O’qish savodxonligi darslarida she’r o’tish uslubiyati - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	19900UZS
Hajmi	195.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

O’qish savodxonligi darslarida she’r o’tish uslubiyati

Sotib olish

MAVZU: O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA SHE’R O’TISH USLUBIYATI
REJA:
KIRISH
I.BOB. O‘QISH DARSLARINING MAQSAD VA VAZIFALARI, TA’LIM-
TARBIYAVIY AHAMIYATI
1.1. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning she’rni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari
1.2. Boshlang‘ich sinflarda she’r o’qish malakalari va ularni takomillashtirish
II BOB BOSHLANG’ICH SINFLARDA SHE’RNI TAHLIL QILISHNING
METODIK SHARTALRI
2.1 She’rni o’qitish metodikasi
2.2 She’rni o’qish darsi namunalari

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:
She’r ohang jihatidan ma`lum bir tartibga solingan, his-tuyg`u ifodasi sifatida
vujudga kelgan hayajonli ritmik nutqdir. She’riy nutqni ohang jihatidan ma`lum bir
tartibga solish vositalari ritm (bir-biriga monand kichik bo’laklarning izchil va bir
meoyorda takrorlanib kelishi) va qofiya (misralarning oxirida keladigan ohangdosh
so’zlar) hisoblanadi. She’rni o’qiganda kichik yoshdagi o’quvchilar tabiat va jamiyat
voqeahodisalarining poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega.
Boshlang`ich sinflarda she’r tarzida yozilgan hikoyalar, ertaklar, lirik va epik
she’rlar o’qitiladi. She’riy hikoya, she’riy ertaklarda syujet, ya`ni voqealar tizimi va
uning rivoji xarakterlidir. Lirik she’r “biror hayotiy voqea-hodisa ta`sirida insonda
tug`ilgan ruhiy kechinma, fikr va tuyg`ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik
she’rning xususiyati “kishining his-tuyg`uga to’la hayajonli nutqini ta`sirliroq
ifodalashda qo’l keladi”. Lirik she’rni o’qish va tahlil qilish o’qituvchidan katta
mahorat talab qiladi. Holbuki, ko’p hollarda she’rga oddiy matn nuqtai nazaridan
yondashiladi. Bunday holda she’riy san`at hissiyot bilan bog`liq ekanligi unutiladi,
she’r ma`nosining satrlar, so’zlar zaminida yashirin berilishi anglab yetilmaydi.
Buning oqibatida o’quvchilar she’rdagi obrazlilikning mag`zini chaqa olmaydilar.
Vaholanki, har qanday asar zaminidagi yashirin ma`noni o’qish mehnattalab ishdir.
Busiz hatto adabiy ta`limning maqsadi ham amalga oshmaydi. O‘quvchilarga savod
o‘rgatish kelajak avlod hayotida muhim ahamiyatga ega jarayondir. O‘quvchilarning
savodi asosan “Alifbe” darsligi asosida amalga oshiriladi. Maktabda o‘qish va yozish
“Alifbe”ga asoslangan holda 2-sentyabrdan 1- yanvargacha davom etadi. Bu davrda
o‘qish va yozuv o‘rgatiladi. So‘ngra o‘qish va yozish takomillashtiriladi. Ana
shunday muhim jarayon uchun “Alifbe” darsligi asos bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari shuni unutmasliklari kerakki, kelajagimiz poydevori bilim
dargohlarida yaratiladi, xalqimizning ertangi kuni qanday bo‘lishi
farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq. Buning uchun
har bir ota-ona, ustoz va murbbiylar har bir bolaning kelajagi uchun mas’uldirlar.
Har bolaga ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olib borilishi kerak. Kichik
yoshdagi bolalar uchun tovush murakkab tushuncha bo‘lgani uchun boshlang‘ich

sinflarda unga ta’rif berilmaydi. Shunga qaramay, bolalarda tovush haqida to‘g‘ri
ilmiy tasavvur amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul
so‘zdagi tovushlarning talaffuzi va tovushlarning tarkibiga bog‘liqligini kuzatish
hisoblanadi. Tovush haqidagi tasavvurni o‘quvchilarda bir unli yoki bir undosh bilan
farqlanadigan sodda so‘zlar bilan shakllantirish mumkin. Masalan: aka, Ma’lumki,
nutq tovushlari ikki katta guruhga bo‘linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar.
Buni o‘quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari hisobga olinadi: 1)
talaffuz qilinish usuli (unli tovush tallafuz qilganda havo oqimi og‘iz bo‘shlig‘idan
erkin ravishda o‘tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og‘iz bo‘shlig‘ida
to‘siqqa uchraydi); 2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan
iborat, undosh tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va
qisman ovoz eshitiladi); 3) bo‘g‘in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo‘g‘in
hosil qiladi, undosh tovushlar bo‘g‘in hosil qilmaydi). O‘quvchilar bu belgilarni
yodlab olishlariga yo‘l qo‘ymaslik, aksincha, 1- sinfdanoq bolalarda tovushni
talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq a’zolarining vaziyatini
kuzatish ko‘nikmasini o‘stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar 4-sinfda davom
ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlarni o‘zlashtirishga bunday yondashish, unli
va undosh tovushlarni puxta o‘zlashtirishga imkon berish bilan birga,
o‘quvchilarning aqliy qobiliyatini o‘stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar
kuzatilgan hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga
o‘rganadilar. O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi hisoblanadi, chunki tovush yozuvda
harflar bilan ifodalanadi. 1-sinf o‘quvchilari quyidagilarni bilib olishi lozim: 1)
tovushni talaffuz qilamiz eshitamiz; 2) harfni ko‘ramiz, o‘qiymiz va yozamiz; 3) harf
– tovushning yozuvda ifodalangan belgisi. O‘quvchilar ko‘pincha tovush bilan harfni
almashtirib, xatoga yo‘l qo‘yadilar. Ularga grafik malakani shakllantirish uchun
quyidagilarni o‘rgatish zarur: 1) bir undosh harf yozuvda ikki undosh tovushni
ifodalashi mumkin (masalan, maktab so‘zidagi b harfi p tovushini, maktabim
so‘zidagi b harfi b tovushini ifodalaydi); 2) jo‘ja, jajji so‘zlaridagi j tovushi
( jarangli, portlovchi) ham, jurnal, vijdon so‘zlaridagi j tovushi ( jarangli,
sirg‘aluvchi) ham bitta j harfi bilan ifodalanadi; 3) tong, keng so‘zlaridagi uchinchi
jarangli undosh tovushi (ng) ikki harf birikmasi (ng) bilan ifodalanadi; 4) sh, ch harf
birikmalari ham bir tovushni ifodalaydi (shamol, choy) Xulosa qilib shuni aytishimiz

mumkinki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tovush va harflarni farqlashga unli va
undoshlarning qator va yonma-yon kelishini o‘rgatish ularda yuzaga keladigan
yozma va nutqiy xatolarni oldini olishga yordam beradi va ularning bilim saviyasini
oshirishga ko‘maklashadi. Inson tug‘ilibdiki o‘z ona tili bilan yashaydi va uni hayoti
davomida ishlatadi, rivojlantiradi va kamol topadi. Shunday ekan bizning ona tilimiz
bizga kerak bo‘lgan eng muhim vositalardan biri hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari kelajak avlodga ona tilimizni o‘rgatayotganda juda ma’suliyatli
bo‘lishlari zarur. Bolalar har bir ishlatayotgan so‘zlari va uni to‘g‘ri talaffuz qilishni
bilishlari va uni idrok qila olishi lozim. O‘zbekiston kelajagi yoshlar qo‘lidadir.
Ularni kamol toptirishda ustoz va murabbiylarning o‘rni beqiyosdir.

I.BOB. O‘QISH DARSLARINING MAQSAD VA VAZIFALARI, TA’LIM-
TARBIYAVIY AHAMIYATI
1.1. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning she’rni idrok etishdagi psixologik
xususiyatlari
She’riy ohangni his qilmaslik, matn so’zlarini to’la tushunib yetmaslik she’r
yodlashni zerikarli mashg`ulotga aylantiradi. Ma`nosi anglanmagan matnni yodlash
oson kechmaydi. 4-sinfda Q. Hikmatning “Qish to’zg`itar momiq par” she’rini
o’rganishda albatta tabiat manzaralarini izohlash talab etiladi. SHe’rni o’qishdan
oldin unda tasvirlangan yil fasllari haqida suhbat o’tkaziladi yoki she’r mazmunini
tushunish uchun o’quvchilar bilishi lozim bo’lgan voqealarni o’qituvchi qisqa qilib
aytib beradi. Ma`lumki, qish fasli go’zal ko’rinishi bilan odamda yoqimli tuyg`ular
uyg`otadi. Qishda bolalar chana uchish, qorbobo yasash, qorbo’ron o’ynashdan
olam-olam zavq oladilar. Qishdagi sof va toza havogina emas, oppoq qorga burkalib
turgan daraxtlar, dala-bog`lar kishida ajib bir kayfiyat uyg`otadi. “Qish to’zg`itar
momiq par” (Qudrat Hikmat) she’rini o’rganish jarayonida agar qor yog`magan
bo’lsa, ayni manzara tasvirlangan rasmlardan foydalanish ham mumkin. Qish fasli
haqida gapirilar ekan, albatta, “kumush” sifati qo’shib aytiladi. Bu shu fasl
hukmronligi davridagi manzaraga, qorning oppoq bo’lib tovlanishiga, ko’zlarni
qamashtirishiga ishoradir. Ushbu she’rni o’rganish darsi dastlab o’quvchilarning qish
fasli haqidagi tushunchalarini aniqlashdan boshlanadi. Qishning o’ziga xos belgilari,
qishda o’ynaladigan o’yinlar, qish manzarasi yuzasidan savoljavob o’tkaziladi.
O’quvchilarning qish faslida sovuq bo’lishi tufayli ayrim qushlarning o’lkamizni
tark etib janubga uchib ketishlari, qishda sovuqqa mos issiq kiyimlarning kiyilishi
haqidagi tushunchalari aniqlashtirilib, to’ldiriladi. SHundan so’ng o’qituvchi she’rni
ifodali o’qiydi. Quyida she`riy asarni o`rganish bosqichlarini bir she`r misolida
yoritishga harakat qilamiz She`riy asarni o`rganishni quyidagi kabi bosqichlarda
tashkil etish mumkin: 1. She’r matni tahlilidan oldin o`quvchilarni she`rni o`qish va
tushunishga tayyorlovchi, ularni fikrlashga undovchi metodik ishlar amalga
oshiriladi. Bunda she`r mavzusiga bilan aloqador topishmoqlardan, afsonalardan
foydalanish bir usul sifatida qo`llanishi mumkin: Oppoqqina dasturxon Er yuzini
qoplagan. (Qor) Bostirdim ikki tovuq, Biri issiq, biri sovuq. (Yoz, qish) Yoki qor

