongacha, 3-bobda Chingizxonning tug’ilishidan to vafotigacha, 4-bobda
Ugaday qon va uning Mug’ulistonda hukmronlik qilgan avlodi, 5-bobda
Chig’atoyxon va uning Movarounnahrda podsholik qilgan vorislari, 6-bobda
Elxoniylar, 7-bobda Jo’jixon va uning Dashti Qipchoqda podsholik qilgan avlodi,
8-bobda Shayboniyxon va uning Movarounnahr, Qozog’iston, Sibir va Qrimda
hukmronlik qilgan farzandlari va nihoyat , 9-bobda. Shayboniyxonning 1511 yildan
Xorazmda podsholik qilgan avlodi hukmronligi yillarida yuqorida qayd etilgan
mamlakatlarda sodir bo’lgan ijtimoiy-siyosiy voqealar bayon etilgan.
Tarixshunoslik tarix fanlari tizimida o’ziga xos mustaqil o’ringa ega bo’lib,
uning o’zining manbalari va tadqiqot usullari mavjud. Tarixshunoslikning ob’ekti
tarixiy jarayonning o’zigina bo’lib qolmay, balki tarixiy tafakkur, uni o’rganish va
tarix haqidagi fan hisoblanadi. Masalan, Markaziy Osiyo hududidagi ilk o’rta
asrlar davri tarixi mintaqada mavjud davlatlar, arablar istilosi, islom dinining
yoyildashi, markazlashgan davlatlarning paydo bo’lishi va hokazolarni o’rganadi.
Ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo tarixshunosligi esa bu davr tarixi o’rta asrlarda,
yangi davrda va bizning kunlarda qanday tadqiq etilganligini o’rganadi.
Tarixshunoslik ijtimoiy-tarixiy tafakkur haqidagi fan bo’lib, u yoki bu davrning
g’oyalarini o’zida aks ettiradi. Ushbu fan manbashunoslik bilan juda yaqin aloqada
bo’lib, har bir davr manbalarining tuzilishi, ularga tanqidiy yondashuv va
foydalanish usullari, tarixiy tafakkur va bilimlarning darajasi hamda saviyasini
belgilaydi. Tarixshunoslikning rivojlanishida manbalar doirasining kengligi va
o’sha davrdagi tarixiy tadqiqot usuli asosiy omil hisoblanadi. Tarixiy tadqiqot
usullarining takomillashuvi (masalan, tanqidiy yondashuv, tarixiy taqqoslash va
boshqalar), yangi manbalarning (epigrafik, arxeologik, numizmatik) paydo bo’lishi
tarix fanining saviyasiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Mazkur fan tarmog’i
manbashunoslik, arxeologiya, etnografiya, numizmatika va lingvistika bilan
chambarchas bog’liq.
18

II BOB. YOZMA MANBALAR MANBALARNI HISOBGA OLISH
VA YOZMA MANBALAR MANBALARNING AXAMIYATI
2.1 Tarixiy o`lkashunoslikni o`rganishda Yozma manbalar
manbalarining ahamiyati
O'lka tarixini o`rganishda arxeologiya, etnografiya, yozma va moddiy
madaniyat yodgorliklari bilan bir katorda Yozma manbalar, ya`ni Yozma manbalar
xujjatlaridan foydalanishning axamiyati benixoya kattadir. Yozma manbalar
xujjatlarini kidirib topish, ular ustida ishlash va olingan ma`lumotlarni xayotga
tadbik qilish bu juda murakkab ishdir. Yozma manbalarda tashkilotlar,
muassasalar, korxonalar, kolxoz, sov-xozlar, ayrim shaxslarning ko`p yillik
faoliyatlari haqidaa ma`lumot va xujjatlar saqlanadi. Yozma manbalar. Yozma
manbalar o`z navbatida ikki guruhga bo`linadi:
1.Rasmiy hujjatlar.
Oliy va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan chiqqan hujjatlar-yorliqar,
farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-hisob daftrlari, rasmiy yozishmalar.
2.tarixiy, geo-kosmografiya, hamda biografik asarlar “Zafarnoma”, Yoqut
Hamaviy- “Mo``jam ul-buldon”, Abu Tohir xo`ja “Samariya”, Xudoyberdi ibn
Qo`shmuhammad “Dili g`aroyib”, Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkarat ush-
shuaro”, Bahouddin Hasan Nisoriy “Mazakkiri ahbob”, Mutribiy- “Xotiroti
mutribiy”…
O'lka materiallaridan va uning asosiy manbalardan biri bulgan Yozma
manbalar xujjatlaridan foydalanish metodikasi bilan shugullanish juda muhim
axamiyatga ega. O`zbekiston mustaqillikka erishgach, jamiyatimiz hayotining
barcha sohalarida teran yangilanishlar jarayoni boshlandi. Ushbu mas`uliyatli bir
davrda tarixni o`rganish, uni haqqoniy baholash tarixchilar oldiga katta
mas`uliyatli vaziflarni qo`yadi. Vazifa yangi o`quv qo`llanmalarni, ma`ruza
matnlarini va darsliklarini yaratishdan iborat. Tarix fani taraqqiyotini belgilovchi
19

