O'qish darslarida ertaklarni o'rganish uslubiyoti - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	149.4KB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	11 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

O'qish darslarida ertaklarni o'rganish uslubiyoti

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI BOSHLANG’ICH TA’LIM VA SPORT
TARBIYAVIY ISHI YO’NALISHI 44-19 GURUH TALABASI RAHMONOVA
DILSHODANING ONA TILI O’QITISH METODIKASI FANIDAN YOZGAN KURS ISHISI
KURS ISHI
Mavzu: O’ qish darslarida ertaklarni o’rganish
uslubiyoti

1

Mundarija:
Kirish
I- BOB . Sinfdan tashqari o’qish jarayonida bolalar adabiyotidan
foydalanish
1.1 Sinfdan tashqari o’qish darslarida ertak o’qitish uslubiyoti
1.2 Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari o’qish darslarini tashkil
etishning metodik asoslari.
II- BOB. Sinfdan tashqari o’qish darslarida ertaklar ustida ishlashning
ahamiyati va usullari
2.1 Ertaklarning janr xususiyatlari va ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati
2.2 Boshlang’ich sinflarda ertakni o’rganishda pedagogik
texnologiyalrdan
Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar

2

Kirish
O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishib, iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishning o’ziga xos yo’lini tanlashi va taraqqiy etib borishi ta’lim
mazmunini va o’qitish jarayonining zamonaviy didaktik ta’minotini ishlab
chiqishni taqozo etmoqda.
Yosh avlodni savodxon qilib tarbiyalash mustaqillik uchun, siyosiy onglilik uchun,
siyosiy madaniyat uchun kurash qurolidir. Mustaqillik tufayli O’zbekiston
Respublikamizda har bir kishining savodxon bo’lishiga alohida e’tibor berilmoqda.
“Vatanizning kelajagi, xalqimizning ertagi kuni, mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidagi obro’-e’tibori avvalambor farzandlarimiznng unib-o’sib, ulg’ayib,
qanday inson bo’lib hayotga kirib borishiga bog’liqdir.
Savod o’rgatish darslarini samarali tashkil etish ham O’zbekiston Respublikasining
“Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni asosida ”O’qitishning ilg’or shakllari va yangi
pedagogik texnologiyalarni, ta’limning texnik va axborot vositalarini o’quv
jarayoniga joriy etish”ga bog’liq. Boshlang’ich ta’limning davlat ta’lim standarti
bo’yicha “bolalarning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyatini, aqliy rivojlanishini,
dunyoqarashini, kommunikativ savodxonligini va o’z-o’zini anglash salohiyatini
shakllantirishga, moddiy borliq go’zalliklarini his eta olishga o’rgatish, … tafakkur
qilish faoliaytlarini kengaytirish, erkin fikrlay olish, o’zgalar fikrini anglash, o’z
fikrini og’zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olish” ko’nikmalarni
egallashlari uchun savod o’rgatish darslarini ham o’quvchilarning bor imkoniyatini
ishga soluvchi ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish zarur.
Ma’lumki, savod o’rgatish dasturi talabiga ko’ra 1-sinf o’quvchilari o’zbek tili
alifbosidagi tovushlar va harflarni, so’zning bo’g’inga bo’linishini, so’zlarni bir
satrdan ikkinchi satrga bo’g’inlab ko’chirilishini, so’zlarni ma’nosiga va
so’roqlariga ko’ra farqlash hamda guruhlashni, so’zni gapdan farqlash va gapning
ayrim belgilarini, gap va matnni bir-biridan farqlashni, gapni nutq va matndan
amaliy ajrata olishni, matnda gaplarning tartibini belgilay olish, matn nima haqida
ekanini bilishlari zarur. Bu kabi ko’nikmalarni shakllantirishda o’quvchilarni dars
3

jarayonida faollashtiradigan mashq turlaridan, ularni tashkil etish usullaridan,
ilg’or texnologiyalardan, didaktik o’yinlardan o’rinli foydalanish talab etiladi.
Mavzuning dolzarbligi. Dunyo shiddat bilan o’zgarib, barqarorlik va
xalqlarning mustahkam rivojlanishiga raxna soladigan turli yangi tahdid va xavflar
paydo bo’layotgan bugungi kunda ma’naviyat va ma’rifatga, axloqiy tarbiya,
yoshlarning bilim olish, kamolga yetishga intilishiga e’tibor qaratish har
qachongidan ham muhimdir.
“Aynan ta’lim va ma’rifat bashariyat farovonligining asosiy omillaridan
hisoblanadi, insonlarni ezgulikka da’vat etadi, saxovatli, sabr-qanoatli bo’lishga
undaydi.”1
O’zbekistonda mustaqil va kuchli davlat qurishdan asosiy maqsad inson,
uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat hisoblanadigan va hurmat qilinadigan
adolatli jamiyat barpo etishdir.
Bu, avvalambor, ta’lim va ma’rifat tizimini takomillashtirish, mamlakatimiz
kelajagi bo’lgan yoshlarni zamonaviy bilim olishga yo’naltirish, barkamol shaxsni
tarbiyalash bilan bog’liq ekanini biz yaxshi anglaymiz. Mustaqillikning dastlabki
yillaridan boshlab yurtimizda yoshlar haqida e’tibor va g’amxo’rlik ko’rsatishga
davlat siyosatining eng asosiy va ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida qarab
kelinmoqda. Chunki yoshlar – bizning kelajagimiz. Bu sohadagi davlat siyosatini
yanada chuqurlashtirish uchun yaqinda O’zbekiston Respublikasining “Yoshlarga
oid davlat siyosati to’g’risida”gi qonuni
yangi tahrirda qabul qilindi. Bularning barchasi bugungi kunda o’z samarasini
bermoqda. Yoshlarimiz biznes, ilm-fan, madaniyat, san’at, adabiyot va sport
sohalarida olamshumul muvaffaqiyatlarga erishmoqda. Bu mamlakatimiz
istiqboliga, buyuk ajdodlarimiz boshlagan ezgu ishlarni kelajak avlodlar munosib
davom ettirishiga katta ishonch
bag’ishlaydi. Har bir avlod oldida insoniyat yaratgan jamiki boyliklarni, bilimlarni
o’rganish, o’zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Hayot taraqqiyoti va
jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Ushbu vazifani bajarish uchun
4

yoshlarimiz ajdodlarimiz merosini ular qoldirgan manbalar orqali o’rganishlari,
ko’proq kitob
o’qishga, bilimlarni asl manbalardan oliishga harakat qilishlari zarur. O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yilning 12 yanvar
kuni “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob
mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ’ibot qilish bo’yicha
komissiya tuzish to’g’risida”gi farmoyishi2 bu mavzuning dolzarb ekanligini
tasdiqlaydi.
Maktab o’quvchini o’qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir qatorda kitobni
mustaqil o’qiy oladigan, uni tushunadigan, ma’lum bir mavzuga oid kitoblarni
tanlay oladigan, gazeta va jurnallarni ham mustaqil o’qiydigan faol kitobxonni
tarbiyalaydi. Shu jihatdan sinfdan tashqari o’qish tarbiyaning asosiy quroli sifatida
xizmat qiladi, ko’p narsani bilishga havasni oittiradi. Sinfdan tashqari o’qish
darslarida o’quvchilarni kitobga, badiiy asarlarga qiziqishini uyg’otish maqsadida,
ularni ongli kitobxonlar bo’lib yetishishlari uchun turli janrdagi asarlar bilan
tanishtirib boriladi. O’zbek xalqining boy madaniy me’rosi bo’lmish xalq og’zaki
ijodi namunalari kichik maktab yoshidagi kitobxonlar uchun ulkan ma’naviy-
ma’rifiy manba hisoblanadi. Xalq ertaklari bu o’rinda alohida ahamiyatga ega.
Mana shu asarlar yordamida o’quvchilarda tarbiyaviy jihatlarni takomillashtirib
borish zarur.
Sinfdan tashqari o’qish darslariga to’laqonli dars sifatida qaralib, o’tilgan asar
yuzasidan suhbat, viktorinalar o’tkazish, asarni tahlil qilish, g’oyasini ochib berish,
qahramonlarning hatti-harakatlarini muhokama qilish; bular asosida
vatanparvarlik, do’stlik, mehnatsevarlik, insonparvarlaik g’oyalarini o’quvchilar
ongiga singdirib
borish zarurligi bizning mavzuimizning dolzarbligini belgilab beradi.
Kurs ishning maqsad va vazifalari. Xalq ertaklari mazmunida ijtimoiy, iqtisodiy
maishiy hayotning hamma masalalari o’z ifodasini topadi, desak xato bo’lmaydi.
Boshlang’ich sinflarda bu janrda yaratilgan asarlarni o’rganish, g’oyasi, ta’lim-
tarbiyaviy ahamiyatini o’quvchi ongiga chuqurroq singdirish uchun o’qish darslari
5

bilan chegaralanib qolmay, balki sinfdan tashqari o’qish darslarida ham ishlash
zarur. Sinfdan tashqari o’qqish darslarida ertaklarni ustida ishlashni ko’rsatib
bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi hisobanadi.
Qo’yilgan maqsadga erishishda quyidagi vazifalar belgilandi:
- boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlarining maqsadi,
vazifalari va ahamiyatini o’rganish;
- sinfdan tashqari o’qish darslarining hajmi va ularga qo’yilgan talablar bilan
tanishish;
- sinfdan tashqari o’qish darslarini tashkil etish usullari va shakllarini.
o’rganish;
- sinfdan tashqari o’qish darslarida ertaklar ustida ishlash tizimi va usullarini
ko’rsatib berish;
- ertak janri va ertaklarning turlarini o’rgani;
- boshllang’ich sinflarda ertak ustida ishlash tizimini ko’rsatish;
- sinfdan tashqari o’qish darslarida ertaklar yordamida o’quvchilarda
vatanparvarlik, do’stlik, mehnatsevarlik, insonparvarlaik tuyhularini shakllantirish.
Kurs ishining predmeti: boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari o’qish
darslarini samarali tashkil etish.
Kurs ishining obyekti: sinfdan tashqari o’qish darslarida ertaklar ustida ishlash .
Kurs ishining metodologik asosi: O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim
to’g’risida”gi Qonuni davlat hujjatlari, shuningdek, boshlang’ich ta’lim bo’yicha
Davlat ta’lim standartlari, “Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasi”, ona tilidan o’quv
dasturlari, maktab darsliklari, boshlang’ich sinflarda maktab darsliklarini yaratish
mezonlari, pedagogika, psixologiya va ona tili o’qitishning nazariy asoslarini
tashkil etadi.
Kurs ishining metodlari: boshlang’ich sinf sinfdan tashqari o’qish darslarida
ertaklarni tahlil qilishga doir nazariy va metodik adabiyotlarni o’rganish va ular
asosida darslarni tashkil etish.
Mavzuning ilmiy-amaliy ahamiyati shundan iboratki, mavzuni yoritish
jarayonida sinfdan tashqari o’qish darslarining maqsadi va vazifalarini, tizimini,
6

davlat ta’lim standartlari tomonidan sinfdan tashqari o’qish darslariga qo’yilgan
talablarni o’rganib chiqdik va o’z ishimizda bayon etdik. Shuningdek, sinfdan
tashqari o’qish darslarida darsliklarda va turli to’plamlarda berilgan ertaklar
yordamida o’quvchilar ijlbiy fazilatlarni tarbiyalashni bayon etdik. Ishda bayyon
etilgan fikrlar qo’llanma sifatida sinfdan tashqari o’qish darslarida ishlatilishi
mumkin.
Kurs ishining tarkibi . Ishning tarkibi kirish, 2 bob va xulosa qismlaridan iborat.
7

