Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 81.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 13 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

Oʻqitishning taʼlimiy metodlari

Купить
O qitishning ta limiy metodlariʻ ʼ MUNDARIJA: KIRISH ………………………………………………………………………….....3 I.BOB. O’QITISH METODLARI VA ULARNING TASNIFI 1.1. O’qitish metodi tushunchasi va uning turlicha talqin etilishi ..............................5 1.2. O’qitish metodi – metodik sistemaning bir komponenti sifatida .....................8 1.3 O’qitish metodlari tasnifi . …………………………………………………......10 II.BOB. O QITISH METODLARINING TURLARI VA ULARNING ʻ AMALDA QO LLANILISHI ʻ 2.1. Boshlang’ich sinf matematika darslarida qo’llaniladigan o’qitish metodlari va ularning tadbig’i.………………………………………………………………….13 2.2. Ta’lim metodlari va vositalari unumli foydalanish yo’llari …………….........15 2.3 Ta’lim tizimida innovatsion usliblarni ishlab chiqishning zaruriyati, shart sharoitlari …………………………………………………………………..……22 III.BOB. PEDAGOGIK FAOLIYATDA TA'LIM METODLARIDAN VA INNOVATSION METODLARDAN FOYDALANISH 3.1. O’quv jarayoniga tizimli yondashuvning metodik asoslari………….. ……….26 3.2. Boshlang‘ich sinfda o‘qitishning zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish usullari ……......................................................................................................…..27 3.3. Pedagogik tizim asosida nazariy va amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish…….36 2 Xulosa ……………………………………………………………………..…...…41 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..…..43 3 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikаsining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tаshаbbusi bilаn ilgаri surilgаn 2017-2021-yillаrdа O‘zbekiston Respublikаsini rivojlаntirishning Hаrаkаtlаr Strаtegiyаsidа tа’lim vа o‘qitish sifаtini bаholаshning xаlqаro stаndаrtlаrini joriy etish аsosidа Oliy tа’lim muаssаsаlаri fаoliyаtining sifаti vа sаmаrаdorligini oshirish, jismonаn sog‘lom, ruhiy vа intellektuаl rivojlаngаn, mustаqil fikrlаydigаn, qаt’iy nuqtаyi nаzаrgа egа, Vаtаngа sodiq, yoshlаrni tаrbiyаlаsh, demokrаtik islohotlаrni chuqurlаshtirish vа fuqаrolik jаmiyаtini rivojlаntirish jаrаyonidа ulаrning ijtimoiy fаolligini oshirish, yoshlаrni ijodiy vа intellektuаl sаlohiyаtini qo‘llаb-quvvаtlаsh vаzifаlаri belgilаb berilgаn. Ushbu vаzifаlаrni bаjаrishdа tа’lim tizimining bаrchа bo‘g‘inlаridа zаmonаviy аxborot texnologiyаlаri, zаmonаviy аdаbiyotlаr vа dаrslik hаmdа o‘quv qo‘llаnmаlаrning yаngi аvlodini yаrаtish muhim o‘rin tutаdi. 1 Bugungi kunda mehnat ta’limi yo‘nalishlaridagi mavjud o‘quv reja va dasturlarining mazmunini qayta ishlab chiqish , ta’lim jarayonida o‘qitishning samarali shakl va metodlarini qo‘llash, talabalarning o‘quv-uslubiy tayyorgarligini kuchaytirish, kasbiy-pedagogik mahoratini oshirish shart-sharoitlarini shakllantirish kabi muammolarni echish uchun mazkur yo‘nalishda ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishni taqozo etadi. Shu asosda bo’lajak pedagoglarning kasbiy-pedagogik tayyorgarligi darajasini oshirish , ilg‘or pedagogik texnologiyalarga asoslangan zamonaviy ta’lim- tarbiyaning metodologik asoslarini ishlab chiqish zaruriyati mavjud. Ayniqsa, ta’lim-tarbiya jarayonlarini pedagogik texnologiyalar asosida o’tkazish, erkin shaxsni tarbiyalashdan iborat. 1 O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev O‘ zbekiston respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida qaori Toshkent- 2018 4 Pedagogik texnologiya bu shaxsni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish qonunlarini o’z ichiga oladigan pedagogik faoliyatdir. Bugun ixtiyoriy tarzda va amaliyotga tadbiq etilayotgan o’qitish tizimini qat’iyan ilmiy asoslangan pedagogik tizimga aylantirish lozim. Ushbu jarayonni umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhi bilan sug’orish, mazmunini takomillashtirish, tuzish ijodkor o’qituvchilar oldida turgan dolzarb vazifa hisoblanadi. Pegogik tenologiyalar asosida turli shakllarga tushirib dars o’tish o’qituvchilardan katta mahorat talab qiladimi , degan savol tug’iladi. Agar o’qituvchi quyudagilarga amal qilsa: a) pedagogik