O'lkashunoslikni o'rganishda paleontropologik ma'lumotlarning o'rni - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	18000UZS
Размер	134.8KB
Покупки	1
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

88 Продаж

O'lkashunoslikni o'rganishda paleontropologik ma'lumotlarning o'rni

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. O'LKASHUNOSLIK FANINING ASOSIY MANBALARI VA
TURLARI.................................................................................................................5
1.1 Fanning asosiy manbalari...............................................................................5
1.2 O`lkashunoslikning turlari ................................................................ ..............8
II BOB. PALEONTROPOLOGIYA VA O’LKASHUNOSLIKNI
O’RGANISHDA PALEONTROPOLOGIK MA’LU MOT LARNING
O’RNI..................................................................................................................... 14
2.1 Paleontropologiya ......................... .. .............................................................14
2.2 O’lkashunoslikni o’rganishda paleontropologik ma’lu mot larning o’rni...... 20
XULOSA ...............................................................................................................35
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................36
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Boshlang’ich sinf matematik darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan
foydalanib dars o’tilsa, o’qitish jarayoni takomillashadi. Kurs ishi dolzarbligi ana
shu bilan asoslanadi.
Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
3

metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Boshlang’ich sinflarda o
'lkashunoslikni o'rganishda paleontropologik ma'lumotlarning o'rni ni
o’rgatishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish pedagogik asoslarini ishlab
chiqish.
Kurs ishi obyekti: O'lkashunoslikni o'rganishda paleontropologik
ma'lumotlarning o'rni
Kurs ishi predmeti: O'lkashunoslikni o'rganishda paleontropologik
ma'lumotlarning o'rni
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. O'LKASHUNOSLIK FANINING ASOSIY MANBALARI VA
TURLARI
1.1 Fanning asosiy manbalari
O`lkashunoslik besh asosiy manbaga: arxeologiya, etnografiya, toponimika
va arxiv hujjatlari xamda muzey materiallariga tayanib ish tutadi. Qishloq, rayon,
shahar yoki viloyat hududining tarixini o`rganishda shu manbalardan birontasi ham
diqqat-e`tibordan chetda qolmasligi lozim, busiz o`lka tarixini mukammal o`rganib
bo`lmaydi. O`sha besh manbadan biri bo`lgan arxeologiya to`g`risida gap
borganda, avvalo maktab tarixi kursining qaysi qismida, qaysi sinfda va qanday
qilib, qachon arxeologiyaga oid materiallardan foydalanish mumkin degan savolga
javob berish kerak bo`ladi. CHunonchi, V sinf tarixi kursida O`zbekiston
xalqlarining eng qadimgi ibtidoiy jamoa davri: odamlar to`da holda yashagan davr,
ona urug`i (patriarxat) davri, ona urug`ining rivojlanishi, kaltaminorliklar chaylasi,
ota urug`i (patriarxat) davri, temirning tarqalishi, sug`orishning kelib chiqishi
davridan 21 boshlab, quldorlik jamiyati, feodalizm davri, nihoyat XVIII asrning
ikkinchi yarmida feodalizmning emirilishi va kapitalistik munosabatlarning
rivojlanishigacha bo`lgan juda katta tarixiy davr o`z ifodasini topgan. Demak, bu
kursda ayrim mavhum tarixiy tushunchalar haqida o`quvchilar ma`lum tasavvur
hosil qilishida, tarixiy faktlarni ishonarli qilib tushuntirishda arxeologiyaga oid
materiallardan o`rinli foydalanish juda muhimdir. «Arxeologiya» so`zi lotin tilidan
olingan bo`lib, «arxayos» — qadimgi, «logos» — fan, ya`ni qadimgi davrni
o`rganuvchi fan degan ma`noni bildiradi. Arxeologiya — o`lkashunoslik va tarix
fanlarining asosiy manbalaridan biridir. Dunyo xalqlarining bir necha yuz ming
yillardan beri davom etib kelayotgan tarixi bor. Lekin shu uzoq tarixiy
taraqqiyotning eng keyingi 5 — 6 minginchi yillaridan boshlabgina yozma asarlar
bo`lib, undan avval xalqlarda yozuv va yozma tarix bo`lmagan. YOzuv paydo
bo`lgandan keyin xam ko`pgina voqealar yozilmay qolgan, podsholarning
buyruqlari, ruhoniylarning diniy ta`limotlari, xazinalarning hisob-kitoblari hamda
turli urushlar haqidagi yozma asarlar esa o`z zamonasining ishlab chiqarish usullari
5

va vositalarini, xalqning maishatini etarlicha aks ettirmagan. Demak, qadimgi
shahar va qishloqlar qazib ko`rilganda, u erlardan qadimgi xalqlarning uy-joy
qoldiqlari, uy-ro`zg`or asboblari, zeb-ziynat buyumlari, e`tiqod yodgorliklari
topiladi; bu narsalar esa yozma tarixdagi ma`lumotlarga qaraganda o`sha davr
turmu-shini har taraflama va aniqrok, yoritib berishga yaraydi. YOzma tarix paydo
bo`lgungacha o`tgan bir necha yuz ming yillik davr tarixini hamda yozma tarix
chiqqandan keyingi davr hayotini to`la o`rganish zaruriyati o`sha davr xalqlaridan
qolgan buyumlarni tekshirib ko`rishni taqozo etadi. Bunday yodgorlik buyumlarini
tekshiruvchi fan arxeologiyadir, Arxeologiya ibtidoiy odamlar yashagan
makonlarni, sinfiy davrdan qolgan shahar, qishloq va mozorlarni qazib ko`rib,
tarixni aniqlaydi. Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa
yozuvlar paydo bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida
topilgan buyumlar to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda
keng yoritib boriladi. Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida
arxeologiya buyumlariga ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar
o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga
karamasdan, dunyoda katta e`tibor qozongan va hammani qiziqtirgan fandir.
Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan
belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda
ishlab chiqarish munosabatlarining turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi
fanda e`tirof etilgach, tarixni ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash
masalasi kun tartibiga qo`yildi. Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi
davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1. Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3.
Feodalizm davri. 4. Kapitalizm davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik
jamiya-ti tarixi bir million yilga yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i
ming yillaridangina sinfiy jamiyat, ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib,
unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar
o`tgan davrni o`z ichiga oladi. O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar,
birinchidan, tarixni ishlab chiqarish usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi.
O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha
6

bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston
tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo
bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib, so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha
O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Tarixni
davrlashtirish masalasining qo`yilishi tarixchilar va arxeologlarni ishga solib
yubordi. Birinchi besh yillik oxiridayoq sobiq SSJI tarixini, shu jumladan,
O`zbekiston tarixini davrlashtirish masalasi yuzasidan yozma manbalarni
o`rganishga kirishish bilan birga, arxeologiya yodgorliklarini qazib topishga ham
jiddiy e`tibor berila boshlandi. Bu ishning boshida Moskva, Sankt-Peterburg va
O`zbekiston arxeologlari: A. YU. YAkubovskiy, G. V. Grigor’ev, S. P. Tolstov,
M. E. Masson, V. A. SHishkin, YA. g`. G`ulomov va boshqalar 23 turdilar.
Birinchi ish O`zbekistonning alohida rayonlarida arxeologiyaga oid qidirish
o`tkazishdan boshlandi. Masalan, 1925-1930 yillarda Samarqandda V. L. Vyatkin,
1926—1928 yillarda Termizda B. P. Denike, 1929—1930 yillarda A. A.
Potapovlar Farg`ona vodiysida hamda 1932 — 1933 yillarda Namangan
viloyatining o`chqo`rg`on rayoni Norin daryosi bo`yida elektrostantsiya qurish
tayyorgarligi munosabati bilan Sankt-Peterburg arxeologlaridan B. A. Latinin
Farg`ona vodiysining shimoli-sharqiy rayonlarida; 1934 yili Sankt-Peterburg
arxeolog G. V. Grigor’ev YAngiyo`l rayonida; o`sha yili professor A. YU.
YAkubovskiy boshliq Sankt-Peterburg va O`zbekiston arxeologlari Buxoro
viloyatining sharqiy qismida, yana o`sha yili arxeolog M. E. Masson boshliq
arxeologlar Ohangaron vodiysida jiddiy arxeologik qidiruv ishlarini o`tkazdilar.
1936 — 37 yillarda bu ish kengayib, qadimgi Termiz shahrini qazish yuzasidan
ilmiy ishlar kuchaytirilishi bilan birga prof. S. P. Tolstov boshchiligida Xorazmda,
V. A. SHishkin boshchiligida Buxoro viloyatining g`arbiy qismida yangidan
tekshirishlar boshlandi. Bu ilmiy safarlar katta miqyosda uyushtirilib, bularning
hammasida Moskva, Sankt-Peterburg va O`zbekiston arxeologlari hamkorlik
qildilar. Bu ilmiy safarlar 1939 — 1940 yillarda O`zbekistonda sug`orish soxasida
xalq qurilishlari boshlanishi munosabati bilan arxeologiya kuzatishlari o`tkazdi, bu
borada Farg`ona vodiysida katta natijalarga erishildi.
7

1.2 O`lkashunoslikning turlari
O`lkashunoslik uch turga bo`linadi: 1) ilmiy, ya`ni davlat o`lkashunosligi; 2)
jamoat o`lkashunosligi; 3) maktab o`lkashunosligi. O`lkashunoslikning har uchala
turi o`zaro bir-biriga aloqador bo`lib, biri ikkinchisini to`ldiradi. Davlat
o`lkashunosligi bilan respublika tarixiy va madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish
hamda ulardan foydalanish qo`mitasi, muzeylar, respublika Fanlar akademiyasi
qoshidagi tarih arxeologiya ilmiy-tadqiqot institutlari shug`ullanadi. Jamoag
o`lkashunosligi qishloq, ovul, qo`rg`on, tuman, shahar, viloyat hududidagi tarixiy
obidalarni saqlash va asrash ishlariga boshchilik qilish bilan birga joylarda
istiqomat qilib turgan xalqlarning kelib chiqishlari (etnogenezi), urf-odatlarini
o`rganadi hamda ilg`or mehnatkashlar, Mehnat qahramonlari xotirasini
abadiylashtirish uchun haykallar, mangu olovlar, hurmat taxtalari tashkil qiladi.
Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil ravishda tanga pullarni
o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni o`rganuvchilar sfragistlar,
tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh, metall, sopol va
yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski asbob-uskunalar
va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham uyushadi. Maktab
o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani o`qituvchilarining
bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab o`lkashunosligining a`zolari V-X
(XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka
materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda to`playdilar. To`plangan arxeologik,
etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari maktab o`lkashunoslik va tarix
muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush,
ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi.
O`qitish jarayonida o`lka materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z
o`lkasi tarixini bilib olishga, chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan
qiziqishini orttiradi va kelgusi hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi. Maktab
o`lkashunosligi fanlar o`rtasidagi aloqani mustahkamlaydi hamda o`qituvchi
zimmasiga katta mas`uliyat yuklaydi. U dastur asosida, o`z a`zolarining bilim
8

