Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 74.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

37 Продаж

O’qish savodxonligi darslarida she’r o’tish uslubiyati (1-sinf)

Купить
MAVZU:O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA SHE’R O’TISH USLUBIYATI ( 1-SINF) MUNDARIJA: Kirish……………………………………………………..……………………….… 3 I BOB. O‘QISH DARSLARIDA EPIK SHE’R O‘TISH USLUBIYATINI AHAMIAYTI 1.1. Boshlang’ich sinflarda o’qish darslarini tashkil qilish…………………………..5 1.2. O’qishning o’ziga xos turlari…...……………………………………................. 8 II B OB. O‘QISH DARSLARIDA SHE’R O‘TISH USLUBIYAT I VA TALABLARI 2.1 O‘qish darslarida she’rlar va uni o’qitishning usullari…………………………..25 2.2. She’rni to’g’ri o’qish va o’qitish katta san’ati……………….……...………….29 Xulosa…. ……………………………………………………………………………34 Foydalanilgan adabiyotlar … ……………. ……………………………………….. 35 KIRISH Mavzuning dolzarbligi; Bolalar tarbiyasi asosan ota-onalar va tarbiyachilar tomondan oshiriladi. Hali o’qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar dunyo sirlaridan mutloqo bexabar bo’ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan olamni tezroq bilib olishga uning sirlarni o’rganishga intiladilar. Unda oilada ota-onalar, bog’chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa o’qituvchilar yaqinda yordam beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalar o’qishni, mazmun va mohiyatini tushunishni o’rganadilar. Badiiy kitoblarning rasmlarini rang-barang harflarini o’qish o’rganishga muvaffaq bo’ladilar. Ulg’ayib ketayotgan yosh avlodni komil insonlar qilib tarbiyalashda kattalar adabiyotining ajralmas bir bo’lagi bo’lgan bolalar adabiyotining ham ahamiyati katta. Bolalar adabiyoti oz oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog’lom, iymon-e’tiqodi butun, bitimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi. Kurs ishining ob'ekti – Boshlang ich sinf o quvchilarini o’qish darslarida epikʻ ʻ she’r o’tish uslubiyati ahamiyati Kurs ishining predmeti – Boshlang ich sinf o quvchilarini o’qish darslarida ʻ ʻ epik she’r o’tish uslubiyati metodlarini darsliklar ketma-ketligida ishlab chiqish Kurs ishining maqsadi. Boshlang ich sinf o quvchilarini o’qish darslarida epik ʻ ʻ she’r o’tish uslubiyati takomillashtirish mazmuni, shakl va metodlarini ishlab chiqish, uning bir butun tizimini yaratish. Kurs ishi maqsadi va amaliy faraziga ko’ra quyidagi vazifalar belgilanadi: 1. Boshlang ich sinf o quvchilarini o’qish darslarida epik she’r o’tish ʻ ʻ uslubiyatini o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish yaxshilash 2. Tadqiqot yuzasidan ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish va takomillashtirish. Kurs ishining farazi . Yurtimizda o’quvchi-yoshlar orasida boshlang ich sinf ʻ darslarida boshlang ich sinf o quvchilarini o’qish darslarida epik she’r o’tish ʻ ʻ uslubiyati texnikasini mukammallashrirish ,sifatini yaxshilash. 2 Kurs ishining asosiy metodi Boshlang ich sinf o quvchilarini o’qish darslaridaʻ ʻ epik she’r o’tish uslubiyati usullaridan , psixologik, pedagogik va joriy adabiyotlardan, amaldagi dasturlar, darsliklar va tadqiqot mazmuniga oid o‘quv qo‘llanmalar tahlilidan, pedagogik kuzatuv va tajribalar, suhbatlardan foydalandik. Kurs ishining amaliy ahamiyati: - ishlab chiqilgan ilmiy pedagogik tavsiyalar boshlang ich sinf darslarida ʻ o’qish darslarida epik she’r o’tish uslubiyati o rgatish ʻ samaradorligini oshirish imkoniga ega bo‘ladi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 bob, 4 band, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat . 3 I BOB. O‘QISH DARSLARIDA EPIK SHE’R O‘TISH USLUBIYATINI AHAMIAYTI 1.1. Boshlang’ich sinflarda o’qish darslarini tashkil qilish Boshlang’ich sinf o’qish darsliklarida yuzdan ortiq shoirlarning ko’plab xilma- xil mavzulardagi she’rlari berilga. Albatta, ularning har biridan ulug’ maqsadlar ko’zlangan. Chunki sh’er ham, avvalo, badiiy adabiyotdir. Adabiyotni o’z mohiyatiga ko’ra jo’shqin daryoga qiyos qilsa bo’ladi. Daryo suvlaridan dalalar, dov- daraxtlar gullab-yashnasa, adabiyot inson qalbiga ezgulik urug’ini sepadi, uni hayotda to’g’ri yashashga, ulug’ maqsadlar yo’lida kurashishga o’rgatadi. Daryo irmoqlardan vujudga keladi. Adabiyotimiz irmoqlari esa adiblarimiz yaratgan asarlardan iborat. Daryolarning sersuvligi, hayqirib oqishi irmoqlar suviga bog’liq bo’lgani singari, adabiyotning jo’shqinligi, kurashchanligi – hayotda tutgan o’rni undagi asarlarning sifatiga qarab belgilanadi. Shunga ko’ra adabiyot ta’limi o‘z oldiga bir qator maqsadlarni qo‘yadi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablaridagi adabiy ta’lim asosan sof ilmiy maqsadlarni emas, balki ma’naviyaxloqiy yo‘nalishlar ustuvorligini ko‘zda tutadi. Ular orasida eng muhimlari quyidagilar: · o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda, milliy va jahon adabiyotining eng munosib namunalari bilan tanishtirish asosida ularning qalbida vatanparvarlik, ezgulik, insonparvarlik singari yuksak insoniy fazilatlarga nisbatan rag‘bat, mehr va muhabbat uyg‘otish; · ularni fuqarolik va vatanparvarlik ruhida, adabiyotga, milliy, madaniy-ma’rifiy qadriyatlarga nisbatan hurmat ruhida tarbiyalash; · ularning boy ma’naviy dunyosini shakllantirish; · badiiy asar va uning poetik xususiyatlarini o‘rganish asosida o‘quvchida tanqidiy fikrlashga oid ko‘nikma va malakalarni hosil qilish; · ulardagi mustaqil fikrlash, ijodkorlik qobiliyatlarining shakllanishi va rivoji uchun imkoniyat yaratish; · ularda har qanday ma’naviy xurujlarga nisbatan sog‘lom va baquvvat e’tiqodga tayanadigan immunitetni shakllantirish; 4 · so‘z san’ati vositasida o‘quvchining individual va shaxslik fazilatlarini rivojlantirish. Hali o’qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar dunyo sirlaridan mutloqo bexabar bo’ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan olamni tezroq bilib olishga uning sirlarni o’rganishga intiladilar. Unda oilada ota-onalar, bog’chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa o’qituvchilar yaqindan yordam beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalab o’qishni, mazmun va mohiyatini tushunishni o’rganadilar. Badiiy kitoblarning rasmlarini rang-barang harflarini o’qish o’rganishga muvaffaq bo’ladilar. Ulg’ayib ketayotgan yosh avlodni komil insonlar qilib tarbiyalashda kattalar adabiyotining ajralmas bir bo’lagi bo’lgan bolalar adabiyotining ham ahamiyati katta. Bolalar adabiyoti o’z oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog’lom, iymon-e’tiqodi butun, bilimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi. Zotan xalqning bir bo’ladi sanalgan bu yosh avlod sal fursat ichida voyaga yetib ulg’ayib qoladi. Shuning uchun ham bu avlodga alohida e’tibor va hurmat bilan qarash lozim. Bolalar uchun beriladigan har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga, saviyalariga mos bo’lishi, ular qalbida chuqur uy-fikrlar uyg’otishi, yorqin obrazlar va yuksak g’oyalarga boy bo’lishi, ularni ulkan va porloq ishlarga ilxomlantirishi zarur. Yoshlarda milliy g’urur tushunchasini shakllantirish, tarix sahnasida chaqnagan ilm-fan, ma’rifat va ma’naviyat yulduzlarining asarlarini o’rgatish va shu e’tiqod asosida tarbiyalab voyaga yetkazish muhim ishdir. Boshlang`ich ta`limni takomillashtirish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biri xisoblanadi. Ma’lumki, boshlang’ich ta’lim fanlari orqali o’quvchilarning umuminsoniy va axloqiy ko’nikmalari, dastlabki savodxonlik malakalari shakllantiriladi. Ta’lim jarayoni bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyatini, aqliy rivojlanishini dunyo qarashini, o’z-o’zini anglash, jismoniy sog’lom bo’lishga, milliy urf-odatlarni o’zida singdirishga, mamlakatimiz boyliklarini ko’z-qorachig’iday asrashga, tabiatga ongli munosabatda bo’lishga o’rgatadi. O`quvchi maktabga kelgan 5 dastlabki kunidan boshlaboq o`qishga havas qo`yishi savodli o`qishi, dastlabki amallarni to`g`ri bajarishga o`rgatishi kerak O`qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O`qishni bilmagan odamning ko`zi ojiz kishidan farqi yo`q. O`qish faoliyati boshlang`ich sinflarda barcha fanlar tarkibida amalga oshiriladi., lekin o`qishga o`rgatish o`qish darslarining asosiy vazifasidir. Kichik yoshdagi o`quvchini o`qishga o`rgatishda ularning umumiy rivojlanishini, psixologiyasini hisobga olish zarur. Ta`limga ilg`or pedagogik texnologiyalarni olib kirish va eng zamonaviy, takomillashgan o`qitish usullarini qo`llagan holda yuqori samaraga erishish bugungi kunning oldidagi dolzarb vazifalaridan biridir. O`quvchilarni qiziqarli topshiriqlar asosida o`qitish o`qishga o`yin tusini beradi. Bola o`ynab charchamaganidek, o`qib charchaganini sezmaydi. O`qishga