omillar orasid Yozma manbalar materiallari, ayniqsa diqqatga sazovordir. Shuning
uchun tarixiy jarayonlarni yoritishda Yozma manbalar hujjatlarini qayta tadqiq va
tahlil etish masalasi ayniqsa muhimdir 11
.
Yozma manbalar so`zi bu lotincha “Yozma manbalarium” –tushunchasidan
olingan bo`lib, aslida-hukumat binosi-degan ma`noni anglatadi. Lekin “Yozma
manbalar” atamasining hozirgi qo`llanilishida “hujjatlar saqlanadigan maxsus
bino”-degan mazmunni anglash kerak. O`zbek davlatchiligi tarixida Yozma
manbalarlar yozuv bilan birga paydo bo`lgan. Qadimshunoslar ko`hna
Tuproqqal`aga tegishli III-IV asr boshlariga oid boshqa hujjatlar topilgan. 1930
yilda Pnjikent shahri yaqinidagi Mug` tog`laridagi arxeologik manzillardan
So`g`diyona davlatlriga tegishli Divashtich Yozma manbalari xarobalari topildi.
Qazishmalar natijasida VIII asrga oid saqsonga yaqin so`g`d tilida hjjatlar
saqlanganligi aniqlangan. IX-X asrlarga oid Somoniylar davlatining poytaxti
Buxoroda Abu Ali ibn Sino foydalangan yirik Yozma manbalar-kutubxona
bo`lgan. Keyingi davrlardagi davlatlarda, ayniqsa temuriylar davrida
mahkamalarda hujjatlarni saqlashga birmuncha e`tibor berildi. Biroq so`nggi
yillardagi xonliklar o`rtasidagi o`zaro urushlar natijasid ko`pgina Yozma manbalar
hujjatlar yo`q qilib yuborildi. Yozma manbalar kursi tarix fanining boshqa
yo`nalishlari o`lkashunoslik, manbashunoslik, tarixshunoslik, muzeyshunoslik va
shu kabi kurslari bilan ham chambarchas bog`liq. Talabalar tarix fanining ushbu
yo`nalishlari bilan tanishar ekan Yozma manbalar kursining nazariy asoslarini ham
to`laroq tushuna boshlaydi. Lekin talaba uchun Yozma manbalar kursining hozirgi
bosqichdagi nazariyasi va amaliyoti nihoyatda muhim bir kasbiy mavqeni
egallaydi. Bugungi taraqqiyotda har bir tashkilot o`z xizmati nuqtai-nazaridan
faoliyat ko`rsatar ekan hujjatlarni ijod qilib, yaratibgina qolmasdan, chetdan o`ziga
zarur bo`lgan axborotlarni hujjatlar vositasida qabul qilib ham oladi. Korxonami
yoki shaxsning mana shunday faoliyati natijasida to`planadigan yozma
ma`lumotlar-hujjatlar-fondi (jamg`armasi)ni tashkil etadi. Ko`pchilik korxonalarda
Yozma manbalar faoliyatini yuritish va Yozma manbalar ishini bajarish
11
Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970
20

amaliyotidan xabardor bo`lmoqlikni shart qilib qo`yadi. Universitet oliy ta`limini
oluvchi talabalar uchun “Yozma manbalar” kursi quyidagi 16 ta mavzudan iborat
qilib o`tiladi. Yozma manbalar ishi amaliyoti va tarixi kursini ikki bosqichga
ajratish mumkin. Dastlabki oltita mavzu O`zbekiston davlatchiligi tarixida Yozma
manbalar ishi tarixiga bag`ishlanadi, qolgan o`n mavzu Yozma manbalarning
asosiy qismi Yozma manbalar ishi nazariyasi va amaliyotini yoritishga xizmat
qildi.
Yozma manbalar kursining vazifasi qo`yidagilardan iborat bo`ladi:
hujjatlarning jamiyat hayotida tutgan mavqeini ochib berish; ishlab chiqarish yoki
boshqa tashkilotlrda yozma ma`lumotnomalar bilan bevosita bog`liq ish
yurituvchilarning hujjatlarni ilmiy soha uchun saqlash zarurligidagi mas`uliyat;
O`zbekistonda rxiv ishi haqida tasavvurga ega qilish; joriy Yozma manbalarlarning
davlat Yozma manbalarlarining faoliyatidagi muhim bosqich ekanligini ko`rsatish;
talabalarni hujjatlarning ilmiy qimmatini ekspertizadan o`tkazishning usullaridan
voqif etish; umuman Yozma manbalararus xizmati yoki o`zi uchun zarur bo`lganda
Yozma manbalar hujjatlaridan ilmiy-tadqiqot maqsadlari uchun foydalana olish.
Shunday qilib, Yozma manbalar ishining nazariy, metodik va tashkiliy tomonlarini
ilmiy asosda o`rganuvchi, uning tarixini to`liq ochib berishga qaratilgan fan-
Yozma manbalar deb ataladi. Yozma manbalar-bu Yozma manbalar hujjatlari
majmui, shuningdek Yozma manbalar muassasasi yoki korxona, muassasa va
tashkilotning Yozma manbalari hujjatlarini qabul qiluvchi, saqlovchi va ulardan
foydalanuvchi tarkibiy bo`linmasi tushuniladi. Yozma manbalar hujjatlari-qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan tegishli ekspertiza asosida Yozma manbalar
ahamiyatiga molik deb topilgan matnli, qo`lyozma va mashinada o`qiladigan
hujjatlar, ovozli yozuvlar, videoyozuvlar, kinolentalar, fotosuratlar, fotografiya
plenkalari, chizmalar, sxemalar, xaritalar, shuningdek turli moddiy ashyodagi
yozuvlarni tushunish kerak. O`zbekiston Respublikasining “Yozma manbalarlar
to`g`risida”gi Qonuni 1999 yil 15 aprelida qabul qilingan bo`lib, 21 ta moddadan
iboratdir. Ushbu qonun rxivlarni shakllantirish, saqlash va ulardan foydalanishda
21