darajasi hamda ijodiy qobiliyatlarini hisobga olgan holda (iloji boricha
mutaxassislarning maslahatlari va ko`rsatmalari asosida) tadqiqot o`tkazish
ishining rejasi va ish hajmi hamda uslubini ishlab chiqadi. O`lkashunoslikning
butun muvaffaqiyati shu ishga raxbarlik qilayotgan o`qituvchining bilimiga va
tashkil qila olishiga bog`liq. Agar o`qituvchi o`z o`lkasini yaxshi bilsa, bu haqdagi
og`zaki va yozma manbalarni muntazam o`rganish bilan birga o`quvchilarning ota-
onalari, keksalar, o`lkashunoslik tashkilotining xodimlari bilan suhbatlar olib
borib, pedagogik mahoratini ishga solsa, o`quvchilarning faolligi ortib boradi,
o`tilgan materiallarni to`liq o`zlashtirish bilan birga uni hayotga xam tatbiq qila
boshlaydi. Natijada o`quvchilarning puxta bilim olish bilan birga o`z o`lkasiga
bo`lgan mehr-muhabbati ortadi va tarixiy tasavvuri hamda tarixiy tushunchasi
shakllanib boradi.
Maktab o`lkashunosligi ikkiga bo`linib, o`quv jarayonida (o`quv dasturi
asosida) va dasturdan tashqari (maktabning tarbiyaviy ishlar rejasiga asoslangan
holda) amalga oshiriladi. O`quv jarayonida (sinfda) olib boriladigan o`lkashunoslik
ishlari ham ikki maqsadni ko`zlaydi. Biri – o`z o`lkasining o`tmishini arxeologik,
etngorafik, toponomik, qo`lyozma asarlar va arxiv xujjatlari asosida o`rganish va
o`lkashunoslik materiallarini bir tizimga solish; ikkinchisi — to`plangan
o`lkashunoslik materiallaridan tarix hamda inson va jamiyat darslarida
foydalanish. Sinfda olib boriladigan o`lkashunoslik ishlariga barcha
o`quvchilariing ishtirok etishi majburiydir. Maktabdan tashqari olib boriladigan
o`lkashunoslik ishlari, ya`ni sayohatlar, arxeologik ilmiy safarlarda O`zbekiston
Fanlar akademiyasi tarix hamda arxeologiya institutining tavsiyasi bilangina shu
ishga layoqatli o`quvchilar ixtiyoriy ravishda ishtirok etadilar 2
. Maktab
o`lkashunosligi tarix hamda inson va jamiyat fanlaridan olgan bilimlarni
oydinlashtiradi, kengaytiradi hamda har xil fanlarning o`zaro aloqasini ta`minlaydi.
Maktab o`lkashunosligi tarixiy obidalarni saqlash va himoya qilish, qadimiy
manzilgohlarni topishda ham katta rol’ o`ynaydi. U jamoa bo`lib yashash, ishlash
2
Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma). – T., 2007.
9

va ijod qilishga o`rgatadi. O`quvchilarda sinchkovlik, tirishqoqlik, tevarak-atrofga
havas bilan boqish, tadqiqotga qiziqish, Vatanni sevish va uni ardoqlash hislari
shakllanib boradi. Darhaqiqat, maktab o`lkashunosligi o`quvchilarda o`z Vataniga
mehr uyg`otish bilan birga, ularni estetik ruhda tarbiyalashga xdm munosib hissa
qo`shadi. Vatanga bo`lgan mehr tuyg`usi o`z o`lkasini o`rganishdan boshlanadi.
Maktab o`lkashunosligida ana shunday tuyg`u shakllanadi. 2. Tarixiy
o`lkashunoslikning rivojlanishi. 1917 yilga qadar o`lkani o`rganish masalasi. Rus
olimi M. V. Lomonosov o`z o`lkasini mukammal o`rganish maqsadida 1761 yili
30 savoldan iborat javob varaqasi tuzib, aholi o`rtasida tarqatgan edi. Ayni vaqtda
bu bilan o`lkashunoslik faniga asos solingandi. O`lkani o`nganish masalasi O`rta
Osiyo, shu jumladan O`zbekiston hududida Rossiyadan anchagina keyinroq, ya`mi
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Rus olimlari O`rta Osiyoning chorizm
tarafidan bosib olishidan ancha ilgari bu o`lkani o`rganish bo`yicha bir qancha
ishlar qilgan edilar. Biroq, XIX asrning birinchi yarmidagi o`lkani o`rganish, ya`ni
mahalliy tarixchilik ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotdagi biqiqliqka
mos bo`lib, feodal tuzum manfaatlari uchun xizmat qilar edi. Tarix fanidan feodal
sinfining manfaatlari, xonlar va ular sulola-sining taxtga egaligi va «odilligi»ni
mafkuraviy jihatdan asoslash uchun foydalanib kelindi. Saroy tarixchilari
o`zlarining asosiy e`tiborlarini siyosiy voqeliklarni xonlarning faoliyati va o`z
raqiblari ustidan qozongan g`alabalarini ko`klarga ko`tarib maq-tash, saroydagi
an`analarni tasvirlashga qaratdilar. CHunki zamon o`zi shunaqa edi. Natijada bu
davr tarixchiligining mavzui jahon tarixchiligi mavzusidan bir qadar ajralib qoldi.
X—XV asrlardagi mahalliy tarixchilar Muhammad Narshaxiy, Tabariy,
Rashididdin, Nizomiddin Jomiy, Abulg`ozixon va boshqalarning asarlari o`zining
mazmundorligi, faktik materialga boyligi bilan bu davrda yozilgan tarixiy
asarlardan sezilarli darajada ajralib turadi. SHarqshunos A. A. Romaskevich
Rashididdinning «Jome ut-tavorix» nomli asari ustida so`z yuritar ekan, haqli
ravishda bu asar o`zining mazmuni va hajmi jihatidan muhimligini ko`rsatib, biz
bu asardan keyin eron tarixchiligida voqealarni bu xilda bayon qilish uchun
bo`lgan intilishni ko`rmaymiz, deb yozgan edi. Bu O`rta Osiyo tarixchiligiga ham
10

xos narsa edi. SHunday qilib, XIX asrning birinchi yarmida tarix fani ham, boshqa
fanlar singari, hukmron sinfning manfaati uchun xizmat qildi. X1X asrning 30-
yillarida Buxoro saroy tarixchisi Muhammad YOqub yozgan «Gulshan ul-muluk»
nomli asar o`sha davr tarixiy manbalaridan biri hisoblanadi. Bu asar fors-tojik
tilida yozilgan bo`lib, unda qadimgi zamonlardan to XIX asrning 30- yillarigacha
bo`lgan. 3
Buxoro amirligidagi siyosiy voqealar bayoni beriladi. Asarda saroy
voqeliklari, xukmron sinflar tarixi, o`zaro urushlar, unda erishilgan g`alabalar,
xonlikning keyingi sulolasining genealogiyasi (nasabnomasi) ifodalanib,
jamiyatning rivojlanishida asosiy kuch bo`lgan xalq ommasining ahvoli, uning
tilak-orzulari, xalq harakatlari va bu harakatning tub mohiyatini yoritishga bo`lgan
intilishni deyarli ko`rmaymiz. YAna o`sha davrda fors-tojik tilida yozilgan
ikkinchi manba Buxoro saroy tarixchisi Muhammad Mir Olim ning «Tarixi amir
Nasrullo» nomli asaridir. Bu asar Buxoro amiri Nasrulloning (1826—1860)
topshirig`i bilan yozilgan. Asar XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro amirligida
yuz bergan siyosiy voqealarni, ichki va tashqi voqeliklarni tasvirlash bilan
boshlanib, amir Nasrulloning hokimiyatga kelishi, uning dastlabki yillardagi
davlatni boshqarishda tutgan siyosati bilan tugallanadi. Asarda Buxoro
amirligidagi 1821 — 1825 yillarda bo`lib o`tgan xitoy-qipchoqlar qo`zg`oloni va
uning bostirilishi haqida so`zlanadi. Ammo asarda qo`zg`olontshg asosiy sabablari
va mohiyati ochib berilmagan, bu tabiiy hol bo`lib, saroy tarixchisidan buni kutish
mumkin emas edi.
Yana shu yo`nalishda yozilgan tarixiy manbalardan biri mulla Ibodulla va
mulla Muhammad SHariflar tomonidan fors-tojik tilida yaratilgan «Tarixi amir
Haydar» nomli asardir. Asarda ashtarxoniylar bilan mang`itlar sulolasi tarixi, amir
Haydarning otasi amir SHoh murodning tug`ilishidan boshlab, to amir Haydar-
ning o`limi (1826) gacha Buxoro amirligida bo`lib o`tgan siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy voqealarga to`xtalib o`tilgan. SHu bilan birga, asarda 1820 yilda A. F.
Negri boshliq Rossiyadan Buxoroga yuborilgan elchilik tashrifi to`g`risida xam
ma`lumotlar berilgan'. Muhdmmad SHarifning xuddi o`sha davrni aks ettiruvchi
3
Ochildiev F.B. Tarixiy o'lkashunoslik. O'quv-qo'llanma. T.: “Universitet” 2020
11