haqidagi afsonalardan hikoyalab berish mumkin: Qadimda osmondan un yog`ilar
ekan. Odamlar o’z ehtiyojlariga yarashasini olib, uylariga olib kirar ekan. Qishloqda
bir ochko’z boy unlarning o’ziga keragidan ham ortig`ini qoplab o’z uyiga tashiy
boshlabdi. Hatto yer yuzini chegaralab olibdi. O’z yerim degan joylardagi unlarni
boshqalarga bermabdi. SHunda osmon-u quyosh va bulutlarning jahli chiqib, unlarni
muzdek qorga aylantirib qo’yishibdi. Savol: Bugungi darsimizda qaysi mavzudagi
asarni o`rganar ekansiz? 2. O’quvchilarning qish fasli haqidagi dastlabki
tushunchalarini aniqlash. Buning uchun qish fasliga xos xususiyatlarni klaster
metodidan foydalaniladi. O’quvchilar tarmoqlash usulida qish fasliga xos
xususiyatlarni yozadilar:
3. Xattaxtaga mavzu - «Qish to’zg`itar momiq par» (Qudrat Hikmat) yoziladi.
O’quvchilardan she’r muallifining yana qaysi she`rlarini o`qib o`rganganliklari va
ularning qaysi mavzuda ekani haqida suhbat o`tkaziladi hamda shoir haqida qisqa
ma`lumot beriladi: - Qudrat Hikmat − isteododli bolalar shoiri. U qisqa umr ko’rgan.
SHoir o’z ijodini kichkintoylarni ilmga ishtiyoq, ona-Vatanga, jonajon yurtimizga Havo bulutli
bo’ldi Daryo muzladiQorlar kuraladi
Laylak qor
yog’adi
Izg’irin shamol
bo’ladi
Yer sirpanchiq
bo’ladiQor yog’adiQor tog’larga
ko’p yog’di QISHYer
muzladi

sadoqat ruhida tarbiyalashga bag`ishlagan. Qudrat Hikmat 1925 yilda Toshkent
shahrida kambag`al dehqon oilasida tug`ildi. Birinchi she’rlari 1945 yilda bolalar
gazetalarida bosildi. 1960-yildan boshlab bolalar nashriyotida ishladi. Uning
«Mening Vatanim» (1950), «Baxtli bolalar» (1952), «Obodlik» (1953), «Do’stlik»
(1954), «Rodnoy Uzbekistan» (1955) kabi qator she’riy to’plamlari nashr etilgan.
Keyinchalik «Ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak» (1963), «Soatjonning
soati» (1964), «Toshbaqalar hujumi» (1965), «Daydi bola», «O’g`lim bilan suhbat»
kabi kitoblari bosilgan. (Kitoblari ko’rsatiladi. Ular o’qishga tavsiya etiladi.) 4. She’r
bilan tanishtiriladi va o`quvchilarning she’rdan olgan dastlabki tushunchalari
aniqlanadi 5. She’r matni ustida ishlash o`quvchilarning o`qish ko`nikmalarini
takomillashtirish bilan bog`lab olib boriladi. − Birinchi to’rtlikni o’qing. Unda qaysi
so’z va iboralar o’z ma`nosida qo’llanmagan? Ularning qaysi ma`noda qo’llanganini
izohlashga harakat qiling. − Quyidagi to’rtlikning qaysi misralarida jonlantirish
qo’llangan? Jonlantirish deganda nimani tushunasiz? Mahalla-ko’y ko’chada
CHuvurlashib qor kurar, Esib sovuq izg`irin: − Tezroq yur! — deb buyurar. −
Quyidagi to’rtlikning keyingi ikki misrasidagi so’zlarning ma`nosini tushuntirishga
harakat qiling. Pirpiratib ko’zini Avtobuslar o’tadi. Qahraton qish hovurni Mo’rkon
kabi yutadi. Mustaqil ish. 1-topshiriq: She’rni ichingizda qayta o’qing. Qaysi
misrada o’xshatish borligini aniqlang. Tomlar kiydi oq qalpoq
Hovlilarda sen tepa. Osmon elak, nazdimda, Shahrimizga un separ. − Oxirgi
to’rtlikdagi “O’rar kumush choyshabga” misrasida ham o’xshatish bor. 2-topshiriq:
She’rdan qorga berilgan buyruqni topib o`qing. Etar shuncha yoqqaning Uzoq dala,
qirga bor! (buyruq) Vodiylarga fayz berib Gullat bog`-u rog`ini. ( buyruq) O’ra
kumush choyshabga, O’lkamning har yog`ini. 3- topshiriq: Jonsiz narsalar she’rda
jonli qilib ifoda etilgan misralarni topib o`qing. Ular seni kutmoqda Har zarrangga
bo’lib zor. Savab bulut to’shagin Qish to’zg`itar momiq par. 4- topshiriq: Shoir
quyidagi misralarda nimalarni nazarda tutadi? Osmon elak nazdimda SHahrimizga
un separ... O’ra kumush choyshabga O’lkamning har yog`ini. 5- topshiriq. She’r
matni asosida xattaxtaga yozilgan so`zlarning ma`nosini izohlang: to’zg`itar, momiq
par, oq namat, nazdimda, zarra. 6. She’rdagi qahramonlar ustida ishlash. − She’rda
nimalar haqida gap boryapti?Ularni she’rdagi qahramonlar deyish mumkinmi? Nima
uchun? − She’rda ishtirok etgan qahramonlarni ayting (Qish, izg`irin, avtobus,

osmon). − She’rda kim g`orga qarata gapiryapti? (SHoir) − Shoirning qorga qarata
aytgan gaplarini topib o’qing. 7. Ijodiy ish uchun topshiriq: She’r mazmuniga mos
rasm chizish. She’rdan olgan taassurotingizdan foydalanib, qish, qor, sovuq haqida
4-5 gapli matn tuzing. Matningizda she’r matnidagi quyidagi so’z va iboralardan
foydalaning: momiq par, oq choyshab, qahraton qish, osmon elak, qor zarralari,
izg`irin, fayz beradi, oq kiyimda.
NATIJALAR She`r matni tahlili Pirls nazorati talabi asosida quyidagi tartibda ham
tahlil qilinishi mumkin: Q.Hikmatning “Qish to`zg`itar momiq par” she`rida
qishning tabiati kimning tilidan bayon qilingan? A.Shoir – Qudrat Hikmat tilidan.
B.O`quvchi tilidan. C.Mahalla odamlari tilidan. D.Bobo tilidan. 1. Shoir qorning
yog`ishini nimaga o`xshatadi? A. Oq namatga. B. Momiq parga. C. Oq bulutga. D.
Oq choyshabga. 3. Jonlantirish qo`llangan misralarni toping. A. Mahalla-ko`y
ko`chada Chuvullashib qor kurar. B. Pirpiratib ko`zini Avtobuslar o`tadi. C. O`ra
kumush choyshabga O`lkamning har yog`ini. D. Osmon elak nazdimda, Shahrimizga
un separ. 1. O`xshatish qo`llangan misralarni toping. A.Esib sovuq izg`irin –Tezroq
yur! – deb buyurar. B.Qorga deyman: -Namuncha Zeriktirding uchqunlab.
C.Yog`masding-ku ilgari Surunkasi uch kunlab. D.Qahraton qish hovurni Mo`rkon
kabi yutadi.  ”Tomlar kiyda oq qalpoq” she`rning davomini yozing.  Shoir ”Yetar
shuncha yog`ganing, Uzoq dala-qirga bor! Ular seni kutmoqda” misralari orqali
nima demoqchiligini yozing.  Jonlartirish qo`llangan misralarni topib yozing. 
O`xshatish qo`llangan misralarni topib yozing
 Shoir she`rni nima uchun ”Qish to`zg`tar momiq par” deb nomlagan?  Qudrat
Hikmatning yana qaysi she`rlarini o`qigansiz?