qiziqmaydigan, darslarga kelib-kelmaydigan o`quvchilar ham o`yinga qiziqadi. Darslarda turli o`yin mashg`ulotlarini tashkil etish bu o`quvchilarda ham qiziqish uyg`otadi. O`quv materiali hajmini oshirib yuborish, tinmay bir maromdagi o`qishni tashkil etish, bolani o`qish mashg`ulotidan bezdiradi. Natijada o`quvcilarda bo`sh o`zlashtirush va ulgirmovcilik sabablari yuzaga keladi. O`qish fanlaridan bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlash samaradorligini oshirish uchun nimalarga alohida e`tibor qaratish lozim? -Darslarda yangi pedagogik, zamonaviy texnalogiyalar, noan`anaviy usullardan keng qo`llash; -Ko`rgazmali, didaktik, test, tarqatma materiallaridan keng foydalanish; -O`quvchilarga do`stona munosabatda bo`lish; -O`qish sifati va samaradorligiga e`tibor berish; -O`quvchilarni erkin va mustaqil fikrlashga orgatishda turli mashqlardan foydalanish; -Nutq o`stirishga alohida e`tibor qaratish; -Yanga axborot texnalogiyalardan foydalanish; -Lug`at ustuda ishlashga o`rgatish; -Xalq og`zaki ijodidan foydalanish; -“She`riyat gulshani”, “Ifodali o`qish” kabi to`garaklar tashkil etish; 6 -Bo`sh vaqtlarda ulgurmovchi o`quvchilar bilan alohida, yakka tartibda ish olib borish; - Fanlar a`robogjiqlikka ahamiyat berish. O`quvchilar bilishini nazorat qilib borishda albatta past o`zlashtirgan o`quvchiga alohida e`tibor qaratish lozim. 1.2. O’qishning o’ziga xos turlari Boshlang`ich sinflarda o`quvchilarni o`qishning bir necha turlari yani, ongli,tez, to`g`ri va ifodali o`qishga o`rgatib boriladi. O`qituvchi ongli tez, to`g`ri,ifodali o`qishga o`rganishda ulgurmayotgan o`quvchilar bilan qanday ishlar olib borish kerak? To`g`ri o`qish tushinarli qilib xatosiz o`qishdir. Ma`lumki ayrim o`quvchilar ko`pincha ba`zi xarflarni tushurib, bog`inlar, so`zlarning o`rnini o`zgartirib o`qiydilar. Bunday xatolarga yo`l qo`ymasliklari uchun qiynalib o`qiydigan o`quvchilarga katta xajmdagi matnlarni qismlarga bo`lib o`qishni tavsiya qilish anchagina yengillik yaratadi. To`g`ri o`qishga o`rgatish uchun quyidagi ishlarni amalga oshirish mumkin:- dastlab 3-4 bo`g`inli so`zlarni o`qish , 5-6 bo`ginli so`zlarni esa bo`g`inlarga bo`lgan xolda o`qish; -tanish matnlarni o`qitishda o`qish surati biroz oshiriladi. Shunday qilinganda bolalar notanish matnlarni ham tutilmay o`qish malakasiga ega bo`ladilar; - to`g`ri o`qishni bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar o`zlashtirishi uchun tovush, bo`g`in va so`zlarni to`g`ri, aniq, sof talaffuz etish katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, talaffuzda p yozuvda esa b yoziladigan so`zlarni to`g`ri o`qushga o`rgatish (oftob,serob); r tovushini l, y deb (bayroq,-bayloq,o`rtoq-o`ytoq) talaffuz etishlarining oldini olish uchun bunday so`zlar yo`zilgan ko`rgazmalardan foydalanish maqsadga muvofiq. O`qish tezligini oshirish ancha murakkab jarayonlarini o`z ichiga oladi. Bola tez o`qiyman deb shoshiladi,natijada xatolarga yo`l qo`yadi. O`qituvchi bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarda yaxshi kayfiyat uyg`ota olishi, sinfda yaxshi muhit yaratishi, har bir bolada “To`g`ri va ravon o`qiy olaman” degan ishonchni uyg`otishi lozim.Ongli o`qish jaroyonida o`qilayotgan matnni tushunib, asosiy maqsadni oqib, asardagi ayrim o`z va ko`chma ma`noli so`zlarni izohlash, bunday so`zlar ishtirokida 7 gaplar tuzish, tuzilgan gaplarni mazmun tomondan jamlab, kichik hikoya hosil qilish, matnning tugallangan qismidagi asosiy fikrni topishmashqlarini tez-tez o`tkazish, matndagi tabiat tasvirini, insonlarning yaxshi-yomon odatlarini misollar yordamida, asardagi voqealarga bog`lab gapirib berish maqsadga muvofiq. Qaysi ishlar yaxshi va ularga ergashish mumkin, qaysilari yomon, ulardan nafratlanish kerakligini izohlab berishni o`quvchilarga topsjiriq tariqasida tavsiya etish mumkin. O`quvhilar to`g`ri, ongli, tez o`qishni egallagan taqdirdagina ifodali o`qiy oladilar. Ifodali o`qishga o`rgatish, o`qishga o`rgatish bilan bir paytda amalga oshiriladi. Ifodali o`qishga ulgurmayotgan o`quvchilarga kichik misrali she’rlardan yod olishga topshiriq berish, kichik misradagi she’rdagi ohangga, tinish belgilariga alohida e`tibor bilan yod olish aytiladi. Mustaqil faoliyat faollikni oshiradi. bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni mustaqil ishlashga o`rgatish yaxshi samara beradi.Mustaqil faoliyat insonni ziyrak va hozirjavob qiladi. Bu faoliyat kichik yoshdagi maktab o`quvchilarida uyg`un holda rivojlanishi kerak. Buning uchun, avvalo, o`quvchilarni mustaqil faoliyatga ruhan tayorlash, ularda biror ishni qila olishga va shu ishni sifatli qilib bajarishga ishonch hosil qilish lozim.Mustaqil ish turlari qanday turlari bo`lishi kerak? Avvalo, ish turlari o`qituvchi tomonidan puxta o`ylangan, ta`lim maqsadiga asoslangan va surunkali bo`lishi kerak. Bunda har bir o`quvchining imkoniyati hisobga olinishi, ularning yosh xususiyati, nimalarga qiziqishi ham e`tibordan chetda qolmasligi kerak.O`quvchilarni aqliy rivojlantirishning sitatlaridan biri topshiriqlarni to`la “eslab qolib”bajarishlaridir.Bunda bajariladigan ishning maqsadini tushungan (tasavvur qilgan) holda, uning rejasini belgilash va ish usulini tanlash, yo`l qo`yilgan xatolarni mustaqil topa olish va uni tuzata bilishlariga alohida e`tibor beriladi. O`quvchilarning topshiriqlarni tez, to`g`ri bajarishlari uchun qulay usullarni tanlash, uni tashkil etish uchun doimiy yetakchi savollar berib, tayanch so`zlar tavsiya etish foydalidir. O`quvchilarda mustaqil ishlarni sifatli qilib bajarishda qiyinchiliklar paydo bo`lishi tabiiy. Chunki hali ularning tasavvurlari yorqin, so`z boyligi yetarli emas.Tajribalar shuni ko`rsatadiki, bolalar o`qituchi rahbarligida ishlaganda tez mushohada qiladilar. Bu holga o`rganib qolmasliklari uchun ko`proq ularning 8 o`zlarini mustaqil fikrlashga da`vat etish lozim. O`quvchilar e`tiborini jalb etish maqsadida matndagi voqealarni eslatib:Nega?Nega shunday bo`ldi?Seningcha qanday bo`lishi kerak edi? kabi savollar berib, uning fikrini ma`qullab, yana o`ylasang topasan, juda yaxshi, juda soz! kabi rag`batlanttiruvchi so`zlarni ishlatish foydalidir. Masalan, “O`roq va Kombayn” masalasi yuzasidan: O`roq nega afsuslanadi? Kombayn unga nima dedi? Kabi savollar berib, har ikkisini solishtirish orqali texnikaning kuch-quvvatiga bolalar e`tiborini tortiladi, har bir texnika asbobining hayotimizdagi ahamiyatini baholashga o`rgatiladi. O’qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. SHuning uchun ham o‘qishga o‘rgatish bilan yozuvga o‘rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. SHunday ekan, savod o‘rgatish jarayonida bola juda ko‘p o‘qishi va yozishi zarur. O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O’qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. O’zbek tilining tovush tizimi va yozuvi. O’zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi. 1993 yildan boshlab o‘zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi. O’qituvchi savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o‘qishga o‘rgatishda o‘zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod o‘rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So‘z bo‘g‘inga bo‘linadi, bo‘g‘indan kerakli - o‘rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o‘rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o‘qish jarayoni o‘zlashtiriladi. Bunda o‘zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Savod o‘rgatishda o‘zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Tutuq belgisi (’) unli tovushdan so‘ng kelsa, uni cho‘zib talaffuz qilishga, undosh tovushdan so‘ng kelsa, undoshni unlidan ajratib talaffuz qilishga xizmat qilishi haqida 9 ham tushunchalar berilib, asta-sekin uni qo‘llashga doir ko‘nikma va malakalar shakllantiriladi. O’qishning dactlabki bosqichida orfografik o‘qishdan foydalaniladi, asta- sekin orfoepik o‘qish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so‘zlar oldin orfografik, so‘ngra orfoepik o‘qib beriladi va ularning o‘qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O’quvchilar muayyan darajada tushunchaga ega bo‘lganlaridan so‘ng orfoepik o‘qish mashq qilinadi. O’qish va yozish jarayonining psixofiziologik tavsifi. O’qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar kichik yoshdagi o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi. Kichik yoshdagi o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda quyidagilar kuzatiladi: 1. Bola o‘qish paytida bitta harfni ko‘radi, uni bilish uchun rasmlarni ko‘z oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga oshiqadi, biroq o‘qituvchi aytishga yo‘l qo‘ymaydi, undan bo‘g‘inni aytishni talab qiladi. O’quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan chiqib qoladi yoki ularni qo‘shib bo‘g‘in, bo‘g‘indan so‘z hosil qilguncha, o‘qish jarayoni sustlashadi. 