«Toj ut-tavorix»—(«Tarixlar toji») nomli asarida mang`itlar nasabnomasi, turkiy
va Mo`g`ul qabilalari, CHingizxon, uning avlod-ajdodlari, shayboniylar,
ashtarxoniylar sulolasining tarixi beriladi. Umuman, asar ashtarxoniylar, ayniqsa
mang`itlar sulolasi vaqtida Buxoro amirligidagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
voqeliklarni o`rganishda muhim rol’ o`ynaydi. XIX asrning 40-yillarida yozilgan
yirik tarixiy manbalardan biri Muhammad Hakimxon to`raning «Mun taxab VI•
takorix» nomli asaridir. Asarda XVIII asrn ing 70 millaridan to Qo`qon xoni
Umarxonning vafoti (1822), undan so`ng taxtga o`tirgan Madalixongacha bo`lgan
davrdagi Qo`qon xonligi tarixiga doir siyosiy voqealar tasvirlagan. Hakimxon
to`ra xon bilan birga yurib, XIX asrning birinchi choragidagi voqealarga
aralashadi. U saroydagi fisq-fujur, viloyaxlardagi siyosiy tortishuvlar, xonlikning
tashqi va ichki siyosatini, Buxoro amirligidagi siyosiy hodisalarni o`z ko`zi bilan
ko`rib, ularni o`z asarida aks ettirgan. Ashtarxoniylardan so`ng taxtga o`tirgan
o`zbeklarning ming sulolasi haqida, Umarxonning hukmronlik qilgan (1810—
1822) vaqtdagi siyosiy voqealar aniq va izchillik bilan ifodalangan. Asarning
qimmati shundaki, Rossiyaning O`rta Osiyoga nisbatan tutgan siyosati va o`sha
vaqtdan O`rta Osiyoliklarning Rossiyaga bergan bahosini aniqlashda u muhim
o`rin tutadi, chunki muallif Rossiyada bo`lib, u erdagi hayot bilan bevosita
tanishgan, Rossiya bilan bog`lanish masalasida ilg`or fikrlarni bayon qilgan.
Muallif o`z asarida 1821 — 1825 yillarda Buxoroda bo`lib o`tgan xitoy-qipchoqlar
qo`zg`olonida qatnashganlarni «xoin kishilar» deb qoralaydi. Bu esa muallif tutgan
yo`lni yaqqol ko`rsatib turibdi. Qo`qon xonligi tarixiga oid manbalardan biri mulla
Avaz Muhammadning fors-tojik tilida yozilgan «Tarix jahonnumai» asari bo`lib,
o`z ko`zi bilan ko`rganlarining bayoni xamda tarixiy manbalar asosida yozilgan
ikki kitob va geografik qo`shimchadan iborat. Asarning birinchi qismida insonning
paydo bo`lishidan boshlab, to XVI asrgacha bo`lgan hukmdorlar tarixi berilgan.
Asarning ikkinchi qismida Qo`qon xoni Olimxon (1798-1810) va Umarxon (1810-
1822) hukmronligi davri siyosati to`liq berilgan. Asarda Buxoro amirining xitoy-
qipchoqlar va qoraqalpoq xalqlariga nisbatan tutgan siyosati, Qo`qon xonligi bilan
Buxoro amirligi o`rtasidagi munosabatlar, rus askarlari tomonidan Samarqand va
12

Kattaqo`rg`on erlarining bosib olinishi, yo`l va imoratlar qurilishi, ayrim
voqealarning sanalari va h. k. lar berilgan. SHu bilan birga, asarda 1842 yili
Qo`qonda ko`tarilgan xo`ja qalandar' boshchiligidagi qo`zg`olon, 1847 yilda
Toshkent hokimiga qarshi ko`tarilgan harakat kabi muhim voqealar xaqida ham
so`z boradi. Asarda keltirilgan bu dalillar tarixni o`rganish uchun muhimdir. Biroq
bu xildagi asarlar o`sha davr hukmron feodal sinf mafkurasi ruhida yozilgan bo`lib,
unga tanqidiy ko`z bilan qarash talab qilinadi. Qo`qon xonligi tarixchiligida Mulla
Niyoz Muhammadning «Tarixi SHohruhiy» degan asari ham diqqatga sazovordir.
Muallifning bu asari Qo`qon xonligining XVIII va XIX asrning 70-yillarigacha
bo`lgan tarixiga oid muhim ma`lumot beradi. Bu ma`lumotlar shu davr
tadqiqotchilari uchun juda qimmatlidir 4
.
Toshkentdagi qoryog`di mahallalik Muhammad Solih Qoraxo`ja o`g`lining
1880—1885 yillar orasida yozgan «Tarixi jadida-i Toshkand» («Toshkentning
yangi tarixi») nomli 1200 betdan iborat asari ham juda muhim ahamiyatga ega
bo`lib, u O`rta Osiyoda o`tgan uch xonlikda yozilgan tarixiy asarlardan birmuncha
farq qiladi. Asar fors-tojik tilida yozilgan. U hukmdorlar o`rtasidagi urushlar
tarixidan iborat bo`lib, ikkinchi qismi Qo`qon xonligi va Toshkent tarixiga
bag`ishlangan. Bunda muallifning yangicha tarix yozish niyatida ish boshlagani va
A. Kundan
maslahatlar olganligi seziladi. SHuningdek, asarda Qo`qonning siyosiy hayotida
ustunlik rolini o`ynagan guruhlar va shaxslar, Toshkentda bo`lib o`tgan siyosiy
harakatlar, xalq qo`zg`olonlari, shu qo`zg`olonlarning yo`nalishi va sabablari
haqida (bu masala boshqa hech bir asarda bunchalik yoritilmagan) mufassal
ma`lumotlar berilgan. Bu asar yangi davr tarixchiligida yangi intilish edi. Asar
O`zbekiston Fanlar akademiyasining SHarqshunoslik institutida nodir asarlar
qatorida saqlanmoqda.
4
Yujin S. Turkiston: Rossiya Turkistoni, Qo'qon, Buxoro va G'uljaga sayoxat qaydlari. Iniliz tilidan tarjima va
izoxlar Saidboboev Z.A. Toshkent. 2019
13

II BOB. O’LKASHUNOSLIKNI O’RGANISHDA PALEONTROPOLOGIK
MA’LU MOT LARNING O’RNI
2.1 Paleontropologiya
Insoniyat tarakkiyotining birinchi davri ibtidoiy jamoa davri bo'lib, juda
uzok davom etgan. Bu davrda inson kiyofasi, faoliyati o'zgarib, mexnat kurollari
va insonlar o'rtasidagi munosabatlar davrlar o'tishi natijasida takomillashib brogan.
Ibtidoiy davr tarixi xam o'z navbatida bir necha boskichlarga bo'linadi. Arxeologlar
tomonidan mexnat kurollarining rivojlanishiga karab o'ziga xos bir davrlashtirish
kilinganki, ularga tosh, bronza va temir davrini kiritish mumkin. Xar bir davrning
davom etishi turlicha bo'lgan. Masalan, tosh davri bronza davriga nisbatan juda
uzok davom etgan. 800 ming - 1 mln. yil davom etgan. Tosh davrida uzluksiz
ravishda inson faoliyati natijasida tosh kurollari va ularni yasalish uslubi
takomillashib borgan 5
. Tosh davri xam o'z navbatida bir necha davrga bo'linadi:
paleolit (kadimgi tosh davri), mezolit (o'rta tosh davri), neolit (yangi tosh davri).
Tosh va bronza davri o'rtasida o'tish davri bo'lgan-ki, misdan kilingan mexnat
kurollari bilan birga tosh kurollaridan xam foydalanilgan. Bu davrni eneolit davri
(mis-tosh davri) deb atalgan. Bronza olish usuli kashf kilingach, ya'ni mis va kalay
korishmasidan mexnat kurollari keng tarkalishi natijasida bronza davri boshlangan.
Ayrim joylarda bu mil. avv. III ming yilliklarda, shimoliy, o'rmonli xududlarda
biroz kechrok - mil. avv. II ming yillikdan boshlangan. Nixoyat, ko'plab mikdorda
temir kazib olinishi va keng tarkalishi natijasida mil. avv. XIII-IX asrlarda
insoniyat tarixida temir davri boshlangan. Shu tarika arxeologik davrlashtirish
asosan mexnat kurollari rivojlanishi va ularni yasalish texnologiyasiga karab
amalga oshiriladi. Bunda asosiy e'tibor tarixiy tarakkiyot xususiyatiga karatiladi.
Shunga karamay bu insoniyat tarakkiyoti kanday bo'lganligi xakida to'lik ma'lumot
bermaydi. Ilk paleolit davrida insoniyat tarixida tabiat katta axamiyatga ega
bo'lgan. Inson va uni o'rab turgan tabiat o'rtasidagi doimiy munosabatlar uzluksiz
jarayon shaklini olgan.Ilk paleolitda biologik jixatdan - tabiiy saralanish va jinsiy
5
Saidboboev Z.A. Tarixiy geografiya. Darslik. T., 2010. pdf
14

tanlanish, mexnat jarayonida arxantroplar (dastlabki odamlar) o'tmishdoshlaridan
juda uzoklashib ketadilar. Mexnat kurollarini yasash, ko'lning mexnat faoliyati
uchun bo'shashi, uni aloxida vazifalar bajarishi, go'shtli ovkatning iste'mol kilinishi
va boshka ijtimoiy va tabiiy omillar tufayli odamzod rivojlanib borgan.Ilk
paleolitning dastlabki davrida Janubiy va O'rta Yevropada iklim subtropik, Janubiy
Osiyo va Afrikada esa tropik bo'lib, issiksevar xayvonlar keng tarkalgan. Masalan,
Yevropada fillar, begemotlar, primitiv (Stenon otlar) otlar; Osiyoda esa ibtidoiy
xo'kizlar, karkidonlar, zebra paydo bo'lgan. O'simliklar esa xamisha yashil rangda
bo'lgan. Janubiy va Markaziy Yevropa xududlarida shamshod, dafna, anjir;
Yevropaning boshka xududlarida esa kalin, keng bargli daraxtlardan tashkil topgan
o'rmonlar tarkalgan. Osiyo va Afrika xududlarida xam issiksevar o'simliklar keng
tarkalgan.Ilk paleolitda dastlabki odamlar Shimoliy Afrika, Yevropa va Osiyo
xududlarida yashagan. Miloddan avvalgi 600-400 ming yilliklarga kelib, ular
Markaziy Osiyo, Kavkazorti xududlariga xam o'rnashadi.So'nggi ashelda tabiat
keskin o'zgara boshlaydi. O'simliklar, xayvonot dunyosi, iklimning o'zgarishi
ibtidoiy odam xo'jaligiga xam ta'sir etadi. Iklimning o'zgarishi yer yuzini ulkan
muzliklar koplashi bilan xarakterlanadi. Muzlik - odamning paydo bo'lishi davri
bo'lgan kaynozoy erasining to'rtlamchi boskichida siljiy boshlaydi. Muzlik izlarini
olimlar mo'tadil iklim mintakalarida o'rganganlar. Tropik zonalarda muzlikning
siljishi plyuvia davrini (plyuvia-yomg'ir) shakllantirgan. Masalan, bu davrda
Saxroi Kabirdan daryolar okkan. Ashel davrida Shimoliy Amerika xududlari
deyarli muzlik bilan koplangan. Janubiy Amerikada muzlik ancha ichkariga kirib
borgan. Yevropaning katta va Osiyoning bir kismini muzlik egallagan. Muzlikning
markazi Grenlandiya bo'lgan. Muzlik paleolit davrida bir necha million kv.km. ni
tashkil etgan. Uning balandligi 1-2 km dan ortik bo'lgan.Olimlar to'rt marotaba
muz siljib kelgan degan fikrni ilgari suradi. Muzlikning siljishini gints, mindel, riss
va vyurm deb boskichlarga bo'lganlar. Bu terminlar Alp tog'idagi kishloklar
nomidan kelib chikkan. Bu kishloklarda muzliklar va muzlik yotkiziklari birin-
ketin katlamlangan bo'lib, uning izlari XX asrning o'rtalarigacha saklanib kolgan.
Gints va mindel muzligi O'rta Yevropa xududlariga yetib kelgan. Riss esa yanada
15