1.2. Boshlang‘ich sinflarda she’r o’qish malakalari va ularni takomillashtirish
To`g`ri o`qish tushinarli qilib xatosiz o`qishdir. Ma`lumki ayrim o`quvchilar
ko`pincha ba`zi xarflarni tushurib, bog`inlar, so`zlarning o`rnini o`zgartirib
o`qiydilar. Bunday xatolarga yo`l qo`ymasliklari uchun qiynalib o`qiydigan
o`quvchilarga katta xajmdagi matnlarni qismlarga bo`lib o`qishni tavsiya qilish
anchagina yengillik yaratadi. To`g`ri o`qishga o`rgatish uchun quyidagi ishlarni
amalga oshirish mumkin:
-dastlab 3-4 bo`g`inli so`zlarni o`qish , 5-6 bo`ginli so`zlarni esa bo`g`inlarga
bo`lgan xolda o`qish;
-tanish matnlarni o`qitishda o`qish surati biroz oshiriladi. Shunday qilinganda
bolalar notanish matnlarni ham tutilmay o`qish malakasiga ega bo`ladilar;
-to`g`ri o`qishni bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar o`zlashtirishi uchun tovush,
bo`g`in va so`zlarni to`g`ri, aniq, sof talaffuz etish katta ahamiyat kasb etadi.
Masalan, talaffuzda p yozuvda esa b yoziladigan so`zlarni to`g`ri o`qushga
o`rgatish (oftob,serob); r tovushini l , y deb (bayroq,-bayloq,o`rtoq-o`ytoq) talaffuz
etishlarining oldini olish uchun bunday so`zlar yo`zilgan ko`rgazmalardan
foydalanish maqsadga muvofiq.
O`qish tezligini oshirish ancha murakkab jarayonlarini o`z ichiga oladi.
Bola tez o`qiyman deb shoshiladi,natijada xatolarga yo`l qo`yadi. O`qituvchi bo`sh
o`zlashtiruvchi o`quvchilarda yaxshi kayfiyat uyg`ota olishi, sinfda yaxshi muhit
yaratishi, har bir bolada “To`g`ri va ravon o`qiy olaman” degan ishonchni
uyg`otishi lozim.
Ongli o`qish jaroyonida o`qilayotgan matnni tushunib, asosiy maqsadni
uqib, asardagi ayrim o`z va ko`chma ma`noli so`zlarni izohlash, bunday so`zlar
ishtirokida gaplar tuzish, tuzilgan gaplarni mazmun tomondan jamlab, kichik
hikoya hosil qilish, matnning tugallangan qismidagi asosiy fikrni topish

mashqlarini tez-tez o`tkazish, matndagi tabiat tasvirini, insonlarning yaxshi-yomon
odatlarini misollar yordamida, asardagi voqealarga bog`lab gapirib berish
maqsadga muvofiq. Qaysi ishlar yaxshi va ularga ergashish mumkin, qaysilari
yomon, ulardan nafratlanish kerakligini izohlab berishni o`quvchilarga topsjiriq
tariqasida tavsiya etish mumkin. O`quvhilar to`g`ri, ongli, tez o`qishni egallagan
taqdirdagina ifodali o`qiy oladilar . Ifodali o`qishga o`rgatish, o`qishga o`rgatish
bilan bir paytda amalga oshiriladi. Ifodali o`qishga ulgurmayotgan o`quvchilarga
kichik misrali she’rlardan yod olishga topshiriq berish, kichik misradagi she’rdagi
ohangga, tinish belgilariga alohida e`tibor bilan yod olish aytiladi.
Mustaqil faoliyat faollikni oshiradi. bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni
mustaqil ishlashga o`rgatish yaxshi samara beradi.Mustaqil faoliyat insonni ziyrak
va hozirjavob qiladi. Bu faoliyat kichik yoshdagi maktab o`quvchilarida uyg`un
holda rivojlanishi kerak. Buning uchun, avvalo, o`quvchilarni mustaqil faoliyatga
ruhan tayorlash, ularda biror ishni qila olishga va shu ishni sifatli qilib bajarishga
ishonch hosil qilish lozim.
Mustaqil ish turlari qanday turlari bo`lishi kerak? Avvalo, ish turlari
o`qituvchi tomonidan puxta o`ylangan, ta`lim maqsadiga asoslangan va surunkali
bo`lishi kerak. Bunda har bir o`quvchining imkoniyati hisobga olinishi, ularning
yosh xususiyati, nimalarga qiziqishi ham e`tibordan chetda qolmasligi kerak.
O`quvchilarni aqliy rivojlantirishning sitatlaridan biri topshiriqlarni to`la
“eslab qolib”bajarishlaridir.
Bunda bajariladigan ishning maqsadini tushungan (tasavvur qilgan) holda,
uning rejasini belgilash va ish usulini tanlash, yo`l qo`yilgan xatolarni mustaqil
topa olish va uni tuzata bilishlariga alohida e`tibor beriladi.
O`quvchilarning topshiriqlarni tez, to`g`ri bajarishlari uchun qulay usullarni
tanlash, uni tashkil etish uchun doimiy yetakchi savollar berib, tayanch so`zlar
tavsiya etish foydalidir. O`quvchilarda mustaqil ishlarni sifatli qilib bajarishda
qiyinchiliklar paydo bo`lishi tabiiy. Chunki hali ularning tasavvurlari yorqin, so`z
boyligi yetarli emas.
Tajribalar shuni ko`rsatadiki, bolalar o`qituchi rahbarligida ishlaganda tez
mushohada qiladilar. Bu holga o`rganib qolmasliklari uchun ko`proq ularning

o`zlarini mustaqil fikrlashga da`vat etish lozim. O`quvchilar e`tiborini jalb etish
maqsadida matndagi voqealarni eslatib:Nega?Nega shunday bo`ldi?Seningcha
qanday bo`lishi kerak edi? kabi savollar berib, uning fikrini ma`qullab, yana
o`ylasang topasan, juda yaxshi, juda soz! kabi rag`batlanttiruvchi so`zlarni ishlatish
foydalidir. Masalan, “O`roq va Kombayn” masalasi yuzasidan: O`roq nega
afsuslanadi? Kombayn unga nima dedi? Kabi savollar berib, har ikkisini
solishtirish orqali texnikaning kuch-quvvatiga bolalar e`tiborini tortiladi, har bir
texnika asbobining hayotimizdagi ahamiyatini baholashga o`rgatiladi.
Dastlabki bajargan mustaqil ishdan bola mamnun bo`lsa, uning qiziqishlari
ortib, yangi-yangi ish turlarini amalga oshirishga kirishadi.
Mustaqil ish natijalarini hamisha tekrishish lozim. Tekshirish og`zaki yoki
yozma tarzda bo`lishi mumkin.
Bola yozishidan oldin o`ylaydi, fikrini og`zaki jamlaydi, so`ng uni yozishga
kirishadi. O`z fikrini bayon qilish, yo`l qo`yilgan biror savol yoki masala
yuzasidan mushohada yuritish uchun jiddiy fikrlaydi. Bu jarayon (og`zaki) nutq
asosida paydo bo`ladi va mustahkamlanadi.
Masalan, o`quvchi o`z fikrini yozma ifodalashdan ilgari o`ylaydi. Pichirlab
allanimalar haqida o`z-o`zicha gapiradi (pedagogikada bu faol faoliyat
hisoblanadi). Insho yozishning dastlabki shakllari ana shunday ishlardan
boshlanadi. Bola matnni o`qib, og`zaki tahlil qiladi, sarlavhalar o`ylab topib,
qanday rasmlar ishlash lozimligini rejalaydi.
O`quvchilarni mustaqil faoliyatga o`rgatishda quyidagilarga amal qilishi
lozim:
-beriladigan har bir topshiriq o`quvchilarning imkoniyatlariga mos bo`lsin
va qiziqish uyg`ota olsin;
-ish osondan qiyinga, soddadan murakkabga qarab yo`naltirilsin,
o`quvchiga tushunarli bo`lsin;

II BOB BOSHLANG’ICH SINFLARDA SHE’RNI TAHLIL QILISHNING
METODIK SHARTALRI
2.1 She’rni o’qitish metodikasi
Uyga beriladigan vazifalar ham mustaqil ishning bir turidir. Bolalarga, iloji
boricha, sinf sharoitida asosiy bilim va malakalarni singdirish, uyga vazifalar
berishni me`yorlash kerak. Bolalar darsdan keyin (og`ir, mashaqqatli mehnatdan
keyin) tiniqib dam olsalar, ko`proq ochiq havoda bo`lib, harakatli o`yinlar, sayr,
kuzatishlar bilan vaqtlarini o`tkazib, tunda osuda uxlab, ertangi kungi darslarga
yaxshi kayfiyat bilan kelsalar, darsni o`zlashtirish yaxshi bo`ladi. Shuning uchun
uy vazifalari oson bo`lishi, asosan, bolalarni kuzatishlarga undashi lozim.
Boshlang`ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o`quvchilarning so`z
zahirasini boyitishdir. Bunda lug`at ustida ishlashga e’tibor qaratishimiz, lozim.
Ona tili bilan o`qish fanlarini doimo bog`lab borish maqsadga muvofiq.
Bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlashda testlar bilan ishlash ham
yaxshi natija beradi. Ma’lumki respublikamizda o`quvchilar bilimini baholashda
test sinovlaridan unumli foyalanilmoqdalar. Masalan asarni o`zlashtirishga
ulgurmayotgan past o`zlashtiruvchi o`quvchilarga yozma yoki og`zaki holda
quyidagicha testlar bilan murojaat etish mumkin.
“Ochko`z boy” ertagining salbiy qahramoni kim?
a) o`tinchi chol
b) kampir
c) boy
Hiylagarning jazosi xalq og`zaki ijodining qaysi turi hisoblanadi?
a) maqol
b) ertak
c) afsona
Bundan tashqari xalq og`zaki ijodiyoti turlaridan foydalanib ham bo`sh
o`zlashtiruvchi o`quvchilarni o`zlashtirish foizlarini oshirish mumkin. Ma’lumki
boshlang`ich sinf oquvchilari ertaklarga juda ham qiziqadilar ulardan foydalanib
bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni faolliklarini oshirish ,erkin mustaqil fikrlashga

