Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 50.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

37 Продаж

O’qishda umumlashtiruvchi takrorlovchi darslarni noa’nanaviy shaklida tashkil etish

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ______________________________________ UNIVERSITETI _______________________ _________________________ ______________fakulteti _____________ kafedrasi Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:____________________________________________________________ Bajardi:_________________________________ ________________ fakulteti, guruh talabasi Tekshirdi ; Kurs ishi taqrizga Topshirilgan sana “____” _____20 y. Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana “___” ______20 y. Kurs ishi himoya Qilingan sana “___” ______20 y. Baxo “___”_______ ___________ (imzo) ___________ (imzo) ___________ (imzo) Komissiya a’zolari; _____________________ _____________________ ______________ - 20 1 MAVZU:O’QISHDA UMUMLASHTIRUVCHI TAKRORLOVCHI DARSLARNI NOA’NANAVIY SHAKLIDA TASHKIL ETISH REJA: KIRISH I – BOB. O‘QISHDAN UMUMLASHTIRUVCHI DARSLARNI TASHKIL ETISH VA O‘QISH DARSLARIDA NUTQ O‘STIRISH. 1.1. O‘qishdan umumlashtiruvchi darslarni tashkil etish 1.2. O’qishda umulashtiruvchi darslarning foydalari II – BOB. O’QISHDAN UMUMLASHTIRUVCHI DARSLARNI TASHKIL ETISH VA O’QISH DARSLARIDA NUTQ O’STIRISH. 2.1. O’qishdan umumlashtiruvchi darslarni tashkil etish 2.2. Umumlashtiruvchi darslarning o’ziga xos xususiyatlari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi . Umumlashtiruvchi o„qish darslari qurilishi jihatidan o„qish darslarining boshqa turlaridan farqlanadi. Bunday dars bo„lim materiallari o„rganib bo„lingach tashkil etiladi. Yangi dastur va metodik qo„llanmalarda tavsiya qilinganidek, har bir o„qish darsida o„quvchilar tasavvuri va bilimini umumlashtirish, malakalarini mustahkamlashga alohida ahamiyat beriladi. SHuning uchun umumlashtiruvchi darsning qurilishi umumlashtirishning maqsad va xarakteriga qarab belgilanadi. O„qishdan o„tkaziladigan umumlashtiruvchi dars o„quvchilar bilimini bir tizimga solish, o„rganilganlarni takrorlab umumlashtirish maqsadiga xizmat qiladi. Umumlashtiruvchi dars odatda o„qish dasturidagi u yoki bu muhim mavzu yuzasidan o„tkaziladi. Umumlashtiruvchi dars dasturning butun bir bo„limini yakunlashga xizmat qilishi ham mumkin. Umumlashtiruvchi dars bolalar tasuvvuri va tushunchalarini kengaytirishga yordam beradi; bunday darslarda o„quvchilar egallagan bilimlarining sinf va maktab jamoasi hayotida, har bir o„quvchi hayotida qanday ahamiyatga ega ekanini tushunadilar. Bu darsda o„qituvchi bolalar bilimini bo`yitadigan shu mavzuga oid qo„shimcha materiallar ham beradi. Umumlashtiruvchi darsda takrorlash ilgari o„qilganlar mazmunini o„quvchilar yodida qayta tiklash emas, balki umumlashtiruvchi xarakterda bo„lishi, bolalar bilimini ma lum bir tizimga solishga, ayrim tasavvur va tushunchalarni tartibga‟ solishga yordam berish lozim. SHunday ekan, bunday darslar uchun kitobdan o„qiganlarnigina emas, balki bolalarning kuzatishlari natijasida bevosita idrok qilingan tabiatdagi predmetlar va hodisalar, ijtimoiy hayot voqealari, shaxsiy tajribalari ham material bo„ladi. Maktab hayoti, oila mavzusiga yoki tabiatshunoslikka oid mavzuga bag„ishlangan umumlashtiruvchi darsning vazifasi kitob materialini o„quvchilarning kuzatishlari, ekskursiyalar jarayonida olgan bilimlari bilan bog„lash hisoblanad i. Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Boshlang’ich sinflarda matn yaratishni shakllantirish kurs ishining predmeti matn yaratish haqida fikrga ega bo’lish 3 Kurs ishining maqsadi va vazifalari : Matn yaratishdan maqsad :  fikrlash doirasini kengaytrish,  o’quvchilarni izlanuvchanlikka undash,  ularni ko’proq ma’lumotga ega bo’lishi ta’minlash  darsda ularning erkin fikrlashini oshirish Kurs ishining hajmi va tuzilishi. 4 I – BOB O‘QISHDAN UMUMLASHTIRUVCHI DARSLARNI TASHKIL ETISH VA O‘QISH DARSLARIDA NUTQ O‘STIRISH. 1.1. O‘qishdan umumlashtiruvchi darslarni tashkil etish Umumlashtiruvchi darslarda ish turlari xilma-xil bo„lib, ko„rilgan va kechirilganlar yuzasidan, illyustrativ materiallarni (rasmlar, misollar) ko„rsatish va tahlil qilish, o„quvchilarning ayrim asarlardan parchalar o„qishi, ekskursiya va kuzatishlar asosida o„quvchilarning og„zaki hikoyasi kabilardan foydalaniladi. Umumlashtiruvchi dars uchun ish turi darsning aniq maqsadidan kelib chiqib tanlanadi. O„quvchilar muayyan mavzu ustida ishlab, o„qiganlari, ko„rganlari, eshitganlari, kuzatganlari haqida o„z fikr-mulohazalarini dadil va erkin aytish imkoniyatiga ega bo„lsinlar. Masalan, ma lum bir mavzuni yakunlab o„tkazilgan ‟ umumlashtiruvchi darsda bolalar kitobdan shu mavzuga oid o„qigan hikoya va maqollardan qaysi biri qiziqarliroq ekanini, shuningdek, u yoki bu qikoya yoki maqolda qatnashuvchi shaxslar, ularning xulq-atvorlari haqida o„z fikrlarini aytadilar, ayrim zaruriy hollarda o„qilgan asar mazmunini qisqa bayon qiladilar. Agar mavzuni o„rganish jarayonida o„quvchilar bilan ekskursiya o„tkazilgan bo„lsa, ular ekskursiyada ko„rganlaridan nimalar qiziqarli bo„lganini, qaysilari kuchli taassurot qoldirganini aytib berishlariga o„qituvchi yordam beradi. Bular o„quvchilar tafakkurini faollashtiradi, ularni mustaqil fikrlashga o„rgatadi, o„stiruvchi ta`limning asosiy shartlaridan biri 4 - sinfda Vatan haqida bo`lim beradigan “Ulug` va aziz Vatanim, mangu bo`l omon” “Mangulikka tatigulik kun” ( Safar Barnoyev) “Iqboli buyuksan” (Abdulla Oripov), “Qodir boboning orzusi” (T.Xayit), “Na`matak haqida qo`shiq” (T. Ilhomov), “Xarita” ( N. Qobil), “Kichik Vatan” (A.Jo`rayev) she r va hikoyalari o„qilgandan keyin o„tkaziladigan ‟ umumlashtiruvchi darsning vazifasi o„quvchilarning o„qiganlarini, Vatan bo„ylab qilgan sayohatlari jarayonida ko„rganlari, kuzatganlari bilan bog„lab umumiy xulosa chiqaradilar. Bunda o„quvchilarning shaxsiy tajribasi, oila va maktab, shahar hayoti haqidagi bilimlari katta ahamiyatga ega. Bunday darslarda umumiy xulosani o„qituvchining yordamisiz o„quvchilarning o„zlari mustaqil ravishda 5 chiqarishlari juda muhim bo„lib, bu ularning kelajakka ishonchlarini shakllantirish uchun mustahkam asos hisoblanadi. “O„qish kitobi” darsliklarida berilgan savol va topshiriqlar bolalar qiziqishlariga yaqin, ularning yosh xususiyatlariga mos, shuning uchun ular yuzasidan