kengrok xududlarni koplagan. So'nggi ashel davri esa xronologik jixatdan riss
muzligidan oldingi boskich bo'lgan. Muzlikning siljib kelishi natijasida sovukka
chidamsiz xayvonlar kirilib ketadi. Ularning ko'p kismi janubiy xududlarga karab
siljidi. Muzlik bilan kurashish vositalari kam bo'lganligi uchun ko'plab ibtidoiy
odamlar sovukka bardosh bera olmagan.Shell va ashel makonlari ochik turdagi
makonlar bo'lib, ular chakmoktosh xom ashyolari mavjud bo'lgan ochik joylarda,
tepaliklarda joylashgan. Ibtidoiy odamlar o'z extiyojini kondirish maksadida bir
joydan ikkinchi joyga ko'chib yurgan. Ular tabiatdagi tayyor maxsulotlarni
o'zlashtirib, xayot kechirgan. Ovchilik xam ular xayotida asosiy o'rinda bo'lgan.
Odamlarning eng kadimgi mashg'uloti - terimchilik va ov-o'zlashtiruvchi xo'jalik
deb nomlanadi.Shell davrida yashagan odamlar asta-sekin yer yuzining ko'plab
xududlariga o'rnasha boshlagan. Ashel davrida ular shimoliy xududlarga karab
siljigan. Ashel davridan odamlar sun'iy makonlarda yashashga xarakat kiladi.
Dastlabki sun'iy makonlar - g'orlar edi 6
. Kadimgi odamlarning g'orlarga joylashishi
va o'rnashishi bilan odamlar ko'chmanchi xayotdan o'trok Kun kechirishga o'ta
boshladi. Ibtidoiy to'da ichida ayollar va erkaklar o'rtasidagi mexnat taksimlanadi.
Ya'ni erkaklar ozuka topish zarurati tufayli ko'prok ovga intilgan bo'lsa, ayollar
g'orni ko'riklash, bu davrda o'zlashtirilgan olovni o'chirmasdan saklashga xarakat
kilishgan. Bu davr ozuqalari - yeyish mumkin bo'lgan o'simlik tomirlari, o'simlik
mevalari, xayvon go'shtlari edi. Yangi ko'nikmalarning paydo bo'lishi va
o'zlashtirilishi ijtimoiy munosabatlarni rivojlantiradi. Ilg'or jarayonlarning
rivojlanishiga olovdan foydalanish kuchli turtki beradi. Tabiat bilan kurashish
vositalarini topilishi bundan keyingi kishilik madaniyati tarakkiyotining bevosita
natijasi bo'ladi. Chunki odamzodni xalokatdan saklab kolgan vosita mexnat
ko'nikmasi edi. So'nggi ashelda odamzod olovdan tabiiy xolda foydalangan.
Chunki o't-olov sovukdan, yirtkich xayvonlardan saklanish uchun zarur edi. Bu
davrda ibtidoiy odamlar turar joylarga xam zarurat seza boshladi. Chunki iklim
sovuk, xavo nam bo'lib, odamlar g'orlarni egallashga kirishadi. Asta-sekin xayvon
terilariga extiyoj tug'iladi. Bu davrda xo'jalik xayoti yuritilishida xam o'zgarishlar
6
Eshov B.J. O'rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. 2008
16

paydo bo'ladi. O'zlashtiruvchi xo'jalikni asosiy shakli bo'lgan terimchilik o'zining
xal kiluvchi axamiyatini yo'kota boshladi. Sababi, sovuk iklimda tabiatda
uchraydigan daraxt mevalari, o'simlik tomirlari kamyob bo'lib koladi. Natijada
xayvonlarni ovlashning axamiyati ortadi. Asta-sekin ovlash usullari ishlab
chikiladi.Ovchilikda yog'och nayzalar, chakmoktosh kurollar ishlatila boshlanadi.
Yangi sharoit va yashash zarurati extiyojni kondirish yo'llarini izlash (kurollarni
mukammallashtirish, teridan kiyim tikish), kurollar evolyutsiyasida yangiliklarni
paydo bo'lishiga olib keladi. Paleolitning ilk boskichi izlari arxeologlar tomonidan
yer yuzining ko'plab xududlaridan topib o'rganilgan. Bu davrda yashagan
pitekantrop (maymun odam), sinantrop (Xitoy odami), geydelberg (Germaniya
odami) tipidagi odamlar tuzilishi jixatidan odam bilan (odamsimon) maymun
o'rtasidagi xolatda bo'lganlar. Ular yukorida aytilgandek, to'da bo'lib, yashagan,
so'zlashishni bilmagan, toshga ishlov berishning shell va ashel texnikalaridan
foydalangan. Eng kadimgi odamlardan pitekantrop izlari Yava orolida, Sinantrop
izlari Xitoyda topilgan. Shell va ashel madaniyati koldiklari Old Osiyo,
Kavkazorti, Kora Dengiz, Osiyo va Afrika xududlarida xam saklanib kolgan.
Ma'lumki, Markaziy Osiyo, xususan O'zbekiston xududida eng kadimgi odamlar
ilk paleolit davrida taxminan mil. avv. 700-500 ming yillar oldin paydo bo'lgan.
O'zbekiston xududida yashagan odamlar Janubi-sharkiy va Sharkiy Osiyoning eng
kadimgi odamlari bo'lgan «Sinantrop» - «Xitoy odamlari» ga yaqin bo'lgan. Muste
davriga oid yodgorliklarda olb borilgan tadkikotlar shuni ko'rsatdiki, muste
neandertallari g'orlarda xam, ulkan mamont suyaklaridan kilingan turar joy-
chaylalarda xam yashaganlar. Mazkur davrda odamlar olovni saqlabgina qolmay,
balki yog'ochni bir-biriga ishkalash yo'li bilan yoki chaqmoqtoshni bir-biriga urish
natijasida olov hosil kilishgan. O'rta paleolit davri odamlarining asosiy mashg'uloti
mamont, bison, bug'u, tog' echkisi, arxar va boshka xayvonlarni ovlab kun ko'rish
bo'lib, ovchilik ular xayotida muxim o'rin tutgan. Ovchilar chakmoktosh, o'k
kadalgan nayzalar, gavronlar bilan kurollangan edilar. Lekin termachilik ham ular
xo'jalik xayotining asosini tashkil etgan. Muste davri kishilari neandertallar
xisoblanib, xali ularning tashki kiyofasida maymunga xos belgilar birmuncha
17

saklanib kolgan edi. Ularda xozirgi kiyofadagi kishilarga o'tish jarayoni
borayotgan, ishlab chikarish kurollari takomillashayotgan, nutk madaniyati o'sa
borib, fikrlash ancha oshgan, olov sun'iy tarzda yaratila boshlangan. Mazkur
davrda ibtidoiy to'dadan urug'chilik tuzumiga o'tila boshlangan. Shuningdek, bu
davrda murdalarni sun'iy tarzda kovlangan kabrga ko'mish birinchi bor
o'llanilganki, bu ancha murakkab g'oyaviy tushunchalar paydo bo'lganligidan
dalolatdir. Olimlarning ilmiy farazlariga ko'ra, biz yashab turgan Yer sayyorasi 5
milrd. yil mukaddam paydo bo'lib, dastlab unda xech kanday xayot bo'lmagan. Yer
tarixi geologik jixatdan arxey, paleozoy, mezozoy va kaynozoy eralariga bo'linadi.
Arxey erasining oxirida Yerda juda oddiy tirik mavjudotlar, paleozoyda suvda va
kuruklikda yashovchi xayvonlar, mezozoyda sudralib yuruvchilar paydo bo'ladi.
Yer tarixining kaynozoy erasida esa sut emizuvchi xayvonlar tarkaladi. Bu era, o'z
navbatida, uchlamchi va to'rtlamchi boskichlarga bo'linib, uchlamchi boskich 50-
60 mln., to'rtlamchi boskich 3-3,5 mln. yilni o'z ichiga oladi. To'rtlamchi boskich
boshlarida iklim xozirgiga nisbatan issikrok bo'lib, Periney yarinorolidan
Xitoygacha bo'lgan xududlar subtropik, Osiyoning janubi va Afrikaning katta
kismida esa tropik mintakalar edi. Uchlamchi boskichning oxiri va to'rtlamchi
boskichning boshlarida mazkur o'lkalarda maymunlarning xilma-xil turlari
yashagan. Biz fan tomonidan isbotlangan, odamning xayvonot dunyosidan uzok
vakt davom etgan rivojlanish jarayoni okibatida ajralib chikkanligi xakidagi fikrga
yondashamiz. Odamning oliy tipdagi maymunsimon ajdodlar bilan bog'likligi
xakidagi g'oya CH.Darvinga taallukli bo'lib, u evalyutsion jarayon natijasida odam
xuddi shu odamsimon maymundan kelib chikkanligini ta'kidlaydi. Ya'ni,
maymunning odamga aylanishida asosiy omillardan biri tabiiy saralanish va jinsiy
tanlanishdir, degan nazariyani ilgari suradi. Jamiyatshunos olimlar maymunning
odamga aylanishi jarayonida asosiy omillardan yana biri - mexnat ekanligini
ko'rsatib o'tadi. Biz yuqorida, yer tarixi kaynazoy erasining to'rtlamchi boskichida
odamzod paydo bo'la boshlaganligini aytgan edik. Uchlamchi boskich boshlarida
iklim xozirgiga nisbatan issikrok bo'lib, Pireney yarim orolidan Xitoygacha bo'lgan
maydonlar subtropik mintakalar edi. Mazkur o'lkalarda to'rtlamchi boskich
18