o`rgatish nutq boyliklarini oshirish maqsadga muvofiq bo`ladi.
Xulosa qilib aytganda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlash ancha
murakkab jarayon. O`qituvchining pedagogik mahorati zamonaviy dars o`tish
usullaridan foydalanishi bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchi bilan yakka tartibda ish
olib borishi natijasida uning oldini olishga imkon yaratadi. Jahon- keng Dunyoda
mamlakat kop, lekin bu olamda betakror ona yurtimiz O`zbekistonimiz yakka-yu
yagona. O`zbekistonning kelajakdagi ravnaqi bugungi yosh avlodning to`la qonli
ta’lim va tarbiyasiga ko`p jihatdan bog`liqdir.Ana shularni kelajagimiz poydevori
bo`lmish boshlang`ich sinf o`qiuvchilari diliga jo etib hayotlari mazmuniga
aylantirishimiz ona Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashimiz lozim.
Agar o’qituvchi 3 sinf «O’qish kitobi 1
»da berilgan badiiy asarni bola
qalbini hayajonga soladigan tarzda mohirlik bilan tushuntira olsa, ya’ni asar
o’quvchida xayrixohlik, noxushlik kabi qator tuyg’ularni uyg’otsa, u holda
o’qituvchi shu yo’l bilan bolada estetik tuyg’ularni uygotgan va rivojlaitirgan,
tasvirlangan voqyeaga estetik munosabat hosil qilishda unga ko’maklashgan
bo’ladi.
Adabiy asarlarni estetik idrok qilishning emosionalligiga suyanish ijtimoiy- siyosiy
va axloqiy tasavvurlarni o’zlashtirishga yordam beradi.
Vatanga muhabbat, do’stlik, mehnat, burch kabi axloqiy tushunchalarni
o’quvchilar emosional his qilgandagina anglab oladilar Muhabbat Umarova,
Sharofat Hakimovalar 3-sinf uchun darslikda (To’ldirilgan tuqqizinchi nashri.
Toshkent «Cho’lpon» nashriyoti, 2010 yil) yosh shoir va yozuvchilarning
bolalarbop she’r va hikoyalaridan berilgan. Jumladan, Tohir Qahhor, Ullibibi,
M.Yusuf, Toshpo’lat Xolmatov, Zohir A’lam, Sulton Jabbor, Yoqutxon Raximova,
Abdusalom Umarov, Rahmat Azizxodjayev, Mirzo Karim, Xoji Abdurazzoq
Yunus singari ijodkorlar asarlaridan namunalar, parchalar keltirilgan.
Biz, mazkur bitiruv malakaviy ishimizda 3-sinf «O’qish kitobi»da berilgan.
Shoir va yozuvchilardan: Miraziz A’zam Tursonboy Adashboyev, haqida va
ularning asarlari haqida fikr yuritamiz.
Dastlab, mazkur yozuvchi va shoirlarning tarjimai holi, undan so’ng esa
ularning asarlarini umumta’lim o’rta maktablarida o’tish usullari haqida fikr

yuritamiz. She’rlarida olg’a surilgan g’oyada bola qo’pollik bilan emas,
muloyimlik va xushmuomalalik bilan tevarak-atrofdagilarning o’ziga nisbatan
yaxshi muomalada bo’lishiga sazovor bo’ladi. Bolalar she’r qahramoniniig
muvaffaqiyatsizliklariga achinadilar va sehrli so’z yordamida erishgan
yutuqlaridan quvonadilar. Agar bolalar o’qituvchining she’r qahramoniga bo’lgan
munosabatidan mamnun bo’lsalar, o’qituvchi she’r g’oyasining estetik jihatdan
idrok qilinishini ta’minlagan bo’ladi.
O’quvchilarning xayolini tarbiyalashda adabiy asarning estetik idrok
qilinishini to’g’ri tashkil etish va tekstni ifodali o’qish muhim ahamiyat kasb etadi.
O’qituvchi adabiy asarning idrok qilinishini tashkil etar ekan, bolalar
diqqatini asarda aks ettirilgan narsa va hodisalarning go’zalligini payqashga, ularga
nisbatan o’z munosabatini aniqlashga qaratmog’i kerak. Shuning uchun
o’qituvchining so’zlari, uning o’quvchiga bergan savollari katta ahamiyat kasb
etadi. Bunda bolalarga emosional xarakterdagi, masalan, «Hikoyani
o’qiyotganingda qayerida qo’rqding?», «Qayeri kulgili ekan?», «Qayerida

quvonding?» savollar berish yaramaydi. Bunday savollar bolani chalg’itib qo’yadi,
kitobni o’qiyotganda bola qo’rqmagan, kulmagan, quvonmagan bo’lsa-da,
kitobning shunday o’rinlarini borligini u taxmin qila boshlaydi.
O’qituvchining savoli o’quvchining o’qilgan asarga nisbatan munosabatini,
ya’ni kitobning qayeri uni hayratlantirganini, hayron qoldirganini, quvontirganini,
qo’rquv, sevinch, nafrat va boshqa tuyg’ular uyg’otganini aniqlashga undashi
kerak. «Biror munosabat»ga bog’lab berilgan savollar asarni estetik idrok qilishga
yordam bermaydi. Masalan, dalaning yozgi ko’rinishi haqidagi she’r o’qilganda,
dala qanday rangda edi, unda qanday gullar o’sib yotardi kabi savollar yosh
kitobxonni yoz tabiatining rango-rang bo’yoqlaridan zavqlanishga, ya’ni she’rni
estetik idrok qilishga rag’batlantirmaydi. Badiiy asarga nisbatan savollar
qo’yilayotganda savollarning xarakteri, ularning izchilligi haqida o’ylash va
bolalarga asarni o’qish jarayonida tug’ilgan fikr va mulohazalarini, o’zlarini
hayajonga solgan tuyg’ularni ifodalashga imkon berish lozim.
O’zi o’qigan asar uyg’otgan tuyg’ular haqida to’liq gapirib bera olmaydi.
Ularda tuyg’ular asosan: yoqdi — yoqmadi, qiziqarli- qiziqarli emas shaklida
paydo bo’ladi. Bu tuyg’ular aksari asarda ifodalangan odamlarning ayrim sifatlari,
kishilarning o’zaro munosabatlari, xulq-atvorlari, ijtimony hayot hodisalari va
tabiatga bo’lgan munosabatni ochib beradigan asar mazmuni orqali uyg’onadi.
Boshqa so’z bilan aytganda, yosh kitobxonning tuyg’ulari har bir asarda mudom
mavjud bo’ladigan «axloqiy masala»ga mansubdir. Estetik va axloqiy idrok
birligining asoslari xuddi mana shundan iboratdir.
S.Barnoyev, M.A’zam, T.Adashboyevlar ijodi haqida gapiradigan bo’lsak,
bola esini taniganidan boshlab, tevarak-atrofidagi muhitga qiziqib qaraydi. Uning
sirlarini, umuman, hayot haqiqatini bilishga intiladi. Bu intilish bora-bora
taqlidchilikni tug’diradi. Darhaqiqat, yaxshilikka, yangilikka taqlid qilish
bolalarning azaliy odati. Shu ma’noda bolalarga o’rnak bo’larli darajadagi lirik
qahramon yaratish-boshqa janrlar kabi bolalar she’riyatining ham doimiy talabidir.
Bolalar poeziyasida jozibali, kurashchan xarakterlar yaratish borasida katta
yutuqlar qo’lga kiritildi. Bunday qahramonlar obrazi bolalarda ona-Vatanga

muhabbat, dushmanta nafrat, ilmga, mehnatga ishtiyoq, sadoqat kabi ezgu his-
tuygularni tarbiyalashga xizmat qilmoqda.
Kichkintoylarning katta dunyosini badiiy «kashf» etish, umuman intellektual
lirik qahramon yaratishda har bir shoirning o’ziga xos, izdividual uslubi bor.
Shunga muvofiq, qahramonlar bir tomondan o’zaro farqlansa, ikkinchi tomondan,
mushtarak xususiyatlarga ham ega. Ayniqsa bu o’ziga xosliklar yosh shoirlar
ijodida ham yaqqol kuzga tashlanadi. Chunonchim, Safar Barnoyev she’rlarining
qahramoni-kurashchan obraz-o’qishda a’lochiligi, jamoat ishlarida ilg’orligi, tabiat
sirlariga qiziquvchanligi, hayotda jasurligi bilan sadoqatli do’st va qadrdon o’rtoq
sifatida alohida ajralib turadi. Uning hayot haqida o’z falsafasi bor. Bizni
kurshagan olam qahramon nazarida sirli bir jumboq bo’lib gavdalanadi. Lekin
jumboq jumboqligicha qochib ketavermaydi. Shoir uning siri va sababini bolalar
dunyoqarashiga mos tarzda badiiy psixologik tahlil qilish orqali ocha boradi. Lirik
qahramon bugungi farovon turmushimizning tub mohiyatini o’ylar ekan, uning
osonlik bilan qo’lga kiritilmaganligini qalbdan his etadi. Otalar ishidan faxrlanish
uning qalbida iftixor tuyg’ularini uyg’otadi:
Dadamning ko’llari miltiq ham ushlagan,
Gulni ham ekkandir dadamshshg qo’llari.
Otalar yaratgan totli hayot nash’asi o’z navbatida uni sevishga, ardoqlashga
burchli qilib qo’yadi. Buning uchun, avvalo, o’qish, mehnatga muhabbat bog’lash
lozim. O’qish va mehnat jarayonida esa boshqalar bilan qudratli do’stlik rishtalari
bog’lanadi. Shoirning lirik qahramoni tor hayot qobig’iga o’ralib qolgan emas,
aksincha, ertangi kunga jiddiy boqadi. Undan yangicha ma’no, yetuklik izlaydi:
Umrning yo’li-yu, mazmuni,
Kaftimda sanoqsiz chiziqlar.
Kaftimning so’qmog’i, yo’llari.
Bekorchi damlarga qiziqmay,
Quyoshga cho’zganman qo’llarim.
Shunisi diqqatga sazovorki, qahramon o’z baxtini, taqdirini xalq va Vatan
taqdiri bilan bog’laydi. Uning uchun ona va Vatan mushtarak tushunchalar bo’lib,