yuzaga keladigan munosabatlarni hamda O`zbekiston Respublikasi Yozma
manbalar muassasalari faoliyatini tartibga soladi. Qonun O`zbekiston hududida
mavjud bo`lgan barcha Yozma manbalar hujjatlarini to`liq qamrab olishga,
O`zbekiston Respublikasi Milliy Yozma manbalar fondining yaxlitligini saqlab
qolishga va fuqarolar, jamiyat va davlatning ijtimoiy, madaniy, ilmiy va boshqa
ehtiyojlarini qondirish maqsadida Yozma manbalar hujjatlarini hisobga olish,
ekspertiza qilish ro`yxatdan o`tkazish, butlash hamda ulardan foydalanishning
yagona tartibini belgilashga qaratilgandir. Mustaqillik sharoitida Yozma manbalar
ishining istiqbolda ravnaqi masalasi muhim o`rin tutadi. Zero, moddiy saboqlari;
o`tmish tajribalarini Yozma manbalar materiallari asosida o`rganishning nafaqat
nazariy, balki dolzarb amaliy ahamiyati bor. 12
“Yozma manbalar” fanini o`qitishda
Toshkent Milliy universiteti tarix fakulteti olimlarining ya`ni o`quv dasturi tarix
fakulteti yozma manbalar, Yozma manbalar va muzey fondlarini o`rganish hamda
tadqiq etish, tarixnavislik markazi a`zolari tomonidan yozilgan, o`quv dasturidan
foydalanib tuzildi. Xuddi shuningdek, I.Alimov v.b. Yozma manbalar. O`quv
qo`llanma (Ibrohim Abdug`afforovich Alimov, Fatxulla Raimovich Ergashev,
Abdurashid Bo`taevich Bo`taev) Mas`ul muharrir: O.Toshmuhamedov. I., Sharq,
1997-80 bet)ni tayyorladilar. Ushbu qo`llanma dastlabki harakat bo`lib, und
keltirilgan Yozma manbalar ish nazariyasi ma`lumotlari bugungi kunda ancha
boyigan bo`lib, talabalardan yangi ma`lumotlarni to`laroq bilishni talab etadi. Shu
jihatdan Bosh Yozma manbalar boshqarmasi va Respublika atamashunoslik
qo`mitsi tomonidan nashrga tavsiya etilgan “Hujjatlar”. Yozma manbalar ishiga
doir ruscha-o`zbekcha qisqacha izohli lug`at.-T., Qonunlar Bosh tahririyati, 1993
yilda nashr etilgani yordam beradigan bo`ldi. Yuqoridagilardan tashqari Rudelson
K.I., Dolgix V.I. Teoriya i praktika Yozma manbalarnogo dela.-M., 1980; kabi
Rossiya Federatsiyasida nashrdan chiqarilgan darsliklar ham Yozma manbalar
fanini o`rganishda muhim ahamiyatga ega bo`ladi. 30 oktyabr 1999 yilda
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining “Yozma manbalarlar to`g`risida”gi
O`zbekiston Respublikasi qonunini amalga kiritish haqida” 1999 yil 15 apreldagi
12
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
22

769-1-son qarorini bajarish maqsadida quyidagi 4 ta Nizomni qabul qilishi Yozma
manbalar fanini o`rganishda yangilik bo`ldi:
1.O`zbekiston Respublikasi Milliy Yozma manbalari fondi to`g`risida
Nizom;
2.O`zbekiston Respublikasi Milliy Yozma manbalar fondi hujjatlarini davlat
ro`yxatidan o`tkazish tartibi;
3.O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Bosh Yozma
manbalar boshqarmasi;
4.O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari
korxonalar, muassasalar va tashkilotlardagi idoraviy Yozma manbalar to`g`risidagi
Namunaviy Nizom.
Hozirgi paytda Yozma manbalarning asosiy maqsadi bo`lajak tarixchilarni
Yozma manbalar muassasalari bilan ishlashga, Yozma manbalar hujjatlarini qidirib
topish metodikasi bilan tanishtirishga hamda ulardan ilmiy-tadqiqot yohud
targ`ibot-tashviqot va amaliyot ishlarida foydalanishga o`rgatishdan iborat.
Albatta, Yozma manbalar materiallariga eng ko`p murojaat qiluvchilar-
tarixnavislar, moziyshunoslardir. Mustaqillik davridagi tarixiy tadqiqotchilarning
aksariyati Yozma manbalar materiallariga asoslangani va yangicha, xolis tarixiy
taraqqiyot kontseptsiyasi zaminida yaratilayotgani tufayli bugun tariximizga
qiziqish tobora ortayotir. SHuningdek, Yozma manbalar hujjatlaridan
foydalanuvchilar sirasiga o`zi tadqiq etayotgan muammo tarixini o`rganmoqchi
bo`lgan muayyan soha tadqiqotchilari-iqtisodchilar, huquqshunoslar,
adabiyotshunos va san`atshunoslar, fan va texnika tarixi mutaxassislari, umuman,
tabiiy fanlar sohasi vakillari ham kiradi. Bu jabh tadqiqotchilari uchun Yozma
manbalar materiallari fan ufqlarini kengaytirish, uni yangi dalil-isbotlar bilan
boyitish, jamiyat hayoti, insoniyat tafakkuri taraqqiyoti jarayonining turfa xil
jihatlarini mutlaqo baholash bobida ma`lumotlar manbai bo`lib xizmat qiladi.
Xozirgi kunda O`zbekiston respublikasida juda ko`p Yozma manbalarlar mavjud
23

bulib, ularni shartli ravishda 2 guruxga bulish mumkin: muassa Yozma
manbalarlari va davlat Yozma manbalarlari. Respublikamiz xududida faoliyat
kursatayotgan markaziy va maxalliy boshqaruv organlari (vazirliklar, xokimiyatlar
va boshqalar) turli tashkilotlar, korxona va jamoat tashkilotlari haqidaa joriy
Yozma manbalarlar mavjud.bunday Yozma manbalarlar muassasa Yozma
manbalarlari deb ataladi. Muassasa Yozma manbalarlarida xujjatlar ma`lum
muddat saqlanadi. Shu boisdan bu Yozma manbalarlarda saqlanayotgan
xujjatlarning tarkibi uzgarib turadi. Belgilangan muddatdan sung muassasa Yozma
manbalarlaridagi xujjatlar davlat Yozma manbalarlari fondlariga topshiriladi 13
.
Muassasa Yozma manbalarlari-ning faoliyati, bu Yozma manbalarlarda
saqlanayotgan xujjatlarning davlat Yozma manbalarlariga topshirish tartibi
tegishli nizomlar asosida amalga oshiriladi. Muassasa Yozma manbalarlarida
xujjatlar turli muddatlar davomida saqlanadi. Xujjatlarning saqlanishi mazkur
muassasalr faoliyati bilan boglikdir. Davlat Yozma manbalarlari shaxobchalari
respublikaning ma`muriy tu-zilishi nizomida tashkil qilingan. Respublika davlat
Yozma manbalarlari tizismiga quyidagi Yozma manbalarlar kiradi.
1. Korakalpogiston respublikasi va viloyatlar davlat Yozma manbalarlari
xamda ularning joylardagi organlari.
2. Respublika markaziy davlat Yozma manbalarlari.
Xozirgi kunda korakalpagiston respublikasi Markaziy Davlat Yozma
manbalari, Andijon, Buxoro, Jizzax, Kashkadaryo, Navoiiy, Namangan,
Samarqand, Surxandaryo, Sirdaryo, Toshkent, Fargona, Xorazm viloyatlari Davlat
Yozma manbalarlari xamda toshknt shaxar davlat Yozma manbalari mavjud.
Joylarda ularning filiallari faoliyat kursatib kelmokda. Hozirgi paytda Yozma
manbalarning asosiy maqsadi bo`lajak tarixchilarni Yozma manbalar muassasalari
bilan ishlashga, Yozma manbalar hujjatlarini qidirib topish metodikasi bilan
tanishtirishga hamda ulardan ilmiy-tadqiqot yohud targ`ibot-tashviqot va amaliyot
ishlarida foydalanishga o`rgatishdan iborat. Albatta, Yozma manbalar
13
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
24