boshlarida xayvonlarning, shuningdek, maymunlarning xilma xil turlari yashagan.
Ular orasida odamsimon maymunlar ham bo'lib, ular odamning eng kadimgi
ajdodlari xisoblangan. Ular driopitek, ramapitek, avstrolopiteklar bo'lib, shulardan
avstrolopiteklar odamga ko'prok o'xshashligi bilan ajralib turgan. Driopiteklar
xozirgi kunimizdan 15-12 mln yillar ilgari yashagan. Driopitek - «daraxtda
yuruvchi odam» deb nomlanadi. 1856 yilda frantsuz arxeologi Larte Avstriyaning
Yukori Goranna degan joyidan yer tarixining miotsen yotkiziklaridan (bundan 5-12
mln. yil burun) eng oliy tipdagi odamsimon «maymun» driopiteklarga tegishli
bo'lgan 3 ta tish koldiklarini topgan 7
. Driopitek odamsimon maymunlar turiga
kiradi. Olimlar uning miya suyagini xajmini o'lganda 600 sm kub bo'lganligini
kayd etadi. Xozirgi kunda dunyoning xar xil joylaridan driopiteklarning 10 dan
ortik turlari topib o'rganilgan. CH.Darvin Avstriya topilmasini o'rganib uning
tishlarida odamzod tishlariga xos belgilar borligini isbotladi. CH.Darvin
driopitekda odamzodning ajdodini ko'ra bildi. Darvin yaratgan ta'limotga ko'ra
barcha driopiteklar odamzodning ajdodi bo'la olmaydi. Undan kolgan iz so'nggi
(Yukori Gerannadagi) si avlod izi bo'lgan. Ramapiteklar ham odamsimon
maymunlar turiga mansub bo'lib, uning koldiklari Afrika, Xindiston xududlaridan
topilgan. Ramapiteklar 12-7 mln. yillar ilgari yashagan. Avstrolopiteklar keyingi
tur bo'lib, ular odamga ko'prok o'xshagan va hozirgi kunimizdan 3 mln. yillar ilgari
yashagan. Ularning miya suyagining xajmi 600-700 sm3 bo'lib, avstrolopiteklar
ikki oyokda tik turgan, o'simlik va go'shtni ovkat sifatida iste'mol kilgan. 1924
yilda Janubiy Afrika xududlaridan odamzodning ilk ajdodi bo'lgan
avstrolopitekning suyaklari topilgan. Olimlar unga «Janubiy odam» deb nom
berishgan. Yer qa'rining plyutsen (bundan 3-4 mln. yil oldin) yotkiziklaridan
olimlarning xulosasiga ko'ra, driopitek eng oliy tipdagi odamsimon «maymun»
bo'lsa, avstrolopitek esa «maymunsimon» odam vakili bo'lgan. Avstrolopitek
odamzodning xayvonlar olamidan odamlar dunyosiga o'tishda ko'yilgan birinchi
kadami edi.
7
Sagdullaev A.S. O'zbekiston tarixi (1 – qism) darslik T. vneshinvestprom.2019
19

2.2 O’lkashunoslikni o’rganishda paleontropologik ma’lu mot larning
o’rni
O’lkashunosligimizni o’rganishda antropologik manbalar ham katta ahamiyat
kasb etadi. Antropologiya - odam haqidagi fan bo’lib, inson suyaklari qoldiqlarini
tosh davri odamidan tortib keyingi davr odamlarigacha bo’lgan ajdodlarning
jismonan qiyofasini tiklash imkonini beradi. 1956–1960- yillarda sharqiy
Afrikadagi Olduvay darasida ingliz olimi L.Liki avstrolopiteklarga mansub
bo’lgan mavjudod - zanjantrop va prezinjantrop - «ishbilarmon odam» qoldiqlarini
va oddiy tosh qurollarini topgan. Ular bundan 1750000 yil oldin yashagan degan
fikrni bildirdi. Likinning o’g’li Richard Liki Keniya va Efiopiya territoriyasidan
avstrolopitek va prezinjantrop singari mavjudodlarning suyak qoldiqlari va mehnat
qurollarini topadi. Efiopiya prezinjantroplari ham «ishbilarmon odam» deb bundan
2,5-3 million yil muqaddam yashagan ekanlar. Bu «ishbilarmon odamlar» -
arxantroplar (grekcha rxayos - dastlabki, antropos - odam) toshdan mehnat
qurollari yasash qobiliyatiga ega bo’lganlar. Afrika arxantroplari yer yuzidagi eng
qadimiy qazilma odamlarning dastlabki vakillari hisoblanadi. Agar Shimpanze
maymuni miya qutisining hajmi 350-400 sm.kubni tashkil etsa, «ishbilarmon
odam» miya qutisining hajmi 670-680 sm.kubni tashkil etgan. 1891-1892 yillarda
gollandiyalik olim E.Dyubua Indoneziyadagi Yava orolidan pitekantrop (grekcha
pitekos - maymun, antropos odam) maymun-odamning suyak qoldiqlarini topishga
muyassar bo’ldi. Uning miya qutisining hajmi 800-900 sm.kub bo’lgan. Endilikda
pitekantrop Afrikaning «ishbilarmon odam»idan keyingi bosqichda turuvchi 1,5-
1,9 million yilga borib taqaldi. 1927 yilda Pekin shahri yaqinidan kanadalik olim
D.Blek tomonidan topilgan Sinantrop Xitoy odami ham eng qadimgi odamlar
arxontroplar hisoblanadi. Sinantroplar pitekantroplarga qaraganda ancha
rivojlangan. Uning yoshi 400-500 ming yil ilgari yashagan. Uzluksiz mehnat
jarayonida arxantroplar jismoniy jihatdan rivojlanib qadimgi odamlar -
neandertallarning shakllanishi uchun zamin yaratilgan. Arxantroplardan keyingi
bosqich kishilari fanda qadimgi odamlar nomi bilan mashhur bo’lib,
20

tadqiqotchilarning fikricha ular zamonamizdan 50-100 ming yil oldin yashaganlar.
Qadimgi odamlar qazilma qoldiqlari dastlab 1964 yillarda Ispaniyaning Gibraltar
bo’g’ozi rayonidan, so’ngra 1970 yilda Germaniyaning neandertal vodiysidan
topilgan jatning nomidan kelib chiqib, bu odamni neandertal deb atash rasm
bo’lgan. Neandertallarning tashqi qiyofasi va fikrlashida soddalik, maymunga xos
belgilar saqlanib qolgan bo’lib, ularning bosh miyasi u qadar rivoj topmagan edi.
Lekin ular arxantroplardan juda uzoqlashib ketib, hozirgi qiyofadagi odamlarga
juda yaqinlashib qolgan edilar. Insoniyat o’zining hozirgi qiyofasiga yetib
kelguncha 10-15 million yillik katta tarix davrini bosib o’tdi. Bu kishilar fanida
Xoma Sapiyeris - aql-idrokli odamlar deb ataldi. Etnografiya (etnos xalq, grapxio
— yozish ) xalq haqidagi fan bo`lib, u xalqni o`rganuvchi, ta`riflovchi fan yoki
xalqshunoslik fani deb ham yuritiladi. Bu fanni ayrim vaqtlarda «etnologiya» (lotin
tilida «etnos» — xalq, «logos» — so`z, tushuncha, fikrlash) deb ham atashgan.
Ba`zi olimlar etnografiya bilan etnologiya o`rtasida ma`lum darajada chegara
borligini ta`kidlaydilar 8
. Ba`zi olimlar esa buni inkor etadilar. Aksincha, bu ikki
fan o`rtasida hech qanday chegara yo`q, balki ularning biri ikkinchisini to`ldiradi,
izohlaydi. Etnografiya dunyo xalqlarining madaniyatini, maishiy hayotini, kelib
chiqishi (etnogenezi)ni joylashishi (etnik geografiyasi)ni va madaniyat tarixini,
o`zaro aloqa va munosabatlarini o`rganuvchi fandir. Etnografiya tarixiy fanlar,
ayniqsa, arxeologiya, antropologiya, geografiya va tilshunoslik bilan bevosita
bog`liqdir. Bundan tashqari, u yozma manbalar, geografik hujjatlar, moddiy va
maishiy materiallardan xam foydalanadi. Mana shu xususiyatlari bilan etnografiya
boshqa tarixiy fanlardan farq qiladi. Inson aql-zakovati va qo`li bilan yaratilgan
hamma narsa madaniyat etnografiyasidir. Madaniyat ham o`z navbatida ikkiga
bo`linadi. Transport, arxitektura inshootlari, kiyim-kechak, zeb-ziynat, qurol-
yarog`, mehnat qurollari va shu kabilar moddiy madaniyatni tashkil etadi.
Insonning ilmiy faoliyati bilan yaratilgan san`at, adabiyot, yozma manbalar, fan,
falsafa, oilaviy hayot, diniy marosimlar, diniy e`tiqodlar va shu kabila ma`naviy
madaniyatga kiradi. Etnografiya faqat moddiy madaniyat bilan ma`naviy
8
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997
21

madaniyat o`rtasidagi asosiy farqlarnigina o`rganib qolmay, balki ular orasidagi
o`xshashlik va umumiy qonuniyatlarni ham o`rganadi. Bu qonuniyatlarni tadqiq
etish esa insoniyatning umumiy tarixiy taraqqiyoti qonunlarini bilish imkonini
beradi. etnograflar oldida turgan keng va xilma-xil masalalar etnografiya fanini
boshqa yaqin fan sohalari bilan uzviy bog`labgina qolmay, uning o`zini ham bir
qator ixtisoslarga bo`lib yubordi. Bular xo`jalik va texnika tarixi, xalq
me`morchiligi va tasviriy san`at, urf-odat va marosimlar, oilaviy tuzum, kiyim-
kechak va uy-ro`zg`or, ijtimoiy va maishiy turmush ixtisoslari va hokazolar. Lekin,
odatda, etnografiya ayrim qit`alar, mamlakatlar yoki xalqlarga qarab, masalan,
Afrika, Avstraliya, Amerika, Evropa, O`rta Osiyo xalqlarini o`rganish, shuningdek,
yanada torroq doirada rus, ukrain, ozarbayjon, tojik, o`zbek xalqlari va
etnografiyaga oid guruhlarni o`rganish bo`yicha ixtisoslarga bo`linadi. Bunday tor
ixtisoschilik asosida etnografiya fani turmush yo`sinidagi hodisalarni bevosita
kuzatish usullariga tayanib, insoniyat tarixining hamma bosqichlari — eng ibtidoiy
shakllaridan to hozirgi zamondagi ko`p qirrali, yuqori madaniyatli turmush
yo`sinlarigacha o`rganadi. 9
Etnograflarimiz etnografiya fanining hamma sohasida
peshqadam bo`lib bormoqdalar. Ba`zi etnograflarning asarlari faqat fan nuqtai
nazaridangina emas, balki amaliy masalalarni hal qilish jihatidan ham muhim
ahamiyatga ega. etnografik bilimlar xalqlarning g`oyat boy madaniyat merosidan
foydalanish imkoniyatini beradi. etnograflarning markaziy vazifalaridan biri
barcha xalqlarga xos yangi turmush tarzining umumiy xususiyatlarini o`rganishdan
iborat. Ijtimoiy va oilaviy turmushdagi yangi progressiv formalarni tadqiq qilish
yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga katta yordam beradi. O`zbekiston
o`z mustaqilligini e`lon qilib, uni mustahkamlayotgan hozirgi sharoitda uning
o`tmish an`analarini, navro`z singari qadimiy bayramlarni nishonlash jonajon
o`lkamiz yangi fuqarosini kamol toptirish imkonini beradi. Bunday murakkab
jarayonni ilmiy jihatdan aniqlash va o`rganish etnograflarning asosiy vazifalaridan
biridir.
9
Anarbaev A.A. Blagoustroystvo srednevekovogo goroda Sredney Aziy (V- nach. XIII vv). T.,1981. pdf
22