ular oldida o’zini qarzdor his etadi. Chunki ona unga jon baxsh etgan bo’lsa, Vatan
o’z quchog’ida avaylab o’stirmoqda. «Shu tufayli ona, yurt, bizga doim suyuksiz»,
deydi u. Shu tariqa konkretlikdan umumiylikka qarab boriladi, muhim ijtimoiy
xulosalar chiqariladi, hayot haqiqatini badiiy tasdiqlaydigan yorqin obrazlar
qiyofasi tavdalantiriladi. Buni shoirning «Yuz dona lola», «Tinchlik qo’shig’i»,
«Ona madhi», «Samarqand bilan quyosh», «Dadamning qo’llari», «Dedi-dedi fosh
bo’ldi» щye’rlarida qo’rsa bo’ladi.
Yaxshi she’r she’rxonlar qalbiga hyech qanday vositasiz o’zi oqib kiradi,
tillardan tushmay qoladi.
Yosh shoir S.Barnoyev bolalarga o’rnak bo’larli darajadagi lirik qahramon
yaratish ustida samarali ijod etgan. Uning she’rlarining qahramoni, shoirning o’zi
e’tirof etganidek, qo’zichoq, qo’ng’iroq va qo’g’irchoq doirasidagi tor muhitda
o’ralashib yurmaydi. U hayotni, tabiatni, ona-Vatanni jon-dilidan sevuvchi o’spirin
bo’lib, ilmga chanqoq, olam oirlariiing mag’zini chaqishga harakat qiladi. Borliqni
dialektik birlikda kuzatadi:
Biri-biriga monand,
Biri-biriga payvand.
Birlashgan butun
olam,
Quchoqlashgan tog’lar ham.
Bu birlik shunchaki qayd qilinmaydi, balki uning zamirida do’stlik iplari bor
degan yuksak ijtimoiy ma’no chiqariladi:
Quyosh bobo himmati,
Daryolarning qudrati,
Shamolning harakati,
Ona yerning mehnati
Ulkan do’stlik hurmati.
Qahramon hayot va taraqqiyot haqida falsafiy fikr yuritib, butun olam
ijodkori insondir, degan haqqoniy xulosaga keladi:
Inson qo’li — besh barmoq,
Besh qit’ani zabt etgan.

Muz-tog’larni eritgan.
Olam inson kaftida.
Inson-ijodkor. U tabiatni o’z mehnati bilan bo’ysundirib, unga chiroy baxsh
etadi. Olam go’zalligidan zavqlanadi. Hayotga, tabiat va Vatanga bo’lgan
muhabbat tuyg’usi ana shunday shakllanadi. Bu shoirning «Bahs», «Kech kuz»,
«Yur, dalalar qo’yniga», «Tog’lar bayrami», «Yurt mehri» singari she’rlarida
ravshan ko’rinadi.
Odam va olam, zamin va zamon o’rtasidagi doimiy aloqa, insonning
hukmronlik roli Qambar O’tayevning «Qizil galstuk», «Tog’ boshidagi lola»,
«Soat», Mashrab Boboyevning «Qaldirg’och nima deydi?», «Yangra gornim!»
kabi jajji kitobxonni o’ylashga majbur etadigan she’rlarida o’zining yaxshigina
ifodasini topgan.
Bolalar uchun jon kuydirib qalam tebratayotgan Miraziz A’zam, Tursunboy
Adashboyev manzumalarining qahramoni kichik maktab yoshidagi bolalar bo’lsa
ham, ziyrakligi tufayli tabiat jumboqlarini yechishga urinadi, insoniy
munosabatlarni sinchkovlik bilan kuzatadi. M. A’zam «Azizning orzulari»,
«Yo’lchilar qo’shig’i», «Tong bilan birga turdik», «Yerga dovrug’ olamiz» hamda
«Bir cho’ntak yong’oq» turkum she’rlarida g’oyaviy niyatini to’laroq ochish
maqsadida so’z o’yinidan takrordan foydalansa, T. Adashboyev she’rlarida
yumoristik talqin asosiy o’rin tutadi. Ularda qadrdon qishloq dalalari, keng
vodiylar tarannum etiladi.
M. A’zam qo’liga qalam tutar ekan, o’quvchisining kimligini bir daqiqa ham
unutmaydi, qahramon bilan birga o’ylaydi, uning uchqur xayollariga sherik
bo’ladi. Bu — tizginni qahramon qo’liga tutqazib qo’yadi, degan so’z emas,
albatta. Balki jo’shqin tuyg’ularini, qaynoq ehtirosini bosh maqsadga
bo’ysundirishi samarasidir. Buni she’rlaridagi har bir so’zga katta mas’uliyat bilan
yondoshishida, so’zlarni o’z o’rnida ishlatishida, bolalar psixikasiga mos o’ynoqi
ruh baxsh eta olishida ko’rishimiz mumkin. Shoir xuddi shu yo’l bilan sovet xalqi
o’rtasidagi qudratli do’stlikni ulug’laydi.
Bizlar o’n besh bolamiz,

Oqmiz, sariq, qoramiz.
Oramizdan o’tmas qil,
Garchi bizda har xil til.
Tursunboy Adashboyev ijodida qishloq yoshlari hayoti badiiy tadqiq
qilinadi. She’rlarining lirik qahramoni oddiygina qishloq bolasi. U qayerda
bo’lmasii, tug’ilib o’sgan qishlog’ini, sevimli diyorini qo’msaydi, unga muhabbati
jo’sh uradi. Qishloqning har bir qarich yeri unra to’tiyo. Chunki olam jamoliga ilk
bor o’sha yerdan bokqan. Inson mehrini o’sha yerda tuygan. «Do’ngliklardan mis
laganda sirpanib», bolalik zavqini surgan. Bu holni shoirning «Qishlog’im»,
«Yaylovda», «Zira» kabi she’rlari misolida ko’rish mumkin. «Hisob darsida»,
«Qatiq», «Oy», «Dazmol» singari qator she’rlarida esa asosny g’oyani yengil
yumor vositasida ifodalaydi.
Mazkur muloqazalarimiz yoshlar she’riyati faqat zafar quchyapti, u yuksak
taraqqiyot bosqichida, degan fikrni tug’dirmasligi kerak. Chunki ular izlanish
pallasidadir. Bu davrda ba’zan kamchiliklarning ro’y berishi hchm tabiiy. Asarning
tematik doirasi, mavzu ulug’vorligi hamda g’oyaviy mundarijasi uning estetik-
tarbiyavny qimmatini tayin qilolmaganidek, ma’lum g’oya atrofida ortiqcha takror
jimjimadorlik, taqlidchilik, quruq didaktika ham fikrning o’quvchiga to’liq yetib
borishiga monelik qilishi sir emas. Bunday qusurlar M. A’zamning «Onam ishga
ketganda», S. Barnoyevning «Shirinlik», G. Jo’rayevaning «Inoq oila», R.
Tolipovning «Derlar: baxting qo’lingda» singari she’rlarida ko’zga tashlanadi.
Davrimiz yuksalish davri. Kashf etilgan biron bir yangilik hali hayotga
singib ketmasdan, ikkinchisi vujudga keladi. Yutuqlarimiz jasorat va kurash
samarasidir. Bugungi kunda qahramonlikni hayotning o’zi tug’dirmoqda.
Davrimizda qahramonlik an’anaga aylanib qoldi.
Buni kattalar hayotida emas, balki o’quvchi bolalar hayotida ham ko’rish mumkin.
Yosh grajdanlar kattalar mehnatiga o’z ulushlarini qo’shmoqdalar, tonnalab paxta
termoqdalar. Turli hunar o’rganmoqdalar. Mehnat desantlari tashkil qilmoqdalar.
Xullas, ularning o’qishi, mehnati, intilishi doston va balladalar yozishga arziydi.
Afsuski bolalar shoirlari bu ishga qalam urmayotirlar.

2.2.She’rni o’qish darsi namunalari
Prezidentimiz I.A.Karimov o’zining «Barkamol avlod o’rzusi» nomli
kitobda «Farzandlarimiz bizdan ko’ra bilimli, kuchli dono va albatta baxtli
bo’lishlari kerak» deb ta’kidladanidek, yosh o’sib kelayotgan avlod yoshligidanoq
tarbiyali, o’qimishli qilib tarbiyalanishi kerak.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi hamda «Ta’lim to’g’risida» Qonun ham
shu maqsadga qaratilgan.
Boshlang’ich sinflarning o’qish darslari o’z mohiyati, maqsad va
vazifalariga ko’ra ta’lim tizimida alohida o’rin tutadi. Negaki uning zaminida
savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa
predmetlar ta’limini o’qish ta’limisiz tasavvur qilib bo’lmaydi.
O’quvchi matnni to’g’ri, tez, tushunib o’qish, mazmunini o’zlashtirish bilan
ilk bor o’qish darslarida yuzlashadi. O’qish darslari orqali o’quvchilarning Davlat
ta’lim standartli (DTS) talabalari bo’yicha o’zlashtirishlari ko’zda tutilgan o’quv-
biluv ko’nikma-malakalari hamda bilimlari egallashlariga yo’l ochiladi. Aynan
o’qish ta’limida insonning, avvalo, o’zligini, qolaversa olamni anglashga bo’lgan
intilishlariga turtki beriladi.
Shu maqsadda «O’qish kitobi» darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o’rab
turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti,
mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do’stligi va tinchlik
kabi turli mavzular bo’yicha atroflicha tushunchalar berishga mo’ljallangan badiiy,
axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi.
O’qish darslari savod o’rgatish davrida o’quvchilarni bo’g’in, so’z va gaplar
bilan tanishtirish va ularni o’qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida
uyushtirilsa, o’qish texnikasi egallangandan so’ng o’qish muayyan mavzular
bo’yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi.
Boshlang’ich sinf «o’qish kitobi» darsliklariga kiritilgan muayyan mavzular
o’quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib Kirishi, dunyoqarashlarini
milliy istiqlol mafkurasi asosida to’g’ri shakllantirishga qaratilishi bilan
belgilanadi. shunga ko’ra, o’qish darslarining yetakchi xususiyati o’quvchilarning