materiallariga eng ko`p murojaat qiluvchilar-tarixnavislar, moziyshunoslardir.
Mustaqillik davridagi tarixiy tadqiqotchilarning aksariyati Yozma manbalar
materiallariga asoslangani va yangicha, xolis tarixiy taraqqiyot kontseptsiyasi
zaminida yaratilayotgani tufayli bugun tariximizga qiziqish tobora ortayotir.
Fargona viloyat davlat Yozma manbalari fondlari, Fargona viloyati va Fargona
shaxar tarixini qisman bir vaktlar Fargona viloyat tarkibiga kirgan Adijon va
Namangan viloyatlari tarixini aks ettiradi. Margilon va Kukon shaxarlarida
Fargona viloyat davlat Yozma manbalarning organlari faoliyat kursatmokda.
Respublika markaziy davlat Yozma manbalarlari tizimiga quyidagi uchta Yozma
manbalar kiradi.
1. O`zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat Yozma manbalari.
2. O`zbekiston Respublikasi ilmiy texnikaviy va meditsina xujjatlari
markaziy davlat Yozma manbalari (1962 ymilda tashkil etilgan).
3. O`zbekiston Respublikasi kinofotofono xujjatlar markaziy davlat Yozma
manbalari (1943 yilda tashkil etilgan)
Toshkentdagi O`zbekiston Respublikasi MDA saqlanayotgan kimmat baxo
xujjatlarning soni va moxiyati jixatidan Urta Osiy respublikalari MDA ichida eng
yirigidir. Unda 19 asrning ikkinchi yarimidan boshlab to xozirgi kunimizgacha
bulgan juda ko`p sonli xujjatlar saqlanmokda. Yozma manbalarda Turkiston
general gubernatorligiga karashli xozirgi O`zbekiston, Turkmaniston, Kirgiziston,
Tojikiston va Kozogiston teretoriyasidagi viloyat-lar uezdlar, volostlar muassasa
va korxona xamda xamda tashki-lotlarning tarixiy faoliyatlariga doir barcha
xujjatlar manashu markaziy Yozma manbalarda mujassamlashtiladi. Bu xujjatlarda
Turkiston-da chor xukmmatining olib borgan mustamlakachilik siyosati, Urta
Osiyo xalqlarning sotsial iqtisodiy axvoli tarixi haqidaa ma`lu-motlar uchraydi.
Yozma manbalarda turkiston o`lkasidagi chor xukumatining ma`muriy tashkilotlari
faoliyatiga doir xujjatlar tulaligicha saqlanib turibdi. Akademik V. V. Bartolvning
aytishicha bosib olingan joylardagi xonliklarning kutubxonalari va Yozma
25

manbalar xujjatlarni saqlab qolish uchun xech qanday tadbirlar kurilmagan. Ular
Urta Osiyo xalqlarining madaniyat va tarixiy yodgorliklarini saqlab qolishga
yetarli axamiyat bnrmaganlar. XIX asrning boshlaridan oldingi Yozma manbalar
fondlari saqlanayotgan xujjatlar uchun tuzilayotgan kursatkich 8 bulimdan iborat.
1. Davlat ma`muriy boshqaruv organlari deb ataladi.
2. Uz-uzini boshqarish tashkilotlari va oliy martabali muassasalr deb
nomlangan, unda Toshkent shaxar dumasi, shaxar boshqarmasi shaxar umumiy
xujalik boshqarmasi, Samarqand va Yangi Margilon xujalik boshqarmasi va
toshkent meshchanlar oksoqollar, tashkilotlarga doir xujjatlar markaziy Yozma
manbalarning 718, 37, 472, 473, 277, 286, 79 fondlariga joylashgan.
3. Sud va prokuror fondlari deb ataladi. Bu bulim uz navbatida uch bobdan
ya`ni viloyat sudlari, okgrug sudlari va uezd sudlaridan iborat. Sud ijrosini janjalli
ishlar komissiyasi xalq sudlari kozilar natariuslar haqidaagi xujjatlar bulib, ular
127, 134, 353, 178, 122, 504, 592, 593, 129, 133, 128, 132, 318, 130, 131, 278,
350, 150, 50- fondlarida saqlanmokda.
4. -bulimXujalik iqtisodiy tashkilotlar, muassasalar va korxona-lar deb
ataladi. U yetti bobdan iboratdi.
5.-bulim «Ilmiy va madaniy muassasa va tashkilotlar» deb nomlangan.
6.-bulim «Jamoa tashkilotlari» deb nomlangan va bu bulimgi tegishli
xujjatlar 596, 27, 81, 268, 611, 34, 8, 595, 76, 490, 279-fondlarida saqlanmokda.
7-bulim «Diniy nazorat fondi» deb nomlangan va bu xakdagi ma`-lumotlar,
Yozma manbalarning 182, 85 fondlarida saqlanmokda.
8-bulimni «Kartotekalar va adabiyotlar» tashkil etadi
2.2 Yozma manbalar manbalarni hisobga olish, saqlash va ulardan
foydalanish to`g`risida umumiy ma`lumotlar