bolalar to„g„ri yakun va umumiy xulosa chiqara oladilar. Mustaqil xulosa chiqarish tarbiyalovchi ta`limda muhim ahamiyatga ega Umumlashtiruvchi darsni muvaffaqiyatli o„tkazish unga o„qituvchining qanday tayyorgarlik ko„rganiga bog„liq. Bunday darsda juda ko„p material yuzasidan umumiy xulosa chiqarishni rejalashtirish mumkin emas; bu darsga ko„p material yuklash o„quvchilar diqqatini tarqatib yuboradi, idrok etish qobiliyatlarini pasaytiradi va faol fikrlash imkonini chegaralaydi. O„qituvchi umumlashtiruvchi darsda o„quvchilardan nimalarni so„rashni, mavzu yuzasidan yana nimalarni umumlashtirishni belgilab oladi; darsning maqsadi haqida o„ylab, bolalar tafakkuri va faoliyatini faollashtirishga ta`sir etadigan ish turlaridan foydalanishni rejalashtiradi. Umumlashtiruvchi darsni o„qish dasturidagi har bir mavzu o„rganilgandan so„ng o„tkazish shart emas. Uni faqat o„qish darsining muhim va katta bo„limi materiallari o„rganilgandan keyin o„tkazish maqsadga muvofiq. Mavzularni o„rganish davrida foydalanilgan ko„rgazmali qo„llanmalardan, savol va topshiriqlardan, ekskursiya, kuzatish, uchrashuv va suhbat materiallaridan umumlashtiruvchi darslarda shundayligicha − bir xilda foydalanish tavsiya etilmaydi. Umumlashtiruvchi dars oldiga qo„yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun o„qituvchi kundalik mashg„ulotlarda foydalanilgan juda ko„p materiallardan har bir mavzu uchun juda muhim va xarakterlilarni tanlashi, o„quvchilar mustaqil xulosa chiqara olishlariga va o„z fikr-mulohazalarini mustaqil ravishda bayon etishga imkoniyatni ekskursiya va kuzatishda yozgan xotiralarni (agar bo„lsa) o„qib chiqishlari, ilgari tayyorlangan rasmlarini yig„ishlari, kitobdagi materiallarni ko„zdan kechirib, qiziqarli o„rinlarini belgilashlari, u yoki bu asardan ayrim parchani yodlashlari yoki matnga yaqin bayon etishga tayyorlanishlari lozim. “Ulug` va aziz Vatanim, mangu bo`l omon” bo`limi yuzasidan umumlashtiruvchi darsni tashkil qilishda darsga quyidagicha 6 maqsad qo`yish mumkin: 1. O„quvchilarning “Ulug` va aziz Vatanim, mangu bo`l omon” bo„limi yuzasidan olgan bilimlarini aniqlash va hayot bilan bog`lash ko`nikmalarini o`stirish. 2. O`quvchilarga “Ulug` va aziz Vatanim, mangu bo`l omon” bo„limida o`qilgan asarlarning mavzu yuzasidan umumiyligi va xususiy tomonlarini aniqlatish orqali umumlashtirish qobiliyatlarini rivojlantirish. 3. Bo„lim yuzasidan egallagan bilimlarning hayotdagi ahamiyatini anglashlariga erishish. MUHOKAMA Darsning maqsadidan kelib chiqib, suhbat, tarmoqlash, mustaqil ish metodididan, metodlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Darsda sinf o„quvchilari bir necha guruhga bo„linadi. Har bir guruhga asarlar janriy xususiyatga ko`ra bo`lib beriladi. Masalan: 1-guruh ilmiy-ommabop asarlar ustida ishlaydi. Guruh nomi: «Mangulikka tatigulik kun» deb nomlanadi. 2-guruh sahna va she riy asarlar ustida ishlaydi. Guruh nomi “Iqboli buyuksan” deb nom berish ‟ mumkin. 3- guruhning nomi - “Qodir boboning orzusi – bu mening orzuim”. 4- guruhning nomi - “Mening uyim – mening kichik Vatanim”. 5- guruhning nomi - “Sayohatchilar – Vatan bo`ylab”. O„qituvchi har bir guruhni savol-topshiriqlar bilan ta`minlaydi. Savoltopshiriqlar dars vaqtida konvertda guruh sardoriga beriladi. Topshiriqlarni o„quvchilar darsda jamoa bo„lib bajaradilar. 1-tur topshiriq. 1-guruh uchun «Mangulikka tatigulik kun» asari yuzasidan savollar tuzing va 2-guruh a zolaridan javob oling. 2-guruh uchun “Iqboli buyuksan” ‟ mavzusini yoritish uchun bo`limda o`rganilgan asarlar yuzasidan savol-topshiriqlar tuzing va 1-guruh a zolaridan javob oling. 3- guruh uchun - “Qodir boboning ‟ orzusi – bu mening orzuim” mavzusini yoritish uchun bo`limda o`rganilgan asarlar yuzasidan savol-topshiriqlar tuzing va 4- guruh a zolaridan javob oling. 4- ‟ guruhning nomi - “Mening uyim – mening kichik Vatanim” mavzusini yoritish uchun bo`limda o`rganilgan asarlar yuzasidan savol-topshiriqlar tuzing va 3- guruh a zolaridan javob oling. 5- guruhning nomi - “Sayohatchilar – Vatan bo`ylab” ‟ mavzusini yoritish uchun bo`limda o`rganilgan asarlar yuzasidan savol-topshiriqlar tuzing va barcha guruhga berishi aytiladi. O„quvchilar taxminan quyidagicha savollar tuzadilar: 1-guruh: 1. 1991 yil 31 avgust nima uchun «Mangulikka 7 tatigulik kun» deyiladi? 2. Mustaqillik sharofati bilan biz qaysi allomalarimizni tanib oldik? 3. Mustaqillik yillarida O„zbekistonda nimalar rivojlandi? 4. Mustaqillikka erishgach, O„zbekistonda paxtadan tashqari nima ekila boshlandi? 5. Asakada qanday zavod qurilgan? U nimalar ishlab chiqarmoqda? 6. Siz qaysi allomalarimiz ijodiga qiziqasiz? Ular haqida bilganlaringizni so`zlab bering. Tarixiy obidalar saqlanib qolgan shaharlar nomini yozing. ___________________________________________________ ___________________________________________________ 2- guruh: 1. “Iqboli buyuksan” degan birikmaning ma`nosini misollar bilan tushuntirib bering. 2. Baxtli, omadli, muvaffaqiyatli kelajakka erishish uchun nimalar qilish kerak? 3. “Iqboli buyuksan” she`ri muallifi siz haqingizda nimalar degan? 4. Siz yoshlardan Vatanimiz nimalarni umid qilmoqda? Bu haqda qaysi asarda o`z ifodasini topgan? Fikringizni asardan misollar keltirib asoslang. 3- guruh: 1. Qodir bobo nimalarni o`ylab qayg`urdi? Qodir boboning orzusiga munosabatingizni bildiring. 2. Siz nimalarni orzu qilyapsiz? Bunga nima sabab bo`ldi? 3. Hamma ham orzusiga erishadimi? Orzuga erishish uchun nimalar qilish kerak deb o`ylaysiz? 4. “Qodir boboning orzusi” asaridagi qahramonlarining kasbi nima edi? Bu kasb egalari nima bilan shug`ullanadi? 5. Hozirgi kunda asardagi qahramonlarning kasbiga ehtiyoj bormi? 6. Kasb tanlashda nimalarga e`tibor berish kerak? Inson o`zining moddiy manfaatingizni ko`zlaysizmi? Kasb tanlashda yana qaysi tomonlarni hisobga olish kerak deb o`ylaysiz? 7. Kasb bilan vatanparvarlik o`rtasida qanday bog`liqlik bor? 4- guruh: 1. Biz o`rgangan bo`limga qaysi asarlar “Mening uyim – mening kichik Vatanim” mavzusiga tegishli? 2. Vatan mavzusidagi qaysi asar sizning hissiyotingizga kuchli ta`sir ko`rsatdi? Nima uchun? 3. O`zingizning kichik Vataningizga bo`lgan munosabatingiz so`zlab bering. 4. Siz Vataningizning nimalari bilan faxrlanasiz? _______________________________________________ Vatanimizdagi hozirgi bunyodkorliklarga 1-2ta misol keltiring. ___________________________________________________ 5- guruh: 1. 