2. Ko‘pincha bola o‘qiyotgan qatorni yo‘qotib qo‘yadi, harfni, bo‘g‘inni, so‘zni qayta o‘qishiga to‘g‘ri keladi. O’quvchining diqqati kengaygan sari bo‘g‘in va so‘zni butunligicha idrok eta boshlaydi. O’qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o‘quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkuri va nutqini o‘stirishga katta e’tibor berish kerak. Fonematik eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. SHu bois savod o‘rgatish davrida eshitish idrokini o‘stirish uchun ham maxsus xilma- xil mashqlar o‘tkazib borish maqsadga muvofiqdir Yozuv jarayonida o‘quvchilar ruchkani to‘g‘ri ushlashni, daftarni to‘g‘ri qo‘yishni, harfni yozishda yozuv chiziqlari, ular bo‘ylab qo‘lni harakatlantirishni esda saqlashi, harfni harfga qanday ulash, qatorga sig‘ish-sig‘masligini mo‘ljallashi lozim. 10 Yozuv jarayonida o‘quvchi ruchkani qog‘oz ustida sekin, ishonchsizlik bilan qimirlatadi, bir harfni yozib to‘xtaydi va namuna bilan solishtiradi, ba’zan chiziqdan chiqib ketadi, noto‘g‘rilarini bo‘yab, to‘g‘rilaydi. Savod o‘rgatish metodlarining qiyosiy-tanqidiy tahlili. Eski maktabda o‘qish bilan yozish bir vaqtda o‘rgatilmagan, avval faqat o‘qish o‘rgatilgan. O’qish hijo (bo‘g‘in) usuli bilan o‘rgatilgan. O’qishga o‘rgatishning “hijjai qadimiy” deb atalgan usuli uzoq vaqtlar davomida hech qanday o‘zgarishsiz davom etib kelgan. Hijo usulida o‘qishga o‘rgatishni 3 bosqichga bo‘lish mumkin: 1-bosqich. Harflarning nomini yodlatish (“harfiy metod”). Bu metodning mohiyati quyidagilardan iborat bo‘lgan: bir necha yildan beri o‘qiyotgan bolalar maktabxonaga yangi kelgan bolaga bir necha kichik-kichik surani og‘zaki yodlatgan. Bola aytayotgan suradagi so‘zlarining ma’nosini tushunmay, suralarni birin-ketin yodlab olgan, bu orada taxminan bir yilga yaqin vaqt o‘tgan. SHundan keyin arab alifbosi yodlatila boshlangan; bola uyidan har ikki tomoni randalanib silliqlangan maxsus taxta olib kelgan. Maktabdor taxtaning bir tomoniga qora siyoh bilan 28 ta arabcha harfning yolg‘iz shaklini alifbo tartibida bandlarga bo‘lib yozib bergan. Maktabdor birinchi banddagi harflarning nomini alif, be, te, se deb aytgan. Bola domlaga ergashib takrorlagan, ayta olmasa, domla yana aytgan va shuni yaxshilab o‘rganishni vazifa qilib topshirgan. Bola birinchi bandni yodlab olgach, ikkinchi bandni shu tariqa yodlagan va hok. Bolalar 28 harf nomini 5-6 oyda zo‘rg‘a bilib olganlar, ularning ko‘pchiligi harflarning nomini yodlab olsalar ham, qaysisi be ( ﺏ ), qaysisi se ( ﺙ ) ekanini ko‘rsatib bera olmaganlar. Ayrim domlalar, otinoyilar yosh bolalarning eslab qolishiga yordam berish maqsadida har bir harf uchun shartli iboralar o‘ylab topganlar ( ﺍ -uzunchoqqina alif, ﺏ - bittagina be, ﺕ - ikkitagina te, ﺙ - uchtagina se kabi). 2-bosqich. Bo‘g‘in hosil qilish. Harflar nomi yodlab bo‘lingach, bo‘g‘in hosil qilishga, ya’ni “zeru-zabar” ni o‘rgatishga o‘tilgan. Eski maktabda “zeru- zabar” (zabar, zer, pesh) har xil o‘rgatilgan. Masalan, ba’zi domlalar ﺏ (be, 11 zabar-ba), be-zer-bi, be-pesh-bu, te-zabar-ta va hok. kabi o‘rgatsalar, boshqalari be zabar ba, te zabar ta kabi, yana birovlari be-zabar-a; zer-i, pesh-u; te-zabar-a, zer-i, pesh-u va hok. deb o‘rgatganlar. Maktabxonada “zeru zabar” quruq yodlatilgan, nimaga xizmat qilishi aytilmagan. Aslida esa bu belgilarning ma’lum xizmati bor: zabar (fatha)-undosh harf ustidagi urg‘u belgisiga o‘xshash chiziqcha bo‘lib, undoshga a unli tovushini qo‘shib aytish zarurligini ko‘rsatadi; zer (kasra) undosh harf ostidagi chiziqcha bo‘lib, shu undoshga i unli tovushini qo‘shib aytish kerakligini bildiradi; pesh (zamma) esa undosh harf ustiga qo‘yiladigan belgi bo‘lib, shu undosh tovushga u unlisini qo‘shib aytish zarurligini ko‘rsatadi. Demak, arabcha matnlarni o‘qish uchun “zeru zabar”ni bilish juda zarur bo‘lgan, ammo o‘qishga o‘rgatish anglab o‘qishga asoslanmagani uchun bolalar mim zabar ma, mim zer mi, mim pesh mu deb yodlaganlar, “zeru zabar”ning mohiyatini anglamaganlar. 3-bosqich. Bo‘g‘inlarni qo‘shish. Eski maktabda bo‘g‘inlarni qo‘shish “abjad” bilan boshlangan. Maktabdor taxtaning ikkinchi tomoniga arab tili alfavitidagi 28 ta harf jamlangan 8 so‘zni “zeru zabar” bilan yozib bergan. Bolalar bu 8 ta so‘zni birin-ketin hijo usulida o‘qib yodlab olganlar. Masalan, abjad so‘zi alifga zabar qo‘yib, bega urishtirilsa ab, jimga zabar qo‘yib, dolga urishtirilsa jad, bularning ikkisidan abjad hosil bo‘lgan. Abjaddan keyin eski maktab o‘quv kitobi bo‘lgan “Haftiyak”ka o‘tilgan. “Haftiyak”dagi suralar ham “Abjad”dagi kabi hijo usulida o‘qitilgan. Bolalar “Haftiyak”ning bir betini hijo usulida o‘qish uchun juda ko‘p vaqt va kuch sarflaganlar. So‘zni hijo usulida o‘qishda avval so‘zdagi birinchi undosh harfning, keyin ikkinchi undosh harfning nomini aytib, unga zarur harakatni qo‘yib hijo hosil qilingan. SHu usulda navbatdagi harflardan ham hijo hosil qilinib, hijolarni bir- biriga qo‘shib, bu so‘z bir butunicha aytilgan. So‘zni hijo usulida o‘qishda tovush emas, balki shu tovushni ifodalovchi harfning nomi asos qilib olingan. So‘zni tovush jihatidan tahlil qilishga oid hech qanday ish qilinmagan, tovushlarning qo‘shilishi bolalarga tushunarli bo‘lmagan, bolalar so‘zdagi har bir harf ma’lum 12 bir tovushni bildirishini mutlaqo anglamaganlar. Hijo usulida o‘qishga o‘rgatish, birinchidan, mexanik ravishda bo‘lib, ayni bir narsani qayta-qayta aytishga majbur qilingan, ikkinchidan, bola o‘zi aytgan so‘zining ma’nosini tushunmay, maktabdordan eshitganini takrorlayvergan. “Haftiyak”ning keyingi ayrim suralari so‘zni yaxlit “o‘qish” usulida olib borilgan, aniqrog‘i bola o‘qimagan, eshitganini to‘tiqush kabi yodlagan. Natijada bolalar maktabxonada o‘qiganlarini o‘zi o‘qib yurgan kitobidan “o‘qib bergan”, ammo ularning qo‘liga maktabda o‘qilmagan boshqa bir kitob berilsa, uni o‘qiy olmagan; eski maktabda 6-10 yil muntazam o‘qigan bolalarning juda ko‘p deganda 4-5 foizigina o‘qish va yozish ko‘nikmasini hosil qilgan. Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod o‘rgatishda ma’lum darajada ijobiy o‘rin tutdi. Rus-tuzem maktablarinnng o‘zbekcha sinflarida o‘zbekcha xat-savod o‘rgatish metodi 1900 yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi: hijo metodidan tovush metodiga o‘tildi. 1900 yillardan rus-tuzem maktabi o‘zbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan foydalana boshladilar. Bu kitobning tili va mazmuni o‘zbekcha sinflarga mos kelmas edi. 1902 yilda Saidrasul Saidazizovning tovush metodi talabiga muvofiq tuzilgan ona tili alifbesi - “Ustodi avval” nashr etildi. “Ustodi avval” nashr qilingandan keyin o‘zbekcha xat-savod o‘rgatishda yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod o‘rgatishning eski usulidan tamomila farq qilib, o‘qitishni osonlashtirdi, ta’limni bola tushunadigan, anglaydigan ta’limga, ya’ni faol ta’limga aylantirdi. “Ustodi avval” 3 bo‘limdan iborat edi: 1-bo‘lim, hozirgi atama bilan ataganimizda, alifbe davridir. Muallif bu bo‘limda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson- qiyinligini harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini e’tiborga olgan holda tizib chiqqan. Muallif har bir harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat- savod o‘rgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan; alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil shaklda qo‘llanadigan harflarni bergan. U shakli yozilish o‘rniga qarab turlicha bo‘ladigan harflarning so‘z boshida, so‘z o‘rtasida, so‘z 13 oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos misollar keltirgan. Masalan, q harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq so‘zlarini, g‘ harfini tanitish uchun g‘or, uyg‘oq, tog‘ so‘zlarini tanlagan. Muallif soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga, asosan, o‘zbek tilining lug‘at tarkibidagi so‘zlar tanlab olingan. “Ustodi avval”ning 2-bo‘limi alifbedan keyingi davrdir. Bu bo‘limda hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim olish targ‘ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmunda bo‘lgan. S. Saidazizov kitobining 3-bo‘limini “Alifboi qur’on” deb atagan va o‘z oldiga bolalarga “qur’on”ni tushunib olishga o‘rgatishni maqsad qilib qo‘ygan. Umuman, tovush metodi Markaziy Osiyoga ikki manbadan yoyilgan: 1. Rus-tuzem maktablari ruscha sinflarida xat-savod tovush metodi bilan o‘rgatilar edi. O’zbekcha sinf muallimlari tovush metodi oson va qulayligini amalda o‘z ko‘zlari bilan ko‘rganlar va asta-sekin tovush metodini o‘z sinflariga tatbiq eta boshlaganlar. 