I-BOB. Sinfdan tashqari o’qish jarayonida bolalar adabiyotidan
foydalanish.
1.1 Sinfdan tashqari o’qish darslarida ertak o’qitish uslubiyoti.
Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari o’qishga kichik yoshdagi o’quvchilarni ona
tilini puxta o’zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi, ta’lim jarayonoda ularni
ahloqiy-estetik tarbiyalashning muhim vositasi sifatida qaraladi. Sinfdan tashqari
o’qishning maqsadi-kichik yoshdagi o’quvchilarni bolalar adabiyoti va xalq
og’zaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish, ularda kitobxonlik
madaniyatini tiklab tarkib toptirishdir. Sinfdan tashqari o’qish dasturining
mazmuniga ko’ra ta’limning har bir bosqichida ikki asosiy bo’lim ajratiladi:
1-bosqichda o’qish doirasi, ya’ni o’qitiladigan kitoblar va ularni qaysi tartibda
o’qish bilan tanishtirish yuzasidan o’quvchilarga ko’rsatma beriladi.
2-bosqichda shu o’quv materiallari asosida bilim, ko’nikma va malakalar
shakllantiriladi.Umumiy o’rta ta’limning Davlat standartlari va o’quv dasturiga
ko’ra 1-sinfda sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlarida savod o’rgatish darslarida
hosil qilingan ko’nikma va malakalar asosida bolalarning ona-vatan, istiqlol, milliy
qadriyatlar haqidagi tasavvurlar-tushunchalari kengaytiriladi, boyitiladi.Sinfdan
tashqari o’qish va qiroatxonlik saboqlari 1-sinfda haftada 1 marta saboq o’rgatish
darslarining 20 daqiqasida bolalar badiiy adabiyoti bilan tanishtiriladi. Maqsad
kichik yoshdagi bolalarda kitobga mehr uyg’otish, mustaqil uquvlarini paydo
qilishdir. Asosan bu sinf o’quvchilariga kitob bilan muomala qilish, kitob o’qish
qoidalari, kitobni asrash, asar qahramonlarining hatti harakatini kuzatish, ijobiy
tomonlarini o’rganish, obrazli qilib qayta hikoya qilib berish bilim, ko’nikma va
malakalar shakllantiriladi. Bu sinf o’quvchilari uchun asosan rasmlarga boy
kitoblar olinadi. O’qituvchi bolalarning his-tuyg’ularini o’stiradigan kitoblarni
o’qib berish orqali mustaqil mamlakatimiz, uning go’zal shaharlari, qishloqlari,
milliy urf-odatlari, qadriyatlari, o’tmishi, insonlarning orzu-istaklari bilan
tanishtiriladi. Ularda bilimga havas uyg’otadi. 2-sinfda o’quvchilar kichik
8

hajmdagi asarlarni o’qituvchining yordami va topshirig’i asosida mustaqil o’qishga
o’tadilar. Bu sinfda 2 haftada bir marta sinfdan tashqari o’qish darsi o’tkaziladi.
Ona – Vatan va ota-bobolar jasorati, o’simliklar, qushlar hamda hayvonlar
haqidagi asarlarni o’qituvchi topib, tanlab o’quvchilarga o’qishga tavsiya etadi.3
va 4-sinflarda sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlarida o’quvchilarning mustaqil
o’qishlari uchun kishilarning hayoti, yorqin tasvirlangan, ularning ma’naviy-
ahloqiy turmush tarzi aks ettirilgan badiiy va ilmiy-ommabop asarlar tavsiya
etiladi. 3-4 sinflarda sinfdan tashqari o’qish darslari ikki haftada bir marta
o’tkaziladi. Bu sinflarda o’qituvchi sinf kutubxonasida kerakli bo’lgan o’quvchilar
yoshiga mos kitoblarni to’plashni davom ettiradi. Sinfdan tashqari o’qish burchagi
turlicha bezalishi mumkin. Bunda o’qituvchi va o’quvchi hamkorlikda ish olib
boradi. Badiiy va ilmiy-ommabop asarlar mustaqil ravishda va izchil o’qib
borilsagina o’quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga, shakllantirishga
xizmat qiladi.Sinfdan tashqari o’qish bolalarda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka
nafrat uyg’otish, bog’lanishni, nutqni o’stirish, adabiy – estetik tafakkurni
yuksaltirishga xizmat qiladi.Bolalar adabiyoti avvalo o’zining qiziqarli mazmuni,
badiiy obrazlarining go’zalligi, tilning ifodaliligi, she’riy so’zlarning musiqaviyligi
bilan bolalarga quvonch baxsh etadi. Ayni vaqtda u bolalarga tarbiyaviy ta’sir ham
ko’rsatadi. bolalar adabiyoti o’quvchiga jonajon o’lka tabiatini, kishilarning
mehnati, hayoti, ularning qilayotgan ishlari va ko’rsatayotgan qahramonliklarini,
bolalar hayotidan olingan voqealarni, bolalarning o’yinlari, ertaliklari, orzu
istaklarini hikoya qilib beradi. Bu borada ertaklar katta ahamiyatga
ega. Xalqimizning tarixi, uning urf odatlari, moddiy va ma’naviy boyliklari barcha
orzu istaklari ming yillar davomida yaratilgan ertaklarda saqlanib kelmoqda.
Kishilar o’z orzu havaslariniyosh avlodda o’g’il-qizlarida ko’rishni istaydilar. Shu
sababdab ham o’quvchilarga ertaklarni o’qishga tavsiya qilinadi. Ertak o’qigan
bola qiyinchilikni yengishga, botir, jasur bo’lishga intiladi. O’quvchi yer yuzidagi
barcha insonlarning men bir bo’lagiman, men o’z xalqimga qilayotgan ishlarim
bilan ularga munosib bo’lib ulg’ayishim kerak, desagina o’z xalqini munosib
farzandi bo’la oladi. Ertaklar yosh avlodni ana shu ruhda tarbiyalaydigan
9

baynalminal badiiy quroldir. “Uch og’ayni botirlar”, “Zumrad va Qimmat”, “Egri
va to’g’ri” kabi bir qator ertaklar o’quvchilarning sevimli ertaklaridir. O’quvchilar
bu ertaklardan kishi o’z mehnatiga ishonib yashashi kerakligini, birovning
boyligiga hasad bilan qaramaslik kerak degan hayotiy xulosalarni o’qituvchi
yordamida tushunib yetadilar. Ur to’qmoq” ertagining bola harakterining
shakllanishida alohida o’rni bor: ertak yaxshiga-yaxshi, yomonga yomon bo’lish
kerak degan muhim qoidani o’rtaga tashlaydi. Haqiqatan ham xalqning “Qayna
xumcha”, “Ochil dasturxonlarini zo’ravonlik bilan tortib oladigan shaxslarga
nisbatan “Ur to’qmoqlarni ishlatish zarurligini uqtiradi. Sinfdan tashqari o’qish
mashg’ulotlari o’qish darslari bilan bog’lab olib boriladi. O’quvchilar o’ituvchi
rahbarligi ostida avval mavzuga oid bir nechta kitob bilan tanishsalar,
so’ngrabolalarning qiziqishlariga mos, ruhiyatlariga yaqin har xil mualliflarning
bir mavzuga doir kitoblarini mustaqil tanlab o’qishga o’tadilar. Bunda asosan
o’qituvchi o’quvchilarni maktab kutubxonasiga, 3-4 sinflardan boshlab tuman yoki
shahar kutubxonasiga sayohat uyushtirib, bolalar adabiyoti bilan muntazam
tanishtirib boradi. Shuningdek bolalar gazeta va jurnallari ham o’quvchilarga ertak,
hikoyalar o’qishga yordam beradi.
Sinfdan tashqari o’qish, o’qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng
qulay usuli. Demak maktab kutubxonasi, bolalar gazeta va jurnallari bilan
hamkorlik qilishdir. Sinfda va sinfdan tashqari o’qish boshlang’ich sinflarda
o’qitiladigan barcha predmet dasturlarining bolimlari bilan bevosita bog’liq. O’z
navbatida grammatika va to’g’ri yozuv, tabiatshunoslik, tasviriy san’at, musiqani
o’rganishda olingan bilim va hosil qilingan ko’nikmalar o’qish darslaridan o’qish
darslarida foydalaniladi. O’qish darslarida o’tilgan mavzular asosida badiiy
kitoblar axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish,
ijodiy rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish o’quvchini ijod
qilishga undaydi. Har bir sinfda sinfdan tashqari o’qilgan barcha asrlar
o’quvhilarga mos ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin. Bu boladagi
nitqni rivojlantirishga, lug’at boyligini oshirishga yordam beradi. Shuningdek
sahnalashtirilgan asarni tomosha qilgan o’quvchining diqqati oshib xotirada
10

