Dokument ma'lumotlari

Narxi 29000UZS
Hajmi 42.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 12 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

0 Sotish

O‘qitish malakasining sifatlari to‘g‘ri tez ongli ifodali o‘qish usullari

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI “ O‘qitish malakasining sifatlari to‘g‘ri tez ongli ifodali o‘qish usullari” mavzusidagi KURS ISHI Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Abdumajitova Nafisa Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna _________________ (imzo) Toshkent-2024 Mundarija: Kirish ................................................................................................................... 4 I-BOB. Sinfda o‘qish darslarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati va vazifalari 1.1. O‘qish darslarining tarbiyalovchi imkoniyatlari……………………….. 5 1.2. O‘qish malakasi haqida tushuncha …………………………....……..... 8 II-BOB. O‘qish malakasining sifatlari 2.1. O‘qish malakasining sifatlari: to‘g‘ri, tez, ongli o‘qish ……………….. 11 2.2. O'qish darslarida qo'llaniladigan metodlar……………………………. 18 Xulosa…………...………………………………………………………….…... 23 Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................. 24 2 O‘qitish malakasining sifatlari: to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish usullari Reja: 1. O‘qish darslarining tarbiyalovchi imkoniyatlari. 2. O‘qish malakasi haqida tushuncha. 3. O‘qish malakasining sifatlari: to‘g‘ri, tez, ongli o‘qish. 4. O'qish darslarida qo'llaniladigan metodlar 3 Kirish O‘qitish malakasi ta'lim jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, o‘qituvchining pedagogik kompetentsiyasini belgilaydi. Bu malaka o‘quvchilarning bilim olish jarayonini sifatli tashkil etish, ularni motivatsiya qilish va o‘quv faoliyatini boshqarish qobiliyatini o‘z ichiga oladi. Tez ongli ifodali o‘qish usullari esa o‘quvchilarning o‘qish tezligini oshirish, materialni tez va samarali o‘zlashtirishlariga yordam beruvchi strategiyalardir. Ushbu kurs ishida o‘qitish malakasining sifatlari va tez ongli ifodali o‘qish usullarining o‘zaro aloqasi tahlil qilinadi. Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining maqsadi o‘qitish malakasining sifatlarini o‘rganish va tez ongli ifodali o‘qish usullarining ta'lim jarayonidagi ahamiyatini tahlil qilishdan iborat. O‘qituvchilarning malakalarini oshirish va o‘quvchilarning o‘qish samaradorligini yaxshilash uchun zamonaviy pedagogik yondashuvlarni aniqlash maqsad qilinadi. Kurs ishining vazifalari. 1. O‘qitish malakasining asosiy sifatlarini aniqlash va ularning ta'lim jarayonidagi o‘rni. 2. Tez ongli ifodali o‘qish usullarini o‘rganish va ularning samaradorligini baholash. 3. O‘qituvchilar uchun samarali o‘qitish strategiyalarini ishlab chiqish. 4. Tez ongli o‘qish usullarining o‘quvchilar uchun foydaliligini tahlil qilish. 5. O‘qitish malakasini oshirish bo‘yicha tavsiyalar berish. Kurs ishining predmeti. Kurs ishining predmeti o‘qitish malakasining sifatlari va tez ongli ifodali o‘qish usullari o‘rtasidagi munosabatlar, shuningdek, bu usullarni ta'lim jarayonida qo‘llashning samaradorligini o‘rganishdan iborat. Kurs ishini obyekt: Kurs ishining obyekti o‘qituvchilar va o‘quvchilarning o‘qitish va o‘rganish jarayonidagi faoliyatidir. O‘qituvchilarning malakalarini 4 oshirish va o‘quvchilarning o‘qish jarayonidagi muvaffaqiyati ushbu ishning markaziy nuqtasi hisoblanadi. I-bob. Sinfda o‘qish darslarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati va vazifalari 1.1. O‘qish darslarining tarbiyalovchi imkoniyatlari Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslari o‘z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini o‘qish ta’limisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. O‘quvchi matnni to‘g‘ri, tez, tushunib o‘qish, mazmunini o‘zlashtirish bilan ilk bor o‘qish darslarida yuzlashadi. O‘qish darslari orqali o‘quvchilarning Davlat ta’lim standartlari (DTS) talablari bo‘yicha o‘zlashtirishlari ko‘zda tutilgan o‘quv-biluv ko‘nikma- malakalari hamda bilimlarni egallashlariga yo‘l ochiladi. Aynan o‘qish ta’limida insonning, avvalo, o‘zligini, qolaversa olamni anglashga bo‘lgan intilishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda «O‘qish kitobi» darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o‘rab turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do‘stligi va tinchlik kabi turli mavzular bo‘yicha atroflicha tushunchalar berishga mo‘ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi. O‘qish darslari savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni bo‘g‘in, so‘z va gaplar bilan tanishtirish va ularni o‘qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida uyushtirilsa, o‘qish texnikasi egallangandan so‘ng o‘qish muayyan mavzular bo‘yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi. Boshlang‘ich sinf “O‘qish kitobi” darsliklariga kiritilgan muayyan mavzular o‘quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirishi, dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida to‘g‘ri shakllantirishga qaratilishi bilan belgilanadi. Shunga ko‘ra, o‘qish darslarining etakchi xususiyati o‘quvchilarning savodxonligini ta’minlash bilan birga o‘quvchilarni milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga qaratiladi. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish 5 darslarida o‘rganiladigan asarlarning mavzu doirasi ancha keng bo‘lib, ular ona tabiat, yil fasllari, xalq og‘zaki ijodi, mehnatga muhabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va ma’naviyat kabi umumiy mavzular doirasida birlashtirilgan. O‘qish darslari uchun tanlangan mavzular o‘quvchilarga kundalik hayot, mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo‘yicha ham bilim va tarbiya berishni ko‘zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko‘zlangan maqsad o‘zlikni anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog‘liq tuyg‘ularni uyg‘otishdir. Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam, mehnatsevarlik kabi mavzular o‘qish darsliklaridagi keng qamrovli mavzulardan bo‘lib, 2-sinf “O‘qish kitobi”dagi «Ona yurtim-oltin beshigim» bo‘limiga kiritilgan «O‘zbekistonim» (H. Imonberdiev), «Istiqlol» (J. Jabborov), «O‘lka» (E. Vohidov), «Yur tog‘larga» (U. Nosir), 3- 87 sinfda «Ona bitta, Vatan yagona» bo‘limidagi «Vatan haqida she’r» (A. Avloniy), “O‘zbegim” (E.Vohidov), «Vatan mo‘’tabardir» (X. Davron), «Bilib qo‘yki, seni Vatan kutadi» (Tohir Malik), 4-sinfda «O‘zbekiston − Vatanim manim» bo‘limidagi «Serquyosh o‘lka» (Z. Diyor), «Iqboli buyuksan» (A.Oripov), «Toshkentnoma» (M. Shayxzoda), “Xarita” (N.Norqobil) kabi asarlar misolida atroflicha tahlilga tortiladi. Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o‘tmishi, xalqimiz hayoti, mardonavor kurashi, ulug‘ siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy sanalar to‘g‘risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, Amir Temur, Alisher Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir. Bu xildagi asarlar o‘quvchilarni faqat o‘tmishimiz bilan tanishtirib qolmasdan, Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas’uliyatini teran anglashga ham yordam beradi. Ularda Vatanga muhabbat tuyg‘usi shu tariqa shakllanadi. Vatanimiz o‘tmishi haqida hikoya qilingan asarlar bilan tanishish va ularni tahlil qilish jarayonida o‘quvchilar o‘tmish bilan bugungi kunni taqqoslash imkoniga ega bo‘ladilar, jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha bo‘lsa-da, tushuncha hosil qiladilar. Bu borada ayniqsa milliy istiqlol bilan bog‘liq H. Imonberdievning «O‘zbekistonim», J. Jabborovning «Istiqlol» (2-sinf), A. 6 Rustamovning «Bayroq nima?», A. Obidjonning «O‘ktam avlod» (3-sinf), S. Barnoevning «Mangulikka tatigulik kun», E.Malikovning «Assalom, Neksiya!» (4- sinf) mavzusidagi asarlari yaqindan yordam beradi. Tabiatga oid mavzular yordamida o‘quvchilar tabiatdagi o‘zgarishlar, yil fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Bunday mavzudagi asarlar o‘quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga, unga nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. Tabiat tasviriga oid matnlar ustida ishlashda tabiat bag‘riga sayohat uyushtirilib, bolalar kuzatuvchanlikka o‘rgatilsa, vatanparvarlikka oid asarlar tahlili vatanning dongdor kishilari bilan uchrashuvlar yoki mavzuga daxldor kinofilmlar namoyishi vositasida amalga oshirilsa, dars samaradorligi yanada ortadi. 88 Umuman, «O‘qish kitobi» darsliklaridagi barcha mavzular o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug‘atini boyitishga, og‘zaki va yozma nutqini to‘g‘ri shakllantirish va nutq madaniyatini o‘stirishga ham qaratiladi. Amaldagi «O‘qish kitobi» darsliklarida materiallarning sinfdan sinfga o‘tgan sari mavzu jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan. Masalan, 1-sinfda o‘rgatiladigan «Ajdodlarimiz-faxrimiz», «Ilm-aql chirog‘i», «Zumrad bahor», «Kumush qish» kabi mavzular 2-4-sinflarda ham davom ettirilgan. Bu esa o‘quvchilarning oldingi bilimlari to‘ldiradi va boyitadi. Uzluksiz ta’limning boshqa bosqichlaridan farqli o‘laroq, boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida o‘quvchilarning o‘qish malakalarini shakllantirish, asar matni ustida ishlash ta’limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma’naviy-ahloqiy, adabiy-estetik tarbiya bilan chambarchas bog‘lab olib boriladi. Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang-barangligiga, poetik mukammalligiga, o‘quvchilarning bilim darajasi va yosh xususiyatlariga mos kelishiga alohida e’tibor qaratiladi. O‘quvchilar darsliklar yordamida o‘zlashtiriladigan bilim, ko‘nikma va malakalarining kelajak hayotda zarur bo‘lishini tushunib etishishlariga erishish o‘qituvchilar oldidagi muhim vazifalardandir. Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha DTS va «Ona tili» o‘quv dasturida o‘qish ta’limi oldiga qo‘yilgan talablarni amalga 7 oshirish sinfda o‘qishni to‘g‘ri tashkil qilish, o‘qitish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg‘or pedagogik texnologiyalardan o‘rinli foydalanishga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Umuman olganda, o‘qish darslari oldiga qo‘yiladigan didaktik vazifalar quyidagilardan iborat: 1. O‘quvchilarda yaxshi o‘qish sifatlari: to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish malakalarini shakllantirish. 