2. XIX asrning oxiridan boshlab Rossiyadan Markaziy Osiyoga kelgan tatar muallimlari, ya’ni jadidlar tovush metodida xat-savod o‘rgata boshlagan edilar, oradan ko‘p o‘tmay, bir qancha mahalliy muallimlar ular kabi yangi maktablar ochadilar va bolalarga xat savodni tovush metodi asosida o‘rgata boshlaydilar. Shunday qilib, O’rta Osiyoda tovush metodi asta-sekin hijo metodining o‘rnini egallay boshlagan.Ma’lumki, tovush metodi bilan xat-savod o‘rgatishga Rossiyada K.D.Ushinskiy asos solib, u sintetik tovush metodini qat’iy himoya qilgan. Tovush metodi bilan savod o‘rgatilganda, so‘zning eng kichik bo‘lagi, ya’ni nutq tovushlari asos qilib olinadi. So‘zning ma’nosini o‘zgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi: so‘zda tovushlar almashinishi, ortishi yoki kamayishi natijasida boshqa bir yangi so‘z hosil bo‘lishi mumkinligi bolalar ongiga yetkaziladi. Keyingi yillarda ham xat-savod tovush metodida o‘rgatilmoqda. Atoqli metodistlar (S.P.Redazubov, A.I.Voskresenskaya, K. Qosimova, Y.Abdullaev, O. SHarafiddinov va boshq.) tovush metodida xat-savod o‘rgatishni takomillashtirdilar. Arab alifbosida yozuvni o‘rgatish qiyin bo‘lgan. Bu alifbodagi harflar so‘zda qo‘llash o‘rniga qarab, har xil shaklda yozilgan, bu yozuvni o‘rganishni 14 qiyinlashtirgan. SHuning uchun ko‘p maktablarda bolalarga o‘qish o‘rgatilib yozuv o‘rgatilmagan, chunki domla va otinoyilarning ko‘pchiligi o‘qishni bilib, yozishni bilmagan. Eski maktabda yozish chiziqsiz tekis oq qog‘ozga dastlab yo‘g‘onroq savag‘ich qalamda o‘rgatilgan; bolalar yozishni ozroq o‘rganganlaridan keyin qamish qalamda ham yozishgan, ularga ruchkada yozishga ruxsat etilmagan. Yozishni o‘rgatish alifbo tartibida harflarning alohida-alohida shaklini yozdirishdan boshlangan. Avval alifni yozish o‘rgatilgan, keyin o‘xshash shaklli harflar bandlarga bo‘linib, o‘xshash unsuri bo‘lmaganlari esa ayrim-ayrim yozdirilgan. Ba’zi domlalar ayrim harflarning elementlarini yozishni ham alohida mashq qildirganlar. SHundan keyin harflarni nusxaga qarab alifbo tartibida katta-katta qilib yozish (bu mufradot (sarhad) deyilgan: bunday yozish bir-ikki yilga cho‘zilgan) o‘rgatilgan. Shundan keyin harflarni bir-biriga qo‘shib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni murakkabbot deyilgan. Harflarni bir-biriga qo‘shib yozish mashqi bir necha bosqichga bo‘linib, harf birikmalarining ma’no anglatish-anglatmasligi umuman e’tiborga olinmagan, qanday qo‘shilish mashq qilinavergan. Ko‘pgina eski maktablarda bunday mashq “abjad yozish” bilan tugallangan. Dastlabki bajargan mustaqil ishdan bola mamnun bo`lsa, uning qiziqishlariortib, yangi-yangi ish turlarini amalga oshirishga kirishadi. Mustaqil ish natijalarini hamisha tekrishish lozim. Tekshirish og`zaki yoki yozma tarzda bo`lishi mumkin. Bola yozishidan oldin o`ylaydi, fikrini og`zaki jamlaydi, so`ng uni yozishga kirishadi. O`z fikrini bayon qilish, yo`l qo`yilgan biror savol yoki masala yuzasidan mushohada yuritish uchun jiddiy fikrlaydi. Bu jarayon (og`zaki) nutq asosida paydo bo`ladi va mustahkamlanadi. Masalan, o`quvchi o`z fikrini yozma ifodalashdan ilgari o`ylaydi. Pichirlab allanimalar haqida o`z-o`zicha gapiradi (pedagogikada bu faol faoliyat hisoblanadi). Insho yozishning dastlabki shakllari ana shunday ishlardan boshlanadi. Bola matnni o`qib, og`zaki tahlil qiladi, sarlavhalar o`ylab topib, qanday rasmlar ishlash lozimligini rejalaydi. O`quvchilarni mustaqil faoliyatga o`rgatishda quyidagilarga amal qilishi lozim: 15 -beriladigan har bir topshiriq o`quvchilarning imkoniyatlariga mos bo`lsin va qiziqish uyg`ota olsin; -ish osondan qiyinga,o`quvchiga tushunarli bo`lsin;soddadan murakkabga qarab yo`naltirilsin,-ishni bajarishda bolalarda o`ziga ishonch hissi uyg`onsin, ishga kirishishda ular o`zlarida dadillik sezsin; -mustaqil bajariladigan topshiriqlar yakkama-yakka tarzda amalga oshirilsin(hamma o`quvchi uchun bir xil topshiriq berish bu mustaqil faoliyat emasligini eslatamiz), albatta bunda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchiga e‘tibor berish kerak. -topshiriqlarni doimo navbatlashtirib, turini almashtirishga alohida ahamiyat berish kerak; -topshiriqlarni hamma bir vaqtda boshlab, ma`lum vaqtda tugatishi kerakligini eslatib, bo`sh o`zlashtiruvchi bolalarni shu talabni bajarishga ko`niktirish lozim; -ish joyi hamisha qulay, saramjon-sarishta bo`lishi (parta ustida ortiqcha narsalar bo`lmasligi) kerak; -topshiriqlar darsning turli bosqichida bajarilishi mumkin; -darslik, didaktik materiallar bilan ishlashda uzviylik bo`lishi maqsadga muvofiqdir. Uyga beriladigan vazifalar ham mustaqil ishning bir turidir. Bolalarga, iloji boricha, sinf sharoitida asosiy bilim va malakalarni singdirish, uyga vazifalar berishni me`yorlash kerak. Bolalar darsdan keyin (og`ir, mashaqqatli mehnatdan keyin) tiniqib dam olsalar, ko`proq ochiq havoda bo`lib, harakatli o`yinlar, sayr, kuzatishlar bilan vaqtlarini o`tkazib, tunda osuda uxlab, ertangi kungi darslarga yaxshi kayfiyat bilan kelsalar, darsni o`zlashtirish yaxshi bo`ladi. Shuning uchun uy vazifalari oson bo`lishi, asosan, bolalarni kuzatishlarga undashi lozim. Boshlang`ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o`quvchilarning so`z zahirasini boyitishdir. Bunda lug`at ustida ishlashga e’tibor qaratishimiz, lozim. Ona tili bilan o`qish fanlarini doimo bog`lab borish maqsadga muvofiq. Bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlashda testlar bilan ishlash ham yaxshi natija beradi. Ma’lumki respublikamizda o`quvchilar bilimini baholashda test sinovlaridan unumli foyalanilmoqdalar. Masalan asarni 16 o`zlashtirishga ulgurmayotgan past o`zlashtiruvchi o`quvchilarga yozma yoki og`zaki holda quyidagicha testlar bilan murojaat etish mumkin.“Ochko`z boy” ertagining salbiy qahramoni kim? a) o`tinchi chol b) kampir c) boy Hiylagarning jazosi xalq og`zaki ijodining qaysi turi hisoblanadi? a) maqol b) ertak c) afsona Bundan tashqari xalq og`zaki ijodiyoti turlaridan foydalanib ham bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni o`zlashtirish foizlarini oshirish mumkin. Ma’lumki boshlang`ich sinf oquvchilari ertaklarga juda ham qiziqadilar ulardan foydalanib bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni faolliklarini oshirish ,erkin mustaqil fikrlashga o`rgatish nutq boyliklarini oshirish maqsadga muvofiq bo`ladi. Xulosa qilib aytganda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlash ancha murakkab jarayon. O`qituvchining pedagogik mahorati zamonaviy dars o`tish usullaridan foydalanishi bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchi bilan yakka tartibda ish olib borishi natijasida uning oldini olishga imkon yaratadi. Jahon- keng Dunyoda mamlakat kop, lekin bu olamda betakror ona yurtimiz O`zbekistonimiz yakka-yu yagona. O`zbekistonning kelajakdagi ravnaqi bugungi yosh avlodning to`la qonli ta’lim va tarbiyasiga ko`p jihatdan bog`liqdir.Ana shularni kelajagimiz poydevori bo`lmish boshlang`ich sinf o`qiuvchilari diliga jo etib hayotlari mazmuniga aylantirishimiz ona Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashimiz lozim.Agar o’qituvchi 3 sinf «O’qish kitobi 1 »da berilgan badiiy asarni bola qalbini hayajonga soladigan tarzda mohirlik bilan tushuntira olsa, ya’ni asar o’quvchida xayrixohlik, noxushlik kabi qator tuyg’ularni uyg’otsa, u holda o’qituvchi shu yo’l bilan bolada estetik tuyg’ularni uygotgan va rivojlaitirgan,tasvirlangan voqyeaga estetik munosabat hosil qilishda unga ko’maklashgan bo’ladi.Adabiy asarlarni estetik idrok qilishning emosionalligiga suyanish ijtimoiy-siyosiy va axloqiy tasavvurlarni o’zlashtirishga yordam 17 beradi.Vatanga muhabbat, do’stlik, mehnat, burch kabi axloqiy tushunchalarni o’quvchilar emosional his qilgandagina anglab oladilar Muhabbat Umarova,Sharofat Hakimovalar 3-sinf uchun darslikda (To’ldirilgan tuqqizinchi nashri.Toshkent «Cho’lpon» nashriyoti, 2010 yil) yosh shoir va yozuvchilarning bolalarbop she’r va hikoyalaridan berilgan. Jumladan, Tohir Qahhor, Ullibibi,M.Yusuf, Toshpo’lat Xolmatov, Zohir A’lam, Sulton Jabbor, Yoqutxon Raximova,Abdusalom Umarov, Rahmat Azizxodjayev, Mirzo Karim, Xoji Abdurazzoq Yunus singari ijodkorlar asarlaridan namunalar, parchalar keltirilgan.Biz, mazkur bitiruv malakaviy ishimizda 3-sinf «O’qish kitobi»da berilgan.Shoir va yozuvchilardan: Miraziz A’zam Tursonboy Adashboyev, haqida va ularning asarlari haqida fikr yuritamiz. Dastlab, mazkur yozuvchi va shoirlarning tarjimai holi, undan so’ng esa ularning asarlarini umumta’lim o’rta maktablarida o’tish usullari haqida fikr yuritamiz. She’rlarida olg’a surilgan g’oyada bola qo’pollik bilan emas, muloyimlik va xushmuomalalik bilan tevarak-atrofdagilarning o’ziga nisbatan yaxshi muomalada bo’lishiga sazovor