saqlash qobiliyati o’sadi. Hatto sahnalashtirisho’quvchini har tomonlama
yo’naltiradi, ya’ni aktyorlik qobiliyatini rivojlantiradi, suxandonlik, rejissorlik kabi
kasblarga ilk tasavvurlarni o’rgata boshlaydi. Asarni sahnalashtirish davrida albatta
o’qituvchi rahbarlik qiladi. O’quvchilar ifodali, obrazli, shuningdek qahramonlar
harakatini to’g’ri bajarishlari, o’qishlari o’quvchilarda zavq-shavq uyg’otib
kitobga, badiiy asarga havas, uni o’qib o’rganishga intilish uyg’otadi. Sinfdan
tashqari o’qish darslarida o’qituvchi o’quvchilarni bolalar yozuvchilari va shoirlari
bilan tanishtirib borishi lozim. Q. Muhammadiy, P. Mo’min, Z. Diyor, A. Obidjon
kabi yozuvchi va shoirlarning asarlari o’quvchilarda katta qiziqish uyg’otadi.
Shuning uchun har bir maktab, ta’lim muassasasi o’quvchilar o’rtasida turli
mavzularda ijod ahli bo’lgan shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar tashkil etib
turishi shart. Bunday uchrashuvlar o’quvchilarni vatanni madh qilishga uni sevib
ardoqlashga chaqiradi. Kitobni, asarni qanday paydo bo’lishini, uni hurmat qilish
asrab-avaylashni o’rgatadi. Shunday qilib badiiy adabiyot, bolalar adabiyoti
voqelikni haqqoniy aks ettirishi, yorqin obrazlar yaratishi bilan bolalarda estetik
did va ahloqiy sifatlarni mujassamlashtiradi. Ularda hayot go’zalligini idrok
etishga o’rgatadi. So’z san’ati badiiy asarda o’z ifodasini topadi. Xalq badiiy
so’zning yosh avlod tarbiyasidagi kuch-qudrati va jozibasiga qadim
zamonlardanoq e’tibor berib kelingan. Badiiy so’z xalqning barcha madaniy
boyliklarini abadiylashtirgan. Buning uchun esa o’quvchi albatta xalq og’zaki
ijodini yaqindan o’qishi lozim. Ertaklar- yaxshilikka yetaklar deganlariday
o’quvchi ettaklar bilan tanishar ekan mard, jasur vatanparvar, mehribon bo’lishga,
topishmoqlar o’qir ekan, topog’on, bilimdon, zukko bo’lishga intiladi. Kelajagimiz
bo’lgan yosh avlodni milliy qadriyatlarimazni bilgan holda aqlan yetuk, jismonan
sog’lom qilib tarbiyalash biz murabbiylar, ustozlar zimmasidadir. Shunday ekan
mashaqqatli ammo sharafli kasbimizni sidqidildan bajarishda izlanuvchan ijodkor
bo’lishimiz zarurdir. Chunki yurtboshimiz aytganlaridek “Farzandlarimiz bizdan
ko’ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli bo’lishlari shart”.
Mavzu: Inson odobi bilan.
11

Darsning maqsadi: Odob inson ko’rki ekanligi, odobli bola elga manzur bo’lishini
bir so’z bilan aytganda, odob xulq atvorlar yugindisi ekanligini o’quvchilar
onggiga cingdirish va shu orqali ularni odobsizlikdan, noo’rin xatti-harakatlardan
o’zlarini saqlashdan iborat.
Darsni jihozlanishi:
1. Alisher Navoiyning rangli rasmi.
2. Plakat va ko’rgazmalar. Kitob jurnallardagi odobli bolalarning suratlari.
3. Xalq maqollaridan namunalar.
Darsning borishi:
O’qituvchi:
Odob insonning oily fazilatidir. Xazrat A. Navoiy ham o’z asarlarida shu jumladan
“Hayratul abror” dostonida odobni to’la tushuntirib beradi. Yoshi ulug’larga
samimiy hurmat-izzat keltirish har kimning holatiga qarab bo’lishi kerak. Agar
yosh bolaga tik turib salom berilsa, uni odob demaydilar. Gadoning oldida sajda
qilish kerak emas, unga bir tiyin berilsa shu karam bo’ladi. Bolalar Navoiy
bobomiz nihoyatda kamtar bo’lganlar. Hozir sinfdoshlaringiz Alisherning odobi
bilan bog’liq bir voqeani namoyish qilishadi. (Oldindan tayyorlangan 7nafar, biri
Sh. A. Yazdiy rolida, biri Alisher, qolganlari uning o’rtoqlari qiyofasida
chiqishadi) O’qituvchi (izoh beradi): A. Navoiy 1447 yili Taft shahrida mashhur
tarixchi olim Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashib qolibdi.Sahnada bir
mo’ysafid xayolga cho’mib o’tiribdi. Shu payt bir to’da (5-6) nafar bolalar
quvalashib o’ynay boshlaydilar. Ularni kuzatib o’tirgan mo’ysafid bolalarni yoniga
chorlaydi. -Qani bolalarim buyoqqa kelinglarchi, bolalarning mo’ysafidning
ovozini eshitib tarqab ketishadi. Faqat 5-6 yoshlar chamasidagi bola qoladi. Uning
boshida oq sallacha, egnida yupqa matodan tikilgan ixcham kamzul, oyog’ida
etikcha. U yugurib kelib, qo’llarini ko’ksiga qo’ygancha salom beradi.
- O’g’lim oting nedur deb so’radi mo’ysafid.
-Alisher, dedi bola.
-Maktabga qatnaysanmi?
12

-Qatnayman. Qur’onning taborak surasigacha o’qiganman.
-Men chaqirganimda o’rtoqlarining qochib ketdi. Sen esa huzurimga kelding.
So’roqlarimga yaxshi javob qilding. Shuning uchun senga rahmat. Umring uzoq,
boshing omon bo’lsin. Olim, fozil bo’lib, yaxshi obro’ga erishgaysan,-mo’ysafid
uni duo qiladi.
Bu sahna ko’rinishidan keyin bo’lib o’tgan voqealar bolalar bilan tahlil qilinadi.
Alisherning yoshi ulug’ kishilarga salom berishi, o’zini tutish, odobli ekanligi
uqtiriladi.
Shuningdek, insonga xos odatlardan biri kulgu haqida ham A. Navoiyning
fikrlaridan foydalanish mumkin.
O’qituvchi: Kulgu-insonga xos odatlardan biri, boshqacha aytganda, kulgi orqali
odamning qanday ekanligini bilish mumkin. Hozir tengdoshlaringiz bu haqda
Navoiy ijodidan namunalar keltiradi.
1-o’quvchi: Bo’lmas odobsiz kishilar arjumand, Past etar ul xaylini charxi baland.
O’qituvchi: (izoh beradi) Har bir kishining izzat hurmati odobi orqali keladi.
2-o’quvchi: Tarki odobdin biri kulgu durur, Kulgu odob tarkiga belgu durur.
O’qituvchi: Adabsizlikning bir ko’rinishi noo’rin va beo’xshov
Kulgudir. Demak, bo’lar-bo’lmasga irjayish yoki bo’lmasa ho’mrayib yurish
insonning zebi-ziynati emas.
3-o’quvchi: Izzati haddan kam esa xo’p emas Haddan ortuq dog’I marg’ub emas.
O’qituvchi O’zga kishilar to’g’risida kichikka shavqatda bo’lishi kerak. O’rta
kishilarga esa o’rtacha kishilarga esa o’rtacha muomala qilish lozim deydi.
Darvoqe, bolalar, Payg’ambarimiz Rasulolloh Alayhis Salom ‘Hadis’ da ‘Ko’p
kulmang, ko’p kulish dilni o’ldiradi’ deb nasihat qilgan ekanlar.
Endi bolajonlar mana bu rasmga A. Navoiy portretiga ishora qilib. / qaranglar
undan qanday ma’noo’qiyapsiz?
4- o’quvchi: Bobomizning yuzlari tiniq ekan.
5- o’quvchi: Yuz- ko’zlaridan odobli ekanliklari bilinib turbidi.
O’qituvchi: Barakallo, juda ham to’g’ri angladinglar. Demak, biz odobni ko’proq
kimdan o’rgansak bo’lar ekan?
13

O’quvchilar: Navoiy bobomizdan. SHundan so’ng mashg’ulot yakunlanadi.
Navbatdagi mavzu e’lon qilinib, o’quvchilarga odob-ahloqqa oid 4-5 maqollarni
o’rganib kelish topshiriladi.
1.2 Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari o’qish darslarini tashkil
etishning metodik asoslari.
Sinfdan tashqari o’qishning maqsadi o’qish malakalarini takomillashtirish, kitob
tanlay oladigan, muntazam kitob o’qiydigan, o’qilgan kitobni to’g’ri baholay
oladigan ongli kitobxonni tarbiyalashdir.
Maktablarda 1959-yildan boshlab maxsus sinfdan tashqari o’qish darslari tashkil
etilgan. Sinqdan tashqari o’qish darslari 1-2-sinfda haftada 1 marta, 3-4-sinfda 2
haftada 1 marta o’tkaziladi. Savod o’rgatish jarayonida esa haftadagi oxirgi alifbe
darsining 17—20 daqiqasi ajratiladi3. Sinfdan tashqari o’qish o’quv dasturi bilan
chambarchas bog’liq bo’lib, unda ko’zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga
oshirishda yaqindan yordam beradi. Buning uchun o’quvchilarda kitobxonlik
madaniyatini tarbiyalash, ularni oddiy kitobxondan ijodkor kitobxon darajasiga
ko’tarish talab etiladi. O’quvchilarda kitobga havas uyg’otishda har bir bolaga
yakka tartibda yondashish, shaxsiy qizi-qishlarini hisobga olish zarur. Bolalarda
kitob ustida ishlash malakasini shakllantirish ularda kitobxonlik madaniyatini
tarbiyalashning muhim omilidir. Bunda o’qish uchun ajratilgan soatlardan
foydalaniladi. Badiiy va ilmiy-ommabop asarlar mustaqil ravishda va izchii o’qib
borilsagina, o’quvchilarning dunyoqarashini shakllantirish va kengay-tirishga
xizmat qiladi. Sinfdan tashqari o’qish tanish bo’lmagan mualliflarning kitoblari
muqovasi, titul varag’i, kirish so’zi. mundarijasi va suratlariga qarab asarning
tahminiy mazmunini aniqlashga o’rgatish vazifasini amalga oshirishga xizmat
qiladi.
Sinfdan tashqari o’qish darslarining asosiy vazifasi o’quvchida badiiy kitoblarni
o’qishga havas uyg’otish, o’qigan kitoblari yuzasidan kundalik yurita olishga
o’rgatish, bolalar adabiyotining mashhur adiblari hayoti va ijodi bilan elementar
tarzda tanishtirish hisoblanadi.
14