2. O‘quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga o‘rgatish, kitobga muhabbat uyg‘otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish. 3. O‘quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish. 4. O‘quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan etuk va mehnatga muhabbat ruhida tarbiyalash. 5. O‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini va adabiy-estetik tafakkurini o‘stirish. 6. O‘quvchilarning xayolot olamini boyitish. 7. Elementar adabiy tasavvurlarni shakllantirish. Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va ilmiy metodik usullari mavjud bo‘lib, ular zamonaviy o‘qitish usullari bilan boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o‘zaro bog‘liq holda va sinfdan tashqari o‘qish mashg‘ulotlari jarayonida hal qilinadi 1.2.O‘qish malakasi haqida tushuncha O‘qish malakasi — bu o‘quvchining matnni tushunishi, analiz qilishi va u bilan ishlash qobiliyatidir. Ushbu malaka o‘qish jarayonida o‘z ichiga bir qancha komponentlarni oladi va talabaning ta'lim jarayonida muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beradi. O‘qish malakasining asosiy komponentlari: 1. Fonetik va leksik malaka: 8 - O‘qiydigan inson so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishi va ularning ma'nolarini tushunishi kerak. Bu, asosan, so‘z boyligini rivojlantirish orqali amalga oshiriladi. 2. Grammatik malaka: - O‘qish jarayonida grammatika qoidalarini tushunish muhimdir. Bu o‘quvchining matnni to‘g‘ri tahlil qilishiga yordam beradi. 3. Tushunish qobiliyati: - O‘qilgan matnni tushunish va asosiy g‘oyalarni ajratib olish. Bu malaka o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro aloqa qilishida muhim rol o‘ynaydi. 4. Analiz va sintez: - O‘qilgan materialni tahlil qilish va yangi g‘oyalarni ishlab chiqish qobiliyati. Bu o‘quvchini mustaqil fikr yuritishga undaydi. 5. Kritik fikrlash: - O‘quvchilar o‘qilgan ma'lumotlarni baholash va tanqidiy yondashish ko‘nikmalarini rivojlantirishlari kerak. O‘qish malakasining ahamiyati 1.Ta'lim jarayonida muvaffaqiyat: - O‘qish malakasi o‘quvchilarning barcha fanlarda muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beradi. Bu ularning bilish qobiliyatini oshiradi. 2. Hayotiy ko‘nikmalar: - Yaxshi o‘qish malakasi hayotda zaruriy bo‘lgan ko‘plab ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi, masalan, muammolarni hal qilish va qaror qabul qilish. 3.Madaniy va ijtimoiy rivojlanish: - O‘qish orqali o‘quvchilar boshqa madaniyatlar, g‘oyalar va qarashlar bilan tanishadilar, bu esa ularning dunyoqarashini kengaytiradi. O‘qish malakasini rivojlantirish usullari: 1. Yozma va og'zaki muloqot: - O‘quvchilarni o‘qish jarayonida yozma va og‘zaki muloqotga jalb qilish. 2.O‘quv materiallarini tanlash: 9 - O‘quvchilarning qiziqishlariga mos keladigan va turli darajadagi murakkablikka ega bo‘lgan materiallarni tanlash. 3.Interaktiv usullar: - O‘qish jarayonini qiziqarli qilish uchun interaktiv metodlardan foydalanish, masalan, guruhda muhokama yoki rol o‘ynash. 4. O‘z-o‘zini baholash: - O‘quvchilarga o‘z o‘qish jarayonlarini baholash imkoniyatini berish. O‘qish malakasi — bu ta'lim jarayonining asosiy tarkibiy qismi. Bu malakani rivojlantirish, o‘quvchilarning o‘qishdagi muvaffaqiyatini oshirish va ularning umummadaniy va ijtimoiy rivojlanishiga yordam beradi. O‘qituvchilar, o‘quvchilar va ota-onalar birgalikda bu malakani rivojlantirish uchun zaruriy choralarni ko‘rishlari muhimdir. 10 II-bob. O‘qish malakasining sifatlari 2.1. O‘qish malakasining sifatlari: to‘g‘ri, tez, ongli o‘qish Dastur talablarini to‘liq bajarish va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda o‘qish ko‘nikmalarini to‘g‘ri va puxta egallash va takomillashtirib borish zarur. O‘qish ko‘nikmalari savod o‘rgatishg jarayonida shakllanadi, o‘qitishning keyingi bosqichlarida takomillashadi. O‘qish malakalarining sifatlariga badiiy asar matnini to‘g‘ri, tez, ongli va ifodali o‘qish kiradi. O‘qish darslarida o‘quvchilarning o‘qish malakalari shakllantiriladi va takomillashtiriladi. O‘qish malakasining sifatlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularning asosiysi ongli o‘qish hisoblanadi: o‘quvchi matnni tez va to‘g‘ri o‘qisa-yu, anglab o‘kimasa yoki uning tez o‘qishi natijasida boshqalar matn mazmunini tushunmasa, to‘g‘ri o‘qisa-yu, o‘ta sekin o‘qisa, nutq birliklari orasida pauzalarga e’tibor bermasa, matnda ifoda etilayotgan fikr tushunilmaydi. Muayyan tezlikda va to‘g‘ri o‘qish ongli o‘qishga xizmat qiladi; to‘g‘ri, tez va ongli o‘qish esa ifodali o‘qishning asosi hisoblanadi. O‘qish malakalarini egallash maktabda o‘qitiladigan barcha predmetlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishning muhim sharti hisoblanadi. O‘qish faoliyatning asosiy turi bo‘lib, o‘quvchilarni g‘oyaviy-siyosiy, aqliy, estetik va nutqiy tomondan rivojlantirish uchun juda katta imkoniyat yaratadi. Bu jarayon esa o‘qish 90 malakalarini o‘stirish va takomillashtirish ustida sistematik va maqsadga muvofiq ishlashni talab qiladi. O‘qish malakasini egallash ancha murakkab bo‘lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni talab etadi. Psixolog T. G. Egorov o‘zining «Ocherki psixologii obucheniya detey chteniyu» nomli asarida o‘qish malakalarini shakllantirish jarayonini uch bosqichga ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich va avtomatlashgan bosqich. Analitik bosqich savod o‘rgatish davriga to‘g‘ri keladi, bunda so‘zni bo‘g‘in-harf tomonidan tahlil qilish va bo‘g‘inlab o‘qish malakasi 11 shakllantiriladi. Sintetik bosqich uchun so‘zni sidirg‘a o‘qish xarakterlidir; bunda so‘zni ko‘rish orqali idrok qilish va uning talaffuzi so‘z ma’nosini anglash bilan asosan mos keladi. O‘qish so‘z ma’nosini idrok qilish bilan amalga oshadi. O‘quvchilar sintetik bosqichga 3-sinfda o‘tadilar. Bundan keyingi yillarda o‘qish avtomatlasha boradi. O‘qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, asar mazmunini tahlil qilish o‘qish malakalarini takomillashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lsin. To‘g‘ri o‘qish deganda xato qilmasdan, yanglishmasdan o‘qish tushuniladi, ya’ni to‘g‘ri o‘qish so‘zning tovush-harf tarkibini, grammatik formalarni buzmasdan, so‘zdagi tovush yoki bo‘g‘inni tushirib qoldirmay, oshiqchasini qo‘shmay, harflar o‘rnini almashtirmay, aniq talaffuz qilib, so‘zga urg‘uni to‘g‘ri qo‘yib o‘qish hisoblanadi. M. Odilova va T. Ashrapovalar «Adabiy talaffuz normalariga qo‘yilgan barcha talablar to‘g‘ri o‘qish ko‘nikmasiga ham taalluqlidir», - deb ta’kidlaydilar. Rus metodisti YAkovleva to‘g‘ri o‘qishga quyidagicha ta’rif bergan: «To‘g‘ri o‘qish - bu materialni tovush tomondan xatosiz va bir tekisda ravon nusha ko‘chirishdir». Demak, to‘g‘ri o‘qish so‘zning tovush tarkibini, grammatik shaklini buzmasdan adabiy-orfoepik me’yorlar asosida o‘qishdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn mazmunini tushunish o‘rtasida puxta sintez yo‘q bo‘lgani uchun ular o‘qishda xatoga yo‘l qo‘yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi. To‘g‘ri o‘qish so‘zning uzun-qisqaligiga, o‘quvchining so‘z boyligiga, ya’ni so‘zning leksik ma’nosini qanchalik bilishiga hamda so‘zning bo‘g‘in va morfemik tarkibiga bog‘liq. O‘quvchilar ko‘pincha quyidagi sabablarga ko‘ra xatoga yo‘l qo‘yadilar: 1.So‘zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish o‘rtasida puxta sintez bo‘lmagani uchun, ya’ni bola so‘zning oldin tovush tomonini ko‘radi, uni talaffuz qilishga oshiqadi. So‘zning ma’nosini esa e’tibordan chetda qoldiradi. 2. So‘zning bo‘g‘in tuzilishi murakkabligi tufayli. So‘z ko‘p bo‘g‘inli bo‘lsa, bola uni oldin eshitmagan bo‘lsa xatoga yo‘l qo‘yadi. 12 3. So‘zning ma’nosini bitlmaslik tufayli xatoga yo‘l qo‘yadi. 4. Tez o‘qiyman deb xatoga yo‘l qo‘yadi. 5. To‘g‘ri o‘qish yoryog‘likka va yorug‘likning tushishiga ham bog‘liq. 6. Undosh tovush so‘zning o‘rtasida va oxirida kelgan yopiq bo‘g‘inli so‘zlarni o‘qishda qiynaladilar. Xato o‘qishning oldini olish uchun quyidagilar e’tiborga olinadi: 1.Matnni o‘qitishdan oldin undagi o‘qilishi qiyin so‘z, birikma va gaplarni aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qilishini mashq qildirish. 2.Matnni o‘qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan so‘zlarning lug‘aviy ma’nosini tushuntirish. So‘z ma’nosini izohlash usullarini aniqlash. 3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish 4. Matnni diqqat-e’tibor bilan o‘qishlari uchun sharoit yaratish. 5. Oldin ichda o‘qitish, so‘ng ovoz chiqarib o‘qitish. 6.O‘qitishda o‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish,ya’ni matnnin oson, o‘rtacha qiyinlikda va qiyin o‘qiladigan o‘rinlarini belgilab olib unga kuchi etadigan o‘quvchilarga oldindan taqsimlab olish. 7.O‘quvchilarning o‘qishini muntazam tekshirib turish. 8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to‘g‘ri tuzatish yo‘lini aniqlash. 9.O‘quvchilarni xato qilish mumkin bo‘lgan o‘rindan ogohlantirib turish. 10.Xat cho‘pdan foydalanish. 11. Xato o‘qish o‘quvchining shaxsiy ko‘ruv sezgisiga ham bog‘liq bo‘ladi. O‘qituvchi tuzilishi murakkab so‘zlarni oldindan doskaga yoki kartonga bo‘g‘inlarga bo‘lib yozib qo‘yib, o‘quvchilarga xor bo‘lib o‘qitilishi yaxshi natija beradi. O‘quvchilar yo‘l qo‘ygan xato ikki xil yo‘l bilan tuzatiladi: 1) O‘quvchi so‘z oxiridagi qo‘shimchani noto‘g‘ri o‘qisa, o‘quvchini o‘qishdanto‘xtatmasdan xatoni to‘g‘rilash mumkin; 13 2) xato o‘qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o‘qitish usulidan foydalaniladi.Bunda o‘quvchiga o‘qigan matni yuzasidan savol berilsa, o‘quvchi e’tiborli bo‘lib qayta o‘qiydi. Tez o‘qish. Tez o‘qish normal tezlikda o‘lib, o‘qish sur’ati matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O‘qish tezligi matnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o‘suvi kerak. O‘qilayotgan asar mazmunini o‘zlashtirishni, matin mazmunini ongli idrok etishni ta’minlaydigan o‘qish tez o‘qish deyiladi. O‘qish sifatlarini yaxshi o‘zlashtirgan holda o‘quvchilarning o‘qish sur’ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini bajarmadi, degan gap emas. Og‘zaki nutq tempiga to‘g‘ri keladigan o‘qish sur’ati normal tezlik hisoblanadi. Chunki o‘ta tez ham , o‘ta sekin o‘qish ham matn mazmunini o‘zlashtirishni qiyinlashtiradi. O‘qish tezligi bir daqiqada o‘qiladigan so‘zlar soni bilan belgilanadi. 2005 yilda e’lon qilingan o‘qish dasturida 1- sinfning 2- yarim yilligida o‘qish sur’ati 20-25 so‘z (notanish matnni o‘qish tezligi Xam 20-25 so‘z); o‘quv yili oxirida 25- 30 so‘z; 2- sinfning 1- yarim yilligida matnni o‘qish tezligi 30-35 so‘; 2-yarim yilligida 40-50 so‘z; 3- sinfning 1- yarim yilligida 60-70 so‘z; 2- yarim yilligida 70-80 so‘z; 4- sinfning 1- yarim yilligidja ichda ovozsiz 110-130 so‘z, ovozli o‘qishda 90-100 so‘z. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so‘zli matnni o‘qisa, undagi 200 ta so‘zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo‘g‘inlab o‘qisa, uning diqqat 93 markazida so‘z emas, bo‘g‘in bo‘ladi. atijada u so‘zlarni eslab qola olmaydi. (J.G‘.Yo‘ldoshev.1992 yil «O‘qituvchilar uyidagi ijodkor o‘qituvchilarning 1- anjumanidagi nutqidan). Bu 4- sinf o‘quvchilarining o‘qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so‘zdan 100 so‘zni eslab qoladi. Bu esa yuqori ko‘rsatkichlarga erishish imkonini beradi.4- sinfda xatto bir daqiqada 170-180 ta so‘z o‘qiydigan o‘quvchilar ham bor. O‘qish tezligi to‘rt yil davomida to‘g‘ri va ongli o‘qish bilan bog‘liq holda asta ortib boradi. O‘qish tezligini tekshirganda o‘qituvchi o‘qiladigan materialning xarakterini ya’ni g‘oyaviy mavzuviy murakkabligshini , so‘z va gaplarning tuzilishini , ularning bolalar nutqida qaydarajada ishlatilishini, o‘qishning to‘g‘ri va ongli 14 bo‘lishini hisobga oladi. O‘quvchilarning o‘qish tezligi har xil bo‘ladi, albatta. O‘qituvchining vazifasi barcha o‘quvchilarning o‘qish tezligini, iloji boricha bir xillikka keltirishdan iborat. Bunga asosan matnni ovoz chiqarib o‘qishni mashq qilish bilan erishiladi. Ongli o‘qish.Ongli o‘qish yaxshi o‘qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o‘qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g‘oyaviy yo‘nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o‘qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o‘zmunosabatini ifodalay olishdir.Ongli o‘qish o‘z navbatida, o‘quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so‘zning leksik ma’nosini,gapda so‘zlarning bog‘lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog‘liq. Hozirda ongli o‘qish atamasi adabiyotlarda va maktabtajribasida ikki ma’noda: birinchidan, o‘qish jarayonini egallashga nisbatan o‘qish texnikasi ma’nosida,ikkinchidan, keng ma’nodagi o‘qishga nisbatan o‘qish sifatlaridan biri ma’nosida qo‘llanadi. Matnni ongli o‘qish uchun o‘quvchilar o‘qish sifatlaridan to‘g‘ri, me’yorida o‘qishni egallagan bo‘lishlari va o‘qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi. O‘quvchilar matnni ongli o‘qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi. Ongli o‘qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish hisoblanadi.O‘qituvchi ongli o‘qishni matnni ifodali o‘qishga (agar ovoz chiqarib o‘qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to‘g‘riligiga qarab baholaydi. Ongli o‘qish va ifodali o‘qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga aynan o‘xshamaydi. Ifodali o‘qish intonastiya – ohang yordamida asarning g‘oyasi va jozibasini to‘g‘ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. ”Ifodali o‘qish adabiyotni konkret va ko‘rgazmali o‘qitishning dastlabki va asosiy formasidir”, deb ta’kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova. Demak, ”Ifodali o‘qishning asarning mazmunini va emostionalligini intonastiya orqali o‘quvchilarga ko‘rgazmali qilib ko‘rsatishdir. Ifodali o‘qishning asosiy tamoyili o‘qiladigan asar g‘oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir” 15 Ohang og‘zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg‘u, nutq temp iva ritmi, pauza , ovozning past-balandligining yig‘indisidir. Bu elementlar bir-biriga ta’sir etadi va hammasi birgalikda asarning mazmunini, g‘oyasini, qahramonlarning turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini ifodalaydi. O‘quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat: 1.Nutq jarayonidan nafasni to‘g‘ri olish va to‘g‘ri taqsimlay bilish. 2. Har bir tovushning to‘g‘ri artikulyastiyasi va aniq dikstiya(burro gapirish) malakasini egallash. 3. Adabiy talaffuz me’yorlarini egallash. Bu shartlar faqat ifodali o‘qishgagina emas, balki ifodali nutqqa, ya’ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. O‘quvchining har qanday og‘zaki hikoyasi ifodali bo‘lishi zarur. Ifodali o‘qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy bog‘lanadi. Shuning uchun o‘qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda o‘z nafasini boshqara olish va ovozdan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O‘quvchilar matn mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o‘qish(gapirish)ga, nutqda tez, o‘rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg‘uni ifodalashga o‘rganadilar. Ifodali o‘qishga o‘rgatishda o‘quvchilar pauza va logik urg‘u bilan ham tanishtiriladi. Ifodali o‘qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo‘linadi: 1.Asarning aniq mazmunini tushunish , unda qatnashgan shaxslarning xatti- harakatini tahlil qilish, asarning g‘oyasini belgilash,ya’ni asarning g‘oyaviy mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish. 2. Matnning qaerida pauza qilishni, mantiqiy urg‘uning o‘rnini,o‘qish tempini belgilab olish. 3. O‘qishni mashq qilish. Avtor fikrini, uning tasvirlangan voqea- hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan bera olish uchun matnni qayta o‘qish. 16 Asarning mazmuni va g‘oyaviy yo‘nalishini tahlil qilish ifodali o‘qishga o‘rgatish bilan bog‘lab olib boriladi. Ifodali o‘qishga o‘rgatishda matn mazmunini tushunish, muallif hikoya qilgan voqealarga o‘z munosabatini bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. O‘quvchilarda ifodali o‘qish malakasini shakllantirish uchun asarni o‘qituvchining ifodali o‘qishi muhim ahamiyatga ega. Boshlang‘ich ta’limda o‘qishning uch turidan foydalaniladi: 1. Ovozli o‘qish. 2.Ichda o‘qish. 3. Shivirlab o‘qish Ovozli o‘qish ovozga asoslangan o‘qish bo‘lab, undan ta’lim jarayonida keng foydalaniladi. Ovozli o‘qishning yakka, jo‘r va rollarga bo‘lib o‘kish u4sullari mavjud. Yod aytish ham ovozli o‘qishning bir shaklidir. Ichda o‘qish ham tovushga asoslangan , lekin unda ovozsiz o‘qiladi. Shivirlab o‘qish yarim ovoz bilan o‘qishdir.Malakali kitobxon o‘qishning har uch turini bilishi zarur. Ovozli o‘qishning ham, ovozsiz ichda o‘qishning ham, shivirloab o‘qishning ham o‘z qo‘llanish o‘rni va afzalliklari hamda kamchiliklari bor. Masalan, 2- sinf o‘quvchmlari ichda o‘qiganda kam so‘z o‘qiydi, so‘zning ma’nolarini tushunmay 96 qoladi, o‘qiganlarining mazmunini to‘liq o‘zlashtira olmaydilar. Psixologik izlanishlar o‘qishni endi o‘rganayotgan o‘quvchilar o‘qilayotgan matnni tushunib borishlari uchun eshitish sezgisiga ham sezganliklarini ko‘rsatganlar. Ikkinchidan, ikkinchi sinf o‘quvchilarida o‘qish ko‘nikmalari yaxshi shakllanmagani uchun ichda o‘qish jarayonida ayrim so‘zlarni noto‘g‘ri o‘qish natijasida uning ma’nosini tushunmaganlar. Shularni nazarda tutgan holda 1- 2- sinflar ovozli va shivirlab o‘qishdan foydalaniladi. 3-4- sinflarda ovozli o‘qish bilan birga ichda o‘qishdan ham foydalaniladi. 3-4- sinflar ichda o‘qish ancha samarali bo‘ladi. Lekin bu sinflarda ichda o‘qish mexanik o‘qishga aylanmasligi kerak. Ichda o‘qish biror maqsadga yo‘naltirilishi kerak, ya’ni turli topshiriqlar asosida ichda o‘qitilishi lozim. Masalan, «SHe’rni ichingizda o‘qib, ifodali o‘qishga tayyorlaning.»,»Hikoyani 17 ichingizda o‘qing , ma’nosi tushunarsiz so‘zlarni lug‘at daftaringizga yozing.», «Lug‘atdan foydalanib, ularning ma’nosini izohlashga harakat qiling». -Hikoyani ichingizda o‘qib,uni qismlarga bo‘ling. -Ichingizda o‘qib, ovoz chiqarib to‘g‘ri o‘qishga tayyorlaning. -Ichingizda o‘qing. Tabiatning ko‘rinishi tasvirlangan o‘rinni toping. Bu topshiriqlar sinfdan sinfga o‘tgan sari murakkablashib boradi. Bunda o‘quvchilarning asarni qanchalik idrok etganliklari tekshirilib bori lishi zarur. Ichda o‘qish quyidagi afzalliklarga ega: 1. Bir vaqtning o‘zida butun sinf o‘quvchilari o‘qiydi. 2. O‘quvchilarda asar matni ustida mustaqil ishlash ko‘nikmalari takomillashadi. 3. O‘qituvchi har bir o‘quvchining mustaqil ishlash jarayonida o‘zlashtirish darajasini aniqlaydi. 4. Ichda o‘qishda ongli o‘qishga talab , e’tibor kuchayadi. Ichda o‘qishda o‘qituvchi o‘quvchilar o‘qishidagi kamchiliklarni aniqlay olmaydi. Bu undan foydalanishdagi kamchilikdir. Ovozli o‘qishning afzalliklari quyidagilar: 1. O‘qituvchi o‘quvchilarning xato va kamchiliklarini , o‘qish ko‘nikmalarini aniqlay oladi. 2. Kichik yoshdagi o‘quvchilar ovoz chiqarib o‘qisalar, matn mazmunini tez tushunib oladilar. 3. Ovozli o‘qishdan kitobxon estetik zavq oladi. 4. Ovozli o‘qishda ifodalilikka kata e’tibor beriladi. 5. Ovozli o‘qish o‘quvchilar lug‘atini boyitish va nutqini o‘stirishda kata ahamiyatga ega. Maktabda o‘qishning bu uch turi navbatma navbat almashtirib turiladi. 1-2- sinflarda ovozli va pichirlab o‘qishdan ichga o‘qishga o‘tilsa, 3-4- sinflarda ichdan o‘qishdan ovozli o‘qishga o‘tiladi. 3-4- sinflarda o‘qishning turlaridan foydalanishda chegara qo‘yilmaydi. Boshlang‘ich sinflarda o‘qishning hamma turiga bir xil talab qo‘yiladi, ya’ni o‘qish to‘g‘ri bo‘lishi, tez, ongli va ifodali bo‘lishi zarur. 18 2.2.O‘qish darslarida qo‘llaniladigan metod va usullar Ilg‘or pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati doirasini aniq belgilab beradi. Inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan o‘qish faoliyati barcha predmet darslarida amalga oshiriladi. Lekin o‘qishga o‘rgatish yo‘l-yo‘riqlarini o‘qish metodikasi ishlab chiqadi. O‘qish metodikasi kichik yoshdagi o‘quvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiya, xususiy metodika sohasidagi yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi. O‘qish darslarining samaradorligi ko‘p jihatdan ta’lim metodlarining to‘g‘ri tanlanishiga bog‘liq. «Metod» atamasi yunon tilidan olingan bo‘lib, muayyan maqsadga erishish, borliqni amaliy va nazariy o‘zlashtirish usullari majmuidir. Binobarin, fanning o‘zi kabi o‘qitish metodlari ham doimiy rivojlanishda bo‘ladi. Masalan, eski maktablarda o‘qish quruq yod olish metodi asosida o‘rgatilgan bo‘lsa, hozir izohli o‘qish asosida olib boriladi. Yod olish metodida matndagi so‘zlarga izoh berishga, ma’nosini tushuntirishga, o‘qilganni qayta