8 “Sayohatchilar – Vatan bo`ylab” kezganda, ularning maqsadi nima bo`lgan? 2. Bo`limdagi qaysi asarlar kishilarni sayohatga chorlaydi? 3. To`lqin Ilhomov “Na`matak haqida qo`shiq” asari orqali nima demoqchi bo`lgan? 4. Normurod Norqobilovning “Xarita” hikoyasining bo`lim bilan qanday aloqadorligi bor? 5. Sizga “Xarita” hikoyasidagi qaysi qahramon yoqdi? Nima uchun yoqdi? Barcha guruhlar uchun o`qituvchi quyidagi turdagi topshiriqlarni berishi mumkin: 2-tur. Notanish matnni ifodali o`qish musobaqasi. Tanlanadigan matnlar vatan mavzusida va turli janrda bo`lishi lozim. Masalan: 1-guruh uchun: Ajdodlardan meros bo„lib qolgan tuproq, Bobolarning qon va teri tomgan tuproq. Qizg„aldoqlar ochilganda qilmay kanda, Qir, adirlar gulxan bo„lib yongan tuproq, To„kin-sochin dasturxonni solgan tuproq. (Tursunboy Adashboyev) 2-guruh uchun: Alla bo„lib jaranglagan Ona tilim − jonu dilim. Mir Alisher bobomlardan, Meros bo„lib qolgan tilim Bobur Mirzo she ridan Rang va ohang olgan tilim. SHunday tildan ‟ tonar bo„lsam Yoki o„gay sanar bo„lsam, Qiyma-qiyma bo„lsin tilim. Ona tilim − jonu dilim. (Tursunboy Adashboyev) 3-tur. «Zinama-zina» o„yini. Bunda shohsupaga birinchi chiqqan guruh unga «O„zbekiston bayrog„ini» o„rnatadi. Savol-topshiriqlar: 1. O„zbekiston Respublikasi qachon mustaqilikka erishdi? 2. O„zbekistonning rivojlanib borayotganini asoslab bering. 3. O„zbekiston Respublikasi bayrog„ini ta riflab bering. 4. «O„zbekiston kelajagi buyuk davlat» ‟ gapini kim aytgan? 5. O„zbekistonni yuksaltirgan buyuk shaxslarni ayting. 6. O„zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qachon qabul qilingan? 7. O„zbekiston Respublikasi Gerbini ta riflab bering. 8. O„zbekiston Respublikasi Davlat ‟ madhiyasining 4 qatorini aytib bering. 4-tur. Krossvord yechish. Barcha guruh yechadi. Birinchi yechgan guruh g`olib sanaladi. Bo„yiga 1. Mustaqillik so„ziga ma nodosh so„z. (Istiqlol) 2. O„zbekiston ramzi. (Bayroq) 3. CHaqaloq ‟ belanadigan narsa nomi. (Beshik) 4. Eng mo„otabar zot. (Ona) 5. Farzandiga ona aytgan qo„shiq. (Alla) 6. O„zbekiston ramzi. (Madhiya) Eniga 7. O„zbekiston ramzi. (Gerb) 8. Madhiyaga kuy bastalagan kompozitor ismi. (Mutal) 9. Kalendarь so„ziga 9 ma nodosh so„z. (Yilnoma) 10. Yulduzlar ilmi bilan shug„ullangan olim ‟ ismi. (Ulug„bek) 11. Davlat qomusi. (Konstitutsiya) 12. O„zbekiston avtomobili nomi. (Neksiya) 13. Avtomobil zavodi joylashgan shahar. (Asaka) 14. Poytaxt nomi. (Toshkent) Javoblar to„g„ri topilsa, eniga shu bo„limda yod olingan she r nomini o„qiysiz. (Iqboli buyuksan) ‟ Guruhlarning har bir tur topshiriqlari bo„yicha to„plagan ballari e`lon qilinadi, faol ishtirok etgan o„quvchilar rag„batlantiriladi. Dars guruhlar faoliyatini izohlash va baholash bilan yakunlanadi. 10 1.2.Umumlashtiruvchi darslarning foydalari O‘qishdan o‘tkaziladigan umumlashtiruvchi dars o‘quvchilar bilimini bir tizimga solish, o‘rganilganlarni takrorlab umumlashtirish maqsadiga xizmat qiladi. Umumlashtiruvchi dars odatda o‘qish dasturidagi u yoki bu muhim mavzu yuzasidan o‘tkaziladi. Umumlashtiruvchi dars dasturning butun bir bo‘limini yakunlashga xizmat qilishi ham mumkin. Umumlashtiruvchi dars bolalar tasuvvuri va tushunchalarni kengaytirishga yordam beradi; bunday darslarda o‘quvchilar egallagan bilimlarining sinf va maktab jamoasi hayotida, har bir o‘quvchi hayotida qanday ahamiyatga ega ekanini tushunadilar. Bu darsda o‘qituvchi bolalar bilimini boyitadigan shu mavzuga oid qo‘shimcha materiallar ham berishi mumkin. Umumlashtiruvchi darsda takrorlash ilgari o‘qilganlar mazmunini o‘quvchilar yodida qayta tiklash emas, balki umumlashtiruvchi xarakterda bo‘lishi, bolalar bilimini ma’lum bir tizimga solishga, ayrim tasavvur va tushunchalarni tartibga solishga yordam berish lozim Masal SHunday ekan, bunday darslar uchun kitobdan o‘qiganlarnigina emas, balki bolalarning kuzatishlari natijasida bevosita idrok qilingan tabiatdagi predmetlar va hodisalar , ijtimoiy hayot voqealari, shaxsiy tajribalari ham material bo‘ladi. Maktab hayoti, oila mavzusiga yoki tabiatshunoslikka oid mavzuga bag‘ishlangan umumlashtiruvchi darsning vazifasi kitob materialini o‘quvchilarning kuzatishlari, ekskursiyalar jarayonida olgan bilimlari bilan bog‘lash hisoblanadi. Umumlashtiruvchi darslarda ish turlari xilma-xil bo‘lib, ko‘rilgan va kechirilganlar yuzasidan, illyustrativ materiallarni (rasmlar, misollar) ko‘rsatish va tahlil qilish, o‘quvchilarning ayrim asarlardan parchalar o‘qishi, ekskursiya va kuzatishlar asosida o‘quvchilarning og‘zaki hikoyasi kabilardan foydalaniladi. Umumlashtiruvchi dars uchun ish turi darsning aniq maqsadidan kelib chiqib tanlanadi. O‘quvchilar muayyan mavzu ustida ishlab, o‘qiganlari, ko‘rganlari, eshitganlari, kuzatganlari xaqida o‘z fikr-mulohazalarini dadil va erkin aytish imkoniyatiga ega bo‘lsinlar. Masalan, ma’lum bir mavzuni yakunlab o‘tkazilgan umumlashtiruvchi darsda bolalar kitobdan shu mavzuga oid o‘qigan hikoya va 11 maqollardan qaysi biri qiziqarliroq ekanini, shuningdek , u yoki bu qikoya yoki maqolda qatnashuvchi shaxslar, ularning xulq-atvorlari haqida o‘z fikrlarini aytadilar, ayrim zaruriy hollarda o‘qilgan asar mazmunini qisqa bayon qiladilar. Agar mavzuni o‘rganish jarayonida o‘quvchilar bilan ekskursiya o‘tkazilgan bo‘lsa, ular ekskursiyada ko‘rganlaridan nimalar qiziqarli bo‘lganini, qaysilari kuchli taassurot qoldirganini aytib berishlariga o‘qituvchi yordam beradi. Bular o‘quvchilar tafakkurini faollashtiradi, ularni mustaqil fikrlashga o‘rgatadi, o‘stiruvchi ta’limning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. 4 - sinfda Vatan haqida bilim beradigan “O‘zbekiston - Vatanim manim” mavzusida berilgan “Serquyosh o‘lka” she’ri (Z.Diyor), “Toshkentnoma” (MASALSHayxzoda), “Dehqon bobo va o‘n uch bolakay qissasi” (A.Oripov), “Xarita” (N.Norqobilov), “Madrlik va aql yorug‘ligi” (MASALA’zam) she’r va hikoyalari o‘qilgandan keyin o‘tkaziladigan umumlashtiruvchi darsning vazifasi o‘quvchilarning o‘qiganlarini, Vatan bo‘ylab qilgan sayohatlari jarayonida ko‘rganlari, hozirda ko‘rayotganlari bilan bog‘lab, umumiy xulosa chiqaradilar. Bunda o‘quvchilarning shaxsiy tajribasi, oila va maktab, shahar hayoti haqidagi bilimlari katta ahamiyatga ega. Bunday darslarda umumiy xulosani o‘qituvchining yordamisiz o‘quvchilarning o‘zlari mustaqil ravishda chiqarishlari juda muhim bo‘lib, bu ularning kelgusi ishonchlarini shakllantirish uchun mustahkam asos hisoblanadi. “O‘qish kitobi” darsliklarida berilgan savol va topshiriqlar bolalar qiziqishlariga yaqin, ularning yosh xususiyatlariga mos, shuning uchun ular yuzasidan bolalar to‘g‘ri yakun va umumiy xulosa chiqara oladilar. Mustaqil xulosa chiqarish tarbiyalovchi ta’limda muhim ahamiyatga ega. Umumlashtiruvchi darsni muvaffaqiyatli o‘tkazish unga o‘qituvchining qanday tayyorgarlik ko‘rganiga bog‘liq. Bunday darsda juda ko‘p material yuzasidan umumiy xulosa chiqarishni rejalashtirish mumkin emas; bu darsga ko‘p material yuklash o‘quvchilar diqqatini tarqatib yuboradi , idrok etish qobiliyatlarini pasaytiradi va faol fikrlash imkonini chegaralaydi. O‘qituvchi umumlashtiruvchi darsda o‘quvchilardan nimalarni so‘rashni, mavzu yuzasidan yana nimalarni 12 umumlashtirishni belgilab oladi; darsning maqsadi haqida o‘ylab, bolalar tafakkuri va faoliyatini faollashtirishga ta’sir etadigan ish turlaridan foydalanishni rejalashtiradi. Umumlashtiruvchi darsni o‘qish dasturidagi har bir mavzu o‘rganilgandan so‘ng o‘tkazish shart emas. Uni faqat o‘qish darsining muhim va katta bo‘limi materiallari o‘rganilgandan keyin o‘tkazish maqsadga muvofiq. Mavzularni o‘rganish davrida foydalanilgan ko‘rgazmali qo‘llanmalardan, savol va topshiriqlardan, ekskursiya, kuzatish, uchrashuv va suhbat materiallaridan umumlashtiruvchi darslarda shundayligicha − bir xilda foydalanish tavsiya etilmaydi. Umumlashtiruvchi dars oldiga qo‘yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun o‘qituvchi kundalik mashg‘ulotlarda foydalanilgan juda ko‘p materiallardan har bir mavzu uchun juda muhim va xarakterlilarni tanlashi, o‘quvchilar mustaqil xulosa chiqara olishlariga va o‘z fikr-mulohazalarini mustaqil ravishda bayon etishga imkoniyatni ekskursiya va kuzatishda yozgan xotiralarni (agar bo‘lsa) o‘qib chiqishlari, ilgari tayyorlangan rasmlarini yig‘ishlari, kitobdagi materiallarni ko‘zdan kechirib, qiziqarli o‘rinlarini belgilashlari, u yoki bu asardan ayrim parchani yodlashlari yoki matnga yaqin bayon etishga tayyorlanishlari lozim. 4.2. O‘qish darslarida nutq o‘stirish. Ma’lumki, nutq tafakkur bilan bog‘liq, shuning uchun u tafakkur bilan uzviy o‘stiriladi. Darsda o‘qilgan asarni o‘quvchilar ongli tushunishi , asosiy mazmunini, g‘oyasini anglab yetishi uchun analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish kabi mantiqiy usullar qo‘llanadi. O‘qilgan asarni analiz qilishda har xil ish uslublaridan foydalaniladi. Bolalar hikoyadagi asosiy qatnashuvchi shaxslarni aytadilar, o‘qituvchi rahbarligida asar rejasini tuzadilar. Qatnashuvchi shaxslarni o‘quvchilar har xil tartibda aytishlari mumkin, ammo o‘qituvchi ularni asarda qatnashish tartibida aytishni so‘raydi. Natijada o‘qituvchi rahbarligida hikoyaning chizmasi tuziladi. O‘qituvchi bergan savollar yordamida asarlarning mazmuni aniqlanadi. 13 Shunday qilib, asar mazmuni bilan birinchi tanishish o‘quvchilardan ongli ishlashni, ya’ni voqealarni, qatnashuvchilar tarkibini analiz qilishni talab etadi. O‘qish bilan bog‘liq holda bajariladigan bunday mantiqiy ishlar asta-sekin murakkablasha boradi. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida o‘quvchilar nutqini o‘stirish vositalaridan biri turli uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab tajribasida to‘liq, qisqartirib, tanlab va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun matnni to‘liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash ancha oson , boshqa turlari esa nisbatan qiyinroqdir. Qayta hikoyalashda o‘qilgan hikoya mazmuni yuzasidan o‘qituvchining savoli, o‘quvchilarni hikoyaning detallari haqida, ayrim voqealar o‘rtasidagi bog‘lanishning sabab- natijalari haqida fikrlashga qaratilishi loziMasal Asar syujetining rivojlanishida qatnashuvchi shaxslar, ularning xatti-harakati asosiy rol ь o‘ynaydi. O‘quvchilar asar mazmunini unda ishtirok etuvchi shaxslar va ularning xatti-harakati, xarakterli xususiyatlarini tahlil qilish yordamida yaxshi anglab yetadilar. O‘qituvchining savoli asar qahramonlari nima qilgani, ularning u yoki bu xatti-harakati qaerda va qanday sharoitda yuz bergani haqida so‘zlab berishga, voqealarni izchil bayon qilinishga va o‘zaro bog‘liqligini yoritishga yunaltirilishi lozim. O‘quvchi o‘qilgan asar mazmunini o‘qituvchi savoli yordamida aytib berishida faqat analizdan emas, sintezdan ham foydalaniladi: ayrim lavhalar o‘zaro bog‘lanadi (sintezlanadi), bir- biriga taqqoslanadi, ular yuzasidan muhokama yuritiladi va xulosa chiqariladi. Ko‘pincha boshlang‘ich sinf o‘quvchilari qatnashuvchi shaxslar xatti-harakatini yaxshi tushunmasliklari, ba’zan noto‘g‘ri yoki yuzaki tushunishlari natijasida asar mazmunini anglab yetmaydilar. SHuning uchun ham o‘qituvchi savolni juda o‘ylab tuzishi, u bolani fikrlashga , o‘ylashga majbur etadigan, qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati, voqealarning bog‘lanishi yuzasidan muhokama yuritishga undaydigan, ularni o‘zaro qiyoslashga, ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlashga yordam beradigan bo‘lishi loziMasal O‘quvchi asarda qatnashuvchilarning xatti-harakatini qanchalik aniq ko‘z oldiga keltira olsa, u hikoyaning asosiy mazmunini shunchalik chuqur tushunadi, shunchalik mustaqil 14 qayta hikoya qilib beradi. Tanlab hikoyalash ham bolalarning tafakkuri va nutqini o‘stirish vositalaridan biridir. Tanlab hikoyalashda o‘quvchi: 1) o‘qilgan matndan bir qismini, uning chegarasini ongli ravishda ajratib so‘zlab beradi; 2) hikoyadan faqat bir voqeani aytib beradi; 3) hikoya mazmunini faqat bir syujet yo‘nalishida so‘zlab beradi. O‘quvchilarda tanlab qayta hikoyalash malakasini hosil qilishga boshlang‘ich sinf izohli o‘qish darslarida keng qo‘llaniladigan me todik usullar yordam beradi: 1) hikoya qismiga chizilgan rasm asosida hikoyalash ; 2) hikoyadati bir voqeani tasvirlovchi rasm asosida hikoyalash; 3) tanlab qayta hikoyalashni talab etadigan savollarga javob berish. O‘quvchi tanlab hikoya qilishga tayyorlanganda o‘qilgan matnni tahlil qiladi. Bunday tahlil bolalar tafakkurini, ular nutqidagi mustaqillikni o‘stiradi va o‘qilgan matn mazmunini o‘zlashtirishga yordam beradi. O‘qilgan hikoyaga rasm chizishda o‘quvchi rassomlar tomonidan chizilgan rasmlardan o‘qilgan asarning mazmuniga mos rasm tanlaydi yoki o‘zi rasm chizadi. Agar o‘quvchi rasmni yaxshi chiza olmasa, o‘zi chizmoqchi bo‘lgan rasmni og‘zaki tasvirlab beradi, ya’ni so‘z bilan chizadi. O‘qilgan hikoyani davom ettirish usuli maktab tajribasida keng qo‘llaniladi. Bu usul xikoyaning mazmuni uni davom ettirishga imkon beradigan asarlarda qo‘llaniladi. 4.3. Bolalar uchun eng qiziqarli masallar. Qadim zamonlardan beri ko‘plab xalqlar tez va tez Masal sifatida foydalanganlar samarali usul bolalarda asosiy hayotiy tushunchalar va qadriyatlarni o‘rgatish. Masal qisqa hikoya bo‘lganligi sababli, bola uni oxirigacha tinglash uchun sabr-toqatga ega bo‘ladi. Qiziqarli shakl va qiziqarli, tushunarli qahramonlar kichkina odamga: yaxshilik va yomonlik nima, sevgi va kattalarga hurmat nima va boshqa muhim narsalarni etkazadi. Masalning salbiy qahramonni qoralamasligi, uning kamchiliklarini masxara qilmasligi, lekin shu bilan birga baribir ularga ishora qilishi juda muhim , shunda bola nima qilish mumkinligini va nima mumkin emasligini tushunadi. Afsuski, ko‘pgina ota-onalar rivojlanishning dastlabki bosqichida farzandlari Masallarni shunday idrok eta olmaydi, deb 15 hisoblashadi. Bu fikr noto‘g‘ri. Masallarni bolaga beshikdanoq o‘qib berish mumkin. Albatta, dastlab u ularni tushunmasligi mumkin. haqiqiy ma'no, ammo, ongsiz darajada, iz har qanday holatda qoladi. Erta yoshdanoq Masallar kichkina odamda dunyoga, o‘ziga va o‘z harakatlariga to‘g‘ri munosabatni shakllantirishga yordam beradi. Shunisi ham qiziqki, bunday munosabatni shakllantirish jarayonida bola sizda bor narsani qadrlash kerakligini tushuna boshlaydi. Qisqa Masallarni o‘qish bolalarga o‘z qahramonlari bilan quvonch va qayg‘uni baham ko‘rish imkoniyatini beradi va bu, o‘z navbatida, bolani hamdardlik, mehr va rahm-shafqatga o‘rgatadi. Yaxshi Masallar bolani bezovta qiluvchi fikrlardan xalos qiladi, unga o‘ziga bo‘lgan ishonchni rivojlantiradi va ochko‘zlik va maqtanchoqlik namoyon bo‘lishidan voz kechishga yordam beradi. Qisqa Masallar bolaga hasad yomon ekanligini va agar u biror narsani xohlasa , buning uchun ishlashingiz va maqsadingizga erishishingiz kerak bo‘lgan tushunarli shaklda ko‘rsatishga qodir. Tabiiyki, bu yoshdagi "ish" deganda, nazarda tutiladi yaxshi xulq-atvor, itoatkorlik, o‘rganish va boshqalar. Eng erta yosh taxminan olti yoki etti yoshgacha, qisqa Masallar bolalarga o‘qish uchun juda mos keladi. Bolaning ularni idrok etishi oson, biroq ayni paytda tasavvur rang-barang rasmlarni chizadi va boyitiladi. so‘z boyligi. Tez orada siz bolaga o‘z fikrlarini aytish osonroq bo‘layotganini sezasiz, u endi hovlida tez-tez janjallarga shoshilmaydi, balki qaror qilishga harakat qiladi. ziddiyatli vaziyatlar og‘zaki. Qisqasi, bir qarashda tarixda shunchalik chuqur ma’no borki... Gapiraman oddiy so‘zlar bilan aytganda, ular bolaga hayotning ko‘p qirrali ekanligini ko‘rsatadilar va u yoki bu hodisani yaxshi yoki yomonga bo‘lishning ma'nosi yo‘q. Har qanday vaziyatni ko‘rib chiqqach, uni sizning foydangizga hal qilish mumkin va umidsiz vaziyatlar ta'rifi bo‘yicha mavjud emas. 16 II – BOB. O’QISHDAN UMUMLASHTIRUVCHI DARSLARNI TASHKIL ETISH VA O’QISH DARSLARIDA NUTQ O’STIRISH. 2.1. O’qishdan umumlashtiruvchi darslarni tashkil etish Umumlashtiruvchi o’qish darslari qurilishi jihatidan o’qish darslarining boshqa turlaridan farqlanadi. Bunday dars bo’lim materiallari o’rganib bo’lingach tashkil etiladi. Yangi dastur va metodik qo’llanmalarda tavsiya qilinganidek, har bir o’qish darsida o’quvchilar tasavvuri va bilimini umumlashtirish, malakalarini mustahkamlashga alohida ahamiyat beriladi. SHuning uchun umumlashtiruvchi darsning qurilishi o’mumlashtirishning maqsad va xarakteriga qarab belgilanadi. O’qishdan o’tkaziladigan umumlashtiruvchi dars o’quvchilar bilimini bir tizimga solish, o’rganilganlarni takrorlab umumlashtirish maqsadiga xizmat qiladi. Umumlashtiruvchi dars odatda o’qish dasturidagi u yoki bu muhim mavzu yuzasidan o’tkaziladi. Umumlashtiruvchi dars dasturning butun bir bo’limini yakunlashga xizmat qilishi ham mumkin. Umumlashtiruvchi dars bolalar tasuvvuri va tushunchalarni kengaytirishga yordam beradi ; bunday darslarda o’quvchilar egallagan bilimlarining sinf va maktab jamoasi hayotida, har bir o’quvchi hayotida qanday ahamiyatga ega ekanini tushunadilar. Bu darsda o’qituvchi bolalar bilimini boyitadigan shu mavzuga oid qo’shimcha materiallar ham berishi mumkin. Umumlashtiruvchi darsda takrorlash ilgari o’qilganlar mazmunini o’quvchilar yodida qayta tiklash emas, balki umumlashtiruvchi xarakterda bo’lishi, bolalar bilimini ma’lum bir tizimga solishga, ayrim tasavvur va tushunchalarni tartibga solishga yordam berish loziMasal SHunday ekan , bunday darslar uchun kitobdan o’qiganlarnigina emas, balki bolalarning kuzatishlari natijasida bevosita idrok qilingan tabiatdagi predmetlar va hodisalar, ijtimoiy hayot voqealari, shaxsiy tajribalari ham material bo’ladi. Maktab hayoti, oila mavzusiga yoki tabiatshunoslikka oid mavzuga bag’ishlangan umumlashtiruvchi darsning vazifasi kitob materialini o’quvchilarning kuzatishlari , ekskursiyalar jarayonida olgan bilimlari bilan bog’lash 17 hisoblanadi. Umumlashtiruvchi darslarda ish turlari xilma-xil bo’lib, ko’rilgan va kechirilganlar yuzasidan, illyustrativ materiallarni (rasmlar, misollar) ko’rsatish va tahlil qilish, o’quvchilarning ayrim asarlardan parchalar o’qishi, ekskursiya va kuzatishlar asosida o’quvchilarning og’zaki hikoyasi kabilardan foydalaniladi. Umumlashtiruvchi dars uchun ish turi darsning aniq maqsadidan kelib chiqib tanlanadi. O’quvchilar muayyan mavzu ustida ishlab, o’qiganlari, ko’rganlari, eshitganlari, kuzatganlari xaqida o’z fikr-mulohazalarini dadil va erkin aytish imkoniyatiga ega bo’lsinlar. Masalan, ma’lum bir mavzuni yakunlab o’tkazilgan umumlashtiruvchi darsda bolalar kitobdan shu mavzuga oid o’qigan hikoya va maqollardan qaysi biri qiziqarliroq ekanini , shuningdek, u yoki bu qikoya yoki maqolda qatnashuvchi shaxslar, ularning xulq- atvorlari haqida o’z fikrlarini aytadilar, ayrim zaruriy hollarda o’qilgan asar mazmunini qisqa bayon qiladilar. Agar mavzuni o’rganish jarayonida o’quvchilar bilan ekskursiya o’tkazilgan bo’lsa, ular ekskursiyada ko’rganlaridan nimalar qiziqarli bo’lganini, qaysilari kuchli taassurot qoldirganini aytib berishlariga o’qituvchi yordam beradi. Bular o’quvchilar tafakkurini faollashtiradi , ularni mustaqil fikrlashga o’rgatadi, o’stiruvchi ta’limning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. 4 - sinfda Vatan haqida bilim beradigan “O’zbekiston - Vatanim manim” mavzusida berilgan “Serquyosh o’lka” she’ri (Z.Diyor), “Toshkentnoma” (MASALSHayxzoda), “Dehqon bobo va o’n uch bolakay qissasi” (A.Oripov), “Xarita” (N.Norqobilov), “Madrlik va aql yorug’ligi” (MASALA’zam) she’r va hikoyalari o’qilgandan keyin o’tkaziladigan umumlashtiruvchi darsning vazifasi o’quvchilarning o’qiganlarini, Vatan bo’ylab qilgan sayohatlari jarayonida ko’rganlari, hozirda ko’rayotganlari bilan bog’lab, umumiy xulosa chiqaradilar. Bunda o’quvchilarning shaxsiy tajribasi, oila va maktab, shahar hayoti haqidagi bilimlari katta ahamiyatga ega. Bunday darslarda umumiy xulosani o’qituvchining yordamisiz o’quvchilarning o’zlari mustaqil ravishda chiqarishlari juda muhim bo’lib, bu ularning kelgusi ishonchlarini shakllantirish uchun mustahkam asos hisoblanadi. “O’qish kitobi” darsliklarida berilgan savol va topshiriqlar bolalar qiziqishlariga yaqin, ularning yosh xususiyatlariga mos , shuning uchun ular yuzasidan bolalar to’g’ri yakun va umumiy xulosa chiqara oladilar. 18 Mustaqil xulosa chiqarish tarbiyalovchi ta’limda muhim ahamiyatga ega. Umumlashtiruvchi darsni muvaffaqiyatli o’tkazish unga o’qituvchining qanday tayyorgarlik ko’rganiga bog’liq. Bunday darsda juda ko’p material yuzasidan umumiy xulosa chiqarishni rejalashtirish mumkin emas; bu darsga ko’p material yuklash o’quvchilar diqqatini tarqatib yuboradi, idrok etish qobiliyatlarini pasaytiradi va faol fikrlash imkonini chegaralaydi. O’qituvchi umumlashtiruvchi darsda o’quvchilardan nimalarni so’rashni, mavzu yuzasidan yana nimalarni umumlashtirishni belgilab oladi; darsning maqsadi haqida o’ylab, bolalar tafakkuri va faoliyatini faollashtirishga ta’sir etadigan ish turlaridan foydalanishni rejalashtiradi. Umumlashtiruvchi darsni o’qish dasturidagi har bir mavzu o’rganilgandan so’ng o’tkazish shart emas. Uni faqat o’qish darsining muhim va katta bo’limi materiallari o’rganilgandan keyin o’tkazish maqsadga muvofiq. Mavzularni o’rganish davrida foydalanilgan ko’rgazmali qo’llanmalardan, savol va topshiriqlardan , ekskursiya, kuzatish, uchrashuv va suhbat materiallaridan umumlashtiruvchi darslarda shundayligicha − bir xilda foydalanish tavsiya etilmaydi. Umumlashtiruvchi dars oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun o’qituvchi kundalik mashg’ulotlarda foydalanilgan juda ko’p materiallardan har bir mavzu uchun juda muhim va xarakterlilarni tanlashi, o’quvchilar mustaqil xulosa chiqara olishlariga va o’z fikr-mulohazalarini mustaqil ravishda bayon etishga imkoniyatni ekskursiya va kuzatishda yozgan xotiralarni (agar bo’lsa) o’qib chiqishlari , ilgari tayyorlangan rasmlarini yig’ishlari, kitobdagi materiallarni ko’zdan kechirib, qiziqarli o’rinlarini belgilashlari, u yoki bu asardan ayrim parchani yodlashlari yoki matnga yaqin bayon etishga tayyorlanishlari lozim. 19 2.2.Umumlashtiruvchi darslarning o’ziga xos xususiyatlari Umumlashtiruvchi o’qish darsi qurilishi jihatidan boshqa darslardan farqlanadi. Bunday darslar har bir sinfda 4-5 marta o’tkaziladi. Yangi dastur va metodik qo’llanmalarda tavsiya qilinganidek, har bir o’qish darsida o’qilgan asar haqidagi o’quvchilar tasavvuri va bilimini umumlashtirish, malakalarini mustahkamlashga alohida ahamiyat beriladi, shuning uchun umumlashtiruvchi darsning qurilishi umumlashtirishning maqsadi va xarakteriga qarab belgilanadi. O’qishdan o’tkaziladigan umumlashtiruvchi dars o’quvchilar bilimini sistemaga solish, o’rganilganlarni takrorlab umumlashtirish maqsadiga xizmat qiladi. Umumlashtiruvchi dars, odatda, o’qish dasturidagi biror muhim mavzu yuzasidan o’tkaziladi. Umumlashtiruvchi dars dasturning butun bir bo’limini yakunlashga xizmat qilishi ham mumkin. Umumlashtiruvchi dars bolalar tasavvuri va tushunchalarini kengaytirishga yordam beradi; bunday darslarda o’quvchilar egallagan bilimlarining sinf va maktab jamoasi hayotida, har bir o’quvchi hayotidagi ahamiyatini tushunadilar. Bu darsda o’qituvchi bolalar bilimini boyitadigan qo’shimcha materiallar berishi ham mumkin. Umumlashtiruvchi darsda takrorlash ilgari o’qilganlarning mazmunini o’quvchilar yodida qayta tiklash emas , balki umumlashtiruvchi xarakterda bo’lishi, bolalar bilimini sistemalashtirishga, ayrim tasavvur va tushunchalarni tartibga solishga yordam berishi lozim. Shunday ekan, bunday darslar uchun kitobdan o’qilganlargina emas, balki bolalarning kuzatishlari natijasida bevosita idrok etilgan tabiatdagi fan va hodisalar, ijtimoiy hayot voqealari, shaxsiy tajribalari ham material bo’ladi. Maktab hayoti, oila va tabiatshunoslikka oid mavzuga bag’ishlangan umumlashtiruvchi darslarning vazifasi kitob materialini o’quvchilarning kuzatishlari, ekskursiyalardan olgan bilimlari bilan bog’lashdir. Umumlashtiruvchi darslarda ish turlari xilma-xil bo’lib, o’qilganlar, ko’rilgan- kechirilganlar yuzasidan suhbat, illyustrativ materiallar (rasmlar, misollar)ni ko’rsatish va tahlil qilish , o’quvchilarning ayrim asarlardan parchalar o’qishi, ekskursiya va kuzatishlar haqida bolalarning og’zaki hikoya qilishi kabilardan fodalaniladi. Umumlashtiruvchi dars uchun ish turi darsning aniq maqsadidan kelib 20 chiqib ta’minlanadi. Umumlashtiruvchi darslarga, asosan, quyidagi pedagogik talablar qo’yiladi. O’quvchilar dasturdagi muayyan mavzu ustida ishlab, o’qiganlari, ko’rgan, eshitgani, kuzatganlari haqida o’z fikr-mulohazalarini dalil va erkin aytish imkoniyatlariga ega bo’lsinlar. Masalan, ma’lum bir mavzuni yakunlab o’tkazilgan umumlashtiruvchi darsda bolalar kitobdan shu mavzuga oid o’qigan hikoya va maqolalardan qaysi biri qiziqarliroq ekanini, shuningdek, biror hikoya yoki maqoladagi qatnashuvchi shaxslar, ularning xulq-atvorlari haqida o’z fikrlarini aytadilar, zarur bo’lsa, o’qilgan asar mazmunini qisqa bayon qiladilar. Agar mavzuni o’rganish jarayonida o’quvchilar bilan ekskursiya o’tkazilgan bo’lsa, ular ekskursiyadan ko’rganlaridan nimalar qiziqarli bo’lganini, qaysilari kuchli taassurot qoldirganini aytib berishlariga o’qituvchi yordam beradi. Bular o’quvchilar tafakkurini faollashtiradi , ularni faol fikrlashga o’rgatadi, o’stiruvchi ta’limning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. O’qish kitoblarida berilgan savol va topshiriqlar bolalar qiziqishiga yaqin, ularning yosh xususiyatiga mos, shuning uchun ular yuzasidan bolalar to’g’ri yakun va umumiy xulosa chiqara oladilar. Mustaqil xulosa chiqarish tarbiyalovchi ta’limda muhim ahamiyatga ega. Umumlashtiruvchi darsning muvaffaqiyati unga o’qituvchining qanday tayyorgarlik ko’rishiga bog’liq. Bunday darsda juda ko’p material yuzasidan umumiy xulosa chiqarishni rejalashtirib bo’lmaydi; bu darsda ko’p material yuklash o’quvchilar diqqatini chalg’itadi; idrok etish qobiliyatlarini pasaytiradi va faol fikrlashlariga xalal beradi. O’qituvchi umumlashtiruvchi darsda o’quvchilardan nimalarni so’rashini, biror narsaga oid yana nimalarni umumlashtirishini belgilab oladi; darsning maqsadi haqida o’ylab, bolalar tafakkuri va faoliyatini faollashtirishga ta’sir etadigan ish shakllaridan foydalanishni rejalashtiradi. Umumlashtiruvchi darsni dasturdagi har bir mavzu o’rganilgandan so’ng o’tkazish shart emas. Uni faqat muhim va katta bo’lim materiallari o’rganilgandan keyin o’tkazish kifoya. Umumlashtiruvchi darslarda ko’rgazma qo’llanmalar, savol va topshiriqlar, ekskursiya, kuzatish, uchrashuv va suhbat materiallaridan mavzularni o’rganish davridagidek foydalanish tavsiya etilmaydi. Umumlashtiruvchi dars oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun o’qituvchi kundalik mashg’ulotlarda foydalanilgan juda ko’p materiallardan har bir mavzu uchun muhim va xarakterlilarini tanlashi, o’quvchilar mustaqil xulosa chiqara olishlariga va o’z fikr-mulohazalarini bayon etishlariga imkon yaratib berishlari zarur. Buning uchun o’quvchilar o’zlarining ekskursiya va kuzatish vaqtida yozgan 21 xotiralarini (agar bo’lsa) o’qib chiqishlari , ilgari tayyorlangan rasmlarini, kitobdagi materiallarni ko’zdan kechirib, qiziqarli o’rinlarini belgilashlari, biror asardan ayrim parchani yod olishlari yoki matnga yaqin bayon etishga tayyorlanishlari lozim. Sinfdan tashqari o’qish 1-2 sinfda haftada 1 marta, 3-4 sinfda 2 haftada 1 marta o’tkaziladi. Savod o’rgatish jarayonida haftadagi oxirgi alifbe darsining 1720 daqiqasi ajratiladi. Bu darslarning asosiy vazifasi o’quvchida badiiy kitoblarni o’qishga havas uyg’otish, o’qigan kitoblari yuzasidan kundalik yurita olishga o’rgatish, bolalar adabiyotining mashhur adiblari hayoti va ijodi bilan elementar tarzda tanishtirish. Metodikaning vazifasi sinfdan tashqari o’qish uchun o’qiladigan adabiyotlar ro’yxatini tavsiya qilish, yillik o’quv rejasi va dars strukturasi namunalarini ishlab chiqishdir. Sinfdan tashqari o’qish uchun kitob tanlashda quyidagi tamoyillarga amal qilinadi: 1.O’zbek va chet el bolalar adabiyoti yozuvchilari asarlarini tanlash. 2.Kitob tanlashda o’quvchilarni har tomonlama tarbiyalashga xizmat qilishni ko’zda tutish. 3.Asar janri va mavzusini xilma-xilligiga e’tibor berish. 4.O’quvchilarning yoshi va saviyasiga muvofiqligini hisobga olish. 5.O’quvchilarning shaxsiy qiziqishini mustaqil o’qishni hisobga olish. 6.Mavsumiy tamoyilga amal qilish. Sinfdan tashqari o’qishga rahbarlikning asosiy shakli maxsus STO’ darslaridir, u erkin dars hisoblanadi. 4 STO’ darslarida o’quvchilarning kitobxonlik qiziqishlari , bilim doirasi, estetik taassurot, badiiy obrazlarning idrok etishi, ijodi rivojlanadi, faol kitobxonga xos ko’nikma va malakalar rivojlanadi. STO’ darslariga qo’yiladigan talablar:  har bir darsni kirish suhbati bilan boshlash;  har bir darsda o’quvchilar o’qigan kitoblar-asarlarni hisobga olish;  har bir darsda o’qish uchun yangi asarlar tavsiya qilish;  har bir darsda o’qilgan asar yuzasidan suhbat metodida tahlil ishlarini amalga oshirish ;  o’qilgan asarlar yuzasidan ko’rgazmalar tayyorlash, asarga taqriz yozish, 22 asar muallifi haqida ma’lumotlar to’plash, albomlar tayyorlash, kitobxonlik kundaligini yuritish;  har bir darsda tahlil qilingan asarlar yuzasidan umumlashtiruvchi, yakunlovchi suhbat uyushtirish. Sinfdan tashqari o’qish darslarining muhim vazifalari:  asar o’qish asar tanlashda o’quvchida mustaqillikni tarbiyalash, buning uchun mustaqil bajarish uchun topshiriqlar berish;  qiziqarli mashq turlaridan foydalanish , eng yaxshi insholarni, taqrizlarni, yozuvchi haqida to’plangan ma’lumotlari o’qitish, “Tez aytish”, “Topishmoqlar topish”, “Ifodali o’qish”, “Maqollar aytish musobaqasi”, “Ertak to’qish”, “Bilimdonlar anjumani”, kontadqiqotlar tashkil qilish, muayyan mavzular bo’yicha savol-javoblar uyushtirish, o’qish tarzidagi ish turlaridan foydalanish zarur.  Sinfdan tashqari o’qishning yillik taqvim rejasini tuzish. Bunda N.N.Svetlovskaya ishlab chiqqan STO’ bosqichlariga rioya qilish. Sinfdan tashqari o’qishga rahbarlikning yordamchi shakllariga: 1. Kitobni targ’ib qilish. Sinfdan tashqari o’qishga tavsiya qilinadigan asarlar ro’yxati sinfga yoki maktabning maxsus joyiga osib qo’yiladi, ular vaqti- vaqti bilan yangilanib turadi. Ko’rgazmalar tashkil qilinadi, o’qituvchi maxsus suhbatlar uyushtiradi. 2. Yakka tartibdagi yordam va kundalik tekshiruv. O’quvchi o’qigan kitoblari yuzasidan suhbat uyushtiriladi, o’qigan kitoblar hisobga olinadi , shaxsiy fikrlar aniqlanadi, uy kutubxonalari bilan tanishiladi, ota-onalar bilan suhbatlashiladi. 3. Sinfdan tashqari o’qish yuzasidan ommaviy ishlar: adabiy ertaklar, viktorinalar, yozuvchilar bilan uchrashuvlar, adabiy ekstadqiqotiyalar ular uchun maxsus tayyorlaniladi. 4. Kutubxonaga yozilish. 1-sinf o’quvchilari o’qituvchining ruxsati bilan, tavsiyasi bilan kutubxonaga a’zo bo’ladi. 23 5. O’quvchilarning o’qiganlarini hisobga olishda ularning kitobxonlik kundaligidan foydalanish. XULOSA Matn so’z birikmasi va gapdan farqlanadi, chunki matnning ham o’z kategoriyasi va qonuniyatlari mavjud. Matn so’zining lug`aviy ma'nosida birikish, bog`lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o’zaro qaysidir bog`lovchilar yordamida birikishni o’rganish “Matn tilshunosligi” sohasining asosiy muammolaridan biridir. Shu bois, boshlang’ich ta lim davri o'quv-tarbiya ‟ jarayonidagi eng mas'uliyatli davrdir. Bu paytda o’quvchining savodi chiqishi bilan birga, uning dunyoqarashi shakllanadi, tafakkur qilish malakasi rivojlanadi. Boshlang„ich sinf o'quvchilarning intellektual salohiyati, mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliyatlari, tafakkurini rivojlantirish, egallagan bilimlarini amaliyotda qo'llay olishlari, amaliy ko'nikma va malakalarini hosil etishga matn yaratishning o„rni beqiyosdir. Mustaqil matn tuzish ko‘nikmalarining shakllanganlik darajasini aniqlash, matn yaratish va matn ustida ishlash bo‘yicha birlamchi (ta’lim muassasalarida mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirishning mavjud holati, anketa savollariga javoblar) pedagogik ilmiy tadqiqot eksperimenti natijalarini umumlashtirish, ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish, mustaqil matn yaratish masalasining umumta’lim maktablari ona tili dasturi talablariga javob berish – bermasligi, mazkur ko‘nikmaning bolalar tomonidan egallanganlik darajasi va uning amaliy tadbiqi yuzasidan o‘rganilgan ma’lumotlarga asoslangan holda quyidagi xulosaga kelindi: 24 Umumiy o‘rta ta’lim maktablari 5 – 9 – sinf o‘quvchilarining ona tili fanidan egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari, kommunikativ – uslubiy savodxonligi mustaqil, ilmiy – ijodiy va ixtisosiy matn yaratish uchun yetarli emas. 1. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilarida mavjud bo‘lgan ijodiy matn yaratish, matn qurilishini to‘g‘ri, ixcham, shakllantirish , fikrni badiiy bo‘yoqdor so‘zlar orqali ifodalash ko‘nikmalari DTS talablariga to‘liq javob bermaydi. 2. O‘quvchilarda badiiy bo‘yoqdor gaplar qurish uchun zarur bo‘lgan turg‘un iboralar, maqol va hikmatli so‘zlar, tasviriy vositalar zaxirasi o‘ta nochor. 3. O‘quvchilarning yozma ishlarida uchraydigan imloviy nuqsonlar izchil bartaraf etilgani holda gap qurilishidagi g‘alizliklar, mazmuniy, mantiqiy – uslubiy nuqsonlar ustida ishlash ona tili o‘qituvchilarining (natijada o‘quvchilarining ham) e’tiboridan chetda qolmoqda. 4. O‘quvchilar ongida yaratilayotgan matn mazmunini, alohida ajratilgan tushunchalarni analiz va sintez qilish, jumlalar tuzish uchun  zarur bo‘lgan so‘z va so‘z birikmalarini hosil qilish, ularni qiyoslash va tanlash, usluban ravon, shaklan ixcham va mantiqan to‘g‘ri fikr ifodalash, ko‘nikmalari yetarli darajada rivojlantirilmagan. umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ona tili va o‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limida hozirgi o‘zbek adabiy tili fanlarining ayni paytda juda dolzarb bo‘lib turgan o‘quvchilarda matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirish masalasi – rivojlantiruvchi ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida qayta ishlanishga muhtoj. 25 O‘quvchilarda mustaqil va ijodiy fikrlash, fikrni yozma ifodalashni faollashtirishning eng ishonchli vositasi muammoli-ijodiy (lingvopsixologik) o‘quv topshiriqlari ekanligi, ular faollik, mustaqillik , tashabbuskorlik, izlanuvchanlik kabi o‘quvchi shaxsining muhim sifatlarini jamlovchi va bir yo‘la harakatga keltiruvchi psixolingvistik xususiyatlarga ega bo‘lganligi uchun, o‘quvchi ongida mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarini shakllantirishni ana shu bosqichli – yo‘naltiruvchi topshiriqlar asosida tashkil qilish matn yaratish amaliyotining yetakchi metodlaridan biri sifatida qaraldi... O‘quvchining mustaqil matn yaratish faoliyatiga quyidagicha ilmiy pedagogik tasniflar berildi. Mustaqil matn yaratish jarayoni – belgilangan maqsad, egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar, o‘z nutqiy imkoniyatlari doirasida harakatlanuvchi tasavvur, idrok, ong va tafakkurning uyg‘unlashuvidir. Mustaqil matn – individual bilim, idrok va tafakkur mahsuli, analiz va sintez hosilasi, o‘quvchining nutqiy kashfiyotidir. Matn – belgilangan maqsad va nutqiy imkoniyatlar asosida harakatlanayotgan xotira, idrok va tafakkur mahsulidir. Mustaqil yaratilgan matn-nutqiy malaka, intellektual qobiliyat, ma’anviyat va tafakkur uzviyligi hosilasi, ijodiy fikr mahsulining moddiylashuvidir. Mustaqil matn yaratish faoliyati – o‘quvchidagi kommunikativ savodxonlik , yozma fikr ifodalash qobiliyatining muayyan nutqiy – uslubiy ma’yorlar asosida voqyealanishi, in’ikosidir. U o‘quvchining ona tili fani yuzasidan egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari, til imkoniyatlaridan foydalanish darajasini aniqlashning ishonchli vositasi xisoblanadi. Mustaqil matn – o‘quvchining til imkoniyatlaridan foydalanish darajasi, fikr ifodalashda so‘zga mas’ullik, so‘z boyligi darajasini ko‘rsatib turuvchi mazondir. 26  Mustaqil matn yaratish va matn ustida ishlashdan ko‘zlanadigan asosiy maqsad o‘quvchining ona tili ta’limi jarayonida egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarining amaliy tatbiqini ta’minlash, individual tafakkur mexanizmini harakatga keltirish, o‘quvchini mavzu yo‘nalishida, izchil, mantiqli, faol mushohada yuritishga, fikr mahsulini yozma ravishda to‘g‘ri, ravon ifodalashga tayyorlashdir. Shuningdek mazkur faoliyat o‘quvchilarni matn turlarini farqlash bilan o‘zaro uyg‘unlikda olib borilishi  – o‘quvchilarni mustaqil va ijodiy matn yaratishga tayyorlashning ishonchli kafolatidir. Shuningdek, mazkur lingvopsixologik faoliyat orqali o‘quvchilarda ta’limiy tafakkur operasiyalarining faollashuvi ta’minlanadi. Til va matn Garchi, azim daraxt bo‘lsa, til, Matn unda yetilgan hosil. Hodisa deb qaralsa, lison Matn turur xulosa, inon, Til – sabab deb olinsa , albat Matn erur najot – oqibat. Til onadir, matn – zurriyot, Muloqotni o‘rgan, ey farzand Til boylikdir, matn – ma’naviyat 27 Foydalanilgan adabiyotlar 1. To„xliyev B, Niyozmetova R, Boltayeva I. “Darsliklar ustida ishlash”. Toshkent “Fan” nashriyoti 2007 yil. 1. 2. Ziyodova T., “O„quvchi kitobi”, A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 2002. 130-bet. 2. 3. Ziyotova T “Matn yaratish texnologisi” Toshkent, “Fan” 2007 yil. 3. 4. Hamroyev A. Boshlang ich sinf ona tili ta limi jarayonida kognitiv -ʻ ʼ pragmatik usul elementlaridan foydalanish xususida. Pedagogik mahorat. 2014. 140 b. 5. Otaxonova Nasiba. Boshlang ich sinf o quvchilarini matn tuzish ʻ ʻ orqali nutqini o stirish. Bitiruv malakaviy ish. Nukus. 2018. 58 b.. ʻ 28

O’QISHDA UMUMLASHTIRUVCHI TAKRORLOVCHI DARSLARNI NOA’NANAVIY SHAKLIDA TASHKIL ETISH

KIRISH

I – BOB. O‘QISHDAN UMUMLASHTIRUVCHI DARSLARNI TASHKIL ETISH VA O‘QISH DARSLARIDA NUTQ O‘STIRISH.
         1.1. O‘qishdan umumlashtiruvchi darslarni tashkil etish

        1.2. O’qishda umulashtiruvchi darslarning foydalari

II – BOB. O’QISHDAN UMUMLASHTIRUVCHI DARSLARNI TASHKIL ETISH VA O’QISH DARSLARIDA NUTQ O’STIRISH.
                2.1. O’qishdan umumlashtiruvchi darslarni tashkil etish

                2.2. Umumlashtiruvchi darslarning o’ziga xos xususiyatlari

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Купить