Bolalarda ezgulikka muhabbat, yovuzlikka nafrat uyg’otish, ularning bog’lanishli
nutqini o’stirish, adabiy-estetik tafakkurini yuksalti-rish sinfdan tashqari o’qish
darslarining ham tub mohiyatini tashkil etadi.
Sinfdan tashqari o’qish darslarining muhim vazifalaridan biri mustaqil o’qish
malakalarini tarbiyalash hisoblanadi. Buning uchun mustaqil bajarish uchun
topshiriqlar berish, qiziqarli mashq turlaridan foydalanish, eng yaxshi insholarni,
taqrizlarni, yozuvchi haqida to’plangan ma’lumotlarni o’qitish, “Tez aytish”,
“Topishmoqlar topish”, “Ifodali o’qish”, “Maqollar aytish musobaqasi”, „Ertak
to’qish”, „Bilimdonlar anju-mani” kabi ko’rik tanlovlar tashkil qilish, muayyan
mavzular bo’yicha savol-javoblar uyushtirish, o’yin tarzidagi ish turlaridan
foydalanish zarur. O’qilgan asarlar yuzasidan suhbatlar o’tkazish , „Kitob hafialigi”
tashkil etish, asarlar asosida kichik insholar yozishni mashq qilish yaxshi samara
beradi. Sinfdan tashqari o’qish sinfda o’qish bilan uzviy bog’liq ravishda
uyushtiriladi. Sinfda o’qish STO’ uchun zarur bo’lgan o’qish malakalarini shakl-
lantiradi, o’quvchilarning o’qigan asarini tushunishga o’rgatadi, lug’atini boyitadi.
Sinfdan tashqari o’qish qiziqarli va o’ziga jalb etadigan faoliyat bo’lib, bolalarning
bilim doirasini boyitadi, qiyoslash uchun material beradi. Sinfda o’qish - hayotga
tayyorlash vositasi, sinfdan tashqari o’qish esa hayotning o’zidir. Hozirgi paytda
boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun sinfdan tashqari o’qishga mo’ljallangan
„Kitobim - oftobim" (l-3-sinflar uchun) nomli qo’llanmalar ham chop etilgan.
Boshlang’ich sinflarda sinfdan tashqari o’qishga kichik yoshdagi o’quvchilarni ona
tilini puxta o’zlashtirishga tayyorlashning ajralmas qismi, ta’lim jarayonida ularni
axloqiy-estetik tarbiyalashning muhum vositasi sifatida qaraladi. Sinfdan tashqari
o’qishning maqsadi kichik yoshdagi o’quvchilarni bolalar adaboyoti va xalq
o’gzaki ijodining xilma-xil namunalari bilan tanishtirish, ularda kitobxonlik
madaniyatini tiklashdan iboratdir. Sinfdan tashqari o’qishga rahbarlikning asosiy
shakli maxsus sinfdan ashqari o’qish darslaridir. Sinfdan tashqari o’qish darslari
erkin dars hisoblanadi; bunday maxsus darslarda bolalarning kitobxonlik
qiziqishlari, bilim doirasi, estetik taassuroti, badiiy obrazlarni idrok etishi, ijodi
rivojlanadi; faol kitobxonlar ushun zarur ko’nikma va malakalar shakllanadi.
15

Sinfdan tashqari o’qish darslari o’quvchilarning faolligini oshirishga qaratiladi,
shuning ushun ularning qurilishi juda xilma – xil bo’ladi. Har bir dars o’qituvchi
bilan o’quvchining ijodi hisoblanadi; darsda qanchalik xilma – xillikka,
hayotiylikka erishilsa, o’qituvchi o’z sinfida shunchalik katta muvaffaqiyatga
erishadi. Shularga qaramay, sinfdan tashqari o’qish darslari o’z oldiga qo’yilgan
vazifalarni bajarish ushun ma’lum talablarga bo’ysunadi. Sinflan tashqari
o’qishning asosiy vazifalari:
1. O’quvchilarning o’qish va nutq o’stirishdan olgan bilim va hosil qilgan
malakalarini mustahkamlash, takomillashtirish va ularni yuksak axloqiy ruhda
tarbiyalash.
2. O’quvchilarning sinfda olgan bilimlarini kengaytirish.
3. O’quvchilarni kutubxonadan kerakli kitobni, kitobdan esa kerakli ma’lumotni
topishga o’rgatish.
4. O’quvchilarning kitobga va bilim olishga havasini tarbiyalash.
5. O’quvchilarning kitob bilan mustaqil ishlash malakasini
takomillashtirish.4 Sinfdan tashqari o’qish darslari ma’lum talablarga bo’ysunadi:
1.Har bir darsda bolalar o’qigan kitoblar hisobga olinadi. Ular o’qigan yoki
o’qiyotgan kitoblarini sinfga olib kelib ko’rsatadilar, ikki-uch o’quvchi o’qigan
kitoblari haqida qisqacha gapirib beradi. O’qituvchi darsda o’zaro fikr almashish
holati yaratadi, darsdan tashqari vaqtda ham fikr almashish davom etishi mumkin.
2. Har bir darsda yangi kitoblar tavsiya qilinadi. Tavsiya shakllari turlicha bo’lib,
ular fikr almashuv, kitobni ko’rsatib, to’g’ridan – to’g’ri tavsiya qilish, sinfda
kishik tematik yoki muallifga tegishli ko’rgazma tashkil etish, o’quvshilarni
qiziqtirish ushun tavsiya qilinadigan kitobdan biror parchani o’qib berish, rasm
ko’rsatish, diapozitiv yoki parchasini namoyish qilishdan iborat.
3.Har bir darsda o’quvchilar hikoya, ertak, she’r o’qiydilar; hajmi kichik asarni
yaxlit, hajmi katta bo’lsa, ikki – ush dars davomida o’qiydilar, sinfdagi barcha
o’quvchilar o’qigan kitobidan biror parchani o’qib beradilar. Ko’proq ovoz
chiqarib o’qiydilar, bundan tashqari, darsda ichda o’qishdan ham, she’r yodlashdan
ham, rollarga bo’lib o’qishdan ham foydalaniladi.
16

4.Har bir darsda o’qilgan asarni suhbat, ya’ni o’qituvshi savoliga javob
berish, erkin hikoyalab tahlil qilish elementi bo’ladi. Erkin hikoya qilish uchun
savol umumiy tarzda beriladi: «Senga nimalar juda ham yoqdi, «Bu kitob haqida
sen nimalarni ayta olasan? kabi tahlil jarayonida bolalarni axloq-odob ruhida
tarbiyalashga alohida ahamiyat beriladi.
5.Har bir darsda ma’lum bir yangi kitobxonlik ko’nikmasi hosil qiladi:
mallif haqida ma’lumot topish, kitob nomiga qarab nima haqida ekanini bilish,
ko’rgazma tuzish, kitob haqida taqriz yozish yoki kitobxon kundaligi yuritish kabi.
6.Har bir dars kirish suhbati bilan boshlanadi va sinfda o’qish darslarida
qo’llanadigan barcha usullardan foydalaniladi.
Sinfdan tashqari o’qish darslarida an’anaviy usullar (qayta hikoyalash, lug’at ishi,
suhbat kabi) dan zarur o’rinlardagina foydalanish tavsiya etiladi, lug’at ishi bunday
darslarda yordamshi rol o’ynaydi: ayrim qiyin so’zlar tushuntiriladi, o’quvshilar
diqqati esda saqlab qolish lozim bo’lgan aniq, qulay nutq oborotlariga qaratiladi.
Barsha qiyin so’zlarni tushuntirish imkoni bo’lgani ushun bolalar tegishli bet
tagida berilgan ayrim so’zlar izohini o’qishga o’rgatiladi.
Sinfdan tashqari o’qish darslarida qayta hikoyalashning ijodiy shakllari bo’lgan
o’qilganlarga so’z bilan yoki grafik rasm chizish, aplikatsiya, adabiy – muzikali
kompozitsiya, rasmlar, portretlar, diafilmlardan foydalanishga sharoit yaratadi.
O’qilganlar asosida insho, gazetaga maqola yozish kabi ijodiy ishlardan ham
foydalanish mumkin.
Sinfdan tashqari o’qish darslarida suhbat o’qilgan kitobni muhokama
qilishda ham, yangi kitob tavsiya qilishda ham qo’llaniladi; suhbat elementlari
o’qilgan asardan asosiy mazmunni ajratish ushun, vokealar izshilligini, bo’lgan
vaqti va o’rnini, bog’lanishini belgilashga yordam beradi. Suhbat ushun savol
tuzishda o’quvchilarning mustaqilligi, hayotdan, o’qilgan boshqa kitoblardan
qo’shimcha javob berishi hisobga olinadi. Boshqa darslardagi kabi, bunday
darslarda ham kirish suhbati,
umumlashtiruvchi, yakunlovchi suhbatlar bo’ladi. Ko’pgina sinfdan tashqari o’qish
darslari umumlashtiruvshi darslar kabi quriladi. Masalan, «Vatan haqidagi
17