hikoyalashga umuman olganda, o‘qishning ongli bo‘lishiga mutlaqo e’tibor berilmagan. Ularda ko‘proq to‘g‘ri talaffuz, qiroat bilan o‘qish, ifodali o‘qish nazarda tutilgan. Hozir maktablarda o‘qish izohli o‘qish metodi asosida olib borilayotgan ekan, quyidagicha savol tug‘iladi: Izohli o‘qish nima? Izohli o‘qishga XX asrning 60-70-yillarida rus pedagogi K. D. Ushinskiy asos solgan, u o‘qishda o‘quvchilarni «ongli, tushunib, o‘ylab o‘qishga» o‘rgatishni alohida ta’kidlaydi va uni «Izohli o‘qish» deb nomlaydi. Izohli o‘qish metodiga K. D. Ushinskiy ishining davomchilari yangiliklar kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o‘qish o‘quvchilarga real bilim berish vositasi desa, Vodovozov va Bunakov o‘quvchilarga o‘qish jarayonida bilim badiiy asar tahlili va asarning tarbiyaviy xarakteri bilan bog‘liq holda beriladi, degan fikrni ilgari suradilar. Professor Asqar Zunnunov o‘qitishning mazmuni va usullari haqida fikr yuritib, o‘quvchilarning oldin bilimlarni o‘zlashtirishiga, so‘ng yod olishlariga e’tibor berilishi ta’lim jarayonida izohli o‘qish deb nomlanganini ta’kidlaydi. 19 Demak, izohli o‘qish deb o‘ylashga, his qilishga, asarni to‘liq idrok qilishga, o‘qilganning mazmunini o‘zlashtirishga olib keladigan o‘qishga aytiladi. Izohli o‘qish asar mazmunini tushunishni, asardagi muhim fikrni, yozuvchi ilgari surayotgan g‘oyani anglashni ta’minlaydi. Izohli o‘qish qo‘yidagi tamoyillarga to‘liq amal qilingandagina muvaffaqiyatli bo‘ladi: 1. O‘qishni hayot bilan bog‘liq holda tashkil etish. 2. O‘qishning ongli va ta’sirchan bo‘lishi uchun o‘quvchilarning hayotiy tajribalariga, taassurotlariga asoslanish. 3. O‘qishni ko‘rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot olami va o‘simliklar dunyosini kuzatish, rasmlar, jadvallar, predmetlar bilan tanishtirish hamda matnni o‘quvchining ifodali o‘qishi tarzida olib borish. Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida asosan she’rlar, masallar, ertaklar, hikoyalar, afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o‘qib o‘rganiladi. Tabiiyki, ularning har biri o‘ziga xos shakl, uslub va mazmunda yaratiladi. Shuning uchun ham har bir janrga mansub asarlarni o‘ziga xos usulda o‘qib o‘rganish taqozo qilinadi. Badiiy asarni izohli o‘qishga yaqin bo‘lgan metodlardan biri ijodiy o‘qishdir. Atoqli metodist olim N. I. Kudryashov ijodiy o‘qish metodi tarkibiga quyidagi ish usullarini kiritadi: a) o‘qituvchilarning badiiy matnni sharhlab o‘qishi hamda o‘quvchilarning asarni to‘g‘ri va imkon qadar yanada chuqurroq, emostional idrok etishlarini ta’minlash maqsadini ko‘zda tutuvchi so‘zi; b) o‘qilgan asardan o‘quvchilarning bevosita olgan taassurotlarini chuqurlashtirish maqsadiga ega bo‘lgan va ularning diqqatini matnning muhim g‘oyaviy va badiiy hususiyatlari sari yo‘naltiradigan suhbat uyushtirish yoki o‘qilgan asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy, ijtimoiy-siyosiy muammoning qo‘yilishi; 20 v) o‘qituvchining asar o‘qilganidan keyin o‘quvchilarning asarni tadqiq etish jarayonida to‘yingan badiiy kechinmalarini faollashtirish maqsadini ko‘zda tutuvchi so‘zi. Ko‘rinadiki, ijodiy o‘qish izohli o‘qishdan farqli o‘laroq, to‘g‘ridan - to‘g‘ri matn mohiyatini ochishga ijodiy yondashishni taqozo etadi. Masalan, 4-sinfda A. Oripovning «Dehqonbobo va o‘n uch bolakay qissasi» asarini ijodiy o‘qish metodi asosida o‘rganish jarayonida matn mazmuni va shoir g‘oyaviy niyatidan kelib chiqib Vatanimiz hududlaridagi aholining yashash tarzi bilan bog‘liq milliy xususiyatlar haqida ham atroflicha tushuncha beriladi. 2-sinfda «O‘tinchi yigit», 3- sinfda O‘tkir Hoshimovning «Xazonchinak», 4-sinfda S. Anorboevning «Qo‘rqoq» asarlarini ham ijodiy o‘qish metodi asosida o‘qitish ijobiy samaralar beradi. Ifodali o‘qish. Boshlang‘ich ta’lim tizimida mantiqiy o‘qish (matnni to‘g‘ri, tushunib, tez (me’yorida) o‘qish) va adabiy o‘qish mukammal o‘zlashtirilganidan so‘ng ifodali o‘qishga o‘tiladi. U yod olingan she’riy asarlarni ifodali o‘qishni ham o‘z ichiga oladi. Ifodali o‘qishning muvaffaqiyati o‘quvchilarning asar mazmuni, g‘oyaviy- badiiy xususiyatlari haqida muayyan tushunchaga ega bo‘lishi bilan bog‘liq. Ohang va intonastiya she’riy asarlarni ifodali o‘qishda qay darajada muhim bo‘lsa, nasriy asarlarni o‘qishda ham muhim talablardan biridir. Nasriy asarlarni ifodali o‘qishdan oldin unda qanday g‘oya ilgari surilayotganini aniqlash zarur. Masalan, 4-sinfda X. To‘xtaboevning «Xatosini tushungan bola» hikoyasini ifodali o‘qishdan oldin o‘quvchilarga xatosini tushungan bola kim ekanligi, uning xatosi nimalardan iborat bo‘lganligi, maqtanchoqlikning illat ekanligi to‘g‘risida tushuncha beriladi. Ifodali o‘qish oldiga qo‘yilgan bu talab M. Abdurashidxonovning «Har kim ekkanin o‘rar», Sh. Sa’dullaning «Laqma it», A. Oripovning «Dehqonbobo va o‘n uch bolakay qissasi» kabi she’riy hikoyalarini o‘qishga ham xosdir. Badiiy o‘qish. Badiiy o‘qish ifodali o‘qishning yuksak bosqichi hisoblanadi. Unda so‘z san’atining barcha komponentlari ishtirok etadi. U o‘quvchidan asar ruhiga batamom kirishni, san’atkorona o‘qishni talab etadi. Badiiy o‘qishda asar qahramonlarining ruhiy holati, kechinmalari to‘la 