1. O`zbek xalqi to`g`risidagi etnografiyaga oid dastlabki ma`lumotlar Etnograf
olimlar oldida turgan muhim vazifalardan biri — xalqlarning kelib chiqishini, ular
haqidagi etnografiyaga oid ma`lumotlarni to`plash, yig`ish, umumlashtirish va
tadqiq qilish hamda shular asosida ilmiy xulosa chiqarishdan iboratdir. Masalan,
o`zbek xalqining kelib chiqishi va xalq bo`lib shakllanishi juda xam murakkab
jarayonni boshidan kechirgan. Ko`p vaqtlardan beri tadqiqotchilar orasida o`zbek
xalqining kelib chiqishi to`g`risida har xil, ayrim hollarda chalkash fikrlar hukm
surib kelmoqda. Ko`plab tadqiqotchilar bu murakkab va chalqash masalani echib
berish ustida ish olib bormoqdalar. Ma`lumki, «o`zbek» etnik nomining kelib
chiqishi Dashti qipchoqda tashkil topgan Oq o`rda va SHaybon ulusida, ya`ni
Sirdaryo,Orol dengizi va Volga bo`ylari oralig`idagi keng hududda ko`chib yurgan,
XIV asrdan boshlab o`zbeklar deb yuritilgan turk-Mo`g`ul qabilalari bilan
bog`liqdir. Bu qabilalar XV asr davomida nihoyatda zo`r xarbiy-siyosiy kuchga
ega bo`lgan davlat tashkil qilib, XVI asrning boshlaridan Muhammad
SHayboniyxon boshchiligida O`rta Osiyoga, shu jumladan, hozirgi O`zbekiston
hududiga bostirib kiradi va o`rnasha boshlaydi. Ayrim tadqiqotchilar o`zbek
xalqining kelib chiqishi tarixini mazkur istilo davri bilan bog`lab, o`zbek xalqining
shakllanishi XV — XVI asrlardan boshlanadi, degan mutlaqo noto`g`ri fikr yuritib
kelgan edilar. Yirik olimlar, chunonchi, S. P. Tolstov, A. YU. YAkubovskiy, YA.
G`. G`ulomov, A. Asqarov, B. Ahmedov, I. Jabborov va boshqalar o`zbek
xalqining boshlang`ich yadrosi O`rta Osiyoda quldorlik davrida yashagan qadimgi
so`g`diylar, xorazmiylar, sak qabilalari va urug`-aymoqchilikni unutgan, keyinroq
ko`chmanchilikdan o`troq dehqonchilikka o`tib sart nomini olgan, turkiy tilda
so`zlashuvchi chigil, qorluq, yag`mo, tuxsi, arg`u kabi qavmlardan iborat
ekanligini, o`zbek elatining shakllanishi asosan XI-XII asrlarda tugaganligini va
XVI asr boshlarida paydo bo`lgan ko`chmanchi SHayboniy o`zbeklarning o`zbek
xalqining qadimgi yadrosiga aralashib ketib, unga faqat o`z nominigina
berganligini asosli dalillar bilan isbotlab berganlar. Keyinchalik keng miqyosda
o`tkazilgan arxeologiyaga oid va antropologiyaga oid tadqiqotlar, bizgacha etib
kelgan yunon, arab, fors va xitoy mualliflarining va boshqa sayyohlarning juda
23

ham noyob axborotlari o`zbeklarning Farg`ona, Zarafshon, Surxondaryo,
Qashqadaryo vodiylarida, Xorazm va Toshkent vohalarida yashagan qadimiy
avlod-ajdodlarining etnografiyaga oid qiyofasini to`liq bo`lmasa ham ko`z
oldimizga keltirishga imkon beradi.O`rta Osiyo, shu jumladan, O`zbekiston
hududida Rossiya Fanlar akademiyasining va O`zbekiston Fanlar akdemiyasining
tarix va arxeologiya institutlari tomonidan uyushtdor’lgan ko`p yillik samarali
ishlar natijasida o`zbeklarning avlod-ajdodlari qadimdan o`troq, yirik sug`orish
inshootlariga asoslangach dehqonchilikka, mustaqil, o`ziga xos yuksak
madaniyatga ega bo`lganligi isbot qilindi. Bu holat ba`zi tadqiqotchilarning O`rta
Osiyo xalqlari go`yo tarixiy xalq emas, ularning madaniyati eron va boshqa
mamlakatlarning madaniyatiga tobe, bu go`zal o`lkada uzoq o`tmishda faqat
ko`chmanchi, yovvoyi qabilalar yashagan, degan har xil da`volarni fosh qildi va
puchga chiqardi. Holbuki, irqiy «nazariyani» targ`ib qiluvchi ba`zi olimlarning
uzoq ajdodlari ibtidoiy madaniyatga endi erishgan bir paytda qadimgi Xorazmda
CHiriqrabot, Bobishmulla, qo`yqirilgan qal`a, Tuproqqal`a kabi yodgorliklardan
qazib topilgan ajoyib arxitektura, san`at hamda yozuv durdonalari, Bolalitepa va
Panjakentda kashf etilgan har xil marosimlarni tasvirlovchi rang-barang rasmlar,
Varaxshaning go`zal ganch haykal va bezaklari, butun antik davr ichida qurilgan
hashamatli shahar va qal`alar, dabdabali. sug`orish inshootlari, bepoyon ekinzorlar
o`zbek va boshqa O`rta Osiyo xalqlarining uzoq o`tmishda nihoyatda zo`r iqtisodiy
va madaniy taraqqiyotga ega ekanligini yaqqol ko`rsatib turibdi.
Uzoq asrlar davomida shakllanib kelgan yuqori darajadagi madaniy zamin
bo`lmagauda , ilk feodalizm davrida, ya`ni IX — XII asrlarda butun O`rta Osiyo,
shu jumladan, O`zbekistonda fan va madaniyat gurkirab o`sib, jahonga Abu Ali
ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abunasr Forobiy
kabi fanning ko`p sohdlarini mukammal egallagan ulug` siymolarni etkazib berishi
mumkin emas edi. O`rta asrning eng yirik olimlaridan iste`dodli tilshunos Mahmud
Koshg`ariy o`zining «Devonu lug`atit turk» nomli noyob asarida o`zbek xalqining
eng qadimgi turkiy tilda gapiruvchi ajdodlaridan biri bo`lgan chigil qabilalari
Iskandar Zulqarnayn yurish qilgan davrdayoq ko`p nufuzli etnografiyaga oid
24

guruhlardan hisoblangani haqida ma`lumot beradi. XI asrning etuk shoiri va olimi
Yusuf Xos Hojib tomonidan yaratilgan, o`z davrining zo`r badiiy asari hisoblangan
«Qutadg`u bilig» ning ana shu chigil qabilalari tili asosida yozilganini va bunday
ajoyib asar agar uzoq asrlar davomida iqtisodiy, madaniy birlik negizida dunyoga
kelgan umumiy bir til bo`lmagan holda paydo bo`la olmasligini ham e`tiborga
olsak, u vaqtda o`zbek xalqining tili nihoyatda uzoq tarixga ega ekanligiga
ishonchimiz komil bo`ladi. Mahmud Koshg`ariy o`z asarida ilk o`rta asrlarda ham
turkcha, ham so`g`diycha so`zlaydigan, ya`ni ikki tilli bo`lgan va faqat turkcha
gapiradigan kishilarning juda ko`pligini, lekin faqat so`g`diycha so`zlaydigan
kishilarning mutlaqo yo`qligini xamda turkiy tillar eski tillarni siqib
chiqarganligini aytadi. Demak, o`zbek xalqi milodimizdan avvaloq muayyan bir
hududda o`ziga xos moddiy va ma`naviy birlik yarata boshlab, asta-sekin til
jihatidan xam umumiylikka erisha boshlaydi. Natijada, yuqorida aytilganidek, XI-
XII asrlarga kelib o`zbek xalqi asosan shakllanadi. Arxeologiyaga oid va
antropologiyaga oid kashfiyotlar natijasida to`plangan ma`lumotlardan tashqari,
o`zbek xalqining avlod-ajdodlari to`g`risidagi ba`zi paleoetnografik ma`lumotlarni
yozma manbalarda ham uchratish mumkin. Qadimgi xorazmiylar, so`g`diy va
saklar yoki massagetlar haqidagi ayrim ma`lumotlar antik davr mualliflari-miletlik
Gekatey, Strabon, Gerodot, Arrian va Ptolomey asarlarida, qadimiy forsiy yozuvlar
va butun o`rta SHarqda tarqalgan muqaddas kitob — «Avesto» da mavjud.
Milodimizdan oldingi II asrdagi Xitoy elchisi va sayyohi CHjan TSyanning Davan
(qadimgi Farg`ona) va Kangyuy (Xorazm) davlatlari haqida qoldirgan ba`zi
ma`lumotlari ham etnografiya jixatidan diqqatga sazovordir. Afsuski, islom dini
tarqalguncha, ya`ni VII — VIII asrlargacha bo`lgan davrni yoritish uchun mahalliy
yozma manbalar yo`q. Arab istilosi davrida tarixiy asarlar va ularning mualliflari
vahshiylarcha yo`q qilib tashlanganligi haqida Beruniy xabar qiladi. Arab istilosi
arafasiga oid bo`lgan yodgorliklar (Tuproqqal`a, Bolalitepa, Varaxsha, Panjakent)
dan topilgan boy, devorga ishlangan rasmlar, har xil haykal va o`ymakor bezaklar
ajoyib san`at durdonalari bo`libgina qolmay, o`sha davrda yashagan xalqning
xo`jalik faoliyati, etnik tuzilishi, moddiy va maishiy turmushi, urf-odatlarini
25