kitoblar» mavzusidagi sinfdan tashqari o’qish darsi umumlashtiruvchi dars kabi
uyushtiriladi. Odatda, bunday darslarning qurilishida umumlashtirish elementlari
bo’ladi. Metodik vositalarni tanlash, dars qurilishi (asosiy mazmunni ajratish,
taqqoslash, xulosalash, qo’shimsha materialni qo’shishni talab qiladigan savollar
kabi) umumlashtirishning vazifasini belgilaydi. Umumlashtirishga ko’rgazma ham,
albom tuzish ham, rasmlarni tatbiq etish ham yordam beradi. Sinfdan tashqari
o’qish darslarida qiziqarli mashqlarga alohida o’rin beriladi. Bunday darslarda
adabiy musobaqa (bir mavzu ustida savol-javob o’yini), eng yaxshi insholar,
rasmlar, topishmoq topish, bellashuvlar o’tkazish, topishmoqlar albomini tuzish,
tayyorgarliksiz jamoa bilan yoki yakka ravishda ertak to’qib aytish, o’quvshilar
hayoti haqida, yozuvshilarning chuqur ma’noli gap (hikmatli so’z) lari va
maqollar, latifalar aytish mumkin. Ba’zan o’qituvchilar
bunday darslarda «Hazil minuti», «5 sekund o’ylash ushun», «Topishmoqlarni
top», «Bilimdonlar klubi» kabi qiziqarli mashg’ulotlarni doimo o’tkazib turadilar.
Sinfdan tashqari o’qish darslarini o’tqazish rejasini o’quv yilining yarmi
yoki butun o’quv yili ushun tuzib, darslar sistemasini belgilab olish tavsiya etiladi.
Bunday planlashtirish darslarni xillashtirishga, ularning izshil va o’zaro bog’liq
bo’lishiga, shuningdek darslarda ish turlarini taqsimlashga, bolalarga ta’lim tarbiya
berish, bayramlar ulug’ kunlar, fasllarga mos ravishda mavzularni
taqsimlashga imkon beradi.
Sinfdan tashqari o’qish darslarining tizimi dasturda belgilab berilgan
bilim, ko’nikma va malaka bilan o’quvchilarni qurollantirishga qarab belgilanadi.
Bunday darslar sistemasini ishlab shiqishda kishik yoshdagi o’quvshilarda
mustaqil o’qish malakalarini shakllantirish bosqishlarini ajratish muhim
ahamiyatga ega. Bu bosqishlar va o’quvchilarning har bir bosqichidagi vazifalarini,
sinfdan tashqari o’qish metodikasini metodist olima N. N. Svetlovskaya ishlab
bergan.
1.Tayyorlov bosqichi. Bu l-sinfning savod o’rgatish davriga to’g’ri keladi. Unga
darsning bir qismi - 17-20 daqiqasi ajratilgani uchun „STO’ mashg’uloti" deb
yuritiladi. Uning o’ziga xos xususiyatlari shundaki, o’qituvchi asarni o’zi tanlaydi.
18

asarning kichik hajmda bo’lishiga va boshqa kitob tanlash tamoyillariga e’tibor
beradi. Asarni o’qituvchining o’zi o’qib beradi. O’quvchilar asarni eshitis-hga,
eshit-ganlarini idrok etishga, ularga soddagina baho berishga, asar mazmuni bilan
sarlavhasining mosligini aniqlashga, asar mazmunini hikoya qilib berishga
o’rgatiladi. Bu bosqichda o’quvchilar o’qish gigiyenasi va kitobga qanday
munosabatda bo’lish bilan tanishadilar.
2. Boshlang’ich bosqich. Bu l-sinfning 2-yarim yilligiga to’g’ri keladi.
Bu bosqichda haftada 1 marta 45 daqiqalik dars uyushtiriladi. Asarni o’qishdan
oldin o’quvchilar asar nomi va uning muallifi bilan tanishadilar, rasmlarini
tomosha qiladilar, daftarlariga u haqda soddagina qilib asar muallifini va nomini
yozadilar. Asar elementar tarzda tahlil qilinadi.
Tanlangan asar (kitob) yaxshi o’qiydigan o’quvchiga maxsus tayyorgarlikdan
so’ng o’qitiladi. Asarning oson o’qiladigan o’rinlarini bo’sh o’qiydigan
o’quvchilarga o’qitish ham mumkin. Bu ularda o’qishga qiziqish uyg’otadi. Bu
bosqichda o’quvchilar har xil tezlikda bo’g’inlab o’qiydilar. Shuning uchun
o’qituvchi bu jarayonda har bir o’quvchiga individual yondashishi, kichik
kitobxonni kitobni mustaqil o’qishga o’rgata borishi lozim.
Boshlang’ich bosqichda sinf ushun umumiy bo’lgan kitob sinfdan
tashqari o’qish darsida o’qib beriladi; uyga vazifa har bir o’quvchiga individual
yondashgan holda topshiriladi. Darsda o’qish uchun beriladigan vazifalar ham
individuallashtiriladi: «bo’sh» o’quvchilar gap qurilishi sodda, notanish so’zlari
bo’lmagan kichik bir qismni o’qiydilar. Boshlang’ich bosqichning oxirida
o’quvchilarning o’qish malakalari ancha stabillashadi. Bolalar so’zlarni sintetik
o’qishga, ayrim o’quvchilar tekis va ifodali o’qishga o’tadilar. O’quvchilar
o’rtasidagi individual farq ancha kamayadi. Bolalarning o’quv ishidagi tajribasi
ortadi. Bularning hammasi bolalarni keyingi bosqichga o’tishga imkoniyat
yaratadi.
3. Asosiy bosqich. Bu bosqich 2-4-sinflarga to’g’ri keladi. Bu davrda
o’quvchilarning o’qish malakalari mustahkamlanadi. Bunda o’quvchilarning
sinfdan tashqari o’qiganlari baholanadi. Baholashda dastur talablariga asoslaniladi:
19

o’qigan kitoblarining sifat o’zlashtirishiga, miqdoriga, o’qigan kitobiga munosabat
bildira olishiga e’tibor beriladi. Bunda o’quvchilar muayyan mavzuga doir bir
necha asarlarni o’qib keladilar, ularning ayrim o’rinlarini ifodali o’qib beradilar,
o’qigan asarlarini o’zaro taqqoslaydilar. Sinfdan tashqari o’qishning bosqichiari,
dastur talablari, tarbiyaviy vazifalari o’quvchilarning qiziqishiari bilan belgilanadi.
Masalan, tayyorlov bosqichida kichik hajmdagi asarni o’qituvchi o’qib bersa,
o’qilganlar yuzasidan suhbat, qayta hikoyalash o’tkazilsa, boshlang’ich bosqichda
butun sinf o’quvchilari bir xil kitob bilan ta’minlanadi, barcha o’quvchilar bitta
matn ustida ishlaydilar. Bunda bitta yozuvchi yoki bir mavzudagi asarlar
ko’rgazmasi tashkil qilinadi. Asar ichda o’qishga topshirilishi, albomlar
tayyorlanishi, kinofilm va diafilmlardan parcha-lar ko’rsatilishi, musiqiy daqiqalar
o’tkazilishi hamda asar mazmuni yuzasidan ijodiy rasmlar chizdirilishi ham
mumkin. Bu jarayonda kitobni saqlash maqsadida uni yamash, o’rash o’rgatiladi,
„Ertaklar bayrami", „Ifodali o’qish tanlovi" o’tkaziladi.
Asosiy bosqichda sinfdan tashqari o’qishga baho qo’yiladi (salbiy baho qo’yish
tavsiya etilmaydi). Baho qo’yishda, birinchidan o’quvchining sinfdan tashqari
o’qish dasturi talablarini qanchalik egallagani, ikkinchidan, umumiy sinf ishlariga
faol qatnashishi, ushinchidan mustaqil o’qigan kitoblarining soni va sifati,
o’qiganlarini tushunib yetish ko’nikmasi, kitobxonlik bilim doirasi va o’qigan
kitoblari yuzasidan muhokama yurita olishi nazarda tutiladi.
Asosiy bosqich oxirida kichik yoshdagi o’quvchilar faol kitobxon uchun
zarur bo’lgan yaxshi o’qish ko’nikma va malakalarini egallashlari, eng muhimi,
kitobni va mustaqil o’qishni sevishlari zarur.
Sinfdan tashqari o’qishga rahbarlikning yordamchi shakllari ham bo’lib, bular
barcha ishlarni izchil uyushtirishni ta’minlaydi, sinfdan tashqari o’qish darslari
uchun sharoit yaratadi. Bular:
1. Kitobni tashviqot qilish. Sinfdan tashqari o’qish uchun tavsiya etilgan
adabiyotlar ro’yxati maktabga va sinfga osib qo’yilib vaqt-vaqti bilan yangilanib,
to’ldirilib turiladi. Kutubxona yoki o’qituchi tomonidan yangi nashr etilgan
kitoblar
20

yoki bayram kunlari, shuningdek ayrim yozuvchilar yubileyiga bag’ishlangan
ko’rgazmalar tashkil qilinadi va hokazo. Maktab yoki sinf devoriy gazetasida
o’quvshilarning o’zi o’qigan kitobi haqidagi taqrizi bosiladi, yozuvshi ijodi haqida
va biror mavzudagi kitoblar haqida montaj tayyorlanadi. Kitob o’qishga
kutubxonachining sinfdagi suhbati, o’qituvchining o’quvchilar bilan shaxsiy
suhbati orqali ham tashviq qilinadi.
2. Individual yordam va kundalik nazorat. O’quvchi bilan u o’qiyotgan yoki
o’qigan kitobi haqida suhbat, fikr almashish, rasmlarini muhokama qilish, o’qigan
kitoblari haqida yozganlarini ko’rib chiqish darajasi, o’qigan kitobi haqidagi insho-
taqrizini tahlil qilish, uy kutubxonasi bilan tanishish, o’qishi haqida ota-onasi bilan
suhbat kabilar.
3. Sinfdan tashqari o’qish yuzasidan ommaviy ishlar. Adabiy ertaliklar,
viktorinalar, yozuvchilar, jurnalistlar, adabiyot o’qituvchilari bilan ushrashuv,
adabiy ekskursiyalar. Bu ommaviy ishlarni tayyorlashda o’quvchilarning o’zlari
qatnashadilar (so’zga tayyorlanadilar, montaj chiqaradilar, ko’rgazma tashkil
qiladilar, mehmonlarni kutib oladilar, turli o’yinlar uyushtiradilar). Ommaviy
ishlarni tayyorlashga yuqori sinf o’quvchilari ham jalb etiladi, ota-onalar taklif
qilinadi.
4. Kutubxonaga yozilish. 1-sinf o’quvshilari o’qish malakalarini egallashlariga
qarab o’qituvchining ruxsati bilan kutubxonaga yoziladilar. O’quv yilining
ikkinshi yarmidan boshlab barcha o’quvchilar kutubxonaga a’zo bo’lishlari
mumkin. O’qituvchi har oyda bir-ikki marta o’quvchilar kartotekasini tekshirib,
kutubxonachi bilan suhbatlashadi.
5. O’quvchilarning o’qiganlarini hisobga olish. Bunda uiarning
kitobxonlik kundaligidan foydalaniladi. l-sinf o’quvchilari 2-yarim yillikdan
boshlab kitobxonlik kundaligiga yozuvchining ismi, familiyasi va kitob nomini, 2-
sinfda esa unga nashr etilgan joyi va yilini qo’shib yozadilar. 3-4 sinfarda o’qigan
kitobining qisqacha mazmunini yozib, unga taqriz va o’z mulohazalarini ham
qo’shishlari mumkin. O’quvchilarning o’qigan kitoblari og’zaki tarzda ham
21