26

Markaziy Osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligi deganda, ushbu
mintaqada yashagan qadimgi xalqlarining eng qadimgi zamonlardan hozirgacha
bo’lgan tarixiga asosiy manba bo’lib xizmat qiluvchi tarixshunoslikka oid asarlar
tushuniladi. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institutining yarim
asrlik faoliyati davomida tarixshunoslik sohasi muhim rivojlanish bosqichiga
ko’tarildi. Bu esa O’zbekistonda tarix fani rivojida tarixshunoslikning muhim
o’ringa ekanligining yaqqol tasdig’idir. Aynan tarixshunoslik tarixni (tor ma’noda
emas, balki tarix fanining tarixini yoritish sifatida) chuqur va har tomonlama
o’rganish, ob’ektiv, tarixiy fikrning rivojlanish bosqichini uning muayyan
bosqichlarida bilish, turli oqimlarda tahliliy ravishda ko’rib chiqish, amalga
oshirilgan ishlarni sarhisob qilish, vazifalarni belgilash va keyingi tadqiqot
yo’nalishlarini asosli shaklda tarixchilarga tavsiya qilishga xizmat qiladi.
Shuningdek, tarixchilar tomonidan eng diqqatga sazovor tarixiy asarlar
mualliflarining hayoti, faoliyati va erishgan yutuqlarini aks ettiruvchi , jamoat
muhitini turli bosqichlarda qayta tiklash bo’yicha keyingi tadqiqotlar
yo’nalishlarini aniqlash, yosh olimlar ishini yengilashtirishda, ya’ni muayyan ilmiy
muammo ustida adabiyotlar bilan tanishishga imkon beradi 14
. Ma’lumki,
tarixshunoslik tadqiqotlari tahliliy fikr erkinligi, ta’qiqlangan mavzular va
nomlarning yo’qligi, chuqur bilimlar hamda adabiyot masalalarini tanqidiy idrok
etishda o’zining afzalliklari va kamchiliklari bilan tarixiy olimlarning turli
qarashlari, tushunchalarini hisobga olish, taqqoslash hamda aniqlab olish
qobiliyatlarini talab qiladi. Ular eng muhim va haqqoniy, asosga ega bo’lib,
o’rganilayotgan muammoning to’g’ri yoritilishiga xizmat qiladi. Tarix fan sifatida
qachon va qanday paydo bo’lgan? Ushbu savolga javob olish uchun antik, ya’ni
qadimgi manbalarga murojaat qilinadi. Yozuv vujudga kelgunga qadar epik asarlar
(“epos” – grekcha so’z bo’lib, “doston”, “rivoyat” va “afsona” ma’nolarini
anglatadi) tarixni o’rganish uchun yagona manba hisoblangan (masalan,
Gomerning “Iliada” va “Odisseya”, Markaziy Osiyo xalqlarining “Alpomish”,
“Manas” va “Go’ro’g’li” dostonlari bilan birga rus bahodirlari haqidagi Vladimir,
14
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997
27

Muromli Ilya, Dobrinya Nikitich, Alyosha Popovich kabi xalq eposlari yoki “Igor
polki jangnomasi”). Yozuv ixtiro qilinganidan so’ng tosh yoki binolardagi bitiklar
va yilnomalar eng qadimgi yozma tarix manbalari hisoblanadi. O’sha davrlardagi
voqealarning guvohlari yoki zamondoshlari yozib qoldirgan manbalar, keyinchalik
xattot va shoirlar tomonidan qayta-qayta ko’chirilgan yoki og’izdan-og’izga
ko’chib, bizgacha yetib kelgan asarlar qadimiy manba hisoblanadi. Chamasi, o’z
yozuviga ega bo’lgan barcha xalqlarda bitiklar va yilnomalar uchraydi. Masalan,
yunon olimi Gerodotning mashhur “Tarix” kitobi bizgacha yetib kelgan eng
qadimgi tarixiy manbadir. Gerodot Kichik Osiyo (hozirgi Turkiya hududi)
sohilidagi Galikarnas shahrida tug’ilgani uchun, unga Sharq ta’siri o’tganligi
tabiiydir. Hatto Sitseron zamondoshlari Gerodotni “tarixning otasi” deb ataganlar.
Aslida, Gerodotning ushbu asari oxiriga yetkazilmagan (miloddan avvalgi 470
yilgacha bo’lgan voqealar bilan tugallanadi) va uni hozirgi ma’noda ilmiy tadqiqot
deb bo’lmaydi. Shunga qaramay, mazkur kitob voqealar va dalillar ko’lami hamda
badiiy qimmati jihatidan o’zidan avvalgi safdoshlaridan anchagina baland turadi.
Masalan, Gerodot o’z asarida Kaspiy dengiziga chegaradosh bo’lgan hududlarda
yashagan xalqlarni tasvirlagan, shundan so’ng Kaspiyortida yastangan vohalar,
ularda yashagan masoxatlar (massagetlar) haqida ma’lumotlar beradi. Gerodot
birinchi bo’lib Kaspiy dengizi Kaspiy xalqlari nomidan olganligini ta’kidlaydi.
Muarrixning buyuk shaxs ekanligini uning quyidagi xolis fikrlaridan ham bilish
mumkin: “Men o’zim eshitgan narsalarni hikoya qilyapman, ammo ularning
hammasiga ishonishim shart emas. Mayli, bu xulosa mening yangi asarimga ham
taalluqli bo’lsin”. Miloddan avvalgi V–IV asrlarda yashagan yunon tarixchisi
Fukididning Pelopenes urushlari haqidagi asarlari dunyodagi birinchi ilmiy tarix
deb e’tirof etiladi. Ushbu asar o’z davri tarixiy voqealarining ishonchli va
haqqoniy tasvirlanganligi bilan ajralib turadi. Gerodotni kitobiga nisbatan
Fukididning asari olg’a tashlangan qadam edi. Ushbu kitobda hayot voqealariga
Olimp xudolarining aralashuvini ko’rmaymiz. Fukididning asarida tarixiy
tahlilning asosiy talablari – voqea guvohlarining fikrlarini taqqoslash va bevosita
o’sha voqea qatnashchilarining hikoyalaridan foydalanish kabi usullarni ko’rish
28