bo’ladi. Bolalar she’r qahramoning muvaffaqiyatsizliklariga achinadilar va sehrli so’z yordamida erishgan yutuqlaridan quvonadilar. Agar bolalar o’qituvchining she’r qahramoniga bo’lgan munosabatidan mamnun bo’lsalar, o’qituvchi she’r g’oyasining estetik jihatdan idrok qilinishini ta’minlagan bo’ladi.O’quvchilarning xayolini tarbiyalashda adabiy asarning estetik idrok qilinishini to’g’ri tashkil etish va tekstni ifodali o’qish muhim ahamiyat kasb etadi. O’qituvchi adabiy asarning idrok qilinishini tashkil etar ekan, bolalar diqqatini asarda aks ettirilgan narsa va hodisalarning go’zalligini payqashga, ularga nisbatan o’z munosabatini aniqlashga qaratmog’i kerak. Shuning uchun o’qituvchining so’zlari, uning o’quvchiga bergan savollari katta ahamiyat kasb etadi. Bunda bolalarga emosional xarakterdagi, masalan,«Hikoyani o’qiyotganingda qayerida qo’rqding?», «Qayeri kulgili ekan?», «Qayeridaquvonding?» savollar berish yaramaydi. Bunday savollar bolani chalg’itib qo’yadi, kitobni o’qiyotganda bola qo’rqmagan, kulmagan, quvonmagan bo’lsa-da, kitobning shunday o’rinlarini borligini u taxmin qila boshlaydi.O’qituvchining savoli o’quvchining o’qilgan asarga nisbatan 18 munosabatini, ya’ni kitobning qayeri uni hayratlantirganini, hayron qoldirganini, quvontirganini, qo’rquv, sevinch, nafrat va boshqa tuyg’ular uyg’otganini aniqlashga undashi kerak. «Biror munosabat»ga bog’lab berilgan savollar asarni estetik idrok qilishga yordam bermaydi. Masalan, dalaning yozgi ko’rinishi haqidagi she’r o’qilganda, dala qanday rangda edi, unda qanday gullar o’sib yotardi kabi savollar yosh kitobxonni yoz tabiatining rango-rang bo’yoqlaridan zavqlanishga, ya’ni she’rni estetik idrok qilishga rag’batlantirmaydi. Badiiy asarga nisbatan savollar qo’yilayotganda savollarning xarakteri, ularning izchilligi haqida o’ylash va bolalarga asarni o’qish jarayonida tug’ilgan fikr va mulohazalarini, o’zlarini hayajonga solgan tuyg’ularni ifodalashga imkon berish lozim. O’zi o’qigan asar uyg’otgan tuyg’ular haqida to’liq gapirib bera olmaydi. Ularda tuyg’ular asosan: yoqdi — yoqmadi, qiziqarli- qiziqarli emas shaklida paydo bo’ladi. Bu tuyg’ular aksari asarda ifodalangan odamlarning ayrim sifatlari, kishilarning o’zaro munosabatlari, xulq-atvorlari, ijtimony hayot hodisalari va tabiatga bo’lgan munosabatni ochib beradigan asar mazmuni orqali uyg’onadi. Boshqa so’z bilan aytganda, yosh kitobxonning tuyg’ulari har bir asarda mudom mavjud bo’ladigan «axloqiy masala»ga mansubdir. Estetik va axloqiy idrok birligining asoslari xuddi mana shundan iboratdir. S.Barnoyev, M.A’zam, T.Adashboyevlar ijodi haqida gapiradigan bo’lsak,bola esini taniganidan boshlab, tevarak-atrofidagi muhitga qiziqib qaraydi. Uning sirlarini, umuman, hayot haqiqatini bilishga intiladi. Bu intilish bora-bora taqlidchilikni tug’diradi. Darhaqiqat, yaxshilikka, yangilikka taqlid qilish bolalarning azaliy odati. Shu ma’noda bolalarga o’rnak bo’larli darajadagi lirik qahramon yaratish- boshqa janrlar kabi bolalar she’riyatining ham doimiy talabidir. Bolalar poeziyasida jozibali, kurashchan xarakterlar yaratish borasida katta yutuqlar qo’lga kiritildi. Bunday qahramonlar obrazi bolalarda ona- Vatangamuhabbat, dushmanta nafrat, ilmga, mehnatga ishtiyoq, sadoqat kabi ezgu his- tuygularni tarbiyalashga xizmat qilmoqda. Kichkintoylarning katta dunyosini badiiy «kashf» etish, umuman intellektual lirik qahramon yaratishda har bir shoirning o’ziga xos, izdividual uslubi bor. Shunga muvofiq, qahramonlar 19 bir tomondan o’zaro farqlansa, ikkinchi tomondan, mushtarak xususiyatlarga ham ega. Ayniqsa bu o’ziga xosliklar yosh shoirlar ijodida ham yaqqol kuzga tashlanadi. Chunonchim, Safar Barnoyev she’rlarining qahramoni-kurashchan obraz-o’qishda a’lochiligi, jamoat ishlarida ilg’orligi, tabiat sirlariga qiziquvchanligi, hayotda jasurligi bilan sadoqatli do’st va qadrdon o’rtoq sifatida alohida ajralib turadi. Uning hayot haqida o’z falsafasi bor. Bizni kurshagan olam qahramon nazarida sirli bir jumboq bo’lib gavdalanadi. Lekin jumboq jumboqligicha qochib ketavermaydi. Shoir uning siri va sababini bolalar dunyoqarashiga mos tarzda badiiy psixologik tahlil qilish orqali ocha boradi. Lirik qahramon bugungi farovon turmushimizning tub mohiyatini o’ylar ekan, uning osonlik bilan qo’lga kiritilmaganligini qalbdan his etadi. Otalar ishidan faxrlanish uning qalbida iftixor tuyg’ularini uyg’otadi: Dadamning ko’llari miltiq ham ushlagan,Gulni ham ekkandir dadamshshg qo’llari. Otalar yaratgan totli hayot nash’asi o’z navbatida uni sevishga, ardoqlashga burchli qilib qo’yadi. Buning uchun, avvalo, o’qish, mehnatga muhabbat bog’lash lozim. O’qish va mehnat jarayonida esa boshqalar bilan qudratli do’stlik rishtalari bog’lanadi. Shoirning lirik qahramoni tor hayot qobig’iga o’ralib qolgan emas,aksincha, ertangi kunga jiddiy boqadi. Undan yangicha ma’no, yetuklik izlaydi: Umrning yo’li-yu, mazmuni, Kaftimda sanoqsiz chiziqlar. Kaftimning so’qmog’i, yo’llari. Bekorchi damlarga qiziqmay, Quyoshga cho’zganman qo’llarim. Shunisi diqqatga sazovorki, qahramon o’z baxtini, taqdirini xalq va Vatan taqdiri bilan bog’laydi. Uning uchun ona va Vatan mushtarak tushunchalar bo’lib,ular oldida o’zini qarzdor his etadi. Chunki ona unga jon baxsh etgan bo’lsa, Vatan o’z quchog’ida avaylab o’stirmoqda. «Shu tufayli ona, yurt, bizga doim suyuksiz»,deydi u. Shu tariqa konkretlikdan umumiylikka qarab boriladi, muhim ijtimoiy xulosalar chiqariladi, hayot haqiqatini badiiy tasdiqlaydigan yorqin obrazlar qiyofasi 20 tavdalantiriladi. Buni shoirning «Yuz dona lola», «Tinchlik qo’shig’i», «Ona madhi», «Samarqand bilan quyosh», «Dadamning qo’llari», «Dedi-dedi fosh bo’ldi» she’rlarida qo’rsa bo’ladi.Yaxshi she’r she’rxonlar qalbiga hyech qanday vositasiz o’zi oqib kiradi,tillardan tushmay qoladi. Yosh shoir S.Barnoyev bolalarga o’rnak bo’larli darajadagi lirik qahramon yaratish ustida samarali ijod etgan. Uning she’rlarining qahramoni, shoirning o’zi e’tirof etganidek, qo’zichoq, qo’ng’iroq va qo’g’irchoq doirasidagi tor muhitda o’ralashib yurmaydi. U hayotni, tabiatni, ona- Vatanni jon-dilidan sevuvchi o’spirin bo’lib, ilmga chanqoq, olam oirlariiing mag’zini chaqishga harakat qiladi. Borliqnidialektik birlikda kuzatadi: Biri-biriga monand, Biri-biriga payvand. Birlashgan butun olam, Quchoqlashgan tog’lar ham. Bu birlik shunchaki qayd qilinmaydi, balki uning zamirida do’stlik iplari bor degan yuksak ijtimoiy ma’no chiqariladi: Quyosh bobo himmati, Daryolarning qudrati, Shamolning harakati, Ona yerning mehnati Ulkan do’stlik hurmati. Qahramon hayot va taraqqiyot haqida falsafiy fikr yuritib, butun olam ijodkori insondir, degan haqqoniy xulosaga keladi: Inson qo’li — besh barmoq, Besh qit’ani zabt etgan. Muz-tog’larni eritgan. Olam inson kaftida. Inson-ijodkor. U tabiatni o’z mehnati bilan bo’ysundirib, unga chiroy baxsh etadi. Olam go’zalligidan zavqlanadi. Hayotga, tabiat va Vatanga bo’lgan muhabbat tuyg’usi ana shunday shakllanadi. Bu shoirning «Bahs», «Kech kuz», «Yur, dalalar qo’yniga», «Tog’lar bayrami», «Yurt mehri» singari she’rlarida ravshan ko’rinadi. 21 Odam va olam, zamin va zamon o’rtasidagi doimiy aloqa, insonning hukmronlik roli Qambar O’tayevning «Qizil galstuk», «Tog’ boshidagi lola», «Soat», Mashrab Boboyevning «Qaldirg’och nima deydi?», «Yangra gornim!» kabi jajji kitobxonni o’ylashga majbur etadigan she’rlarida o’zining yaxshigina ifodasini topgan. Bolalar uchun jon kuydirib qalam tebratayotgan Miraziz A’zam, Tursunboy Adashboyev manzumalarining qahramoni kichik maktab yoshidagi bolalar bo’lsa ham,ziyrakligi tufayli tabiat jumboqlarini yechishga urinadi, insoniy munosabatlarni sinchkovlik bilan kuzatadi. M. A’zam «Azizning orzulari», «Yo’lchilar qo’shig’i», «Tong bilan birga turdik», «Yerga dovrug’ olamiz» hamda «Bir cho’ntak yong’oq» turkum she’rlarida g’oyaviy niyatini to’laroq ochish maqsadida so’z o’yinidan takrordan foydalansa, T. Adashboyev she’rlarida yumoristik talqin asosiy o’rin tutadi. Ularda qadrdon qishloq dalalari, keng vodiylar tarannum etiladi.M. A’zam qo’liga qalam tutar ekan, o’quvchisining kimligini bir daqiqa ham unutmaydi, qahramon bilan birga o’ylaydi, uning uchqur xayollariga sherik bo’ladi. Bu — tizginni qahramon qo’liga tutqazib qo’yadi, degan so’z emas, albatta. Balki jo’shqin tuyg’ularini, qaynoq ehtirosini bosh maqsadga bo’ysundirishi samarasidir. Buni she’rlaridagi har bir so’zga katta mas’uliyat bilan yondoshishida, so’zlarni o’z o’rnida ishlatishida, bolalar psixikasiga mos o’ynoqi ruh baxsh eta olishida ko’rishimiz mumkin. Shoir xuddi shu yo’l bilan sovet xalqi o’rtasidagi qudratli do’stlikni ulug’laydi. Bizlar o’n besh bolamiz,Oqmiz, sariq, qoramiz. Oramizdan