hisobga olinadi: ular o’qiganlari yuzasidan sinfdan tashqari o’qish va sinfda o’qish
darslarida,
yakka tartibdagi suhbatlarda gapirib beradilarSinfdan tashqari o’qish darslarining
xususiyatlari, birinshidan, sinfdan tashqari o’qish sistemasining bosqichlari bilan,
ikkinchidan, o’quv vazifalari, ya’ni dastur bilan, uchinchidan, o’qituvchining
oldiga qo’yilgan tarbiyaviy vazifalar bilan, to’rtinshidan, o’quvchilarning
qiziqishlari bilan belgilanadi. 1-sinfda o’quv yilining birinshi yarmida – tayyorlov
bosqichida yangi matnni o’qituvchi o’qib beradi; ikkinchi – boshlang’ich
bosqichdagi sinfdan tashqari o’qish darslarida yangi kichik hajmli kitobni
o’quvchilar o’qiydilar, ammo bu vaqtda o’quvshilarda mustaqil o’qish malakasi
hali o’smagan bo’ladi. Tayyorlov bosqichida o’tkaziladigan 20 minutlik sinfdan
tashqari o’qish mashg’ulotida 1-sinf o’quvchilari saviyasiga mos va qiziqarli
bo’lgan, 5-6 minutda o’qishga mo’ljallangan hikoya, ertak, she’rlar tanlanadi;
o’qilganlar yuzasidan
suhbat, mazmunini qayta hikoya qilish, kitob muqovasini, rasmlarni ko’rishga ham
vaqt ajratiladi.
1-sinfda o’quv yilining ikkinshi yarmida o’tkaziladigan mustaqil o’qishga
rahbarlikning asosiy turi sinfdan tashqari o’qish darslaridir. Bunday darslarda
o’qituvshi kishik hikoyacha yoki she’rni o’qib beradi, so’ng o’qilganlar va
o’quvchilar oldin o’qiganlari yuzasidan suhbat o’tkaziladi, qisqa umumlashtiriladi,
kitob muallifi bilan tanishtiriladi. Keyin o’quvchilar yangi kitob bilan tanishadilar
va uni o’zlari mustaqil ichida o’qiydilar; suhbat o’tkaziladi. Boshlang’ish bosqish
davomida sinfdan tashqari o’qish darslarida bir necha marta mavzuga qaratilgan
yoki bir muallif yozgan kitoblar ko’rgazmasi tashkil qilinadi. Albom yoki montaj
tayyorlanadi, konkurs o’tkaziladi, sinf kutubxonasi tashkil qilinadi, ertalik
tayyorlanadi. Yordamshi vosita sifatida 2-3 darsda diafilm yoki kinofilmdan parsha
ko’rsatiladi; 3 – 4 dars muzika eshittirish bilan, 4 – 5 dars o’qilganlarga rasmlar
chizdirish bilan o’tadi. Bir dars kitobni qanday saqlash, uni yamashni o’rgatish
maqsadida kutubxonada o’tkaziladi. Har bir sinfdan tashqari uqish darsida
22

kitobning muqovasi, nomi rasmlariga qarab, unda taxminan nima haqida
yozilganini aytish mashq qilinadi.
“Ur to’qmoq”7 ertagining bola harakterining shakllanishida alohida o’rni bor: ertak
yaxshiga-yaxshi, yomonga-yomon bo’lish kerak degan muhim qoidani o’rtaga
tashlaydi. Haqiqatdan ham xalqimizning “Qaynar xumcha Ochil dasturxonlarini
zo’rovonlik bilan tortib oladigan shaxslarga nisbatan “Ur to’qmoqlarni ishlatish
zarurligini uqtiradi.
Sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlari o’qish darslari bilan bog’lab olib boriladi.
o’qituvchi rahbarligi ostida avval mavzuga oid bir necha kitob bilan tanishsalar,
so’ngra bolalarning qiziqishlariga yaqin har xil mualliflarning bir mavzuga doir
kitoblarini mustaqil tanlab olishga o’tadilar. Bunga asosan o’qituvchi o’quvchilar
bilan maktab kutubxonasiga, 3-4- sinflardan boshlab tuman yoki shahar
kutubxonasiga sayohat uyushtirib, bolalar adabiyoti bilan muntazam tanishtirib
boraradi. Shuningdek bolalar gazeta va jurnallari ham o’quvchilarga ertak,
hikoyalar o’qishga yordam beradi.
Sinfdan tashqari o’qish darslari, o’qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir
qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o’qish darslari
boshlang’ich sinflarda o’tiladigan barcha predmet dasturlarining bo’limlari bilan
bevosita bog’liq. O’qish darslarida o’tilgan mavzular asosida badiiiy kitiblar
axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish,ijodiy
rasm ishlash,fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish o’quvchini ijod
qilishga undaydi. Har bir sinfda sinfdan tashqari o’qilgan barcha asarlarni
o’quvchilarga mos ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin. Bu boladagi
nutqni rivojlantirishga, lug’at boyligini oshirishga yordam beradi. Shungdek
sahnalashtirilgan asarni tomosha qilgan o’quvchilarning diqqatilari oshib
xotiralarida saqlash qobiliyati o’sadi. Hatto sahnalashtirish o’quvchini har
tomonlama kasbga yo’naltiradi, ya’ni aktiyorlik qobiliyatini rivojlantiradi,
suhandonlik, rejissorlik kabi kasblarga nisbatan ilk tasavvurlarni o’rgata boshlaydi.
Asarni sahnalashtirish davrida albatta o’qituvchi rahbarlik qiladi. O’quvchilarni
ifodali kitob o’qishlari, o’quvchilarda zavq-shavq uyg’otib kitobga, badiiy asarga
23

havas, uni o’qib o’rganishga intilish uyg’toadi. Sinfdan tashqari o’qish darslarida
o’qituvchi o’quvchilarni bolalar yozuvchilari va shoirlar bilan tanishtirib borishi
lozim. Q. Muhammadiy, P. Mo’min, Z.Diyor, A.Obidjon kabi yozuvchi va
shoirlarning asarlari o’quvchilarda katta qiziqish uyg’otadi. Shuning uchun har bir
maktab, ta’lim muassasasi o’quvchilar o’rtasida turli mavzularda ijod ahli bo’lgan
shoir va yozuvchilar bilan uchrashuvlar
tashkil etib turishlari kerak. Bunday uchrashuvlar o’quvchilarni vatanni madh
qilishga uni sevib ardoqlashga chaqiradi. Kitobni, asarni qanday paydo bo’lishini,
uni hurmat qilish, asrab-avaylashni o’rgatadi. Shunday qilib badiiy adabiyot,
bolalar adabiyoti voqelikni haqqoniy aks ettirish, yorqin obrazlar yaratish bilan
bolalarda estetik did va ahloqiy sifatlarni mujassamlashtradi. Ularda hayot
go’zalligini idrok etishga o’rgatadi. So’z san’ati badiiy asarda o’z ifodasini topadi.
Xalq badiiy so’zning yosh avlod tarbiyasidagi kuch-qudrati va jozibasiga qadim
zamonlardanoq e’tibor berib kelishgan. Badiiy so’z xalqning barcha madaniy
boyliklarini abadiylashtirgan. Buning uchun esa o’quvchilar albatta xalq og’zaki
ijodni yaqindan o’rganishlari lozim. Ertaklar-yaxshilikka yetaklar deganlariday
o’quvchilar ertaklar bilan tanishar ekan mard, jasur, vatanparvar, mehribon
bo’lishga, topishmoqlar o’qir ekanlar, topog’on, bilimdon, zukko bo’lishga
intiladilar. Shu bilan bir qatorda sinfdan tashqari o’qish darslarini samaradorligini
o’stirishda “Sinfdan tashqari o’qish” burchagini yuritish juda katta ahamiyatga ega.
Chunki “Sinfdan tashqari o’qish burchagi turlicha bezatilishi mumkin. Bu ishlar
o’qituvchilarning ilg’or pedagogik mahoratiga va ijodkorligiga bog’liqdir.
“Sinfdan tashqari o’qish burchagi” qanday bezatilmasin, u yerda topshiriq, rasm va
shu kabilarni ishlab ilib
qo’yish uchun taxta yoki kitob javoni bo’lishi shart. 150x100 kattalikdagi stend
devorga qistirilib, uning tepa qismiga “Sinfdan tashqari o’qish burchagi” deb
yozub qo’yiladi. O’quvchilar navbatdagi sinfdan tashqari o’qish darsigacha
o’qishlari uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar ro’yxati unga joylashtirilishi
mimkin. Masalan:
24

“Do’stlik” mavzusida sinfdan tashqari o’qish burchagi tashkil qilsak ishni
quyidagicha bajaramiz: O’quvchilar ikki xafta davomida kitoblar bilan
tanishadilar. O’zlariga yoqqan asar qaxramonlarining rasmlarini chizadilar,
aplikatsiyalar bilan bezatilgan rasmlar ham tayyorlashlari mumkin. Xafta yakunida
o’qigan kitoblari asosida sahna ko’rininshlari tayyorlaydilar, monolog va diologlar
o’qiydilar. Savol-javob, test uslublaridan foydalanadilar. Kelajagimiz bo’lgan yosh
avlodni milliy qadriyatlarimizni bilgan holda aqlan yetuk, jismonan sog’lom qilib
tarbiyalash biz murabbiylar, ustozlar zimmasidadir. Shunday ekan mashaqqatli,
ammo sharafli kasbimizni bajarishda izlanuvchan ijodkor bo’lishimiz zarurdir.
II-BOB. Sinfdan tashqari o’qish darslarida ertaklar ustida
ishlashning ahamiyati va usullari.
2.1. Ertaklarning janr xususiyatlari va ta’lim-tarbiyaviy ahamiyati
Hammamiz bolaligimizdan turli-tuman ertaklar tinglab katta bo’lganmiz.
Ba’zilarimiz balog’at yoshiga yetganda ham ertak kitoblar o’qish, film-ertaklar,
multfilmlar ko’rish ishtiyoqini saqlab qolganmiz. Bu – ertaklarning sehrli olami
g’oyat maftunkor ekanidan, albatta. Ertak – hikoya tarzidagi xalq og’zaki ijodi
asari bo’lib, eng qadimiy, ommaviy va keng tarqalgan janr. Yurtimizning turli
hududlarida ertak xalq orasida matal, ushuk, varsaqi, cho’pchak, o’tirik, tutal kabi
nomlar bilan ham ataladi.
Ertaklar turmushdagi biror qiziq voqeni yoki xayoliy va hayotiy uydirma asosiga
qurilgan ibratli g’oya asosida ajoyibu g’aroyib tarzda, jozibali, ixcham va
mukammal holda aks ettirishi bilan kishida zavq uyg’otadi.
O’zbek xalq ertaklarini shartli ravishda hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar,
hayotiy-maishiy ertaklar sifatida farqlash mumkin. «Bo’ri bilan tulki», «Hiylagar
bedana», «Chivinboy» kabi ertaklarning bosh qahramonlari hayvonlar, qushlar,
hasharotlardir. «Yalmog’iz», «Semurg’», «Zumrad va Qimmat» ertaklari sirli va
sehrli voqealar asosiga qurilgan. «Uch og’a-ini botirlar», «Malikai Husnobod»,
«Ayoz» kabi ertaklarda barkamol shaxslarning ibratli hayoti va sarguzashtlari
haqida hikoya qilinadi. Shoir va yozuvchilar ham o’z xalqining eng chiroyli,
25