mumkin. To’g’ri, Fukidid ham asotirlar va miflardan foydalanadi va bunda asosiy
e’tiborni tarixiy taraqqiyot hamda iqtisodiy omillarning ta’siriga qaratadi. Tarixiy
dalillarni aniq bayon qilish va haqiqatni aniqlashga intilish Fukidid asarining
asosiy yutug’idir. Tarixiy voqealarni haqiqatga yaqin qilib ilmiy bayon etgan
muarrixlardan yana biri – miloddan avvalgi XI asrda yashagan Polibiydir. U
o’zining “Umumjahon tarixi” asarida miloddan avvalgi 220–146 yilllardagi
voqealarni ellinlar nuqtai nazaridan tasvirlaydi. Bu O’rta yer dengizi atrofidagi
barcha davlatlarning tarixini o’zaro bog’liqlikda tasvirlagan birinchi asardir.
Muarrixning xulosasiga ko’ra, har bir davlat tirik vujud (mavjudot) kabi tabiat
qonuniyatiga asosan o’sadi, rivojlanadi va inqirozga uchraydi. Polibiyda birinchi
marta “pragmatik tarix” degan ibora uchraydi. O’z asarining ikkinchi qismini
muarrix pragmatik usulda quradi: u voqealar nima sababdan, qanday maqsadda yuz
berganligini aniqlaydi, ya’ni muayyan voqealar kelib chiqish sabablarining
davomiyligi va oqibatlarini bayon qiladi 15
. Fukidid va Polibiyning asarlari antik
davr tarixshunosligining cho’qqisini tashkil etadi. Keyingi yunon muarrixlarining
deyarli barchasi ularning izidan bordilar. Tarix fani taraqqiyotining belgilovchi
omillar orasida Yozma manbalar materiallari, ayniqsa, diqqatga sazovordir.
Shuning uchun tarixiy jarayonlari yoritishda va o’lkashunoslikni o’rganishda
Yozma manbalar hujjatlarining o’rni juda muhim. Arxiy - lotincha «Yozma
manbalarus» - hukumat binosi so’zidan olingan. Lekin «Yozma manbalar»
atamasining hozirgi qo’llanish ma’nosi butunlay boshqacha. Yozma manbalar - bu
idoralar, korxonalar va tashkilotlar , shuningdek tarixiy shaxslar faoliyatiga oid
hujjatlar saqlanadigan muassasa.
Markaziy Osiyoda Yozma manbalar yozuv bilan bir vaqtda paydo bo’lgan.
Arxeologlar qadimgi Tuproqqal’a harobalaridan Xorazm shohlarga tegishli III-IV
asr boshlariga oid qadimgi hujjatlardan iborat Yozma manbalar qoldiqlarini
topishdi. 1930 yil boshlarida qadimgi Sug’diyona davlatining mug’ tog’lari
harobalaridan Divashtich Yozma manbalari topildi. Qazishmalar natijasida VIII
15
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
29

asrga oid 80dan ortiq qo’lyozma hujjatlari topildi. Bizga tarixdan ma’lumki,
Buxoroda IX-X asrlarda Abu Ali ibn Sino foydalangan Yozma manbalar
kutubxona bo’lgan. O’rta Osiyoda Yozma manbalarlar XI-XII asrlarda Xorazm
davlatida keyinchalik Oltin O’rdada, temuriylar ashtarxoniylar davrida ham
mavjud edi. O’zbekiston Respublikasi markaziy davlat Yozma manbalari
millatimiz, o’zbek xalqining hujjatli madaniy yodgorliklari saqlanadigan eng katta
boy Yozma manbalar xazinasidir. Bu yerda saqlanayotgan eng qadimgi hujjatlar
vaqfnomalar bo’lib, ular XIII-XX asrlarga oiddir. Kadimgi davlatlarning
xonliklarining XIX asrgacha bo’lgan hujjatlar manbalari baxtga qarshi bizgacha
saqlanmagan. O’zaro feodal urushlari vayrongarchiliklar natijasida yo’q bo’lib
ketgan. Qo’qon va Xiva xonlari Yozma manbalarlari, Buxoro amirligining
Qushbegi Yozma manbalari saqlanib qolgan. Ularda XIX asrga oid hujjatlarning
bir qismi saqlangan xolos. Markaziy Osiyoning chor Rossiyasi bosib olgandan
keyingi davr Yozma manbalarlari, ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr
hujjatlari to’la saqlangan. Qo’qon va Xiva xonliklari tarixi o’ziga xosdir. Chorizm
bu xonliklarni bosib olganidan keyin ushbu Yozma manbalar materiallari 1876 yil
Peterburgga - imperator kutubxonasi olib ketiladi. Bu hujjatlar 30-yilning
oxirigacha e’tiboran chetda qolib, umumiy ishda foydalanilmay keldi. Keyin bu
Yozma manbalarlar topilib ularning Qo’qon, Xiva Yozma manbalarlari ekanligi
aniqlandi. Shundan so’ng ulardan keng foydalanila boshlandi. Qo’qon xonlari
Yozma manbalari haqida tarixchi Troitskaya 1968 yilda «Katalog Yozma
manbalari Kokandskix xanov XIX veka» nomli ma’lumotnomasini e’lon qildi.
1982 yilda bu hujjatlar Leningraddan Toshkentdagi Markaziy davlat Yozma
manbalariga olib kelingan. Xiva xonlari Yozma manbalarini birinchi bo’lib 1939
yilda tarixchi olim P.P.Ivanov o’rganib chiqib, bu Yozma manbalar to’g’risida
xabar beradi. O’zbekiston Respublikasining Markaziy davlat Yozma manbalarida
Qo’qon, Xiva xonlari Yozma manbalarlari, Buxoro amirligining Qushbegi Yozma
manbalari, Turkiston general-gubernatorligi, uning barcha tashkilotlari Yozma
manbalarlari shuningdek, O’zbekistonning oktyabr to’ntarishidan keyingi davr.
Sovet davri tashkilotlarining Yozma manbalar materiallari saqlangan. Bu Yozma
30