21 anglab etilgandagina ta’sirchanlikka erishish mumkin. Badiiy o‘qishga tayyorgarlik ko‘rishda aktyorlarning audio-video tasmalarga yozilgan ijrolaridan foydalanish yaxshi samara beradi. Sinfda o‘qishning muvaffaqiyatini ta’minlaydigan omillardan biri tanlab o‘qishdir. Masalan, 3-sinfda X. To‘xtaboevning «Hassa» hikoyasi bilan tanishish jarayonida Qobil boboning savollariga Shavkatning javoblari yoki S. Anorboevning «Bahs» hikoyasidagi bolalarning bahslashish epizodi yuzasidan o‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra mazkur o‘rinlarni tanlab qayta o‘qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy-estetik qimmatini chuqurroq o‘zlashtirishga erishiladi. Izlanish metodi. Bu metod asardagi voqea va tafsilotlar asosida o‘quvchilarga savol- topshiriqlar tuzishda, qahramonlarga baho berishda keng qo‘llaniladigan usuldir. O‘qish darslarida reproduktiv metod keng qo‘llaniladi. Masalan, o‘qituvchi dastlabki darslarda o‘zi asar matnini qismlarga bo‘ladi, yozuvchi yoki shoirning aytmoqchi bo‘lgan muhim fikriga o‘quvchilar diqqatini jalb qiladi, uni aniqlab ko‘rsatadi, o‘quvchilar bilan birga tasvir vositalariga yuklatilgan ma’noni ochib, o‘quvchilarga ko‘maklashadi. Bularning bari o‘quvchilar uchun bir ko‘rsatma vazifasini o‘taydi. Shundan so‘ng o‘quvchilar o‘qituvchining ko‘rsatmalari yordamida yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan vazifalarni o‘zlari mustaqil ravishda bajaradilar. Yuqorida ta’kidlangan metodlardan tashqari, boshlang‘ich sinf o‘qish darslarida ilg‘or pedagogik texnologiya usullaridan «Aqliy hujum», «Tarmoqlar», «Guruhlar bilan ishlash», “Blist texnologiyasi” kabilardan ham foydalanish yaxshi samara beradi. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, har bir darsda qanday metoddan foydalanish, darsda qanday usullarni qo‘llash o‘qituvchi tomonidan oldindan belgilab olinishi va puxta ishlab chiqilishi kerak 22 Xulosa O‘qitish malakasining sifatlari va tez ongli ifodali o‘qish usullari o‘quv jarayonining samaradorligini belgilovchi muhim jihatlardir. O‘qituvchining pedagogik bilimlari, kommunikativ qobiliyatlari, ijodkorlik va psixologik yondashuvlari talabalarning muvaffaqiyatli o‘qishini ta'minlaydi. Tez ongli ifodali o‘qish usullari esa o‘quvchilarga o‘qilgan materialni tez va samarali tushunish imkonini beradi, bu esa ularning umumiy bilish jarayonini jadallashtiradi. O‘qituvchilar o‘z malakalarini doimiy ravishda oshirib borishlari, o‘quvchilarning qiziqishlariga mos materiallar tanlashlari va interaktiv metodlardan foydalanishlari kerak. Bu yondashuvlar o‘quvchilarning o‘qish malakalarini rivojlantirishga yordam beradi va ularning ta'lim jarayonida muvaffaqiyatini oshiradi. Natijada, o‘qitish malakasi va tez ongli ifodali o‘qish usullarini samarali qo‘llash orqali ta'lim jarayonini yanada sifatli va qiziqarli qilish mumkin. Bu esa nafaqat o‘quvchilarning bilim olishlariga, balki ularning ijtimoiy va madaniy rivojlanishlariga ham ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. 23 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Davlat tili to’g’risidagi qonun-amalda” Qumri Abdullayeva, Boshlang’ich ta’lim jurnali 2007-4-son. 5-bet.32b 2. G`offorovaT, G`ulomova X, Eshturdiyeva G “1-sinfda savod darslari” Toshkent “O`qituvchi” 1996 yil, 86 bet 3. N.T.Sabirova. Interaktiv metodlar bilan o’quvchilarni boshqaramiz. - Qori Niyoziy nomidagi O’zPFITI aspiranti. Maktab va hayot jurnali 2008 yil 5- son 46b betlar 4. Abdullayeva Q., Rahmonbekova S. Ona tili darslari (qo`llanma).- Toshkent, 1999.86b 5. Abdurahmonov G`. O`zbek tili grammatikasi. – Toshkent, 1996. 6. Mahmudov N., Nurmonov A. O`zbek tilining nazariy grammatikasi. – Toshkent, 2002. 228 b. 7. Qosimova K. va boshqalar. Ona tili o`qitish metodikasi. Boshlang`ich ta`lim fakultetlari uchun darslik.- Toshkent: Noshir, 2009. 347 b. 8. Qosimova K., Ne`matova A. 1-sinfda ona tili darslari. – Toshkent, 2004.126 b. 9. Qudratov O., G’aniyev T. Hayotiy faoliyat xavfsizligi. –T.: Aloqachi,2004.-3-b. 10. Omonov N., Xo`jayev N. va boshqalar. Pedagogik texnologiyalar va 24 pedagogik mahorat. – Toshkent, 2009. 286 b 11. Safarova R., G`ulomov M. va boshqalar. Savod o`rgatish darslari.- Toshkent, 2003.86b 12. Tursunov M. va boshqalar. Hozirgi o`zbek adabiy tili. – Toshkent, 1992.246b 13. To`xliyev B. va boshqalar. O`zbek tili o`qitish metodikasi. – Toshkent, 2006. 218 b 14. Xudoyberganova M., Fuzailov S.,Muxtorova M. 3-sinfda ona tili darslari. – Toshkent, 2008.196 b. 25

Mundarija:

Kirish ...................................................................................................................4
I-BOB. Sinfda o‘qish darslarining ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyati va vazifalari 
  1.1. O‘qish darslarining tarbiyalovchi imkoniyatlari………………………..5
  1.2. O‘qish malakasi haqida tushuncha …………………………....…….....8
II-BOB. O‘qish malakasining sifatlari 
2.1. O‘qish malakasining sifatlari: to‘g‘ri, tez, ongli o‘qish ………………..11
2.2. O'qish  darslarida  qo'llaniladigan  metodlar…………………………….18
Xulosa…………...………………………………………………………….…...23
Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................24
Sotib olish