o’tmas qil, Garchi bizda har xil til. Tursunboy Adashboyev ijodida qishloq yoshlari hayoti badiiy tadqiq qilinadi. She’rlarining lirik qahramoni oddiygina qishloq bolasi. U qayerdbo’lmasin, tug’ilib o’sgan qishlog’ini, sevimli diyorini qo’msaydi, unga muhabbati jo’sh uradi. Qishloqning har bir qarich yeri unra to’tiyo. Chunki olam jamoliga ilk bor o’sha yerdan bokqan. Inson mehrini o’sha yerda tuygan. «Do’ngliklardan mis laganda sirpanib», bolalik zavqini surgan. Bu holni shoirning «Qishlog’im», «Yaylovda», «Zira» kabi she’rlari misolida ko’rish mumkin. «Hisob darsida», «Qatiq», «Oy», «Dazmol» singari qator she’rlarida esa asosny g’oyani yengil yumor vositasida ifodalaydi. Mazkur muloqazalarimiz yoshlar she’riyati faqat zafar quchyapti, u yuksak taraqqiyot bosqichida, degan fikrni tug’dirmasligi kerak. Chunki ular izlanish 22 pallasidadir. Bu davrda ba’zan kamchiliklarning ro’y berishi hchm tabiiy. Asarningtematik doirasi, mavzu ulug’vorligi hamda g’oyaviy mundarijasi uning estetik-tarbiyavny qimmatini tayin qilolmaganidek, ma’lum g’oya atrofida ortiqcha takror jimjimadorlik, taqlidchilik, quruq didaktika ham fikrning o’quvchiga to’liq yetib borishiga monelik qilishi sir emas. Bunday qusurlar M. A’zamning «Onam ishga ketganda», S. Barnoyevning «Shirinlik», G. Jo’rayevaning «Inoq oila», R.Tolipovning «Derlar: baxting qo’lingda» singari she’rlarida ko’zga tashlanadi.Davrimiz yuksalish davri. Kashf etilgan biron bir yangilik hali hayotga singib ketmasdan, ikkinchisi vujudga keladi. Yutuqlarimiz jasorat va kurash samarasidir. Bugungi kunda qahramonlikni hayotning o’zi tug’dirmoqda. Davrimizda qahramonlik an’anaga aylanib qoldi. Buni kattalar hayotida emas, balki o’quvchi bolalar hayotida ham ko’rish mumkin. Yosh grajdanlar kattalar mehnatiga o’z ulushlarini qo’shmoqdalar, tonnalab paxta termoqdalar. Turli hunar o’rganmoqdalar. Mehnat desantlari tashkil qilmoqdalar. Xullas, ularning o’qishi, mehnati, intilishi doston va balladalar yozishga arziydi. Afsuski bolalar shoirlari bu ishga qalam urmayotirlar. Kattajanrlar e’tibordan chetda qolmoqda. Bu hol bolalar prozasiga nisbatan bolalar poeziyasida ochiq-oydin ko’zga tashlanadi.Shularni hisobga oladigan bo’lsak, ba’zi shoirlarimiz juda jo’n ganlarni she’rga solayotganga o’xshaydi. Pand-nasihatdan nariga o’tilmaydi. Bolalar she’riyati rivojiga mavzu torligi, bir xilligi ham sezilarli salbiy ta’sir qilmoqda. Ba’zi she’rlarda a’lochi va jamoatchi o’quvchilar sha’niga quruq maqtovlar yog’iladi. Ularning ishi hamisha «besh». Kiyim-boshi toza, kattalarpp hurmat qiladi, uy ishlarida ota-onasiga dastyor. Bular, so’zsiz yaxshi sifatlar. Qachonki, ichki mohiyati ochib berilsa ma’qul. Afsuski, his-tuyg’udan yiroq, badiiylikdan mahrum bunday asarlarda farishta qahramonlar obrazi yaratilib,ularga hayotda yashashning tayyor sxematik «resepti» qo’sh qo’llab topshiriladi.Sxematizm, quruq didaktika D. Matjonning «Tuzatib ol», J. Rahimning «Buzoq nega qalampirdan xafa?», «G’ishtlar qo’shig’i», S. Jabborning «Shirin» kabi bir talay she’rlariga xos xususiyatdir. Kichkintoylarning ma’naviy dunyosi ijodkordan g’oyatda noziklik va ehtiyotkorlik bilan yondoshishni talab etadi. Hayot 23 - murakkab. Tabiat va jamiyat voqyea-hodisalarga boy bo’lib, ijodkorga istagancha material berishi mumkin. Ammo ularni tanlamasdan qalamga olaverish ko’zlangan natijani beravermaydi. II B OB. O‘QISH DARSLARIDA SHE’R O‘TISH USLUBIYAT I VA TALABLARI 2.1 . O‘qish darslarida she’rlar va uni o’qitishning usullari Boshlang’ich sinf «o’qish kitobi» darsliklariga kiritilgan muayyan mavzular o’quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib Kirishi, dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida to’g’ri shakllantirishga qaratilishi bilan belgilanadi. shunga ko’ra, o’qish darslarining yetakchi xususiyati o’quvchilarningsavodxonligini ta’minlash bilan birga, o’quvchilarni milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlarruhida tarbiyalashga qaratiladi.Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida o’rganiladishgan asarlarning mavzu doirasi ancha keng bo’lib, ular ona tabiat yil fasllari, xalq og’zaki ijodi,mehnatga muxabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va ma’naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan. O’qish darslari uchun tanlangan mavzular o’quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo’yicha ham bilim va tarbiya berishni ko’zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat mavzular alohida ajralib turadi. ulardan ko’zlangan maqsad o’zlikni anglash, 24 istiqlol, vatan va tabiat bilan bog’liq tuyg’ularni uyg’otishdir. Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam. mehnatsevarlik kabi mavzular o’qish darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo’lib, 2 sinf «O’qish kitobi»dagi «Ona yurtim-oltin beshigim» bo’limiga kiritilgan «O’zbekistonim» (H.Imonberdiyev), «Istiqlol» (J.Jabborov), «O’lka» (E.Voxidov), «Yur tog’larga» (U.Nosir), 3-sinfda «Ona bita, Vatanyagona» bo’limidagi «Vatan haqida she’r» (A.Avloniy), «O’zbegim» (E.Voxidov), «Vatan mo’tabirdir» (X.Davron), «Bilib qo’yki, seni Vatan kutadi» (T.Malik), 4-sinfda «O’zbekiston» - Vatan manim bo’limidagi «Serquyosh o’lka» (Z.Diyor), «Iqboli buyuksan» (A.Oripov), «Toshkentnoma» (M.(Shayxzoda), «Xarita» (N.Norqobil) kabi asarlar misolida atroflicha tahlilga tortiladi. Ijtimoiy- tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o’tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ilug’ siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to’g’risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, amir Temur, Alisher Navoiy,Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi asarlar o’quvchilarni faqat o’tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, vatan oldidagi farzandlik burchi va masuliyatini teran anglashga ham yordam beradi. Ularda Vatanga muxabbat tuyg’usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o’timishi haqida hikoya qilingan asarlar bilan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida o’quvchilar o’tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo’ladilar, jamiyattaraqqiyoti xususida qisqacha bo’lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Tabiatga oid mavzular yordamida o’quvchilar tabiatdagi o’zgarishlar, yil fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Bunday mavzudagi asarlar o’quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga. unga nisbatan to’g’ri munosabatda bo’lishga o’rgatadi. Tabiat tasviriga oid matnlar ustida ishlashga tabiat bag’riga sayohat uyushtirilib, bolalar kuzatuvchanlikka o’rgatilsa, vatanparvarlikka oid asarlar tahlil vatanning dongdor kishilari bilan uchrashuvlar yoki mavzuga daxldor kinofilmlar namoyishi vositasida amalga oshirilsa, dars samaradorligi yanada ortadi. Umuman, «O’qish kitobi» darsliklaridagi barcha mavzular o’quvchilarga ta’lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug’atini boyitishga, og’zaki va yozma nutqini to’g’ri 25 shakllantirish va nutq madaniyatini o’stirishga ham qaratiladi. Amaldagi «O’qish kitobi» darsliklarida materiallarning sinfdan sinfga o’tgan sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan. Masalan, 1-sinfda o’rgatiladigan «Ajdodlarimiz - faxrimiz», «Ilm – aql chirog’i», «Zumrad bahor», «Kumush qish» kabi mavzular 2-4 sinflarda ham davom ettirilgan. Bu esa o’quvchilarning oldingi bilimlarini to’ldiradi va boyitadi. Uzluksiz ta’limning boshqa bosqichlaridan farqli o’laroq, boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalarini shakllantirish, asar matni ustida ishlash ta’limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma’naviy-axloqiy, adabiy-estetik tarbiya bilan chambarchas bog’lab olib boriladi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang- barangligiga, poetik mukammalligiga, o’quvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida e’tibor qaratiladi. O’quvchilar darsliklar yordamida o’zlashtiriladigan bilim, ko’nikma va malakalarning kelajak hayotda zarur bo’lishini tushunib yetishishlariga erishish o’quvchilar oldidagi muhim vazifalardandir.Boshlang’ich ta’lim bo’yicha DTS va «Ona tili» o’quv dasturida o’qish ta’limi oldiga qo’yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o’qishni to’g’ri tashkilqilish, o’qish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg’or pedagogik texnologiyalardan o’rinli foydalanishga ko’p jihatdan bog’likdir. Shu o’rinda, bir fikrni aytib o’tishni o’rinli hisoblaymiz. Bir qancha o’qituvchilar, metodik qo’llanmalarning avtorlari adabiyotni faqat o’quv materiali deb hisoblab, adabiyot darslari bolalarga faqat plan tuzishni, qahramonga xarakteristika berish yo’llarini, ularning og’zaki va yozma