manbalarda bir milliondan ortiq yig’ma nildlar bor. Bu O’rta Osiyodagi eng katta
boy Yozma manbalardir. Yozma manbalar hujjatlari yozma va og’zaki shaklda
bo’lishi mumkin. Og’zaki tarixiy hujjatlar har xil texnika vositalari bilan yozib
yoki tasvirlab olinadi. Hujjatlar maxsus joylari, ya’ni Yozma manbalarlarda
sohalarga ajratilgan xronologik sanalarga ajratilgan. Toshkent O’zbekiston
Respublikasi Markaziy davlat Yozma manbalari (O’zR. MDA) saqlanayotgan
qimmatbaho hujjatlarning soni va mohiyati jihatidan O’rta Osiyo respublikalari
markaziy davlat Yozma manbalarlari ichida eng kattasidir. Unda XIX asrning
ikkinchi yarmidan boshlab to hozirgi kunimizgacha bo’lgan juda ko’p sonli
hujjatlar saqlanmoqda. Turkiston general-gubernatorligiga qarashli. Hozirgi
O’zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston, Qirg’iziston va qisman Qozog’iston
respublikalari hududidagi viloyatlar, uyezdlar, volostlar, muassasa va korxona
hamda tashkilotlarning tarixiy faoliyatiga doir barcha hujjatlar mana shu markaziy
Yozma manbalarda mujassamlashtirilgan. Bu hujjatlardagi Turkiston chor
hukumatining olib borgan mustamlakamachilik siyosati, rus xalqi bilan O’rta
Osiyo shu jumladan o’zbek xalqining madaniy aloqalari, chor burjua apparati va
tashkilotlarning bekor qilinishi haqidagi xilma-xil va boy materiallar O’rta Osiyo
xalqlari tarixini har tomonlama chuqur o’rganishda bebaho durdona bo’lib xizmat
qiladi. O’rta Osiyo xonliklari, bekliklari, diniy boshqarmalari faoliyatiga doir
hujjatlar deyarli yo’q bo’lib ketgan. Ayrim mavjud materiallar esa o’lkani
Rossiyaning bosib olish jarayonidagi harbiy to’qnashuvlar davrida yo’q qilib
yuborilgan. 1917 yilgi oktyabr vohalariga qadar hujjatlar har bir idora va
tashkilotning o’zida saqlangan. Yozma manbalarlar tarqoq holda bo’lib hujjatlar
bir joyda yig’ilmagan, markazlashmagan edi. Oktyabr to’ntarishidan keyin
Turkiston RSFSR tarkibida avtonom respublika sifatida faoliyat ko’rsata boshladi.
Rossiya hukumati chiqargan qonunlar Turkiston uchun ham tegishli edi. Shuni
aytish kerakki, RSFSR hukumati 1918 1 iyunda «Yozma manbalar ishini qayta
qurish va markazlashtirish to’g’risida» dekret qabul qilindi. Bu dekretga asosan
barcha tarqoq Yozma manbalarlar markazlashdi. 1919 yil 15 noyabrda Turkiston
Respublikasi maorif xalq komissarligi qaroriga binoan Yozma manbalar ishlari
31

Markaziy Bosh boshqarmasi tuzildi va V.N.Kucherboyev boshqarma boshlig’i etib
tayinlandi. Davlat Yozma manbalar bo’limi 8ta seksiya va 4 bo’limdan iborat edi.
Bo’limlar quyidagilardan iborat bo’lgan.
1-bo’lim - ma’muriy-diplomatik (yuridik seksiyalarini birlashtiradi).
2-bo’lim - harbiy seksiya.
3-bo’lim - maorif va iqtisodiyot.
4-bo’lim - tarixiy-inqilobiy , sharq va matbuot seksiyalari.
Davlat Yozma manbalar jamg’armasiga faqat 1917 yildan oldingi
tashkilotlar Yozma manbalar hujjatlarigagina emas, balki sovet tashkilotlari
Yozma manbalar hujjatlari ham aytila boshladi. Tashkilotlarda hujjatlar 5 yil
saqlanishi va keyin Davlat Yozma manbalariga topshirishi belgilari. Bu qoida 1921
yil 30 sentyabrdan kuchga kiradi. Joylarda viloyat Yozma manbalar jamg’armalari
tashkil qilindi. Masalan, 1920 yil martda Farg’onada, 1920 yil iyunda -
Samarqandda, shu yil noyabrida - Yettisuvda, 1921 yil martda - Zakaspiyda ana
shunday Yozma manbalar jamg’armalari tashkil etildi. Ma’lumki 1924 yilda O’rta
Osiyo respublikalari (Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalari)da milliy davlati
chegaralanishi o’tkaziladi. Natijada RSFSR tarkibida O’zbekiston SSR va
Turkmaniston SSR. Tojikiston ASSR (UzSSR tarkibida), Qozog’iston ASSR va
Qirg’iziston avtonom viloyati tashkil qilindi. Buning natijasida O’zSSRning o’z
Yozma manbalar tashkilotlari vujudga keldi. Arxiy hujjatlari yangi tuzilgan
respublikalar o’rtasida quyidagi tartibda bo’linadigan bo’ldi. O’rta Osiyo va ittifoq
ahamiyatiga ega bo’lgan Yozma manbalar jamg’armalari O’rta Osiyo Markaziy
Yozma manbalarida - Toshkentda saqlanadigan bo’ldi. Har bir respublikalarga oid
Yozma manbalar jamg’armalari shu respublikalarga beriladigan bo’ldi. Turkiston
Respublikasining yagona davlat Yozma manbalari jamg’armasi shu tarzda
bo’lindi. 1924 yilda 28 dekabrda maxsus qaror bilan O’zSSR M.I.K. huzurida
Yozma manbalar ishlari markaziy boshqarmasi tashkil qilindi. O’zbekiston
32