savodxonligini ta’minlash bilan birga, o’quvchilarni milliy mafkura asosida yuksak
axloqiy qadriyatlarruhida tarbiyalashga qaratiladi.
Boshlang’ich sinflarning o’qish darslarida o’rganiladishgan asarlarning
mavzu doirasi ancha keng bo’lib, ular ona tabiat yil fasllari, xalq og’zaki ijodi,
mehnatga muxabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va ma’naviyat kabi
umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan.
O’qish darslari uchun tanlangan mavzular o’quvchilarga kundalik hayot,
mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo’yicha ham bilim va
tarbiya berishni ko’zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat
mavzular alohida ajralib turadi. ulardan ko’zlangan maqsad o’zlikni anglash,
istiqlol, vatan va tabiat bilan bog’liq tuyg’ularni uyg’otishdir.
Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam. mehnatsevarlik kabi mavzular o’qish
darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo’lib, 2 sinf «O’qish kitobi»dagi «Ona
yurtim-oltin beshigim» bo’limiga kiritilgan «O’zbekistonim» (H.Imonberdiyev),
«Istiqlol» (J.Jabborov), «O’lka» (E.Voxidov), «Yur tog’larga» (U.Nosir), 3-sinfda
«Ona bita, Vatanyagona» bo’limidagi «Vatan haqida she’r» (A.Avloniy),
«O’zbegim» (E.Voxidov), «Vatan mo’tabirdir» (X.Davron), «Bilib qo’yki, seni
Vatan kutadi» (T.Malik), 4-sinfda «O’zbekiston» - Vatan manim bo’limidagi
«Serquyosh o’lka» (Z.Diyor), «Iqboli buyuksan» (A.Oripov), «Toshkentnoma»
(M.(Shayxzoda), «Xarita» (N.Norqobil) kabi asarlar misolida atroflicha tahlilga
tortiladi.
Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o’tmishi, xalqimiz hayoti,
mardonavor kurashi, ilug’ siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy
sanalar to’g’risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, amir Temur, Alisher
Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu
xildagi asarlar o’quvchilarni faqat o’tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, vatan
oldidagi farzandlik burchi va masuliyatini teran anglashga ham yordam beradi.
ularda Vatanga muxabbat tuyg’usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o’timishi
haqida hikoya qilingan asarlar bilan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida
o’quvchilar o’tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo’ladilar,
jamiyat

taraqqiyoti xususida qisqacha bo’lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Tabiatga oid
mavzular yordamida o’quvchilar tabiatdagi o’zgarishlar, yil fasllarining
almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Bunday mavzudagi
asarlar o’quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga. unga nisbatan to’g’ri
munosabatda bo’lishga o’rgatadi.
Tabiat tasviriga oid matnlar ustida ishlashga tabiat bag’riga sayohat
uyushtirilib, bolalar kuzatuvchanlikka o’rgatilsa, vatanparvarlikka oid asarlar tahlil
vatanning dongdor kishilari bilan uchrashuvlar yoki mavzuga daxldor kinofilmlar
namoyishi vositasida amalga oshirilsa, dars samaradorligi yanada ortadi.
Umuman, «O’qish kitobi» darsliklaridagi barcha mavzular o’quvchilarga
ta’lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug’atini boyitishga, og’zaki va yozma
nutqini to’g’ri shakllantirish va nutq madaniyatini o’stirishga ham qaratiladi.
Amaldagi «O’qish kitobi» darsliklarida materiallarning sinfdan sinfga o’tgan
sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan.
Masalan, 1-sinfda o’rgatiladigan «Ajdodlarimiz - faxrimiz», «Ilm – aql chirog’i»,
«Zumrad bahor», «Kumush qish» kabi mavzular 2-4 sinflarda ham davom
ettirilgan. Bu esa o’quvchilarning oldingi bilimlarini to’ldiradi va boyitadi.
Uzluksiz ta’limning boshqa bosqichlaridan farqli o’laroq, boshlang’ich
sinflarning o’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalarini shakllantirish,
asar matni ustida ishlash ta’limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli
mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma’naviy-axloqiy, adabiy-estetik tarbiya
bilan chambarchas bog’lab olib boriladi.
Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang-
barangligiga, poetik mukammalligiga, o’quvchilarning bilim darajasi va yosh
xususiyatlariga mos kelishiga alohida e’tibor qaratiladi.
O’quvchilar darsliklar yordamida o’zlashtiriladigan bilim, ko’nikma va
malakalarning kelajak hayotda zarur bo’lishini tushunib yetishishlariga erishish
o’quvchilar oldidagi muhim vazifalardandir.
Boshlang’ich ta’lim bo’yicha DTS va «Ona tili» o’quv dasturida o’qish
ta’limi oldiga qo’yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o’qishni to’g’ri tashkil

qilish, o’qish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg’or
pedagogik texnologiyalardan o’rinli foydalanishga ko’p jihatdan bog’likdir.
Shu o’rinda, bir fikrni aytib o’tishni o’rinli hisoblaymiz.
Bir qancha o’qituvchilar, metodik qo’llanmalarning avtorlari adabiyotni
faqat o’quv materiali deb hisoblab, adabiyot darslari bolalarga faqat plan tuzishni,
qahramonga xarakteristika berish yo’llarini, ularning og’zaki va yozma nutqini
o’stirishni o’rgatadi, deb talqin qildilar. Ular adabiyotning estetik ta’sirini,
shaxsning har tomonlama kamol topishiga yordam berishni ikkinchi o’ringa
qo’ydilar, ba’zan adabiyotning bu xususiyatini batamom unutib qo’ydilar.
Shuningdek maktabga adabiyot darsi hozirgi zamon hayoti bilan yaqndan
bog’lanmadi va o’quvchilarni uncha qiziqtirmadi. Bu hol o’qituvchining
zimmasiga adabiyot darsini qayta ko’rish va uni yangi talablarga mos shaklda
tashkil qilish kabi g’oyat muhim vazifani qo’ydi. Hozirgi o’rta maktablarda
adabiyot o’qitishni ijtimoiy hayot talablari bilan o’quvchilarning mehnati bilan
uzviy bog’lash ta’limning bosh masalasidir. O’quvchilarga beriladigan bilim va
ularga hosil qilinadigan ko’nikmalar ta’sirli, o’quvchilarning yangicha yashashlari
va ijodiy mehnatlari uchun yordam beradigan bo’lishi lozim. Bu talab
o’qituvchining diqqat markazida turishi kerak.
O’qituvchi o’quvchilarga adabiyot fani asoslarini, adabiyot tarixi va
nazariyasi puxta tushuntirib borishi lozim. Lekin fan asoslarini tushuntirishda
uning hayotiyligini, biror maqsadga qaratilganligini o’quvchilar ongiga singdirib
borish zarur. Shundagina adabiyotning zamonaviyligi to’g’ri ochiladi va
o’quvchilar adabiyotni o’z hayotiy tajribalari bilan bog’lay oladilar.
O’quvchilarning hayotiy tajribalari cheklangan, ularning odamlar haqidagi
tushunchalari hali zaif, subyektiv va beqaror bo’ladi. Badiiy adabiyot
o’quvchilarning tasavvurini kengaytiradi, ularning ko’zi oldida yangi dunyo yangi
hayot ochadi, ularning xilma-xil davrlarga olib kiradi, har xil odamlar va ijtimoiy
sinflar bilan tanishtiradi. Shu tariqa, badiiy adabiyot o’quvchilarning inson va
jamiyat haqidagi tasavvurlarini kengaytirib boradi, ularning shaxsiy tajribalarini

tartibga soladi va chuqurlashtiradi, kuzatishlarini o’tkirlashtiradi, insonning
tabiatini bilishga o’rgatadi.
Adabiyot o’qitishning yana bir fazilati shundan iboratki, o’qish va asarni
o’rganish o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirishga kuchli ta’sir etadi.
Bolalar maktabga kirgan vaqtlarida ozgina so’z zapasiga ega bo’ladilar. Ular
o’z nutqlarida shevaga xos so’z va iboralarni ko’proq ishlatadilar, jumladan
ko’pincha noto’g’ri tug’ri tuzadilar. So’z san’atkorlarining programmaga kiritilgan
asarlari nutq madaniyatini taraqqiy ettirishda asosiy rol o’ynaydi, o’quvchilarni
adabiy nutqqa o’rgatishda katta yordam beradi. O’qituvchi esa o’quvchilar
nutqining lug’aviy, mantiqiy va grammatik jihatdan o’sishiga alohida diqqat qilishi
lozim.
Demak, o’quvchilarga badiiy adabiyot vositasi bilan axloqiy-estetik tarbiya
berish hozirgi maktablarimizning asosiy vazifasidir.
O’quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga
o’rgatish, kitobga muhammat uyg’otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur
mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko’tarish.
O’quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish
hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish.
O’quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yutuk va mehnatga muhabbat ruhida
tarbiyalash.
O’quvchilarning bog’lanishni nutqini va adabiy-estetik tafakkurini o’stirish.
O’quvchilarning xayolot olamini boyitish.
Elementar adabiy tasavvurini shakllantirish.
Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va
ilmiy metodik usullari mavjud bo’lib ular zamonaviy o’qitish usullari bilan boyitib
borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o’zaro bog’liq holda va sinfdan tashqari
o’qish mashg’ulotlari jarayonida hal qilinadi.
«Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da ta’lim berishning ilg’or pedagogik
texnologiyalarini, zamonaviy o’quv-uslubiy majmualarini yaratish kabilar umumiy
o’rta ta’limning asosiy vazifalaridan biri sifatida ta’kidlangan.