o`rganishda muhim va birinchi darajali tarixiy etnografik manba bo`lib xizmat
qiladi.
Arab istilosidan keyingi asrga oid etnografik ma`lumotlar mahalliy va arab
yozuvchi-sayyohlarining asarlarida mavjud. IX — XII asr mualliflaridan Ibn
Xurdadbeh al-Balxiy, al-Istaxriy, Ibn Havqal, Mas`uddiy YOqut singari yirik
geograf va sayoxatchilar, mahalliy mualliflardan faylasuf, musiqashunos Abu Nasr
Forobiy, mashhur qomuschi olim Abu Rayhon Beruniy va buyuk tabib Abu Ali ibn
Sino, etnograf, geograf, tarixchi olim Abu Sa`d Abdulkarim ibn Muhammad
Sam`oniy hamda noma`lum muallif yaratgan «Xudud al-olam» singari asarlarda
O`zbekiston hududidagi o`sha davrda yashagan aholi to`g`risida ba`zi
etnografiyaga oid lavhalar keltirilgan. Ma`lumki, CHingizxon hukmronligi davrida
Mo`g`ullar saltanati misli ko`rilmagan darajada kengayib ketdi. Ular bosib olgan
o`lkalarini vahshiylarcha taladi, shahar va qishloqlarning kulini ko`kka sovurdi.
Qo`l ostidagi o`lkalarda nihoyatda og`ir zulm o`tkazdi. Evropa monarxlari va Rim
papasi dahshatli, jahonni larzaga solgan CHingizxon bilan savdo, siyosiy va
diplomatik munosabatlar o`rnatishga qiziqishdi. Birinchi bo`lib, «Tatarlar
o`lkasiga» ga papa Innokentiy IV 1245 yilda frantsiskalik Ioanna Plano Karpini
boshchiligida monarxlardan iborat elchilarni yuboradi. Xuddi shu maqsad va shu
yo`l bilan 1249—1251 yillarda safar qilgan. 10
Plano Karpini vatandoshi Vil’gel’m
Rubruk asarida va venetsiyalik Marko Polo (Rim papasining topshirig`i bilan
kelgan) asarlarida ham (ular Xitoyga O`rta Osiyo orqali o`tishgan) o`lkalar haqida
etnografiyaga oid ma`lumotlar keltirganlar. Qudratli va keng saltanat tashkil qilgan
buyuk sarkarda Amir Temur va uning taxt vorislari h,ukmronlik qilgan davrda
O`rta Osiyo, shu jumladan, O`zbekiston yirik madaniyat markaziga aylandi va
uning boshqa mamlakatlar bilan har tomonlama aloqalari kuchaydi. Bu davrga oid
qiziqarli ba`zi etnografiyaga oid ma`lumotlarni ispan elchisi ritsar’ Rui Gonzales
de Klavixoning asarida, rus solnomalarida, mahalliy mualliflar Nizomiddin
SHomiy, Abdurazzoq Samarqandiy va boshqalarning asarlarida uchratish
"mumkin. Temur davlati hukmronlik qilgan davr haqida hamda ko`p yurtlarni
10
Annaev T.J., Shaydullaev SH.B. Surxondaryo tarixidan lavhalar. Samarqand, 1997.
26

bosib olib va o`z boshidan kechirganlarini yozib qoldirgan (buyuk o`zbek shoiri
Alisher Navoiyning zamondoshi) yirik davlat arbobi, andijonlik Zahiriddin
Muhammad Boburning «Voqeaiy Boburiy» yoki «Boburnoma» deb nomlangan
asarida etnografiyaga oid ma`lumotlar ham keltirilgan. XVI asr boshlarida O`rta
Osiyoni bosib olgan ko`chmanchi o`zbeklarning etnik tarkibi, joylashgan hududi,
turmushi va urf-odatlari haqida Mas`ud ibn Usmon Ko`histoniyning «Tarixi
Abulxayrxoniy», Kamoliddin Binoiyning «SHayboniynoma» va Abdulxayr
Fazlulloh Ruzbehonning «Mehmonnomayi Buxoro» nomli asarlarida
etnografiyaga oid qimmatli ma`lumotlar keltirilgan. O`rta Osiyoda o`zbek
xonliklari paydo bo`lganidan keyin markazlashgan rus davlati bilan ular orasida
muntazam ravishda savdo va diplomatik munosabatlar o`rnatila boshlanadi. XVI
asrning faqatgina ikkinchi yarmidayoq O`rta Osiyodan Rusiyaga 8 marta elchilar
yuborilgan bo`lsa, XVII asrda Xiva xonligidan 12 marta, Buxorodan esa 13 marta
elchilar jo`natilgan. Bunga javoban rus davlati ham o`z elchilarini o`zbek
xonliklariga yuboradi va ularga diplomatik vazifalardan tashqari, mazkur o`lkalar
to`g`risida har xil ma`lumotlar to`plash ham topshiriladi. Rus elchilarining,
to`plagan ma`lumotlari hozir ham ilmiy jihatdan o`z qimmatini yo`qotmadi. Bu
sohadagi tashabbusni dastlab 1558 yilda Xitoyga O`rta Osiyo orqali savdo yo`lini
aniqlash maqsadida Moskvaga kelgan Angliya savdo kompaniyasining vakili
Antoniy Jenkinson boshlab berdi. U Moskva hukumati yordamida Astraxan’ va
Kaspiy dengizi orqali Xiva va Buxoroga boradi. Qishni o`sha erda o`tkazib, 1558
yilda Moskvaga ketayotgan Buxoro va Xiva elchilariga Angliya savdo
kompaniyasi o`z vakili A. Jenkinsonni qo`shib yuboradi. U o`z maqsadiga erisha
olmagan bo`lsada, O`rta Osiyo haqida anchagina ma`lumotlar to`pladi. Rossiya
bilan O`rta Osiyo o`rtasidagi munosabatlar ayniqsa XVIII asrda Buyuk Pyotr
davrida kuchayadi. Rossiya iqtisodiy jihatdan rivojlanib, xom ashyo manbai va
sanoat mahsulotlari sotadigan yangi bozorlarga muhtoj bo`lib qoladi. SHu
munosabat bilan O`rta Osiyoga har xil diplomatik va savdo vakillarini yubora
boshlaydi. Pyotr I O`rta Osiyoni o`z ta`siriga olish maqsadida ikkita ilmiy safar
uyushtirdi. Ilmiy safarning bittasiga qnyaz’ Aleksandr Bekovich-CHerkasskiyni,
27

ikkinchisiga Ivan Buxgol’tsni boshliq qilib tayinlaydi. Bu ilmiy safarlar
mag`lubiyatga uchragan bo`lsa-da, Pyotr I to umrining oxirigacha o`z maqsadidan
voz kechmadi. Uning buyrug`i bilan 1718 yilda Kaspiy dengizini tekshirish uchun
yangi ilmiy safar tuziladi va 1720 yili Kaspiy dengizining birinchi xaritasi
yaratiladi. Kelasi yili Buxoroga rus elchisi bo`lib kelgan Florio Beneveni Xivaga
ham borib, faqat 1725 yilda Pyotr I o`limidan so`ng Rossiyaga qaytgan va bu
mamlakatlar to`g`risida geografiyaga oid tarixiy hamda etnografiyaga oid
ma`lumotlar olib kelgan.
Ko`hna Xorazm aholisining XVIII asr o`rtalaridagi turmushi to`g`risidagi
etnografiyaga oid muhim ma`lumotlarni 1740—1743 yillarda Dmitriy Gladishev
va Ivan Muravin boshchiligidagi Orol dengizi va Xiva ilmiy safari hdmda 1753
yilda Samara savdogari Daniil Rukavkinning Xivaga qilgan sayoxdti davrida
to`plagan ma`lumotlaridan olish mumkin. 1774 yilda Orenburg cho`llarida
qozoqlar tomonidan asir olingan rus unter-ofitseri Filipp Efremov asirlikdan
qochib, Qo`qon, Marg`ilon, qashqar, YOrkent, Tibet, Hindiston va Angliya orqali
1782 yilda Rossiyaga qaytib keladi va ko`rgan-bilganlarini yozib qoldiradi 11
. 1781
yilda Buxoroga elchi bo`lib kelgan Mendiyor Bekchurin va 1794-1796 yillarda
Buxoroga sayohat qilgan T. Burnashevning hikoyalari ham bor. SHu davrdagi
Xiva xonligiga oid tarixiy va etnografiyaga oid ma`lumotlar xonning taklifi bilan
Xorazmga kelgan ko`z shifokori, mayor Blankennagelning yozib qoldirgan
xotiralari ham mavjud. O`zbek xalq etnografiyasiga oid ma`lumotlar to`plash XIX
asrning birinchi yarmida N.N.Murav’ev, A.F.Negri, N.V.Xanikov
G.I.Danilevskiylar olib borgan kuzatishlar O`rta Osiyo xalqlari, shu jumladan,
o`zbeklarning etnografiyasini o`rganishdagi dastlabki ilmiy qadamlar bo`ldi.1819
—1820 yillarda Xiva xonligiga sayohat qilgan kapitan N.N.Murav’ev o`z
taassurotlarini asar tarziga keltirib katta ish qildi. N.N.Murav’ev asarining ba`zi
boblarida bevosita o`zbeklarning tabiati, diniy e`tiqodlari, urf-odatlari, ma`rifati,
kiyim-kechagi, uy-ro`zg`ori, urug`-aymog`i kabi etnografiyaga oid sof ma`lumotlar
keltirilgan. Uning aytishicha, Buxoro tomondan kelgan o`zbeklar asosan to`rt
11
Annaev T.J., Shaydullaev SH.B. Surxondaryo tarixidan lavhalar. Samarqand, 1997.
28

toifadan — qiyot-qo`ng`irot, uyg`ur-nayman, qang`li-qipchoq, po`kis-mang`itdan
iborat; har bitta toifa mustaqil hokim — inoqga ega, ammo ularning eng kattasi
qiyot-qo`ng`irot inoqidir. Uning ko`rsatishicha, Xiva xonligidagi qabilaviy
o`zbeklar ko`chmanchi bo`lgan. Ularning ko`pchiligi qora uylarda yashaganlar,
ammo boy urug`doshlari o`troq sart singari katta paxsa devor bilan o`ralgan
uylarga ega bo`lgan. 1820 yili Buxoroga jo`natilgan A.F.Negri boshchiligidagi
diplomatik missiya qatnashchilaridan e.A.Eversman, X.Pander, P.YAkovlev,
Budrin va polkovnik G.Meyendorflarning kitob va xotiralari nihoyatda boy tarixiy
etnografik ma`lumotga ega, G.Meyendorfning turli tillarda nashr qilingan
«Orenburgdan Buxoroga sayohat» nomli kitobida Buxoro xonligining geografik
o`rni, ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, davlat tuzilishi, aholisi va uning mashg`uloti,
qishloq xo`jaligi, sug`orish tizimi, hunarmandchiligi, ichki va tashqi savdo, oila va
xotin-qizlarning turmushi haqida qimmatbaho ma`lumotlar keltirilgan. Bu borada
ayniqsa 1833-1841 yillarda Orenburg gubernatorining maxsus topshirig`iga binoan
ishlagan iste`dodli yozuvchi, fol’klorchi, etnograf, vrach va adabiyotshunos,
mashxur leksikograf V.I.Dallning olib borgan ilmiy ishlari diqqatga sazovordir.
CHet el mualliflaridan biri — fors tilini yaxshi bilgan ingliz sayohatchisi
Aleksandr Boris 1831 —1832 yillarda Buxoroda turib, muhim siyosiy, iqtisodiy,
harbiy va etnografiyaga oid materiallar to`playdi. Boris yozib qoldirgan
sayohatnomada o`zbeklar haqida nixshtda qiziqarli ma`lumotlar mavjud. D840—
1850 yillar ichida Qozog`iston va O`rta Osiyo xalqlarining etnografiyasini ilmiy
jihatdan o`rganishda talantli aka-uka Nikolay va YAkov Xanikovlarning xizmati
katta. YAkov Xanikovning 1851 yilda nashr qilingan «Orol dengizi va Xiva
xonligi xaritasiga izohnoma» asarida etnografiyaga alohida e`tibor berilgan. Uning
ishlariga P.P.Semyonov va I.V.Mushketovlar yuksak baho berdilar. Etnografiyaga
oid muhim ma`lumotlar 1843 yilda Xiva xonligiga diplomatik missiya a`zolari
bilan kelgan polkovnik G.I.Danilevskiy, F.N.Baziner asarlarida ham keltirilgan.
O`sha davrlarda atoqli sharqshunos olim V.V.Grigor’ev Orenburgda istiqomat
qilgan va u Rossiyada birinchi bo`lib SHarq xalqlari tarixi kursini o`qita boshladi.
Uning 200 dan ortiq ilmiy ishlari orasida o`rta Osi’yo xalqlariga, jumladan,
29