ta’sirchan ertaklari asosida adabiy ertaklar, dostonlar, qissa va xayoliy hikoyalar
yaratadilar. Ertaklar asosida badiiy va multiplikatsion filmlar olinadi, sahna
asarlari qo’yiladi. “Ertaklar – yaxshilikka yetaklar”, deydi xalqimiz. Oilada ota-
onalar tomonidan farzandlarga hayot haqida bilim berish, o’git-nasihat qilish, nutq
o’stirish, mehru e’tiborini amalda ifodalash uchun ertaklar aytiladi. Bola ulg’aya
borgan sari ertaklarning hajmi kengayib, mazmuni va mundarijsi murakkablashib
boradi. Ertaklar ta’sirida farzandlarda hayotga muhabbat, oilaga, ota-onaga mehr,
do’stu yorga sadoqat, kelajakka umid, yaxshilik va adolat tantanasiga ishonch
hislari kamolga yetadi. Ota-onasi, buvi va bobolaridan, donishmand keksalardan
eshitgan, kitoblaridan o’qigan ertaklarini eslab qolib, ularni qiziqarli va ta’sirchan
qilib hikoya qilib beradigan odamni ertakchi deyish mumkin.
Ertakchilar har bir ertakni tinglovchining diaqqtini tortib, uni mahliyo
qiladigan holda taqdim etish uchun maxsus kirish, boshlama va tugallamadan
foydalanadilar. Kirish qism ertakchi mahoratini namoyish qiladi, boshlama va
tugallama esa ertakning yaxlitligini ta’minlash bilan birga unga sirlilik va
an’anaviylik baxsh etadi.
Ertakchi: “Ertagimning eri bor, yetti qavat yeri bor, yetti qavat yerida dumi kalta
bo’ri bor.”, “Bor ekan-da, yo’q ekan, och ekan-da to’q ekan. Qarg’a qaqimchi
ekan, chumchuq chaqimchi ekan. G’oz karnaychi ekan, o’rdak surnaychi ekan.
Toshbaqa torozigar ekan, qurbaqa undan bir tanga qarzdor ekan. Uzoq o’tgan
zamonlarda bir podsho bo’lgan ekan...”. Tugallanmada esa ko’pincha: “Shunday
qilib, hammalari murod-maqsadlariga yetishibdi” deyiladi. Xalq og’zaki ijodiyoti,
xususan, ertaklar bilan shug’ullanuvchi olimlar
o’zbek xalq ertaklarini mavzu jihatidan bir-birlaridan farqli tarzda tasnif qilganlar.
Ammo ko’pchilikka ma’qul bo’lgan tasnif quyidagichadir:
Hayvonlar haqidagi ertaklar.

Sehrli-fantastik ertaklar.

Hayotiy-maishiy ertaklar.
26

Bundan tashqari, satirik ertaklar ham mavjud. Ammo hajviyot elementlari boshqa
turdagi ertaklarda ham ko’p yoki ozroq darajada uchrab turadilar. Qisqaroq hajmli,
kulgili ertaklar toifasi borki, ularni yumoristik ertaklar deyish mumkin.
Hayvonlar haqidagi ertaklar o’z ichida olib tahlil qilinsa, sof hayvonlar haqidagi
ertaklar va hayvonlar va odam ishtirokidagi ertaklarga bo’linishi mumkin.
Sof hayvonlar haqidagi ertaklar ayrim jihatlari bilan, ya’ni ixchamligi va ibrtaliligi
bilan masallarga ham o’xshab ketadilar. Aynan mana shunday xarakterdagi kichik
hikoyalar Sharq xalqlari orasida ko’p uchrashligini bir qator olimlar ta’kidlab
o’tganlar.
Uzoq asrlar davomida xalqimiz o’zining badiiyatga bo’lgan ehtiyojinining katta bir
qismini ertaklar aytish va tinglash orqali qondirib kelgan. Uzun qish kechalarida
ertaklar aytilmagan oilani topib bo’lmagan. Bu bilan aytmoqchimizki, ertaklar
folklor janrlari orasida eng ommaboplaridan biri bo’lgan.
Ertak aytuvchilar vaziyatga, auditoriyaga qarab, ya’ni tinglovchilarning kimlar
ekanligiga qarab, ertakning voqeasini bir oz o’zgartirib, tarbiyaviy maqsadlarda
o’zgarishlar kiritib hikoya qilganlar.
Fantastikasiz ertak yo’q. Ertakchi doimo haqiqatni bo’rttirib, voqealarni
o’ta fantastik liboslarda bayon etadi. Bizning nazarimizda, tasvir ob’ekti
me’yoridan oshirilib, buzib berilayotgandek tuyulishi mumkin. Aslida bunday
emas. Ertaklarda hayot voqeligi fantastik libosda beriladi. Bunday libos xalqimiz
uchun istalgan maqsad va g’oyalarni ilgari surish uchun qulayliklar tug’diradi.
Ertaklarni o’qir ekanmiz, biz ajoyib va g’aroyib o’lkalarga safar qilamiz, devlar va
ajdaholar, sehrgar va jodugarlarni uchratamiz. Ammo ertak nihoyasiga yaqinlashib
borar ekan, biz hayotiy voqealarga qaytamiz. Ertak qahramonlari barcha yovuz
kuchlar ustidan g’alaba qilganligi bizni quvontiradi, yengil nafas olamiz.
2.2 Boshlang’ich sinflarda ertakni o’rganishda pedagogik
texnologiyalardan foydalanish
27

Ertaklarning qiziqarli va ta’sirli bo’lishini ta’minlashda boshqa janrlarning o’rni va
ahamiyati katta bo’ladi. Chunki ertaklar bag’ridan qo’shiqlar, topishmoqlar, tez
aytishlar, maqol va matallar o’rin olar ekan, ertaklar tag’in ham mazmunli va
tarbiyaviy ahamiyat kasb etuvchi asarlar bo’ladilar. Masalan, ayrim ertaklarda
maqollar ko’p qo’llaniladi, hatto maqollar ertakning nomiga aylanishi
ham mumkin. «Botir echki» ertagida «o’zingni bil, o’zgani qo’y», “Qambarjon»
ertagida «Itining fe’li egasiga ma’lum», «Hasan va Zuhra» ertagida; «Qush tilini
qush biladi» maqollari ertakning badiiyligini oshirib qolmasdan, balki uning
g’oyasini ham oydinlashtirgan.
Ertaklarning qiziqarli va o’qimishli bo’lishida topishmoq janrining ham hissasi
bor. Ertaklarning qahramonlari sehrli vositalarni qo’lga kiritish uchun yoki
malikaga uylanish uchun topishmoqning javobini topishlariga to’g’ri keladi.
Masalan, «Baliqchi va Malika» ertagining qahramoni sehrli kavushni qo’lga
kiritish uchun sehrgarning uchta topishmog’ini topishi kerak edi. Bular
quyidagilar: «Qanday narsa suvdan chiqadi-yu, qaytib suvga tushmaydi? Baliq);
«Qanday narsa suvga tushadi-yu, qaytib chiqmaydi? (Yomg’ir); «Qanday narsa
suvga tushadi-yu, yana qaytib chiqadi, ammo hech yeriga suv tegmaydi (Oy)
Ko’rinib turibdiki, topishmoqlarning ertak tarkibida uchrashi, bu ertaklarning
o’quvchilarini tag’in ham qiziqtiradi, o’ylantiradi, fikr qilishga majbur qiladi. Ular
javoblarni bilib olganlaridan keyin qoyil qoladilar, ularning zehni ortadi, saviyasi
yuqorilashib boradi.
Ertaklarda maqol, matal, topishmoq, qo’shiqlarning uchrashi ertaklarning
badiiyligini oshiradi, o’quvchining dunyoqarashini kengaytiradi, qisqasi, ertakning
o’quvchi ongiga oson singishiga yordam beradi.
Madaniy-ma’naviy, badiiy ozuqa olishning imkoniyatlari ko’p bo’lgan bizning
davrimizda ham ertaklar o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Hozir ham bolalar bor
oilalarda kunda bir-ikki ertak aytiladi. Radio va televidenie orqali ertaklar hikoya
qilinadi yoki ular asosidagi filmlar namoyish qilinadi. Bolalarning eng sevimli
asarlari ham ertaklarga to’g’ri keladi.
28

Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida garchi ilmiy jihatdan bo’lmasada,
amaliy jihatdan turli janrga mansub asarlar o’qib o’rganiladi. O’qish darsliklarga,
asosan, hikoya, she’r, ertak, masal, maqol, doston, rivoyat va topishmoq kabi
janrdagi asarlar kiritilgan. Bulardan tashqari, ilmiy-ommabop asarlar ham
o’qitiladi. Turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, uslubi jihatidan o’ziga xos
xususiyatlarga ega bo’lib, ularning o’quvchilarga ta’siri ham har xil bo’ladi.
Tabiiyki, har bir janrga oid asar matni lingvistik jihatdan ham o’ziga xos
xususiyatlarga ega. Masalan, she’riy asarlar matni hikoya matnidan, ertak matni
she’r matnidan, ilmiy-ommabop maqola matni masal janriga taaluqli asarlar
matnidan tubdan farq qiladi. Topishmoq predmet, voqea-hodisalar o’rtasidagi
o’xshashlikni taqqoslash orqali o’zlashtirilsa, maqollar mazmuni hayotiy misollar
vositasida sharhlashni taqozo etadi. Shunga ko’ra, turli janrdagi badiiy asarlarni
o’qishda o’qituvchidan unga mos usullar tanlash talab etiladi. Xalq og’zaki ijodida
ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o’qilishining
sabablaridan biri ertak tilining ta’sirchanligi, o’tkirligi, ma’nodorligi va xalq tiliga
yaqinligidir. Ertaklarning ko’pchiligida real hayot tasviri sarguzasht elementlar
bilan qo’shilib ketadi. Ertakning o’tkir maroqli syujeti, voqea rivojidagi
favqulodda ajoyib vaziyat bolalarni maftun qiladi, undagi mard, kuchli, topqir,
dovyurak, chaqqon qahramonlar, ertakning g’oyaviy yo’nalishi, unda ezgulik
kuchining - yaxshilikning doimo g’alaba qilishi bolalarni o’ziga tortadi. Ertakda
qabul qilingan hikoya qilish shakli bir xil so’z va iboralarning qayta-qayta
takrorlanib turishi,
ohangdorligi, tilining ta’sirchanligi, ifoda vositalarining jonliligi, bolalar uchun
juda qiziqarlidir. Ertakda qatnashuvchilar ko’pincha rahmdil, saxiy, adolatli hamda
ularning aksi bo’lgan yovuz, baxil, ochko’z obrazlarga bo’linadi.
Ertakning pedagogik qiymati shundan iboratki, o’quvchilar unda to’g’rilik, halollik
g’alaba qilganidan, kambag’al kishilar qiyinchilikdan qutilganidan, ya’ni yaxshilik,
ezgulik ro’yobga chiqqanidan va yomonlik, yovuzlik mahkumlikka uchraganidan
quvonadilar. Ular hayotda ham doimo shunday bo’lishini istaydilar.
29

Masalan, «Halollik» ertagida (3-sinf) asosiy fikr kambag’allarga yordam
ko’rsatish, o’z mehnati bilan hayot kechirish bo’lib, bu hatto butun xalq istagi
ekanligi g’oyasi ilgari surilgan bo’lsa, «Hiylagarning jazosi» ertagida (4-sinf)
soddadilning to’g’riligi hiylagarning makri ustidan g’olib kelishi, xiyonat jazosiz
qolmasligi g’oyasi ilgari surilgan. Har ikki ertak ham to’g’riso’zlilikning g’alabasi
bilan yakunlanadi. Bunday g’alaba maishiy ertaklardan tashqari, sehrli ertaklarda
ham ifodalangan. Ertak bolalarda qahramonlarning xatti-harakatini muhokama
qilib, baholash ko’nikmasini o’stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g’alaba
qozonishiga ishonch uyg’otadi. O’quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida
«Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki yoqmadi?) Nima uchun? nima
uchun jazolandi? (yoki rag’batlantirildi? Nima uchun ertakdagi ba’zi
qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi? (yoki ba’zilaridan yuz
o’giradi kabi savollarga javob topish jarayonida mushohada qiladilar, muhokama
qilib, xulosaga keladilar.
Boshlang’ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko’proq o’qitiladi.
«Bo’rining tabib bo’lgani haqida ertak» (Anvar Obidjon), «Ko’zacha bilan tulki»,
«Olapar, Mosh, Musicha» kabi ertaklar aniq hayotiy hikoyalar tarzida o’qitiladi va
tahlil qilinadi. Ertak matni ustida ishlashda tanlab o’qish, savollarga javob berish,
o’quvchilarning o’zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja
tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik
tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning
odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar xarakteriga taqqoslash tavsiya
qilinmaydi. Maktab tajribasidan ma’lumki, kichik yoshdagi o’quvchilar ertakdagi
hayvonlar gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini
yaxshi biladilar, ammo ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar.
Ertakni o’qib tahlil qilganda, barcha ishlar uning mazmunini yaxshi idrok etishga,
30

Xulosa
Maktab o’quvchini o’qish malakasi bilan qurollantirish bilan bir qatorda kitobni
mustaqil o’qiy oladigan, uni tushunadigan, ma’lum bir mavzuga oid kitoblarni
tanlay oladigan, gazeta va jurnallarni ham mustaqil o’qiydigan faol kitobxonni
tarbiyalaydi. Shu jihatdan sinfdan tashqari o’qish tarbiyaning asosiy quroli sifatida
xizmat qiladi, ko’p narsani bilishga havasni oittiradi. Sinfdan tashqari o’qish
darslarida o’quvchilarni kitobga, badiiy asarlarga qiziqishini uyg’otish maqsadida,
ularni ongli kitobxonlar bo’lib yetishishlari uchun turli janrdagi asarlar bilan
tanishtirib boriladi. Sinfdan tashqari o’qishning maqsadi o’qish malakalarini
takomillashtirish, kitob tanlay oladigan, muntazam kitob o’qiydigan, o’qilgan
kitobni to’g’ri baholay oladigan ongli kitobxonni tarbiyalashdir. Sinfdan tashqari
o’qish mashg’ulotlari o’qish darslari bilan bog’lab olib boriladi. o’qituvchi
rahbarligi ostida avval mavzuga oid bir necha kitob bilanm tanishsalar, so’ngra
bolalarning qiziqishlariga yaqin har xil mualliflarning bir mavzuga doir kitoblarini
mustaqil tanlab olishga o’tadilar. Bunga asosan o’qituvchi o’quvchilar bilan
maktab kutubxonasiga, 3-4- sinflardan boshlab tuman yoki shahar kutubxonasiga
sayohat uyushtirib, bolalar adabiyoti bilan muntazam tanishtirib boraradi.
Shuningdek bolalar gazeta va jurnallari ham o’quvchilarga ertak, hikoyalar
o’qishga yordam beradi. Xalqimizning tarixi, uning urf-odatlari, moddiy va
ma’naviy boyliklari, barcha orzu istaklari yillar davomida yaratilgan ertaklarida
saqlanib kelmoqda. Kishilar o’z orzu havaslarini yosh avlodlarda, izlarida ko’rishni
istaydilar. Shu sababdan ham o’quvchilarga ertaklarni o’qishga tavsiya qilinadi.
Ertak o’qigan bolalar qiyinchilikni yengishga, botir, jasur bo’lishga intiladilar.
O’quvchilar yer yuzidagi barcha insonlarning men bir bo’lagiman, men o’z
xalqimga qilayotgan ishlarim bilan ularga munosib bo’lib ulg’ayishim kerak
desalargina o’z xalqini munosib farzandlari bo’la oladilar. Ertaklar yosh avlodni
ana shu ruhda tarbiylaydigan baynalminal badiiy quroldir.
Ertak matni ustida ishlashda tanlab o’qish, savollarga javob berish,
o’quvchilarning o’zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja
tuzish, qayta hikoyalash, ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafi
31

tasvirlash kabi ish turlaridan foydalaniladi. Ertak bolalarda personajlarning xatti -
harakatini muhokama qilib, baholash ko’nikmasini o’stiradi. Boshlang’ich sinf
o’quvchilarida ijobiy fazilatlarni tarbiyalashda ham ertaklardan foydalanish eng
yaxshi usuldir. Chunki bolalar ertaklarni sevadilar, katta qiziqish bilan tinglaydilar,
ertak qahramonlariga o’xshagilari keladi. O’zlari yoqtirgan qahramonlarga
o’xshashni xohlagan bolajonlar albatta bu qahramonlarning yaxshi xulq-
atvorlariga, mard va jasurligiga, aqlli va farosatliligiga, mehnatkash va
uddanburonligiga ham ahamiyat beradilar, bu fazilartlarni o’zlarida tarbiyalashga
harakat qiladilar.
Sinfdan tashqari o’qish darslari, o’qish samaradorligini ijobiy tomonga ta’sir
qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari o’qish darslari
boshlang’ich sinflarda o’tiladigan barcha predmet dasturlarining bo’limlari bilan
bevosita bog’liq. O’qish darslarida o’tilgan mavzular asosida badiiiy kitoblar
axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab berish, ijodiy
rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish o’quvchini ijod
qilishga undaydi. Har bir sinfda sinfdan tashqari o’qilgan barcha asarlarni
o’quvchilarga mos ravishda biror voqeani sahnalashtirish mumkin. Bu boladagi
nutqni rivojlantirishga, lug’at boyligini oshirishga yordam beradi. Shungdek
sahnalashtirilgan asarni
tomosha qilgan o’quvchilarning diqqatilari oshib xotiralarida saqlash qobiliyati
o’sadi. Hatto sahnalashtirish o’quvchini har tomonlama kasbga yo’naltiradi, ya’ni
aktiyorlik qobiliyatini rivojlantiradi, suhandonlik, rejissorlik kabi kasblarga
nisbatan ilk tasavvurlarni o’rgata boshlaydi. Asarni sahnalashtirish davrida albatta
o’qituvchi rahbarlik qiladi. O’quvchilarni ifodali kitob o’qishlari, o’quvchilarda
zavq-shavq uyg’otib kitobga, badiiy asarga havas, uni o’qib o’rganishga intilish
uyg’toadi. Sinfdan tashqari o’qish darslarida o’qituvchi o’quvchilarni bolalar
yozuvchilari va shoirlar bilan tanishtirib borishi lozim.
32

Foydalanilgan Adabiyotlar
1. Sh. M. Mirziyoyev. Erkin va farovon demokratik O’zbekiston Davlatini
birgalikda barpo etamiz” T “O’zbekiston” 2016-y 56b.
2. Sh. M. Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”. –T.:
“O’zbekiston” 2017 y. -104-b.
3.Sh. M. Mirziyoyev. Qonun usutuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovoniligining garovi”–T.: “O’zbekiston” 2017 y. -48-b.
4. Afzalov M., Rasulov X., Husanov Z. O’zbek xalq ertaklari. - T.: 1963.
Axborot manbalari
1.www.pedagog.uz
2 .www.ziyonet.uz
3 .www.edu.uz
33

O'qish darslarida ertaklarni o'rganish uslubiyoti

Sotib olish