Ilg’or pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish o’qituvchi va o’quvchi
faoliyati doirasini aniq belgilab beradi.
Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan o’qish faoliyati barcha
predmet darslarida amalga oshiriladi. Lekin o’qishga o’rgatish yo’l-yo’riqlarini
o’qish metodikasi ishlab chiqadi. O’qish metodikasi kichik yoshdagi
o’quvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiya, xususiy metodika sohasidagi
yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi.
O’qish darslarining samaradorligi ko’p jihatdan ta’lim metodlarining to’g’ri
tanlanishiga bog’liq. Binobarin, fanning o’zi kabi o’qish metodlari ham doimiy
rivojlanishga bo’ladi. Masalan, eski maktablarda o’qish quruq yod olish metod
asosida o’rgatilgan bo’lsa, hozir izohli o’qish asosida olib boriladi. Yod olish
metodida matndagi so’zlarga izoh berishga, ma’nosini tushuntirishga, o’qilganni
qayta hikoyalashga, umuman olganda, o’qishning ongli bo’lishga mutlaqo e’tibor
berilmagan. Ularda ko’proq to’g’ri talaffuz, qiroat bilan o’qish ifodali o’qish
nazarda tutilgan.
Hozir maktablarda o’qish izohli o’qish metodi asosida olib borilayotgan
ekan, quyidagicha savol tug’iladi: Izohli o’qish nima?
Izohli o’qishga XIX asrning 60-70 yillarida rus pedagogi K.D. Ushinsikiy
asos solgan, u o’qishga o’quvchilarni «ongli tushunib, o’ylab o’qishga» o’rgatishni
alohida ta’kidlaydi va uni «Izohli o’qish» deb nomlaydi.
Izohli o’qish K.D.Ushinskiy ishining davomchilari yangiliklar kiritdilar.
Korf va Vaxterev izohli o’qish o’quvchilarga real bilim berish vositasi desa,
Vodovozov va Bunakov o’quvchilarga o’qish jarayonida bilim badiiy asar tahlili
va asarning tarbiyaviy xarakteri bilan bog’liq holda beriladi, degan fikrni ilgari
suradilar.
Professor Asqar Zunnunov o’qitishning mazmuni va usullari haqida fikr
yuritib, o’quvchilarning oldin bilimlarini o’zlashtirishga, so’ng yod olishlariga
e’tibor berilishi ta’lim jarayonida izohli o’qish deb nomlanganini ta’kidlaydi.
Demak, izohli o’qish deb o’ylashga, his qilishga, asarni to’liq idrok qilishga,
o’qilganning mazmunini o’zlashtirishga olib keladigan o’qishga aytiladi. Izohli

o’qish asar mazmunini tushunishni, asardagi muhim fikrni, yozuvchi ilgari
surayotgan qoyani anglashni ta’minlaydi.
Izohli o’qish quyidagi tamoyillarga to’liq amal qilingandagina
muvaffaqiyatli bo’ladi:
1. O’qishni hayot bilan bog’liq holda tashkil etish.
2. O’qishning ongli va ta’sirchan bo’lishi uchun o’quvchilarning hayotiy
tajribalariga, taassurotlariga asoslanish.
3. O’qishni ko’rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga
ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot olami va o’simliklar dunyosini kizatish,
rasmlar, jadvallar, predmetlar bilan tanishtirish hamda matnni o’quvchilarning
ifodali o’qishi tarzida olib borish.
Boshlang’ich sinf o’qish darslarida asosan she’rlar, masallar, ertaklar,
hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o’qib
o’rganiladi. Tabiyki ularning har biri o’ziga xos shakl, uslub va mazmunda
yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o’ziga xos usulda
o’qib o’rganish taqozo qilinadi.
Badiiy asarni izohli o’qishga yaqin bo’lgan metodlardan biri ijodiy
o’qishlardir. Atoqli emetodist olim N.I.Kudryashov ijodiy o’qish metodi tarkibiga
quyidagi ish usullarini kiritadi:
a) o’qituvchilarning badiiy matnni sharhlab o’qishi hamda o’quvchilarning
asarni to’g’ri va imkon qadar yanada chuqurroq, emosional idrok etishlarini
t’minlash maqsadini ko’zda tutuvchi so’zi;
b) o’qilgan asardan o’quvchilarning bevosita olgan taassurotlarini
chuqurlashtirish maqsadida ega bo’lgan va ularning diqqatini matnning muhim
g’oyaviy va badiiy xususiyatlari sari yo’naltirilgan suhbat uyushtirish yoki
o’qilgan asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy, ijtimoiy-siyosiy muammoning
qo’yilishi;
d) o’qituvchining asar o’qilganidan keyin o’quvchilarning asarni tadqiq etish
jarayonida tug’ilgan badiiy kechinmalarini faollashtirish maqsadini ko’zda tutuvchi
so’zi.

Ko’rinadiki, ijodiy o’qish izohli o’qishdan farqli o’laroq, to’g’ridan-to’g’ri
matn mohiyatini ochishga ijodiy yondashini taqoxzo etadi. Masalan, 4-sinfda
A.Oripovning «Dehqonbobo va o’n uch bolakay qissasi» asarini ijodiy o’qish
metodi asosida o’rganish jarayonida matn mazmuni va shoir qoyaviy niyatidan
kelib chiqib Vatanimiz hududlaridagi aholining yashash tarzi bilan bog’liq milliy
xususiyatlar haqida ham atroflicha tushuncha beriladi. 2-sinfda «O’tinchi yigit», 3-
sinfda O’tkir Xoshimovning «Xazonchinak», 4-sinfda S.Anorboyevning
«Qo’rqoq» asarlarini ham ijodiy o’qish metodi asosida o’qitish ijobiy o’qish
metodi asosida o’qitish ijobiy samaralar beradi.
Avvalo, o’qituvchi shunday temani bir butun holda tasavvur qilishi zarur,
ya’ni turmushni bilish nuqtai nazaridan bu tema o’quvchilar uchun qanday
yangiliklar berishi, bu tema bolani axloqiy-estetik jihatdan qanday tarbiyalashi,
badiiy mahoratni tushunish va o’quvchilarning nutqini o’stirish kabi masalalar
o’qituvchining diqqat markazida turishi zarur. Mana shunday umumiy vazifalar
aniqlangandan so’ng, adabiy materiallarni har bir darsga bo’li zarur. Har bir dars
metod va usul tomonidan xilma-xil bo’lishi mumkin va o’quvchilarning
qiziqishlarini so’ndirmaslik, ularning asardan olgan taassurotlarini
zaoiflashtirmaslik lozim. Har bir dars tamomlangan bo’lishi va o’tgan dars bilan,
kelgusi yangi dars bilan bog’lanishi zarur. O’qituvchi dars planini tuzayotgan
vaqtida sinfning ahvoli uning diqqat markazida turishi kerak. Agar darsga kirgan
ilmiy bo’lim mudiri yoki biror ona tili va adabiyot o’qituvchisi asarni murakkab va
zerikarli deb topsa, dars planini qaytadan tuzish va materialga ijodiy munosabat
bo’lish zarur.
Materialni takrorlash asosida yangi materialni o’zlashtirish darsi tashkil
qilinadi (takrorlash o’quvchilarning bilimini tekshirish va baholash bilan
bog’lanmaydi).
O’qituvchi rahbarligida o’quvchilarning yangi materialni o’zlashtirishlari va
ayni vaqtda ularning o’zlashtirganliklarini tekshirish.
Bilimni mustahkamlash asosida o’quvchilarning mustaqil ishlari.
Boshqa dars materiallari asosida uzoq o’tilganlarni takrorlash.

Darsning hamma bosqichlarida o’quvchilarning bilimlarini aniqlash.
Jurnalga baho qo’yish.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarga ifodali o’qish ham boshlang’ich ta’lim
tizimida mantiqiy o’qish (matnni to’g’ri, tushunib, tez (me’yorida) o’qish) va
adabiy o’qish mukammal o’zlashtirilganidan so’ng ifodali o’qishga o’tiladi. U yod
olingan she’riy asarlarni ifodali o’qishni ham o’z ichiga oladi. Ifodali o’qishning
muvaffaqiyati o’quvchilarning asar mazmuni, g’oyaviy-badiy xususiyatlari haqida
muayan tushunchaga ega bo’lishi bilan bog’liq.
Ohang va intonasiya she’riy asarlarni ifodali o’qishga qay darajada muhim
bo’lsa, nasriy asarlarni o’qishga ham muhim talablardan biridir.
Nasriy asarlarni ifodali o’qishdan oldin unda qanday g’oya ilgari
surilayotganini aniqlash zarur. Masalan, 4-sinfda X.To’xtaboyevning «Xatosini
tushungan bola» hikoyasini ifodali o’qishdan oldin o’quvchilarga xatosini
tushungan bola kim ekanligi, uning xatosi nimalardan iborat bo’lganligi,
maqtanchoqlikning illat ekanligi to’g’risida tushuncha beriladi.
Ifodali o’qish oldiga qo’yilgan bu talab M.Abdurashidxonovning «Har kim
ekkanini o’rar», Sh. Sa’dullaning «Laqma it», A.Oripovning «Dehqonbobo va o’n
uch bolakay qissasi» kabi she’riy hikoyalarini o’qishga ham xosdir.
Boshlang’ich sinflarning 3-4 sinlarida badiiy o’qish katta ahamiyatga ega.
Badiiy o’qish ifodali o’qishning yuksak bosqichi hisoblanadi. Unda so’z
san’atining barcha komponentlari ishtirok etadi. U o’quvchidan asar ruhiga
batamom kirishi, san’atkorona o’qishni talab etadi. Badiiy o’qishga asar
qahramonlarining ruhiy holat, kechinmalari to’la anglab etilgandagina
ta’sirchanlikka erishish mumkin. Badiiy o’qishga tayyorgarlik ko’rishda
aktyorlarning audio-video tasmalarga yozilgan ijrolaridan foydalanish yaxshi
samara beradi.
Boshlang’ich sinflarning 3-4 sinlarida badiiy o’qishning muvaffaqiyatini
ta’minlaydigan omillardan biri tanlab o’qishdir. Masalan, 3-sinfda
X.To’xtaboyevning «Xassa» hikoyasi bilan tanishish jarayonida Qobil boboning
savollariga Shavkatning javoblari yoki S.Anorboyevning «Bahs» hikoyasidagi