o`zbeklarga tegishlilari ham mavjud. 1851 yilda Orenburgga kelib sayohat qilgan
V.V.Vel’yaminov-Zernov ham o`zbek xalqiga oid bir qancha qiziqarli tarixiy
asarlar yaratgan. 1858 yilda polkovnik N.P.Ignat’ev boshchiligidagi Xiva va
Buxoroga yuborilgan yirik diplomatik missiya ham ancha samarali ish olib borgan.
Turk tillarini yaxshi bilgan mashhur vengr sharqshunos olim Arminiy Vamberi
1863 yili darvesh libosini kiyib, savdo karvoni bilan Xiva, Buxoro, Samarqand va
boshqa O`rta Osiyo shaharlariga sayohat qiladi. Sayyoh olimning O`rta Osiyo
haqida yozgan asarlarida mahalliy aholi, shu jumladan, o`zbek xalqi
etnografiyasiga oid qiziqarli ma`lumotlar bor. U o`zbek urug`lari haqida gapirib,
birinchi bo`lib «o`zbek» so`zining kelib chiqishi to`g`risida mulohaza yuritadi.
A.Vamberi 32 o`zbek qabilalarining ro`yxatini beradi va ularning kiyim-
kechaklari, taomlari, o`yin va musiqa asboblari, urf-odatlari va diniy marosimlari
to`g`risida hikoya qiladi. Asar muallifi ayrim bo`rttirish, xatolarga yo`l qo`yganligi
uchun uni sharqshunos olimlar, jumladan, V.V.Bartol’d ancha tanqid qilgan.
SHunday qilib, bu ayrim jasur va bilimli sayyoh, hamda elchilarning samarali
mehnati tufayli XIX asrning birinchi yarmiga kelib o`zbeklar to`g`risida
etnografiyaga oid dastlabki muhim ilmiy ishlar paydo bo`la boshlaydi 12
. Rus
sharqshunos olimlari fors-tojik va arab tillarida bitilgan qo`lyozma asarlarni
o`rgandilar va uning ma`lumotlarini o`zbek xalq etnografiyasini o`rganishga tatbiq
qildilar. Haqiqatan ham XVI — XIX asr o`rtalarigacha bo`lgan davr ichida
mahalliy mualliflar tomonidan yaratilgan tarixiy asarlarda ba`zi muhim etnografik
lavxalar bor. Iste`dodli tarixchi, shoir va musiqashunos Hofizi Tanish Buxoriyning
«Abdullanoma», tarih tibbiyot va adabiyot sohasida tanilgan davlat arbobi
Abulg`ozixonning bir necha bor chet tillarga tarjima qilingan «SHajarai turk va
Mo`g`ul» hamda «SHajarai tarokima» kabi asarlari mavjud. Mashhur o`zbek
tarixchilari SHermuhammad Munis, Muxammad Rizo Ogahiy va Muhammad
YUsuf Bayoniylarning «Firdav ul-iqbol», «Riyoz ud-davlat», «Zubda ut-tavorix»,
«Jomi` ul-voqeoti Sultoniy», «Gulshani davlat», «SHohidi iqbol», «SHajarai
12
Movlonov O'. Markaziy Osiyoning qadimgi yo'llari. T., 2008 y
30

Xorazmshoxiy», «Xorazm tarixi» kabi asarlarida XVII asrning II yarmidan to XX
asr boshlarigacha Xorazm va qo`shni yurtlarda ro`y bergan tarixiy voqealar yuksak
mahorat bilan tasvirlanadi. O`zining boy mazmuni, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
ma`lumotlarning ko`pligi va rang-barangligi bilan ajralib turuvchi bu tarixiy asarlar
o`sha davrdagi o`zbek xalqi etnografiyasini o`rganish uchun muhim manba bo`la
oladi. O`rta Osiyoni, shu jumladan, O`zbekistonni Rossiya bosib olishi tufayli
o`zbek va boshqa O`rta Osiyo xalqlari bilan rus xalqi hamda uning «inqilob»
to`fonlari bo`sag`asida turgan ishchilar sinfi o`rtasida bevosita aloqalar
o`rnatilganligi 6u tarixiy voqeaning asosiy progressiv oqibati hisoblanadi. Ilg`or
rus olimlari va o`lkani o`rganuvchilar mustamlakachilik rejimining og`ir
sharoitida, mahdlliy ma`murlarning jaholatiga bardosh berib, o`zbek, tojik,
turkman qirg`iz va boshqa O`rta Osiyo xalqlarining iqtisodieti, tarixi, turmushi va
madaniyatini o`rganish borasida hormay-tolmay ish olib bordilar. Ulug` rus
demokrat tanqidchisi V .V. Stasov bular haqida: «Rossiya tadqiqotchilarining
vazifasi O`rta Osiyo mamlakatlaridagi hozirgacha ma`lum bo`lmagan badiiy va
etnografiyaga oid durdonalar haqida Rossiya va Evropa uchun umumiy
ma`lumotlar berishdan iborat edi. CHunki Rossiya bu mamlakatlar bilan qadim
zamonlardan buyon aloqada va yaqin munosabatda bo`lib, ularning o`zaro ta`siri
uzoq o`tmishdan buyon davom etib kelmoqda» — deb yozgan edi. O`zbek
xalqining etnografiyasini o`rganish bilan shug`ullangan N. P. Ostroumov, N. S.
Likoshin singari tadqiqotchilar o`lkadagi mustamlakachilik ma`murlarining
vakillari bo`lib, o`z asarlarida chorizmning mustamlakachilik siyosatini targ`ib
qildilar. Biroq bularning asarlarida ham mahalliy aholining turmushi, madaniy
hayotiga doir dalillarga asoslangan bir qancha diqqatga sazovor ma`lumotlar bor.
O`rta Osiyo yurishlari davrida V. V. Radlov, A. P. Fedchenko, A. L. Kun, M. A.
Middendorf kabi tadqiqotchilar katta va samarali mehnat qildilar. V.V.Radlov
O`rta Osiyo xalqlarining tili, etnografiyasi haqida ma`lumotlar to`plagan; o`rta
Zarafshon vodiysi bo`ylab sayohat qilib, qiziq-qiziq ocherklar yozgan. A. P.
Fedchenko o`z rafiqasi bilan o`zbek xalq etnografiyasiga oid juda ko`p
ma`lumotlar to`plagan va «Qo`qon xonligida» degan asarini yozgan. 1917 yildan
31

ilgarigi tadqiqotchilarning ishlarini mujassamlashtirgan umumiy monografiyalarda
ham o`zbeklar haqida qimmatli ma`lumotlar to`plangan. Etnografiyaga oid
ma`lumotlarni saqlash va keng ommaga etkazishda ilmiy jurnallar, statistik
boshqarmalarning spravochnik va to`plamlari hamda «Turkistanskie vedomosti»
gazetasining xizmatlari ham katta bo`ldi. Ilmiy jamiyatlar va to`garaklar ichida
o`zbek etnografiyasini o`rganishda Rus geografiya jamiyati va uning Turkiston
bo`limi, Turkiston arxeologiya havaskorlari to`garagi, tabiiyot, antropologiya va
etnografiya havaskorlari jamiyati Turkiston bo`limining faoliyati alohida e`tiborga
sazovor.
SHunday qilib, XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarida o`zbek
etnografiyasini o`rganishda ilmiy jihatdan diqqatga sazovor bir qancha ishlar
paydo bo`lib, jiddiy tadqiqotchi olim va o`lkashunoslar safi ancha kengaydi. Ular
o`z asarlarida o`zbek va boshqa O`rta Osiyo xalqlari madaniy va maishiy
turmushining xususiyatlari, ijtimoiy va oilaviy tuzumning o`tmish va o`z
zamonasidagi shakllari, urf-odatlari, urug`-aymoq va qabilaviy tuzumi, diniy
e`tiqodlari va etnografiyaga oid boshqa xususiyatlarini ta`riflash bilan birga
ularning ma`nosini ilmiy jixatdan ham sharhlashga intilganlar. Lekin o`z davrining
hukmron g`oyalari ta`siri ostida bo`lgan bu tadqiqotlar ma`lum masalalarni
yoritishda bir qadar cheklangan edi. Burjua etnografiya faniga xos mujmallik bu
sohaga deyarli taalluqli bo`lmagan yuzaki ishlarning kelib chiqishiga yo`l ochib
berganligini xam unutmaslik kerak. Ijtimoiy masalalarni sharhlashda o`tmish
tadqiqotchilarining ojizligi, sub`ektivizmi, ba`zan irqiy kontseptsiyalarning hukm
surganligi ularning ko`p asarlarida ham o`z aksini topgan. Ammo o`sha davrning
olim va o`lkashunoslari orasida ozodlik, gumanizm va demokratik g`oyalar bilan
sug`orilgan shaxslarning borligi diqqatga sazovordir. Ular to`plagan daliliy
ma`lumotning qimmati esa benihoyadir.
32

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
35

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Ochildiev F.B. Tarixiy o'lkashunoslik. O'quv-qo'llanma. T.: “Universitet” 2020.
2. Yujin S. Turkiston: Rossiya Turkistoni, Qo'qon, Buxoro va G'uljaga sayoxat
qaydlari. Iniliz tilidan tarjima va izoxlar Saidboboev Z.A. Toshkent. 2019.
3. Saidboboev Z.A. Tarixiy geografiya. Darslik. T., 2010. pdf.
4. Eshov B.J. O'rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. 2008.
5.Sagdullaev A.S. O'zbekiston tarixi (1 – qism) darslik T. vneshinvestprom.2019.
6. Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. Toshkent: “O'zbekiston” 2017.
7. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent: “O'zbekiston” 2017.
8. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. Toshkent: “O'zbekiston” 2017
9. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
10.Anarbaev A.A. Blagoustroystvo srednevekovogo goroda Sredney Aziy (V-
nach. XIII vv). T.,1981. pdf.
11.Annaev T.J., Shaydullaev SH.B. Surxondaryo tarixidan lavhalar. Samarqand,
1997.
12.Movlonov O'. Markaziy Osiyoning qadimgi yo'llari. T., 2008 y
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
36

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить