Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 125.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Октябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

0 Продаж

O‘qish va yozish nutq faoliyatining turi

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI “ O‘qish va yozish nutq faoliyatining turi” mavzusida KURS ISHI Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Yo‘ldosheva Gulnora Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna _________________ (imzo) Toshkent-2024 MUNDARIJA: Kirish.................................................................................................................... 4 I-BOB. Savod o’rgatish metodikasining ilmiy, psixologik va lingvistik asoslari 1.1. O‘qish va yozish nutq faoliyatining turi…….. ........................................ 5 1.2. Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy-tanqidiy tahlili…......……..... 7 II-BOB. Savod o’rgatish davrida grammatik-orfografik bilimlarni amaliy o’zlashtirish 2.1. Savod o’rgatish jarayonida yozuvga o’rgatish…... …………………….. 20 2.2. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozuv darslari………………………. 24 Xulosa…….………...…………………………………………………………... 27 Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................. 28 2 O‘qish va yozish nutq faoliyatining turi Reja: 1. O‘qish va yozish nutq faoliyatining turi. 2. Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy-tanqidiy tahlili. 3. Savod o’rgatish jarayonida yozuvga o’rgatish. 4. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozuv darslari. 3 Kirish O‘qish va yozish nutq faoliyatining muhim turlaridan biridir, chunki ular kommunikativ jarayonning asosi bo‘lib, shaxsning rivojlanishi, ta’lim jarayoni va ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topishda katta ahamiyatga ega. Prezidentimizning asarlarida ta'kidlanganidek, ta'lim sifatini oshirish va yosh avlodni zamonaviy bilimlar bilan ta’minlash, ularda o‘qish va yozish ko‘nikmalarini rivojlantirishni talab qiladi. Bu mavzu, ayniqsa, bugungi kunda globalizatsiya va raqamli texnologiyalarning taraqqiy etishi sharoitida dolzarb hisoblanadi. Mavzuni dolzarbligi. O‘qish va yozish ko‘nikmalari insonning fikr yuritish, muammolarni hal etish va o‘z fikrini ifodalashda muhim rol o‘ynaydi. Ta’lim sohasidagi innovatsiyalar, shuningdek, axborot texnologiyalarining rivojlanishi, yoshlarning bu ko‘nikmalarga bo‘lgan ehtiyojini yanada oshirib bormoqda. Prezidentimizning ta’kidlashicha, zamonaviy jamiyatda har bir shaxs o‘z fikrini erkin va aniq ifoda eta olish uchun o‘qish va yozish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi zarur. Kurs ishining obyekti . Ushbu kurs ishining obyekti o‘qish va yozish jarayonlaridir. Bu jarayonlar o‘quvchilarning nutq faoliyatini rivojlantirishda, shuningdek, ularning ijodiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Kurs ishining predmeti . Kurs ishining predmeti o‘qish va yozish metodikalarini, ularning ta’lim jarayonidagi o‘rni va ahamiyatini o‘rganishdir. Shuningdek, o‘qish va yozish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan pedagogik yondashuvlar va usullarni tahlil qilish ham maqsad qilinadi. Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining maqsadi o‘qish va yozish ko‘nikmalarining ta’lim jarayonida qanday o‘ringa ega ekanligini aniqlash, ularni rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan metod va strategiyalarni tavsiya etishdir. Bunda 4 Prezidentimizning ta'lim va yosh avlodni rivojlantirishga qaratilgan fikrlari asosida amaliy tavsiyalar berish rejalashtirilmoqda. I-BOB. Savod o’rgatish metodikasining ilmiy, psixologik va lingvistik asoslari 1. 1. O‘qish va yozish nutq faoliyatining turi. Maktabda o’qitish elementar o’qish va yozishga o’rgatishdan boshlanadi. “Alifbe”ga asoslangan holda qisqa vaqt ichida o’quvchilar o’qish va yozishga o’rgatiladi, ya’ni o’qish va yozish ko’nikmasini egallaydilar. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o’qish va yozish ko’nikmasi deyiladi. Bu ko’nikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday ko’nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko’nikmaga aylanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki o’quvchi harflarni tanib, ularni o’qiy olmasligi mumkin. Yozish ko’nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to’g’ri o’tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qo’yish kabilar ham o’rgatiladi. O’qish va yozish ko’nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o’quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o’ylab o’tirmay, so’z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o’qish va yozish malakasi harakatning o’ylab o’tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o’qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi. O’qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. SHuning uchun ham o’qishga o’rgatish bilan yozuvga o’rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. SHunday ekan, savod o’rgatish jarayonida bola juda ko’p o’qishi va yozishi zarur. 5 O’zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O’qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. O‘zbek tilining tovush t izim i va yozuvi . O’zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi . 1993 yil dan boshlab o’ zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har bir tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi. O’qituvchi savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o’qishga o’rgatishda o’zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod o’rgatish analitik-sintetik tovush metodi ga asosan olib boriladi. So’z bo’ g’ inga bo’lin adi, bo’g’indan kerakli  o’rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o’rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o’qish jarayoni o’zlashtir il ad i . Bunda o’zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Savod o’rgatishda o’zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega. Tutuq belgisi (’) unli tovushdan so’ng kelsa, uni cho’zib talaffuz qilishga, undosh tovushdan so’ng kelsa, undoshni unlidan ajratib talaffuz qilishga xizmat qilishi haqida ham tushunchalar berilib, asta-sekin uni qo’llashga doir ko’nikma va malakalar shakllantiriladi. O’qishning dactlabki bosqichida orfografik o’qishdan foydalaniladi, asta- sekin orfoepik o’qish ko’nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so’zlar oldin orfografik, so’ngra orfoepik o’qib beriladi va ularning o’qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O’quvchilar muayyan darajada tushunchaga ega bo’lganlaridan so’ng orfoepik o’qish mashq qilinadi. O’qish va yozish jarayonining psixofiziologik tavsifi. O’qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar kichik yoshdagi o’quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi. Kichik yoshdagi o’quvchini o’qishga o’rgatishda quyidagilar kuzatiladi: 6 1. Bola o’qish paytida bitta harfni ko’radi, uni bilish uchun rasmlarni ko’z oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga oshiqadi, biroq o’qituvchi aytishga yo’l qo’ymaydi, undan bo’g’inni aytishni talab qiladi. O’quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan chiqib qoladi yoki ularni qo’shib bo’g’in, bo’g’indan so’z hosil qilguncha, o’qish jarayoni sustlashadi. 2. Ko’pincha bola o’qiyotgan qatorni yo’qotib qo’yadi, harfni, bo’g’inni, so’zni qayta o’qishiga to’g’ri keladi. O’quvchining diqqati kengaygan sari bo’g’in va so’zni butunligicha idrok eta boshlaydi. O’qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun o’quvchilarning idroki, xotirasi, tafakkuri va nutqini o’stirishga katta e’tibor berish kerak. Fonematik eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. SHu bois savod o’rgatish davrida eshitish idrokini o’stirish uchun ham maxsus xilma-xil mashqlar o’tkazib borish maqsadga muvofiqdir. Yozuv jarayonida o’quvchilar ruchkani to’g’ri ushlashni, daftarni to’g’ri qo’yishni, harfni yozishda yozuv chiziqlari, ular bo’ylab qo’lni harakatlantirishni esda saqlashi, harfni harfga qanday ulash, qatorga sig’ish-sig’masligini mo’ljallashi lozim. Yozuv jarayonida o’quvchi ruchkani qog’oz ustida sekin, ishonchsizlik bilan qimirlatadi, bir harfni yozib to’xtaydi va namuna bilan solishtiradi, ba’zan chiziqdan chiqib ketadi, noto’g’rilarini bo’yab, to’g’rilaydi. 1.2. Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy - tanqidiy ta h lili Eski maktabda o’qish bilan yozish bir vaqtda o’rgatilmagan, avval faqat o’qish o’rgatilgan. O’qish hijo (bo’g’in) usuli bilan o’rgatilgan. O’qishga o’rgatishning “hijjai qadimiy” deb atalgan usuli uzoq vaqtlar davomida hech qanday o’zgarishsiz davom etib kelgan. Hijo usulida o’qishga o’rgatishni 3 bosqichga bo’lish mumkin: 7 1-bosqich. Harflarning nomini yodlatish (“harfiy metod”). Bu metodning mohiyati quyidagilardan iborat bo’lgan: bir necha yildan beri o’qiyotgan bolalar maktabxonaga yangi kelgan bolaga bir necha kichik-kichik surani og’zaki yodlatgan. Bola aytayotgan suradagi so’zlarining ma’nosini tushunmay, suralarni birin-ketin yodlab olgan, bu orada taxminan bir yilga yaqin vaqt o’tgan. SHundan keyin arab alifbosi yodlatila boshlangan; bola uyidan har ikki tomoni randalanib silliqlangan maxsus taxta olib kelgan. Maktabdor taxtaning bir tomoniga qora siyoh bilan 28 ta arabcha harfning yolg’iz shaklini alifbo tartibida bandlarga bo’lib yozib bergan. Maktabdor birinchi banddagi harflarning nomini alif, be, te, se deb aytgan. Bola domlaga ergashib takrorlagan, ayta olmasa, domla yana aytgan va shuni yaxshilab o’rganishni vazifa qilib topshirgan. Bola birinchi bandni yodlab olgach, ikkinchi bandni shu tariqa yodlagan va hok. Bolalar 28 harf nomini 5-6 oyda zo’rg’a bilib olganlar, ularning ko’pchiligi harflarning nomini yodlab olsalar ham, qaysisi be ( ﺏ ), qaysisi se ( ﺙ ) ekanini ko’rsatib bera olmaganlar. Ayrim domlalar, otinoyilar yosh bolalarning eslab qolishiga yordam berish maqsadida har bir harf uchun shartli iboralar o’ylab topganlar ( ﺍ -uzunchoqqina alif, ﺏ - bittagina be , ﺕ - ikkitagina te , ﺙ - uchtagina se kabi). 2-bosqich. Bo’g’in hosil qilish. Harflar nomi yodlab bo’lingach, bo’g’in hosil qilishga, ya’ni “zeru-zabar” ni o’rgatishga o’tilgan. Eski maktabda “ zeru- zabar ” (zabar, zer, pesh) har x il o’rgatilgan. Masalan, ba ’ zi domlalar ﺏ  ( be , zabar- ba) , be-zer-bi, be-pesh-bu , te-zabar-ta va hok. kabi o’rgatsalar, boshqalari be zabar ba, te zabar ta kabi , yana b irov lari be - zabar - a; zer - i, pesh - u; te-zabar - a, zer - i, pesh - u va hok. deb o’rgat gan lar . Maktabxonada “zeru zabar” quruq yodlatilgan, nimaga xizmat qilishi aytilmagan. Aslida esa bu belgilarning ma’lum xizmati bor: zabar (fatha) -undosh harf ustidagi urg’u belgisiga o’xshash chiziqcha bo’lib, undoshga a unli tovushini qo’shib aytish zarurligini ko’rsatadi; zer (kasra) undosh harf ostidagi chiziqcha bo’lib, shu undoshga i unli tovushini qo’shib aytish kerakligini bildiradi; pesh (zamma) esa undosh harf ustiga qo’yiladigan belgi bo’lib, shu undosh tovushga u 8 unlisini qo’shib aytish zarurligini ko’rsatadi. Demak, arabcha matnlarni o’qish uchun “zeru zabar”ni bilish juda zarur bo’lgan, ammo o’qishga o’rgatish anglab o’qishga asoslanmagani uchun bolalar mim zabar ma , mim zer mi, mim pesh mu deb yodlaganlar, “zeru zabar”ning mohiyatini anglamaganlar. 3-bosqich. Bo’g’inlarni qo’shish. Eski maktabda bo’g’inlarni qo’shish “abjad” bilan boshlangan. Maktabdor taxtaning ikkinchi tomoniga arab tili alfavitidagi 28 ta harf jamlangan 8 so’zni “zeru zabar” bilan yozib bergan. Bolalar bu 8 ta so’zni birin-ketin hijo usulida o’qib yodlab olganlar. Masalan, abjad so’zi alif ga zabar qo’yib, be ga urishtirilsa ab , jim ga zabar qo’yib, dol ga urishtirilsa jad , bularning ikkisidan abjad hosil bo’lgan. Abjaddan keyin eski maktab o’quv kitobi bo’lgan “Haftiyak”ka o’tilgan. “Haftiyak”dagi suralar ham “Abjad”dagi kabi hijo usulida o’qitilgan. Bolalar “Haftiyak”ning bir betini hijo usulida o’qish uchun juda ko’p vaqt va kuch sarflaganlar. So’zni hijo usulida o’qishda avval so’zdagi birinchi undosh harfning, keyin ikkinchi undosh harfning nomini aytib, unga zarur harakatni qo’yib hijo hosil qilingan. SHu usulda navbatdagi harflardan ham hijo hosil qilinib, hijolarni bir- biriga qo’shib, bu so’z bir butunicha aytilgan. So’zni hijo usulida o’qishda tovush emas, balki shu tovushni ifodalovchi harfning nomi asos qilib olingan. So’zni tovush jihatidan tahlil qilishga oid hech qanday ish qilinmagan, tovushlarning qo’shilishi bolalarga tushunarli bo’lmagan, bolalar so’zdagi har bir harf ma’lum bir tovushni bildirishini mutlaqo anglamaganlar. Hijo usulida o’qishga o’rgatish, birinchidan, mexanik ravishda bo’lib, ayni bir narsani qayta-qayta aytishga majbur qilingan, ikkinchidan, bola o’zi aytgan so’zining ma’nosini tushunmay, maktabdordan eshitganini takrorlayvergan. “Haftiyak”ning keyingi ayrim suralari so’zni yaxlit “o’qish” usulida olib borilgan, aniqrog’i bola o’qimagan, eshitganini to’tiqush kabi yodlagan. Natijada bolalar maktabxonada o’qiganlarini o’zi o’qib yurgan kitobidan “o’qib bergan”, ammo ularning qo’liga maktabda o’qilmagan boshqa bir kitob berilsa, uni o’qiy 9 olmagan; eski maktabda 6-10 yil muntazam o’qigan bolalarning juda ko’p deganda 4-5 foizigina o’qish va yozish ko’nikmasini hosil qilgan. Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod o’rgatishda ma’lum darajada ijobiy o’rin tutdi. Rus-tuzem maktablarinnng o’zbekcha sinflarida o’zbekcha xat-savod o’rgatish metodi 1900 yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi: hijo metodidan tovush metodiga o’tildi. 1900 yillardan rus-tuzem maktabi o’zbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan foydalana boshladilar. Bu kitobning tili va mazmuni o’zbekcha sinflarga mos kelmas edi. 1902 yilda Saidrasul Saidazizovning tovush metodi talabiga muvofiq tuzilgan ona tili alifbesi “Ustodi avval” nashr etildi. “Ustodi avval” nashr qilingandan keyin o’zbekcha xat-savod o’rgatishda yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod o’rgatishning eski usulidan tamomila farq qilib, o’qitishni osonlashtirdi, ta’limni bola tushunadigan, anglaydigan ta’limga, ya’ni faol ta’limga aylantirdi. “Ustodi avval” 3 bo’limdan iborat edi: 1-bo’lim, hozirgi atama bilan ataganimizda, alifbe davridir. Muallif bu bo’limda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini e’tiborga olgan holda tizib chiqqan. Muallif har bir harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat-savod o’rgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan; alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil shaklda qo’llanadigan harflarni bergan. U shakli yozilish o’rniga qarab turlicha bo’ladigan harflarning so’z boshida, so’z o’rtasida, so’z oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos misollar keltirgan. Masalan, q harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq so’zlarini, g’ harfini tanitish uchun g’or, uyg’oq, tog’ so’zlarini tanlagan. Muallif soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga, asosan, o’zbek tilining lug’at tarkibidagi so’zlar tanlab olingan. “ U st odi avval ” ning 2-bo’limi alifbedan keyingi davrdir. Bu bo’limda hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim olish tar g’ ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmunda bo’lgan . 10 S. Saidazizov kitobining 3-bo’limini “Alifboi qur’on” deb atagan va o’z oldiga bolalarga “qur’on”ni tushunib olishga o’rgatishni maqsad qilib qo’ygan. Umuman , tovush metodi Markaziy Osiyoga ikki manbadan yoyil gan : 1. Rus-tuzem maktablari ruscha sinflarida xat-savod tovush metodi bilan o’rgatilar edi. O’zbekcha sinf muallimlari tovush metodi oson va qulayligini amalda o’z ko’zlari b i lan ko’r gan lar va a st a-sekin tovush metodini o’z sinflariga tatbiq eta boshla gan lar . 2. XIX asrning oxiridan boshlab Rossiyadan Markaziy Osiyoga kelgan tatar muallimlari, ya’ni jadidlar tovush metodida xat-savod o’rgata boshlagan edilar, oradan ko’p o’tmay, bir qancha mahalliy muallimlar ular kabi yangi maktablar ochadilar va bolalarga xat savodni tovush metodi asosida o’rgata boshlaydilar. SHunday qilib, O’rta Osiyoda tovush metodi asta-sekin hijo metodining o’rnini egallay boshlagan. Ma’lumki, tovush metodi bilan xat-savod o’rgatishga Rossiyada K.D.Ushinskiy asos solib, u sintetik tovush metodini qat’iy himoya qilgan. Tovush metodi bilan savod o’rgatilganda, so’zning eng kichik bo’lagi, ya’ni nutq tovushlari asos qilib olinadi. So’zning ma’nosini o’zgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi: so’zda tovushlar almashinishi, ortishi yoki kamayishi natijasida boshqa bir yangi so’z hosil bo’lishi mumkinligi bolalar ongiga yetkaziladi. Keyingi yillarda ham xat-savod tovush metodida o’rgatilmoqda. Atoqli metodistlar (S.P.Redazubov, A.I.Voskresenskaya, K. Qosimova, Y.Abdullaev, O. SHarafiddinov va boshq.) tovush metodida xat-savod o’rgatishni takomillashtirdilar. Arab alifbosida yozuvni o’rgatish qiyin bo’lgan. Bu alifbodagi harflar so’zda qo’llash o’rniga qarab, har xil shaklda yozilgan, bu yozuvni o’rganishni qiyinlashtirgan. Shuning uchun ko’p maktablarda bolalarga o’qish o’rgatilib yozuv o’rgatilmagan, chunki domla va otinoyilarning ko’pchiligi o’qishni bilib, yozishni bilmagan. 11 Eski maktabda yozish chiziqsiz tekis oq qog’ozga dastlab yo’g’onroq savag’ich qalamda o’rgatilgan; bolalar yozishni ozroq o’rganganlaridan keyin qamish qalamda ham yozishgan, ularga ruchkada yozishga ruxsat etilmagan. Yozishni o’rgatish alifbo tartibida harflarning alohida-alohida shaklini yozdirishdan boshlangan. Avval alif ni yozish o’rgatilgan, keyin o’xshash shaklli harflar bandlarga bo’linib, o’xshash unsuri bo’lmaganlari esa ayrim-ayrim yozdirilgan. Ba’zi domlalar ayrim harflarning elementlarini yozishni ham alohida mashq qildirganlar. Shundan keyin harflarni nusxaga qarab alifbo tartibida katta-katta qilib yozish (bu mufradot (sarhad) deyilgan: bunday yozish bir-ikki yilga cho’zilgan) o’rgatilgan. S h undan keyin harflarni bir-biriga qo’shib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni murakkabbot deyilgan. Harflarni bir-biriga qo’shib yozish mashqi bir necha bosqichga bo’linib, harf birikmalarining ma’no anglatish-anglatmasligi umuman e’tiborga olinmagan, qanday qo’shilish mashq qilinavergan. Ko’pgina eski maktablarda bunday mashq “abjad yozish” bilan tugallangan. Murakkabbotdan keyin bayt, qit’a va ruboiylarni ko’chirib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni muqattaot deyilgan. Bu mashqqa ham juda ko’p vaqt sarflangan; u ma’noli so’zlarni yozish bilan boshlanib, duoyi salom (insho) yozish bilan tugallangan. Bola duoyi salom yozishni bilsa, “xati chiqqan” hisoblangan. Yozuvni o’rgatish va husnixat mashq qildirishda “Mufradot” kitobidan foydalanilgan. Bu kitobchada har uchala mashq turi , ba ’ zi nashrlarda esa insho namunalari berilgan. Eski maktabda yozuvga o’rgatishning birdan-bir yo’li ko’chirib yozuv  nusxa ko’chirish hisoblangan, natijada bolada yozma nutq ko’nikmasi hosil qilinmagan. Bu mashq bolani juda zeriktirgan, hech o’ylanmasdan yozishga odatlantirgan. Maktabxonada ijodiy ko’chirib yozuv mashqlarining, shuningdek, boshqa usullarning qo’llanilmaganligi orqasida bola chiroyli ko’chirib yozish ko’nikmasini hosil qilgan bo’lsa ham, o’z fikrini yozma ifoda qila olmagan, eng oddiy jumlalarni ham zo’r-bazo’r xato bilan yozgan. 12 Eski maktablarda, madrasalarda o’zbek tili o’qitilmagan, natijada eski maktab bolalarigina emas, hatto madrasada bir necha yil umr o’tkazgan ba’zi bolalar ham o’z ismini to’g’ri yozishni bilmaganlar. Arabchada to’g’ri, chiroyli yozuvga o’rgatish uchun xivalik shoir SHermuhammad Avazbiy o’g’li Munisning (1778-1829) “Savodi ta’lim” kitobidan foydalanilgan. Rus-tuzem maktablarida o’qish va yozishni o’rgatish, odatda, bir vaqtda boshlanib, bir-biriga bog’lab olib borilgan, har kuni avval o’qish, keyin yozuv darsi bo’lgan; o’qish va yozish onglilik tamoyili asosida o’rgatilgan; bolalar qaysi tovush, bo’g’in, so’z yoki gapni o’qiyotgan yoki yozayotganini aniq tasavvur qilgan, ma’nosiga tushungan, arabcha harfning yolg’iz shaklini yoxud biror harfning elementini yozayotganligini ongli ravishda bilgan. Rus-tuzem maktablarining o’zbekcha sinfida ko’chirib yozishga va diktantga ko’p vaqt sarf etilgan. Bulardan tashqari, insho (turli tilxat, duoi salom va savdo ishiga oid har xil xatlar) yozishga ham o’rgatilgan. Savod o’rgatishda analitik - sintetik tovush metodi. Analitik-sintetik (tovush-tarkib) tovush metodiga K.D.Ushinskiy asos solgan. Bu metod hozirgi kunga qadar ancha takomillashdi. SH u bois analitik-sintetik tovush metodi an ’ anaviy hamda shakllanish, tashkil topish jarayonida vujudga kel gan tamoyillarga ega. Metodning an ’ anaviy tamoyillari quyidagilar dan iborat : 1. Savod o’rgatishda analitik-sintetik tovush metodi shaxsni shakllantirish maqsadiga ko’ra ta ’ limiy va o’ st iruvchi xarakterda bo’ladi, nutqiy mashqlar orqali aqliy o’sishini ta ’ minlaydi , o’ qishning ongli bo’lishini talab etadi. 2 . Analitik-sintetik tovush metod i tashkiliy tomondan quyidagi ikki davrga bo’linadi . Bunda yozuvga o’rgatish o’qishga o’rgatish bilan parallel holda olib boriladi. 3. Analitik-sintetik tovush metodida psixolingvistik nuqtai nazardan quyidagilarga e’tibor qaratiladi: 13 a) savod o’rgatish bolalarning jonli nutqiga, ular egallagan nutq malakasiga asoslanadi; b) o’qish birligi sifatida bo’g’in olinadi, bo’g’in ustida ishlashga katta ahamiyat beriladi. Metodning shakllanish va tashkil topish jarayonida bo’lgan tamoyillari quyidagilardir: 1. Ta’lim jarayonini tashkil etish nuqtai nazaridan: savod o’rgatish jarayonida o’quvchilarga differentsial va individual yondashish (bu bolaning umumiy rivojlanishi hamda o’qish va yozishga tayyorligiga bog’liq). 2. O’qitishning istiqboli nuqtai nazaridan: grammatika, so’z yasalishi, imlo, leksikologiyaga oid bilimlarni nazariyasiz amaliy asosda muntazam berib borish. 3. Psixolingvistik nuqtai nazaridan: tovush va harfni o’qitishning qulay usulini izlash, tovush va harflarning mosligini, osonligini, ta’limning tarbiyaviy va o’stiruvchi xarakterini hisobga olish. Ta ’ lim jarayonida o’quvchilarga tarbiya ham berib boriladi. Tarbiyalash didaktikaning muhim tamoyil laridandir. Maktabda axloqiy tarbiya beriladi, ilmiy dunyoqarash elementlari shakllantiriladi. Bolalar darsda ommaviy siyosiy tushunchalarni egallaydilar. “Alifbe” sahifalarida do’stlik, baynalmilal munosabat, bolalar mehnati, tabiat, kattalar mehnati, bolalar o’yinlari, oila, maktab hayotiga oid rasmlar berilgan, turli mavzularda matnlar keltirilgan. Bolalarning savod o’rgatishga tayyorligini o’rganish . Savod o’rgatishni to’g’ri tashkil etish uchun bolalarning unga nutqiy tayyorgarligini maxsus o’rganish talab etiladi. Maxsus o’rganish avgust oyida, hatto undan oldin bahordan boshlanadi. Bunda 1-sinfga keladigan o’quvchining oilasiga yoki bolalar bog’chasiga boriladi, suhbat o’tkaziladi, bolalarning umumiy bilim saviyasi aniqlanadi. Tanishish natijasini hisobga olish va nutqiy tayyorgarlikni o’rganish uchun quyidagilarni aniqlash tavsiya etiladi: 1. O’qish ko’nikmasini aniqlash. 14 a) so’zni sidirg’a o’qiydi; b) bo’g’inlab o’qiydi; 2. Yozuv ko’nikmasi. a) hamma harfni yozishni biladi, so’z yozadi (bosma yoki yozma); b) ayrim harflarnigina yozishni biladi (bosma yoki yozma); 3. Tovushni tahlil qilishga tayyorgarligi. a) so’zni bo’g’inlarga bo’ladi; b) so’z yoki bo’g’indagi tovushni ajratadi; 4. Og’zaki bog’lanishli nutqi. SHe’rni yoddan o’qish. a) 3 ta yoki undan ortiq she ’ rni biladi, uni zavqlanib aytadi ; b) 1-2 ta she ’ rni biladi, aytishga uyaladi ; 5. O g’ zaki bo g’ lanishli nutq i . Ertak aytish. a) bir yoki bir nechta ertakni biladi va ayti b bera oladi; b) ertakni biladi va uni aytishga harakat qiladi, lekin ayta olmaydi; 6. Og’zaki bog’lanishli nutqi. Fikr bayon qilish (“Rasmda nimalar ko’rayotganingni aytib ber”). a) 20 so’zdan ortiq bo g’ lanishli hikoya, bir necha gap tuza oladi; b) 10 tadan 20 tagacha so’z, bir necha gap tuza oladi; S h uningdek, bu jarayonda bola nutqining sintaktik qurilishi ham, foydalanadigan so’zlar doirasi ham o’rganiladi, to’plangan materiallar ikki variantda yoziladi. Ma’lumki, o’quvchilar 1-sinfga har xil tayyorgarlik bilan keladi. O’quv materiallari 1-sinf o’quvchilari saviyasiga mos, izchil ravishda beriladi. S h unga qaramay, har xil tayyorgarlik bilan kelgan o’quvchilarning o’zlashtirishlari turlicha bo’ladi. O’qituvchi sinfda frontal ishlash jarayonida 3 guru h dagi o’quvchilar bilan parallel ish olib boradi. 3 guruh uchun ham o’quv materiali “A lifbe ” hisoblanadi, unga qo’shimcha tarzda tarqatma materiallardan, jadvallardan , mu st aqil ishlardan foydala nish mumkin . Savod o’rgatish jarayoni . 15 Analitik-sintetik (tahlil-tarkib) tovush metodida savod o’rgatish jarayoni 4 oy davom etadi. Bu jarayon quyidagi 2 davrga bo’linadi 1 : a) alifbogacha tayyorgarlik davri (2 hafta); b) alifbo davr i (31 dekabrgacha davom etadi). Alifbogacha tayyorgarlik davri. Bu davrning asosiy vazifasi o’quvchilarni maktab, sinf, tartib-intizom qoidalari va o’quv qurollari bilan tanishtirish, nutq o’stirishga oid mashqlar o’tkazib, fonematik eshitishni o’stirishdan iboratdir. Alifbogacha tayyorgarlik davri, o’z navbatida, quyidagi 2 bosqichga bo’linadi: 1. Harf o’rganilmaydigan bosqich (1 hafta). 2. Unli tovush va harf o’rganiladigan bosqich (1 hafta). Tayanch so’zlar asosida gap tuzdirish, “Alifbe” sahifalaridagi so’zlarning talaffuzi, o’qilishi va ma’nolari ustida ishlash kabi ishlar uyushtiriladi (Bu tarzdagi ishlar har bir darsda mavzularga bog’liq ravishda izchil davom ettirib boriladi). Bu bosqichdagi yozuv darslarida o’quvchilar yozuv daftari va yozuv chiziqlari bilan tanishtirilib, harf elementlarini yozishga o’rgatiladi, ularda namunaga qarab grafik xatolarini aniqlash o’z-o’zini tekshirish, harf oralarining tengligiga rioya qilish, chamalab yozish kabi ko’nikmalar hosil qilinadi. 2-bosqichda unli tovush-harflar o’rgatiladi. Bunda ularning quyidagi uch xususiyatini o’quvchilar amaliy ravishda puxta egallashlariga erishish lozim. Shuningdek, bu bosqichda tovush bilan harfni farqlashga o’rgatish ko’zda tutiladi. Ushbu bosqichdanoq tovush va harf o’rtasidagi chegaraga qat’iy rioya qilinadi. Bolalarga tovush haqidagi ma’lumotlar kitob ochtirilmay beriladi. Alifbo davri. Bu davr 31 dekabrgacha davom etib, unda o’quvchilar alifbodagi barcha unli va undosh tovush-harflar bilan tanishtiriladi. O’quvchilarning tovush va harfni yaxshi tanishlari, elementar o’qishni muvaffaqiyatli egallashlari uchun bo’g’inga bo’lish, bo’g’in chegarasini aniqlash, 1 Баъзи адабиётларда бу жараён 3 даврга бўлинган. Қаранг: Ўзбекистон Республикасида умумий ўрта таълим стратегияси муаммолари ва таълим мазмунининг янги моделлари, уларни татбиқ этиш йўллари/ Р. Сафарова, У. Мусаев, П. Мусаев, Ф. Юсупова, Р. Нуржанова. – Т.: Фан, 2005. – 217-218-бетлар. 16 bo’g’indan tovushni ajratish, tovush va harf munosabatini aniqlash, kesma harflardan bo’g’in tuzish va o’qish, bo’g’in-tovush, tovush-harf tahlili kabi mashqlardan foydalaniladi. 3) o’rganilganlar takrorlanib, harf birikmalari ng, sh, ch, 2 tovushni ifodalaydigan j, tutuq belgisi (’) va jo‘ja, jurnal, jirafa, tong, so‘ng, bodring, choynak, shudring va shu kabi so’zlarni o’qishga o’rgatiladigan bosqich. Fonetik ishlar sohasida jarangli va jarangsiz undoshlarni taqqoslashga, ularning so’z ma’nosini farqlashdagi faoliyatini aniqlashga oid mashqlar o’tkaziladi ( ziyrak-siyrak, dil-til kabi). Asosiy davrning oxirlarida jarangsiz jufti talaffuz qilinadigan undoshli so’zlar: ko’rib (ko’rip), qaytdik (qayttik), aytib (aytip), ketayotib (ketayotip), tortib (tortip), terib (terip), olib (olip), obod (obot), borishdi (borishti). . Yuqoridagi kabi so’zlarni o’qish bilan bo’g’inlab o’qish malakasi takomillashadi: o’quvchilar talaffuzi va yozilishida farqlanadigan so’zlarni ham to’g’ri o’qishga o’rganadilar. Tovush ustida ishlash. Tovush savod o’rgatishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Savod o’rgatish davrida so’z va bo’g’inlarni tovush tomonidan analiz va sintez qilish, tovush va ularning artikulyatsiyasini analiz qilish mashqlari o’tkaziladi, diktsiya (ravshan, burro gapirish) ustida ishlanadi, logopedik ishlar olib boriladi. I. Analiz mashqlari. 1. Nutq (gap)dan so’zni ajratish; so’zni aniq talaffuz qilish; bo’g’inlarga bo’lish va bo’g’inlarni aniq talaffuz qilish, urg’uli bo’g’inni ajratish va uni boshqa bo’g’inlardan farqlab, kuchli talaffuz qilib o’qish, maxsus tovushni ajratgan holda so’zni bo’g’inlab o’qish (aaaa-na, nooon, iiin, sssa-na, ki-yyyik, iiish). 2. D arsda o’rganiladigan yangi tovushni ajratish. Bunday tovushni birinchi marta ajratishning bir necha usuli bor: 17 Bu jarayonda Omonashvili ishlab chiqqan usuldan ham foydalanish mumkin. Bunda tovush emas, harf asos qilib olinadi. O’quvchilar o’rganilgan harflar ichidan notanishini topadilar, so’ng uning o’qilishi va fonetik belgilari ustida ishlanadi: Darsda yangi tovush birinchi marta ajratib, talaffuz qilingandan so’ng, odatda, shu tovush so’z boshida, o’rtasida, oxirida kelgan va aniq talaffuz qilinadigan so’zlar tanlanib, o’quvchilarga talaffuz qildiriladi. 3. So’zdagi tovushlarni sanash va ularning nomini tartibi bilan aytish, sonini aniqlash, bo’g’inlarni sanash: Olma  ol-ma; o-l-m-a  to’rtta tovush, to’rtta harf, ikki unli tovush, ikki undosh tovush, ikki bo’g’in .... Bu usuldan o’quv yilining ikkinchi yarmida va keyingi sinflarda ham fonetik tahlil sifatida foydalaniladi. II. Sintez mashqlari. 1. Tovush tomonidan analiz qilingan so’zni yoki bo’g’inni talaffuz qilish va uni kesma harfdan tuzish (yozish); shu so’z yoki bo’g’inni o’qish. 2. O’rganilgan undosh yoki unli bilan (na, ni, no; la, lo, li; ay, uy, oy, ...) bo’g’in jadvalini tuzish; bo’g’in jadvalini kitobdan yoki matndan o’qish. Xulosa qilganda, faqat analiz yoki faqatgina sintez bilan kifoyalanib bo’lmaydi, ammo tafakkur faoliyatining u yoki bu turi yetakchi o’rin tutadi. O’quvchi so’zni analiz qilish bilan uni leksik ma’noga ega bo’lgan bir butunlik sifatida anglaydi, bu sintezdir; so’z sintez qilinganda uning tovush tarkibiga diqqat jalb etiladi, bu esa analizdir. Umuman, savod o’rgatish jarayonida analitik-sintetik ishlar tizimi bolaning faol fikrlashini ta’minlaydi. Analitik-sintetik ishlar usuligina o’quvchilarning bilish mustaqilligini ta’minlaydi, “muammoli” vaziyat yaratadi, bolalarda kuzatuvchanlikni, ziyraklikni o’stiradi. Tovush-harf tomonidan analiz va sintezni yengillashtiradigan foydali vositalar sifatida kesma harflar, kesma bo’g’inlar va harf terish taxtasi, shuningdek, abak (harakat qiladigan lentali ko’rgazma), kadoskop va shu kabi texnik vositalardan ham foydalaniladi; tovushlarning talaffuzi ustida ishlash uchun, 18 shuningdek, yozib olingan ifodali nutqni (asosan, badiiy asarni) takroriy eshittirish uchun magnitafon yoki lingofon kabineti xizmat qiladi. Boshlang’ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o’quvchilar nutqini o’stirishdir. Nutq o’stirish uch yo’nalishda: so’z ustida ishlash, so’z birikmasi va gap ustida ishlash, bog’lanishli nutq ustida ishlash orqali amalga oshirilishi metodik adabiyotlarda qayd etilgan. Savod o’rgatish darslarida ham yuqoridagi uch yo’nalish bo’yicha ish olib boriladi. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak, ish qurollari, mevalar kabi predmetlar bilan tanishish yordamida so’zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli sodda yig’iq gap (Bolalar yuguryaptilar) , sodda yoyiq gap (Lola do’konga bordi) , uyushiq bo’lakli gap (Anvar o’qidi va yozdi) tuzadilar. Ular bu ko’nikmalarni amaliy-mashqlar yordamida egallaydilar. O’qish darslarida o’quvchilar rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar, o’qituvchi savoliga to’liq javob berishga o’rganadilar. Alifbedagi rangli chiroyli rasmlar tevarak-atrofdagi predmet va hodisalar, hayvonlar va o’simliklarning nomini idrok etishga, bilib olishga yordam beradi. Savod o’rgatish davrida o’quvchilarning talaffuzi ustida ishlash ham katta ahamiyat kasb etadi, chunki ko’pgina bolalar talaffuzida kamchiliklar bo’ladi: bir tovush o’rniga boshqasini ( sh o’rniga s, r o’rniga l ) talaffuz qiladilar, chuchuk til bilan duduqlanib gapiradilar, so’zdagi ayrim tovushni tushirib yoki boshqa bir tovush qo’shib talaffuz qiladilar, tovushlar o’rnini almashtirib qo’yadilar va hok. Bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun logopedlar maxsus mashqlardan foydalanadilar. O’qituvchi ham har bir darsda va darsdan tashqari vaqtda o’quvchilar talaffuzini kuzatib borishi, kamchiliklarni aytib, to’g’ri talaffuz namunasini ko’rsatishi lozim. Savod o’rgatish davridagi har bir dars jarayonida nutq o’stirish ishiga alohida e’tibor qaratish lozim. SHundagina o’quvchilarda adabiy nutq (shevalar ta’sirisiz, adabiy me’yor asosidagi nutq) ko’nikmalari shakllanadi va malakaga aylanadi. 19 SHu o’rinda “Alifbe” (mualliflari: R. Safarova, M. Inoyatova, M. SHokirova, L. S h ermamatova) darsligi asosida bir soatlik dars namunasini keltir amiz . II BOB. Savod o’rgatish davrida grammatik-orfografik bilimlarni amaliy o’ zlashtirish 2.1.Savod o’rgatish jarayonida yozuvga o’rgatish Savod o’rgatish davridayoq bolalar grammatika va imlodan ayrim materiallarni amaliy o’zlashtira boradilar, ya ’ ni ularga mavzu tushuntirilmaydi, nazariy ma ’ lumot berilmaydi. Bolalar og’zaki va yozma nutqni o’zlashtirish va yozma mashqlarni bajarish bilan o’quv yilining ikkinchi yarmida yoki keyingi sinflarda o’rganiladigan mavzularni o’zlashtirishga tayyorlanadilar. Savod o’rgatishning birinchi oylaridayoq bolalar Omon, Tolib, Lola, Naima kabi juda ko’p ismlarni o’qiydilar va kishilarning ismlari bosh harf bilan yozilishini amaliy o’zlashtira boradilar. Bu bilan ular keyinroq o’rganiladigan kishilarning ismi bosh harflar bilan yozilishiga doir imlo qoidasini o’zlashtirishga tayyorlanadilar. Gap ustida ishlash. Fikr almashish, aloqa-aralashuv gap vositasida amalga oshiriladi, shuning uchun ham gapni o’qishga, gap tuzishga, gap mazmunini 20 aniqlashga, gapni to’g’ri yozishga oid amaliy bilimlar savod o’rgatish davridan boshlab shakllantiriladi. O’quvchilarda nutq, uning og’zaki va yozma shaklda bo’lishi, nutqning gaplardan hosil bo’lishi va gap haqida amaliy tushuncha darslikdagi mazmunli rasmlar asosida hosil qilinadi. Buning uchun o’qituvchi rasm yuzasidan 3-4 so’zli savollar tuzib keladi. Umuman, xat-savod o’rgatish jarayonida o’qish va yozuv darslarida gap, gapning so’zlardan tuzilishi, gapda so’zlarning alohida-alohida yozilishi, gapning oxiriga mazmuniga qarab nuqta, so’roq, undov belgisi qo’yilishi, gapning birinchi so’zi bosh harf bilan yozilishi haqida amaliy tushuncha beriladi. Bu jarayonda, avvalo, “so’z” tushunchasi shakllantiriladi. O’qituvchi mazmunli rasm asosida hikoya tuzdiradi, hikoyadan bir qancha predmetlar tanlab olinadi, predmetlar nomi birma-bir so’raladi. Bunda har bir aytilayotgan nom so’z ekanligi ta’kidlanadi. SHu tariqa “so’z” tushunchasi rasmlar yoki predmetlarning o’zi yordamida tushuntiriladi. Bu o’rinda gapning so’zlardan tuzilishi aytib o’tiladi. “Bo’g’in” mavzusi o’tilganda so’zlarning bo’g’inlardan tashkil topishi tushuntirib beriladi. O’yin tarzida olib boriladigan ish turlari o’quvchilarning lug’atini boyitish bilan birga, o’qishga qiziqish uyg’otadi, imloviy sezgirlikni oshiradi va so’zning tovush tarkibi haqidagi tasavvurlarni kengaytiradi. Savod o’rgatish jarayonida o’quvchilar o’qishga o’rganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o’quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim: 1. Partada to’g’ri o’tirish, daftarni to’g’ri qo’yish, chiziqlarni chamalash, yozayotganda ruchkadan to’g’ri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish (1-rasm). 2. Ish daftari yoki alifbe asosida o’zbek alifbosidagi barcha katta va kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so’zda bir-biriga bog’lab yoza olish: bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish. Grafik malaka, birinchidan, qo’l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning 21 o’zlashtirilgan birligi bo’lgan tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan, tovush va harfning to’g’ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik va imloviy qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, o’z fikrini, taassurotini, istaklarini ifodalashda yozuv malakasidan foydalanishni talab qiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, savod o’rgatish davrida bola harflarni yozishdan oldin uni qanday shakllantirishni ko’z oldiga keltirib, fikrlab oladi, ba’zan harf shaklini havoda “chizadi”, harf namunasini ko’chiradi, tarkibini tahlil qiladi, uni qanday yozishni o’zicha sekin gapiradi; o’qituvchi o’quvchi yoniga o’tirib, ruchkani to’g’ri ushlatadi va uning qo’li bilan harfni yozishni ko’rsatadi yoki o’zi yozib tushuntiradi. Bundan tashqari, bola yozuvning texnik tomoniga katta jismoniy kuch sarflaydi. Savod o’rgatish oxirida bola bir darsda 20 tacha so’zni yozishi mumkin. . Yozuvga o’rgatishning tashkiliy va gigienik shartlari. Maktabda asosiy yozuv quroli sharikli ruchka bo’lib, xattaxtaga yozishda bo’rdan foydalaniladi. Savod o’rgatish davrida bolalarni yozuvga o’rgatish uchun turli vaqtlarda turli xil chiziqli daftarlardan foydalanilgan: dastlab chiziqsiz silliq qog’oz ishlatilgan bo’lsa, keyin quyuq yotiq chiziqlar bilan kesilgan uch chiziqli daftardan foydalanilgan: Bunday daftarda yozuvga o’rgatilgan boladan boshlang’ich sinflarni bitirguncha besh xil daftarga yozishni o’rganish talab etilar edi: 22 Hozirgi vaqtda yozuvga o’rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi. Xattaxta ham shunga mos bo’lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, ba’zan birinchi sinfda o’quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga o’tiladi. Daftar tutishda bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va to’g’ri ajratishga, xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o’rgatib borish ularda saranjom- sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o’quvchilar Yozuvga o’rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta ’ lim berish, ko’nikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi. Grafik malaka, birinchidan, qo’l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning o’zlashtirilgan birligi b o’ lgan tovush grafik belgilarga, ya ’ ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan, tovush va harfning to’g’ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik va imloviy qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, o’z fikrini, taassurotini, istaklarini ifodalashda yozuv malakasidan foydalanishni talab qiladi. Yozuv daftarida o’quvchilar “Alifbe”da o’rganilgan harfni yozma shakllantiradilar. Suhbat uchun daftarning yuqori qismida predmet rasmi yoki biror mazmunli rasm keltirilishi, ayrim predmet nomlarini ifodalovchi so’z chizmasi katakchalarga ajratib berilishi, gap nusxalarining keltirilishi maqsadga muvofiqdir. Ba’zi o’rinlarda o’quvchilar berilgan gap yoki so’z chizmasini o’zlari mustaqil tasvirlaydilar. 23 Yozuvga o’rgatishda orfografik elementlar. Orfografiya yunoncha so’z bo’lib, “to’g’ri yozuv” degan ma’noni bildiradi. Orfografiya (imlo) adabiy tilning yozma shakli bilan bog’liq bo’lib, to’g’ri yozish haqidagi qoidalar yig’indisidir. Orfografiyani bilmay turib, fikrni adabiy til me’yorlari asosida yozma ifodalab bo’lmaydi. O’quvchilarning imloviy savodxonligi haqida g’amxo’rlik qilish tilning aniqligi, fikrni to’g’ri ifodalash, kishilar bilan o’zaro xatosiz muomala qilish uchun g’amxo’rlik demakdir. Savod o’rgatish davrida bolalarda grafik malakani shakllantirish bilan birga imloga oid malaka ham shakllantiriladi. Savod o’rgatish davrida o’quvchilarda o’z-o’zini tekshirishga oid malaka shakllantiriladi: ular yozganlarini namuna bilan solishtiradilar, yo’l qo’ygan xatolarini topadilar, ularni izohlashga o’rganadilar. SHu davrdanoq ko’chirib yozish, diktant va ijodiy yozuv (insho)lardan foydalaniladi. Gap va so’zlarni yozishdan oldingi tayyorgarlik ishlari, muntazam o’tkazib boriladigan o’z-o’zini tekshirish mashqlari, o’qilgan matnning imlosini kuzatish o’quvchilarda yuqori savodxonlik garovi bo’lgan orfografik ziyraklikni asta-sekin shakllantira boradi, ularni yuqori sinflarda o’rganiladigan imlo qoidalarini puxta o’zlashtirishga tayyorlaydi. Yozuv darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish. Yozuv darslarida ham o’quvchilar nutqini o’stirish, fikrlashga o’rgatish asosiy vazifalardan hisoblanadi. O’quvchilar gap yoki hikoyani og’zaki ravishda erkin tuza oladilar, lekin ammo yozish uchun o’rganilmagan harf bo’lmagan so’zni tanlashda qiynaladilar. Bu jarayonda o’qituvchi yordam berishi va yozuvni kuzatib borishi lozim. Ijodiy yozuv mashqini doimo izchil ravishda o’tkazib, asta-sekin murakkablashtirib borish kerak. Bunday mashqlar o’quvchilarni insho va bayon yozishga tayyorlaydi, o’z fikrlarini mustaqil ravishda yozma bayon qilishga o’rgatadi. Yozuv darslarida yuqoridagi kabi mashqlar o’quvchilarning yozma nutqini og’zaki nutqi bilan bog’liq holda o’stirishni ta’minlaydi. 2.2. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozuv darslari 24 O’qish va yozuv darslariga qo’yiladigan talablar. Dars ta ’ limning asosiy shakli hisoblanadi. Analitik-sintetik tovush metodi asosida olib boriladigan savod o’rgatish darslari xilma-xil bo’lishi, o’quvchilarni zeriktirmasligi va charchatib qo’ymasligi kerak. Savod o’rgatish davridagi o’qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim turlari uchun umumiy bo’lgan asosiy talablar mavjud: 1. Umumdidaktik talablar: a) har bir darsning tarbiyaviy maqsadi bo’lib, unda bironta axloqiy sifat o’stirilishi lozim; b) darsning ta’limiy maqsadi, ya’ni o’quvchilar darsda qanday yangilikni bilishi, nimani o’rganishi, qanday ko’nikma va malakalar o’stirilishi, o’quvchilarning mustaqil fikrlashi va faolligining qanday bo’lishi aniq belgilab olinishi kerak; 2. Maxsus metodik talablar: a) o’quvchilar nutqi uchun qayg’urish, darsda adabiy til nuqtai nazaridan to’g’ri, ifodali, obrazli, aniq nutqqa erishish lozim; b) o’qish darsida ham, yozuv darsida ham o’quvchilar nutqini o’stirishga, lug’atini boyitishga, gap tuzish va uni tahlil qilishga, og’zaki hqikoyalash va shu kabi ish turlariga alohida ahamiyat qaratish kerak; O’qish va yozuv darslarining turlari. Savod o’rgatish jarayonidagi darslar quyidagi belgilariga ko’ra farqlanadi: 1. Ta’limning predmetiga ko’ra: a) “ Alifbe ” darsligi asosidagi o’qish darslari ; b) “Yozuv daftari” asosidagi yozuv darslari. 2. Ta’limning davri va bosqichlariga ko’ra: a) alifbogacha bo’lgan davrdagi darslar ; b) alifboni o’rganish jarayonidagi darslar. 3. Darsda yangi mavzu o’tilishi va o’tilmasligiga ko’ra: a) yangi tovush-harf o’rganiladigan o’qish darslari ; b) yangi harfni yozish darslari; 25 v) yangi tovush-harf o’rganilmaydigan darslar. Bulardan tashqari, umumlashtiruvchi va takrorlash darslari hamda savod o’rgatish davrining oxirida “Alifbe” bayrami o’tkaziladi. Savod o’rgatish davrida o’quvchilar bilimi dars jarayonida barcha ishlarga bog’lab aniqlanadi, bog’lanishli nutqni o’stirish ham o’qish va yozuv darslariga uzviy bog’lanib ketadi. O’quvchilarning sinfdan tashqari o’qishlariga rahbarlik qilishlariga xaftada bir marta 20 daqiqa ajratiladi. Savod o’rgatish darslarida ish turlarini almashtirib turish, vaqti-vaqti bilan dam olish daqiqalari o’tkazish zarur. Bu o’quvchilar toliqishining oldini oladi. Darslar tizimi deyilganda o’quv vaqtini mavzularga nazariy va amaliy jihatdan rejali taqsimlangan, darslarning mantiqiyligi va istiqboli bir-biri bog’langan, dars turlari va unda o’qituvchi bilan o’quvchilar foydalanadigan asosiy metodik vositalar xilma-xil bo’lgan izchillik nazarda tutiladi. Savod o’rgatish davridagi darslarda ham interfaol usullar qo’llaniladigan darslardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Oz komplektli maktablarda savod o’rgatishni tashkil etishda o’qituvchi bir vaqtning o’zida ikki yoki uch sinf bilan ishlaydi, ya’ni bir vaqtning o’zida bir necha sinf o’quvchilari bilan ish olib boradi. Bunday sinflarda dars jadvali integrallashtirilgan bo’lishi kerak va darslar 30 daqiqagacha qisqartirilishi mumkin. Savod o’rgatish davridagi yozuv darslarini boshqa sinflarda olib boriladigan matematika, tabiatshunoslik va ba’zan o’qish darslari bilan birga olib borish maqsadga muvofiqdir. Oz komplektli maktablarda o’quvchilarning mustaqil ishlariga alohida ahamiyat beriladi, chunki o’qituvchi ikki sinf yoki uch sinf bilan ishlaganda, bir sinf bilan alohida ishlay olmaydi: u bir sinf bilan ishlashi uchun qolgan sinflarga mustaqil ish topshirib, ularni band qilishga majbur. SHuning uchun maxsus mustaqil ishlar tizimi ishlab chiqilishi zarur. Oz komplektli maktablarda savod o’rgatish davrida mustaqil ishlarni muvaffaqiyatli uyushtirish uchun “Alifbe”ga qo’shimcha, ishni jonlantiradigan didaktik tarqatma materiallar muhim ahamiyatga ega. 26 Mustaqil ish savod o’rgatish jarayonida o’qituvchining rahbarlik qilishini talab etadi: o’qituvchi aniq vazifa topshiradi, uni qanday bajarishni yaxshilab tushuntiradi, o’quvchi bajargan ishni sinfning o’zida tekshiradi. Boshqa sinflar bilan ishlash jarayonida ham u 1-sinf o’quvchilarining mustaqil ishni qanday bajarayotganini kuzatib boradi. Savod o’rgatish jarayonida bajariladigan mustaqil ishlarga turli predmetlar shaklini chizish, bir xil oraliqni mo’ljallab nuqtalar qo’yish, yotiq to’g’ri chiziqlar chizish, ayrim harflar elementlarini yozish, rasmga qarab savollarga javob berishga tayyorlanish, rasmga qarab gap tuzish kabi mashqlarni kiritish mumkin. Alifbo davrida esa harf terish kartoni va abak yordamida turli xil analitik- sintetik ishlarni uyushtirish, rasm asosida suhbat, ovoz chiqarib yoki ichda o’qish, qayta hikoya qilishga tayyorlanish, berilgan bo’g’inlar yordamida so’zlar tuzish, gaplarni to’ldirish, o’qilgan matnga oid rasm chizish, namuna asosida yozish, tushirib qoldirilgan harf yoki so’zni o’rniga qo’yib yozish, berilgan predmetlarni ma’lum belgisiga ko’ra guruhlash va umumlashtirish kabi mashqlarni qo’llash, bu jarayonda texnika vositalaridan unumli foydalanish zarur. Mustaqil ish sifatida tarqatma materialda berilgan so’zni o’qish, unli va undosh harf tagiga chizish, so’zni bo’g’inlarga ajratish kabi mashqlarning berilishi o’qituvchiga juda qo’l keladi. Oz komplektli maktablarda texnika vositalaridan foydalanish ham katta ahamiyat kasb etadi. Xulosa Ushbu kurs ishida o‘qish va yozish nutq faoliyatining muhim turlari sifatida ta’lim jarayonidagi o‘rni va ahamiyati batafsil tahlil qilindi. O‘qish va yozish ko‘nikmalari nafaqat bilimlarni o‘zlashtirishda, balki shaxsning ijtimoiy hayotida, ijodiy fikrlashini rivojlantirishda ham asosiy rol o‘ynaydi. Prezidentimizning asarlarida ta'kidlanganidek, zamonaviy jamiyatda ta’lim sifatini oshirish va yosh avlodni o‘qish va yozish ko‘nikmalari bilan ta’minlash har qachongidan ham muhimdir. 27 Kurs ishida o‘qish va yozish jarayonlarining metodikasi, o‘quvchilarning nutq faoliyatini rivojlantirishda qo‘llaniladigan usullar va strategiyalar ko‘rib chiqildi. Bu jarayonlar nafaqat akademik muvaffaqiyat uchun, balki shaxsiy rivojlanish uchun ham zarurdir. O‘quvchilarning ijodiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirishda o‘qish va yozishning ahamiyati alohida e'tiborga loyiqdir. Yakuniy natijalar shuni ko‘rsatdiki, o‘qish va yozish ko‘nikmalarini rivojlantirishda innovatsion pedagogik yondashuvlar va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, shuningdek, o‘quvchilarni mustaqil fikr yuritishga rag‘batlantirish muhimdir. Shunday qilib, o‘qish va yozish ko‘nikmalarini o‘qitish va rivojlantirish orqali ta’lim sifatini oshirish va yosh avlodni zamonaviy talablarga mos ravishda tayyorlash mumkin. Ushbu ish natijalari kelgusi tadqiqotlar va amaliyotlarda qo‘llanilishi, o‘qituvchilar va ta’lim muassasalari uchun foydali tavsiyalar berishi kutilmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Davlat tili to’g’risidagi qonun-amalda” Qumri Abdullayeva, Boshlang’ich ta’lim jurnali 2007-4-son. 5-bet.32b 2. G`offorovaT, G`ulomova X, Eshturdiyeva G “1-sinfda savod darslari” Toshkent “O`qituvchi” 1996 yil, 86 bet 3. N.T.Sabirova. Interaktiv metodlar bilan o’quvchilarni boshqaramiz. - Qori 28 Niyoziy nomidagi O’zPFITI aspiranti. Maktab va hayot jurnali 2008 yil 5- son 46b betlar 4. Abdullayeva Q., Rahmonbekova S. Ona tili darslari (qo`llanma).- Toshkent, 1999.86b 5. Abdurahmonov G`. O`zbek tili grammatikasi. – Toshkent, 1996. 6. Mahmudov N., Nurmonov A. O`zbek tilining nazariy grammatikasi. – Toshkent, 2002. 228 b. 7. Qosimova K. va boshqalar. Ona tili o`qitish metodikasi. Boshlang`ich ta`lim fakultetlari uchun darslik.- Toshkent: Noshir, 2009. 347 b. 8. Qosimova K., Ne`matova A. 1-sinfda ona tili darslari. – Toshkent, 2004.126 b. 9. Qudratov O., G’aniyev T. Hayotiy faoliyat xavfsizligi. –T.: Aloqachi,2004.-3-b. 10. Omonov N., Xo`jayev N. va boshqalar. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent, 2009. 286 b 11. Safarova R., G`ulomov M. va boshqalar. Savod o`rgatish darslari.- Toshkent, 2003.86b 12. Tursunov M. va boshqalar. Hozirgi o`zbek adabiy tili. – Toshkent, 1992.246b 13. To`xliyev B. va boshqalar. O`zbek tili o`qitish metodikasi. – Toshkent, 2006. 218 b 14. Xudoyberganova M., Fuzailov S.,Muxtorova M. 3-sinfda ona tili darslari. – Toshkent, 2008.196 b. 29

MUNDARIJA:

Kirish....................................................................................................................4
I-BOB. Savod o’rgatish metodikasining ilmiy, psixologik va lingvistik asoslari 
   1.1. O‘qish va yozish nutq faoliyatining turi……..........................................5
  1.2. Savod o’rgatish metodlarining qiyosiy-tanqidiy   tahlili…......…….....7
II-BOB. Savod o’rgatish davrida grammatik-orfografik bilimlarni amaliy o’zlashtirish 
2.1. Savod o’rgatish jarayonida yozuvga o’rgatish…...……………………..20
2.2. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozuv darslari……………………….24
Xulosa…….………...…………………………………………………………...27
Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................28
Купить