nutqini o’stirishni o’rgatadi, deb talqin qildilar. Ular adabiyotning estetik ta’sirini, shaxsning har tomonlama kamol topishiga yordam berishni ikkinchi o’ringa qo’ydilar, ba’zan adabiyotning bu xususiyatini batamom unutib qo’ydilar. Shuningdek maktabga adabiyot darsi hozirgi zamon hayoti bilan yaqndan bog’lanmadi va o’quvchilarni uncha qiziqtirmadi. Bu hol o’qituvchining zimmasiga adabiyot darsini qayta ko’rish va uni yangi talablarga mos shaklda tashkil qilish kabi g’oyat muhim vazifani qo’ydi. 26 Hozirgi o’rta maktablarda adabiyot o’qitishni ijtimoiy hayot talablari bilan o’quvchilarning mehnati bilan uzviy bog’lash ta’limning bosh masalasidir. O’quvchilarga beriladigan bilim va ularga hosil qilinadigan ko’nikmalar ta’sirli, o’quvchilarning yangicha yashashlari va ijodiy mehnatlari uchun yordam beradigan bo’lishi lozim. Bu talab o’qituvchining diqqat markazida turishi kerak. O’qituvchi o’quvchilarga adabiyot fani asoslarini, adabiyot tarixi va nazariyasi puxta tushuntirib borishi lozim. Lekin fan asoslarini tushuntirishda uning hayotiyligini, biror maqsadga qaratilganligini o’quvchilar ongiga singdirib borish zarur. Shundagina adabiyotning zamonaviyligi to’g’ri ochiladi va o’quvchilar adabiyotni o’z hayotiy tajribalari bilan bog’lay oladilar. O’quvchilarning hayotiy tajribalari cheklangan, ularning odamlar haqidagi tushunchalari hali zaif, subyektiv va beqaror bo’ladi. Badiiy adabiyot o’quvchilarning tasavvurini kengaytiradi, ularning ko’zi oldida yangi dunyo yangi hayot ochadi, ularning xilma-xil davrlarga olib kiradi, har xil odamlar va ijtimoiy sinflar bilan tanishtiradi. Shu tariqa, badiiy adabiyot o’quvchilarning inson va jamiyat haqidagi tasavvurlarini kengaytirib boradi, ularning shaxsiy tajribalarinitartibga soladi va chuqurlashtiradi, kuzatishlarini o’tkirlashtiradi, insonning tabiatini bilishga o’rgatadi. Adabiyot o’qitishning yana bir fazilati shundan iboratki, o’qish va asarni o’rganish o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishga kuchli ta’sir etadi. Bolalar maktabga kirgan vaqtlarida ozgina so’z zapasiga ega bo’ladilar. Ular o’z nutqlarida shevaga xos so’z va iboralarni ko’proq ishlatadilar, jumladan ko’pincha noto’g’ri tug’ri tuzadilar. So’z san’atkorlarining programmaga kiritilgan asarlari nutq madaniyatini taraqqiy ettirishda asosiy rol o’ynaydi, o’quvchilarni adabiy nutqqa o’rgatishda katta yordam beradi. O’qituvchi esa o’quvchilar nutqining lug’aviy, mantiqiy va grammatik jihatdan o’sishiga alohida diqqat qilishi lozim. Demak, o’quvchilarga badiiy adabiyot vositasi bilan axloqiy- estetik tarbiya berish hozirgi maktablarimizning asosiy vazifasidir. O’quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga o’rgatish, kitobga muhammat uyg’otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur mulohaza yurituvchi, 27 ijodkor kitobxon darajasiga ko’tarish. O’quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish. O’quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yutuk va mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash. O’quvchilarning bog’lanishni nutqini va adabiy-estetik tafakkurini o’stirish.O’quvchilarning xayolot olamini boyitish. Elementar adabiy tasavvurini shakllantirish. Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy metodik usullari mavjud bo’lib ular zamonaviy o’qitish usullari bilan boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o’zaro bog’liq holda va sinfdan tashqari o’qish mashg’ulotlari jarayonida hal qilinadi. Tasvirda syujet, qatnashuvchi shaxslar bo‘lmaydi; unda tabiat, ayrim predmet va hodisalar tasvirlanadi. O’quvchilar «O’qish kitobi»da berilgan ko‘pgina tasviriy matnlarni o‘qiydilar, ularni qayta hikoya qiladilar, bayon, ayrim narsa yoki hodisalarni tasvirlab insho ham yozadilar. Masalan, «Bizning sinfimiz», «Bahor keldi» kabi. Tasvirga xos xususiyatlar shundan iboratki, unda sifatlash, taqqoslash, metaforalar ko‘p bo‘ladi. Muhokama bog‘lanishli matnning anchagina qiyin shakli hisoblanadi, shuning uchun boshlang‘ich sinflar dasturida muhokama tarzida insho yozdirish tavsiya etilmaydi; o‘quvchilar inshoda muhokama elementlaridangina foydalanadilar. 2.2. She’rni to’g’ri o’qish va o’qitish katta san’ati To’g’ri o’qish so’zning uzun-qisqaligiga, o’quvchining so’z boyligiga, ya’ni so’zning leksik ma’nosini qanchalik bilishishga hamda so’zning bo’g’in va morfemik tarkibiga bog’lik. O’quvchilar ko’pincha quyidagi sabablarga ko’ra xatoga yo’l qo’yadilar: 1.So’zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish o’rtasida ruxta sintez bo’lmagani uchun bola so’zning oldin tovush tomonini ko’radi, uni talaffuz qilishga oshiqadi. So’zning ma’nosini esa e’tiboran chetda qoldiradi. 2. So’z ko’p bo’g’inli bo’lib, bola uni oldin eshitmagan bo’lsa, xatoga yo’l qo’yadi. 3. So’zning ma’nosini bilmaslik tufayli xatoga yo’l qo’yadi. 28 4. Tez o’qiyman deb xatoga yo’l qo’yadi. 5. To’g’ri o’qish yorug’likka va yorug’likning tushishiga ham bog’liq. 6. Undosh tovush so’zning o’rtasida va oxirida kelgan yopiq bo’g’inli so’zlarni o’qishga qiynaladilar. Xato o’qishning oldini olish uchun quyidagilar e’tiborga olinadi: 1. Matnni o’qitishdan oldin undagi o’qilishi qiyin so’z, birikma va gaplarni aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab so’zlarni bo’g’inlab o’qilishini mashq qildirish. 2. Matnni o’qishdan oldinuning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan so’zlarning lug’aviy ma’nosini tushuntirish. So’z ma’nosini izohlash usullarini aniqlash. 3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish. 4. Matnni diqqat-e’tibor bilan o’qishlari uchun sharoit yaratish. 5. Oldin ichda o’qitish, so’ng ovoz chiqarib o’qitish. 6. O’qitishda o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish, ya’ni matnni oson, o’rtacha qiynlikda va qiyin o’qiladigan o’rinlarini belgilab olib, unga kuchli yetadigan o’quvvchilarga oldindan taqsimlab berish. 7. O’quvchilarning o’qishini muntazam tekshirib turish. 8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to’g’ri tuzatish yo’lini aniqlash. 9. O’quvchilarni xato qilish mumkin bo’lgan o’rindan ogohlantirib turish. 10. Xatchupdan foydalanish. 11. Xato o’qish o’quvchining shaxsiy ko’ruv sezgisiga bog’liq bo’lsa, bu jihatni ham xisobga olish. O’qituvchining tuzilishi murakkab so’zlarni oldindan xat-taxtaga yoki kartonga bo’g’inlarga bo’lib yozib qo’yib, o’quvchilarga ovoz chiqarib birgalikda o’qitish yaxshi natija beradi.O’quvchilar yo’l qo’ygan xato ikki xil yo’l bilan tuzatiladi: 1. O’quvchi so’z oxirdagi qo’shimchani noto’g’ri o’qisa, uni o’qishdan to’xtatmasdan xatoni to’g’rilash mumkin. 29 2.Xato o’qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o’qitish usulidan foydalaniladi. Bunda o’quvchiga o’qigan matni yuzasidan savol berilsa, o’quvchi e’tiborli bo’lib qayta o’qiydi. Tez o’qish me’yoriy tezlikda o’qish bo’lib, bunda o’qish sur’at matning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O’qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o’sib borishi lozim. O’qilayotgan asar mazmunini o’zlashtirishni, matn mazmunini ongli idroq etishni ta’minlaydigan o’qish tez o’qish deyiladi. O’qish sifatlarini eyaxshi o’zlashtirgan holda o’quvchilarning o’qish sur’ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og’zaki nutq tempiga to’g’ri keladigan o’qish sur’at normal tezlik hisoblanadi. Chunki o’ta tez ham, sekin o’qish ham matn mazmunini o’zlashtirishni qiynlashtiradi.O’qish tezligi bir daqiqada o’qiladigan so’zlar soni bilan belgilanadi. Yangi o“quv yilida e’lon qilingan o’qish dasturida 1-sinfning 2- yarim yiligida o’qish sur’at 20-25 so’z (notanish matnni o’qish tezligi ham 20-25 so’z); o’quv yili oxirida 25-30so’z; 2-sinfning 1-yarim yilligida matnni o’qish tezligi 30-35 so’z; 2-yarim yilligida 40-50 so’z; 3-sinfning 1-yarim yilligida 60- 70 so’z; 2-yarim yilligida 70-80 so’z; 4-sinfning 1-yarim yilligida ichida ovozsiz 110-130 so’z, ovozli o’qishga 90-100 so’z deb belgilangan.Tajribalar shuni ko’rsatadiki, bir daqiqada bol 250 so’zli matnni o’qisa,undagi 200 ta so’zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo’g’inlab o’qisa, uning diqqat markazida so’z emas, bo’g’in bo’ladi. Natijada u so’zlarni eslab qola olmaydi. Bu 4-sinf o’quvchilarning o’qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so’zdan 100 so’zni eslab qoladi. Bu esayuqori ko’rsatkichlarga erishish imkonini beradi. 4- sinfda bir daqiqada 170-180 ta so’z o’qiydigan o’quvchilar ham bor.O’qish tezligi to’rt davomida to’g’ri va ongli o’qish bilan bog’liq holda asta ortib boradi. O’qish tezligini tekshirganda o’qituvchi o’qiladigan materialning xarakterini, ya’ni g’oyaviy-mavzuviy marakkabligini, so’z va gaplarning tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o’qishning to’g’ri va ongli bo’lishini hisobga oladi. O’quvchilarning o’qish tezligi har xil bo’ladi,albatta. O’qituvchining vazifasi barcha o’quvchilarning o’qish tezligini, iloji boricha bir xillikka keltirishdan iborat. O’qish san’atini oshirishga tez aytishlari,maqollarni 30 yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o’qishni mashq qilish kabilar samarali usullardan xisoblanadi. Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan o’qish faoliyati barcha predmet darslarda amalga oshiriladi. Lekin, o’qishga o’rgatish yo’l-yo’riqlarini o’qish metodikasi ishlab chiqaradi. O’qish metodikasi kichik yoshdagi o’quvchilarning umumiy rivojlanishi takomillashtrib boradi.Ongli o’qish yaxshi o’qishning asosiy sifati xisoblanadi. Ongli o’qish o’qilgan matnning aniq mazmunini asarning g’oyaviy yo’nalishini, obrazlarni va badiiy vositalarning rolini tushunib o’qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqea- hodisalarga o’z munosabatini ifodalay olishdir. Ongli o’qish o’z navbatida,o’quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so’zning leksik ma’nosini, gapda so’zlarning bog’lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog’liq. Hozirgi ongli o’qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki ma’noda: birinchidan. O’qish jarayonini egallashga nisbatan o’qish texnikasi ma’nosida, ikkinchidan, keng ma’nodagi o’qishga nisbatan o’qish texnikasi ma’nosida, ikkinchidan, keng ma’nodagi o’qishga nisbatan o’qish sifatlaridan biri ma’nosidaqo’llanadi.Matnni ongli o’qish uchun o’quvchilar to’g’ri, me’yorida o’qishni egallangan bo’lishlari va o’qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi. O’quvchilar matnni ongli o’qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi. Tursunboy Adashboyevning yuqorida keltirilgan she’rlari ongli o’qish uchun namuna bo’la oladi. Ongli o’qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish xisoblanadi. O’qituvchi ongli o’qishni matnni ifodali o’qishga (agar ovoz chiqarib o’qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to’g’riligiga, asar voqyealari va kahramonlarning xatti- harakatiga bildirilgan munosabatiga qarab baholaydi. Ongli o’qish va ifodali o’qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga aynan o’xshamaydigan o’qish sifatlaridir. Ifodali o’qish intonasiya – ohang yordamida asarningg’oyasi va jozibasini to’g’ri, aniq yozuvchi niyatiga mosravishda ifodali bilishdir. Demak, «Ifodali o’qishning asosiy vazifasi asarning mazmunini va emosionalligini 31 intonasiya orqali o’quvchilarga ko’rgazmali qilib ko’rsatishdir. Ifodali o’qishning asosiy tamoyili o’qiladigan asar g’oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir». Boshlang’ich sinf o’quvchilariga dars jarayonida intonasiyaning ham roli katta ekanligini e’tiborga olish lozim, intonasiya og’zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementari: urg’u, nutq yempi va ritmi, pauza, ovozning past- balandligining yig’indisidir. Bu elementlar bir-biriga ta’sir etadi va hammasibirgalikda asarning mazmunini, g’oyasini, qahramonlarning turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini ifodalaydi. O’quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat: 1. Nutq jarayonida nafasni to’g’ri olish va to’g’ri taqsimlay bilish. 2.Har bir tovushning to’g’ri artikulasiyasi va aniq diksiya (burro gapirish) malakasini egallash. 3. Adabiy talaffuz me’yorlarini egallash Bu shartlar faqat ifodali o’qishgagina emas, balki ifodali nutqa, ya’ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. O’quvchining har qanday og’zaki hikoyasi ifodali bo’lishi zarur.Ifodali o’qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy bog’lanadi. Shuning uchun o’qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda o’z nafasini boshqara olish va ovozdan to’g’ri foydalanishga o’rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi balan-pastlik, uzun- qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O’quvchilar matn mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o’qish (gapirish)ga, nutqda tez, o’rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg’uni ifodalashga o’rganadilar. Ifodali o’qishga o’rgatishga o’quvchilar pauza va logik urg’u bilan ham tanishtiriladi.Ifodali o’qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo’linadi:1.Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti-harakatini tahlil qilish, asarning g’oyasini belgilash, ya’ni sarning g’oyaviy- mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish. 2.Matnning qaysi joyda to’xtam (pauza) qilishni, mantiqiy urg’uning o’rnini, o’qish tempini belgilab olish. 32 3. O’qishni mashq qilish, muallif fikrini, uning tasvirlangan voqyea- hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan ifodali olish matnni qayta o’qish. 4. Asrning mazmuni va g’oyaviy yo’nalishini tahlil qilish ifodali o’qishga o’rgatish bilan bog’lab olib boriladi. XULOSA Xulosa qilib aytganda, she’rni o’qiganda kichik yoshdagi o’quvchilar tabiat va jamiyat voqea-hodisalarining poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega. She’riy hikoya, she’riy ertaklarda syujet, ya`ni voqealar tizimi va uning rivoji xarakterlidir. Lirik she’r “biror hayotiy voqea-hodisa ta`sirida insonda tug`ilgan ruhiy 33 kechinma, fikr va tuyg`ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik she’rning xususiyati “kishining his-tuyg`uga to’la hayajonli nutqini ta`sirliroq ifodalashda qo’l keladi”.Lirik she’rni o’qish va tahlil qilish o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi. Holbuki, ko’p hollarda she’rga oddiy matn nuqtai nazaridan yondashiladi. Bunday holda she’riy san`at hissiyot bilan bog`liq ekanligi unutiladi, she’r ma`nosining satrlar, so’zlar zaminida yashirin berilishi anglab yetilmaydi. Buning oqibatida o’quvchilar she’rdagi obrazlilikning mag`zini chaqa olmaydilar. Vaholanki, har qanday asar zaminidagi yashirin ma`noni o’qish mehnattalab ishdir.She’r ohang jihatidan ma`lum bir tartibga solingan, his-tuyg`u ifodasi sifatida vujudga kelgan hayajonli ritmik nutqdir. She’riy nutqni ohang jihatidan ma`lum bir tartibga solish vositalari ritm (bir- biriga monand kichik bo’laklarning izchil va birmeoyorda takrorlanib kelishi) va qofiya (misralarning oxirida keladigan ohangdosh so’zlar) hisoblanadi.She’rni o’qiganda kichik yoshdagi o’quvchilar tabiat va jamiyat voqea-hodisalarining poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega.Boshlang`ich sinflarda she’r tarzida yozilgan hikoyalar, ertaklar, lirik va epik she’rlar o’qitiladi.She’riy hikoya, she’riy ertaklarda syujet, ya`ni voqealar tizimi va uning rivoji xarakterlidir. Lirik she’r “biror hayotiy voqea-hodisa ta`sirida insonda tug`ilgan ruhiy kechinma, fikr va tuyg`ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik she’rning xususiyati “kishining his- tuyg`uga to’la hayajonli nutqini ta`sirliroq ifodalashda qo’l keladi”.Lirik she’rni o’qish va tahlil qilish o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2018. 34 2. Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. – Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2018. 3. Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017 4. 4.Sh.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016. 5. 5.Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 6. 6.Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2018 7. 7. Boshlang’ich ta’limi takomillashtirilgan o’quv dasturi, ona tili, “Boshlang’ich ta’lim” 2005 yil 6-son. 8. Abdullayev Y “Eski maktabda xat-savod o’rgatishi metodikasi” Toshkent 9. “O’qituvchi” 1996 10. Abdullayev Y “Hamrohim” o’quv qo’llanma Toshkent “O’qituvchi” 1996 11. Abdullayev Y “Sovg’a” o’quv qo’llanma Toshkent “O’qituvchi” 1997 12. Abdullayev Y, Yo’ldoshevs Sh “Yangi alifbo va imlo” Toshkent 13. “O’qituvchi” 2000 14. 12. G’ulomov M. “Boshlang’ich sinf o’quvchilarini husnixatga o’rgatish” 15. Toshkent “O’qituvchi” 1970 Internet saytlari 1. http://fayllar.org/ 2. http://arxiv.uz/ 3. http://ziyonet.uz/ru 4. http://referat.arxiv.uz/ 35

O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA SHE’R O’TISH USLUBIYATI ( 1-SINF)

Kirish……………………………………………………..……………………….…3

 I BOB. O‘QISH DARSLARIDA EPIK SHE’R O‘TISH USLUBIYATINI AHAMIAYTI 

1.1. Boshlang’ich sinflarda o’qish darslarini tashkil qilish…………………………..5

1.2. O’qishning o’ziga xos turlari…...……………………………………................. 8

II BOB. O‘QISH DARSLARIDA SHE’R O‘TISH USLUBIYATI VA TALABLARI

2.1 O‘qish darslarida she’rlar va uni o’qitishning usullari…………………………..25

 2.2. She’rni to’g’ri o’qish va o’qitish katta san’ati……………….……...………….29
Xulosa….……………………………………………………………………………34

Foydalanilgan adabiyotlar ……………….………………………………………..35

Купить