bolalarning bahslashish epizodi yuzasidan o’qituvchi topshirig’iga ko’ra mazkur
o’rinlarni tanlab qayta o’qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy estetik
qimmatini chuqurroq o’zlashtirishga erishiladi.
Boshlang’ich sinflarning 3-4 sinlarida voqyea va tafsilotlar asosida
o’quvchilarga savol-topshiriqlar tuzishda, qaxramonlarga baho berishda keng
qo’llaniladigan usuldir.
O’qish darslarida reproduktiv metod keng qo’llaniladi. Masalan, o’qituvchi
dastlabki darslarda o’zi asar matnini qismlarga bo’ladi, yozuvchi yoki shoirning
aytmoqchi bo’lgan muhim fikriga o’quvchilar diqqatini jalb qiladi, uni aniqlab
ko’rsatadi, o’quvchilar bilan birga tasivr vositalariga yuklatilgan ma’noni ochib,
o’quvchilariga ko’maklashadi.Bularning bari o’quvchilar uchun bir ko’rsatma
vazifasini o’tadi. Shundan so’ng o’quvchilar o’qituvchilarning ko’rsatmalari
yordamida yuqorida ko’rsatib o’tilgan vazifalarni o’zlari mustaqil ravishda
bajaradilar.
Yuqorida ta’kidlangan metodlardan tashqari, boshlang’ich sinf o’qish
darslarida zamonaviy pedagogik texnologiya usullaridan «Aqliy xujum»,
«Tarmoqlash», «Guruhlar bilan ishlash», «Blis texnologiyasi» kabilardan ham
foydalanish yaxshi samara beradi.
Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, har bir darsda qanday metoddan foydalanish,
darsda qanday usullarni qo’llash o’qituvchi tomonidan oldindan belgilab olinishi
va ruxta ishlab chiqilishi kerak.
O’qish malakalari va ularni takomillashtirish usullari. Dastur talablarini
to’liq bajarish va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda, o’qish ko’nikmalarini
to’g’ri va puxta egallash va takomillashtirilib borish zarur. O’qish ko’nikmalari
savod o’rgatish jarayonida shakllanadi, o’qitishning keyingi bosqichlarida
takomillashadi.
O’qish malakalari deganda badiiy asar matnini to’g’ri tez, ongli va ifodali
o’qish tushuniladi. O’qish darslarida o’quvchilarning o’qish malakalari
shakllantiriladi va takomillashtiriladi.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, she’rni o’qiganda kichik yoshdagi o’quvchilar tabiat va
jamiyat voqea-hodisalarining poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga
ega. She’riy hikoya, she’riy ertaklarda syujet, ya`ni voqealar tizimi va uning rivoji
xarakterlidir. Lirik she’r “biror hayotiy voqea-hodisa ta`sirida insonda tug`ilgan
ruhiy kechinma, fikr va tuyg`ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik she’rning
xususiyati “kishining his-tuyg`uga to’la hayajonli nutqini ta`sirliroq ifodalashda qo’l
keladi”. Lirik she’rni o’qish va tahlil qilish o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi.
Holbuki, ko’p hollarda she’rga oddiy matn nuqtai nazaridan yondashiladi. Bunday
holda she’riy san`at hissiyot bilan bog`liq ekanligi unutiladi, she’r ma`nosining
satrlar, so’zlar zaminida yashirin berilishi anglab yetilmaydi. Buning oqibatida
o’quvchilar she’rdagi obrazlilikning mag`zini chaqa olmaydilar. Vaholanki, har
qanday asar zaminidagi yashirin ma`noni o’qish mehnattalab ishdir.
Biz imkon qadar o’z oldimizga qo’ygan rejalarni uddalashga intildik. Zero,
bolalar tarbiyasi asosan ota-onalar va tarbiyachilar tomondan oshiriladi. Hali
o’qish, yozish, chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar dunyo
sirlaridan mutlaqo bexabar bo’ladilar. Shunga qaramay, bizni qurshagan olamni
tezroq bilib olishga uning sirlarni o’rganishga intiladilar. Unda oilada ota-onalar,
bog’chalarda esa tarbiyachilar, maktabda esa o’qituvchilar yaqinda yordam
beradilar, ya’ni ular badiiy asarlardan parchalar o’qishni, mazmun va mohiyatini
tushunishni o’rganadilar. Badiiy kitoblarning rasmlarini rang-barang harflarini
o’qish o’rganishga muvaffaq bo’ladilar. Ulg’ayib ketayotgan yosh avlodni komil
insonlar qilib tarbiyalashda kattalar adabiyotining ajralmas bir bo’lagi bo’lgan
bolalar adabiyotining ham ahamiyati katta. Bolalar adabiyoti oz oldiga kelajak
avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok, fikran sog’lom, iymon-e’tiqodi butun,
bitimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur, vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta
va murakkab vazifani quyganligi bilan ajralib turadi.
«Kadrlar tayyorlash milliy dastur» hamda «Ta’lim to’g’risida» qonunda o’z
ifodasini topgan. demak, shunday ekan, tarbiyachilar, murabbiy va o’qituvchi
ustozlarning, shoir va adib, olim va adabiyotshunoslarning oldida turgan eng
asosiy vazifa yoshlarni barkamol qilib tarbiyalashdir. Yoshlarda milliy g’urur

tushunchasini shakllantirish, tarix sahnasida chaqnagan ilm-fan, ma’rifat va
ma’naviyat yulduzlarining asarlarini o’rgatish va shu e’tiqod asosida tarbiyalab
voyaga yetkazish muhim ishdir.
Bolalar adabiyoti oz oldiga kelajak avlodni jismonan baquvvat, ruhan pok,
fikran sog’lom, iymon-e’tiqodi butun, bitimi ma’naviyati yuksak, mard va jasur,
vatanparvar avlodni tarbiyalashdek katta va murakkab vazifani quyganligi bilan
ajralib turadi.
Kadrlar tayyorlash milliy darsturda, «Ta’lim to’g’risida» qabul qilingan
Qonunda ham xuddi ana shu masala ko’ndalang qilib quyilgan. Zotan xalqning bir
bo’ladi sanalgan bu yosh avlod sal fursat ichida voyaga etib ulg’ayib qoladi.
Shuning uchun ham bu avlodga alohida e’tibor va hurmat bilan qarash lozim.
Bolalar uchun yoziladigan har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga,
saviyalariga mos bo’lishi, ular qalbida chiqir uy-fikrlar uyg’otishi, yorqin obrazlar
va yuksak g’oyalarga boy bo’lishi, ularni ulkan va porloq ishlarga ilhomlantirish
zarur.
Biz o’zimizning mazkur bitiruv malakaviy ishimizda yuqoridagi buyuk
ma’suliyatini chuqur anglagan holda boshlang’ich sinflarning 1-2-3-4 sinf «O’qish
kitobi»ga kiritilgan Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam, Tursunboy
Adashboyevlar ijodidan namunalardan kiritilgan asarlarni tahlil qilishni lozim
topdik.
Albatta, boshlang’ich ta’lim maktablarining 1-2-3-4 sinf «O’qish kitobi»
darsliklariga kiritilgan mavzular, xususan Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz
A’zam Tursunboy Adashboyev asarlarini, she’rlarini o’qish va o’rganish, mustaqil
ishlar tashkil qilish o’qituvchi tomonidan uning rahbarligi ostida o’tkaziladi. Bu
o’z navbatida, o’qituvchi tomonidan puxta o’ylangan, rejalashtirilgan, ma’lum
sistemaga solingan va mazmunli bo’lishi talab qilinadi.
Darhaqiqat, Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Miraziz A’zam, Tursunboy
Adashboyevlarning asarlarini, she’rlarini dars jarayonida o’qish ishlarini, tahlil
qilish, shuningdek, mustaqil o’qish ishlarini tashkil etish o’z e’tibori bilan yangilik
sanaladi.
Bitiruv ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan

iborat. Shoir Anvar Obidjon aytganidek:
Obro’yingni baland tutmoq,
E bolam, o’z qo’lingdadir.
Sening olamdagi narxing
Vatan, millat, tilingdadir.

АDАBIYOTLАR:
1. K.Qosimova, S.Matchanov, X.G‘ulomova “Ona tili o‘qitish metodikasi” T.: “Nosir” nashiryoti.
2. Q.Abdullayeva, K.Nazarov, Sh.Yo‘ldosheva “Savod o‘rgatish darslari”- T.: “O‘qituvchi”
nashiryoti.
3. N.Jo‘rayeva. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitish metodikasining dolzarb masalalari
4. 3-sinf “O’qish savodxonligi” kitobi Toshkent-2023
4. www.ziyonet.uz
5. www.nur.uz

O’QISH SAVODXONLIGI DARSLARIDA SHE’R O’TISH USLUBIYATI

KIRISH

I.BOB. O‘QISH DARSLARINING MAQSAD VA VAZIFALARI, TA’LIM-TARBIYAVIY AHAMIYATI

1.1. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning she’rni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari

1.2. Boshlang‘ich sinflarda she’r o’qish malakalari va ularni takomillashtirish

II BOB BOSHLANG’ICH SINFLARDA SHE’RNI TAHLIL QILISHNING METODIK SHARTALRI

2.1 She’rni o’qitish metodikasi

2.2 She’rni o’qish darsi namunalari

Sotib olish