hududida tashkil qilingan barcha Yozma manbalarlar, masalan, Farg’ona,
Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm va boshqa viloyatlarida vujudga kelgan
Yozma manbalar jamg’armalari O’zSSR Yozma manbalari ishlari markaziy
boshqarmasiga topshirildi. Shuningdek O’rta Osiyo ahamiyatiga ega bo’lgan
Yozma manbalar jamg’armalari ham O’rta Osiyo markaziy Yozma manbalari
tuzilmaganligi uchun O’zbekiston Yozma manbalar boshqarmasiga topshirlid.
Chunki bu O’rta Osiyo Yozma manbalar jamg’armalari Toshkentda vujudga
kelgan edi. Shunday qilib , O’zSSR Yozma manbalarida faqat respublika tarixiga
oid hujjatlargina emas, balki butun O’rta Osiyo tarixiga doir materiallar saqlana
boshladi. Viloyatlarda ham viloyat Yozma manbalar byurolari tashkil etildi. 1925
yilda Farg’ona, Samarqand, Toshkent, Zarafshon viloyat Yozma manbalar
byurolari, 1926 yilda esa Xorazm, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari Yozma
manbalar byurolari ochildi. Yozma manbalar hujjatlarini Markaziy Yozma
manbalarga yig’ish ishlari keyingi yillarda ham davom etdi. 1925-1929 yillarda
134 Yozma manbalar jamg’armasi qabul qilindi. 1929 yilda Markaziy Yozma
manbalarda 873ta Yozma manbalar jamg’armasi va 764 ming hujjat jamlangan edi.
Viloyatlar Yozma manbalarlarida 924 Yozma manbalar jamg’armasi va 994 ming
hujjat saqlanardi. Ta’kidlash kerakki, Yozma manbalar xodimlari kam bo’lganligi
uchun davlat Yozma manbalarlardagi hujjatlarning yarmidan ko’pi tartibga
solinmagan, bayon qilinmagan edi. Tabiiyki, bunday hollarda ulardan
foydalanishning ham imkoni bo’lmagan 16
. Shuning uchun davlat tashkilotlarining
o’z Yozma manbalarlarini tartibga solib, ro’yxat tuzib ularni davlat Yozma
manbalarlariga (Markaziy va viloyat Yozma manbalarlariga) topshirishi talabi
qo’yildi.. Hozirgi davrda O’zbekiston Respublika Vazirlar mahkamasi huzurida
Bosh Yozma manbalar boshqarmasi, Qoraqalpog’iston Vazirlar Kengashi huzurida
Yozma manbalar bo’limi, shuningdek viloyat hokimligi huzurlarida 11ta Yozma
manbalar bo’limi bor. Respublika ahamiyatiga 3ta markaziy davlat Yozma
manbalari, Qoraqalpog’iston Respublikasida MAD, 11ta viloyat Yozma manbalari
va ularning 40dan filliallari mavjud. Shunday qilib, Respublikada Yozma manbalar
16
Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988
33

tashkilotlarining tartibli tizimi amal qilinmoqda. Bu tizim ilmiy va tarixiy
ahamiyatga ega barcha hujjatlarni ehtiyoj qilib saqlash va ulardan foydalanishni
tashkil qilish imkoniyatiga ega.
2. Hujjatlar qimmatini ekspertiza qilish va davlat Yozma manbalarlariga hujjatlar
qabul qilish va hisobga olish.
Hujjatlar qimmatli ekspertiza qilishning umumiy qoidalari. Hujjatlarni ekspertiza
qilishdan maqsad ularni saqlash muddatini aniqlash va davlat Yozma manbalarida
saqlash uchun tanlab olishdir. Davlat Yozma manbalarlarida saqlash uchun ilmiy,
amaliy ahamiyatga ega bo’lgan va kelajakda tarixchilar tomonidan tarixiy asarlar
yozish uchun foydalanadigan hujjatlar tanlab olinadi. Xo’jalik idoralarning amaliy
kundalik ishi uchun vaqtincha, masalan, 1-15 yil kerak bo’ladigan hujjatlar
muddati bitganidan keyin yo’q qilinadi. Hujjatlar, ekspertizasi o’tkazilishning,
ya’ni hujjatlarni ilm va fan uchun kerak yoki kerak emas hujjatlarga ajratishning
qoidalari bor. Ular quyidagilardir:
1. Ekspertiza o’tkazishda hujjatlar mazmunining ahamiyati hisobga olinadi.
2. Yozma manbalar jamg’armasini tashkil qilgan idoraning ahamiyati ham
ekspertiza o’tkazishda muhimdir. Masalan, Madaniyat ishlari vazirligi yoki posta
bo’limi va ularning faoliyati natijasida vujudga keladigan hujjatlar ahamiyati, o’z-
o’zidan ma’lumki har xil emas.
3. Hujjatlarning paydo bo’lish vaqti, joyi va voqeaning ahamiyati. Masalan,
Buxoro, Xiva, Qo’qon xonliklari tarixiga oid xo’jalik hujjatlari va ularning
vujudga kelish vaqti, o’rta asrlarga oidligi hisobga olinib, Yozma manbalarda
saqlashga qoldiriladi. Keyingi davrda vujudga kelgan xuddi shunday hujjatlar ikki
darajali sifatini yo’q qilinadi.
4. Hujjatning qaysi mualifga tegishli ekanligi Buyuk shaxslarga tegishli
xususiyatlar, masalan, A.Temur, Ulug’bek, Navoiy yoki sovet davri
34

yozuvchilaridan Fitrat, A.Qodiriy va boshqalarga tegishli har qanday hujjatlarning
2 darajalari ham Yozma manbalar saqlash uchun ajratiladi.
5. Ma’lumotning takrorlanishi. Qaror buyuruq, hisobot, ko’rsatma va boshqa
hujjatlar bir necha idoralarda takrorlanadi. Bunday holda shu hujjat tayyorlangan
idora hujjati qoldirilib, boshqa idoralardagi xuddi shunday hujjat
takrorlanayotganligi uchun yo’q qilinishi mumkin. Qaror, buyruq va boshqa hujjat
bir Yozma manbalar jamg’armasida - ayol nusxa va bir necha ko’chirma holida
takrorlansa, asl nusxa tanlab olinadi, qolganlari yo’q qilinadi.
35

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
38

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2.Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3.Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992.
4.Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5.Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8.Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12.Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Yozma manbalar. - T1997.
13. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
14. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
15. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Yozma manbalar. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.Yozma manbalar.uz
39

O'lkashunoslikda yozma manbalarning ilmiy ahamiyati

Купить