texnologiya oldindan loyihalangan bo’lsa; b) tayyor loyihani amaliyotga to’g’ri tadbiq eta olsa, katta mahorat talab qilinmaydi. Bugungi kunda ta’lim sohasida olib borilayotgan keng ko’lamli islohotlar , ta’lim mazmunini takomillashtirishga oid qabul qilingan hukumat qarorlari, ta’limni hayot bilan bog’lashni, o’qitish samaradorligini oshirishni , tez taraqqiy etib borayotgan jamiyat uchun har tomonlama rivojlangan barkamol avlodni tarbiyalab yetirishni talab qiladi. Yangi pedagogik texnologiya ta’limning ma’lum maqsadga yo’naltrilgan shakli, usuli va vositalarning mahsulidir. Kuzatuvlar shuni ko’rsatadiki, aksariyat hollarda o’qituvchi dars jarayonida faqat o’zi ishlaydi, o’quvchilar esa kuzatuvchi bo’lib qolaveradilar. Ta’limning bunday ko’rinishi o’quvchilarning aqliy tafakkurini o’stirmaydi, faolligini oshirmaydi , ta’lim jarayonidagi ijodiy faoliyatini so’ndiradi. Kurs ish ob’yekti: Umumta’lim maktablarida mehnat ta’limi fanini pedagogik tizim asosida tashkil etish jarayoni. 5 Kurs ish predmeti: Muammoli o’qitish texnologiyalarini qo’llash orqali o’quvchilarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’qitish mazmuni, metodlari , shakllari va vositalari. Kurs ish maqsadi: M uammoli ta’lim texnologiyalarini qo’llash orqali pedagogik tizim asosida mehnat ta’limi darslarini o’qitish metodikasini ishlab chiqish. Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi : Kurs ishi kirish , 3 bob, 9 paragraf , xulosa , foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib hajmi 42 sahifani tashkil etadi. 6 I.BOB. O’QITISH METODLARI VA ULARNING TASNIFI 1.1. O’qitish metodi tushunchasi va uning turlicha talqin etilishi Metod (grekcha “ metodos ” so’zidan olingan bo’lib, aynan, u yoki bu narsaga, haqiqatga yo’l demakdir) maqsadga erishish usuli, tartibga solingan faoliyat ma’nolarini anglatadi. Metod tushunchasi pedagogika, psixologiya va xususiy metodikalarning asosiy tushunchalaridan biri bo’lib, turli pedagog va metodist olimlar tomonidan turlicha talqin etib kelinmoqda. Pedagogik ensiklopediyada izohlanishicha, ta’lim metodi – o’qituvchi va o’quvchining ta’lim mazmunini o’zlashtirishga qaratilgan o’zaro aloqador, ma’lum ketma-ketlikdagi faoliyat tizimidir. G.L.Shukina ning “Pedagogika” kitobida o’qitish metodiga quyidagicha ta’rif beriladi. “ O’qitish metodlari bu darsda o’quv-tarbiya maqsadlariga qaratilgan o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi ish faoliyatidir”. L.N.Skatkin o’zining kitobida o’qitish metodiga quyidagicha ta’rif berdi: O’qitish metodlari – bu darsda o’quvchilar bilish faoliyatlarini tashkil etish usulidir. 2 Bu ta’rifga buyuk psixolog I.Ya.Lerner ham qo’shiladi. Lekin, uslubshunos olim Nikandirov o’zining doktorlik dissertasiyasida o’qitish metodlariga ta’rif berar ekan “ O’qitish metodlari bu darsda o’quvchilarning bilish faoliyatlarini boshqarish usullaridir ” deb ta’kidlaydi. Toshkent shahridagi “O’qitish mazmuni va metodlari ilmiy tadqiqot ishlari” institutining biologiya sektorida o’qitish metodlariga quyidagicha ta’rif berildi: O’qitish metodlari – bu darsda o’qituvchi va o’quvchilarning ish faoliyati bo’lib, uning evaziga o’quv tarbiya ishlari hal etiladi”. 2 М uslimov N. А , Qulieva Sh.H. Ка sbt ta’limi o’qituvchilarini tayyorlash jarayoniga tizimli yondashuvni amalga oshirishda muammoli vaziyatlar. – Т .: Fan va texnologiyalar , 2007. – 54 7 Yoki shu institutning “Boshlang’ich ta’lim” sektorida A.M.Pishkalo rahbarligida quyidagicha ta’rif keltirildi: O’qitish metodlari – bu darsda o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi faoliyati bo’lib, uning evaziga bilim beriladi, malaka va ko’nikmalar hosil qilinadi, o’quvchilarda dunyoqarash va mustaqil ishlash elementlari shakllanadi, ular hayotga va mehnatga tayyorlanadi. 3 O’qitish metodlari o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi faoliyatlari usuli bo’lib, bu faoliyat yordamida yangi bilimlar, malakalar va ko’nikmalarga erishiladi, o’quvchilarning dunyoqarashi shakllanadi, ularning qobiliyatlari rivojlanadi. 3 Muslimov N. А . Qulieva Sh.H. К asb ta’limi o’qituvchilarini tayyorlash jarayonida tizimli yondashuvni amalga oshirishga muammoli vaziyatlar. – Т .: Fan va texnologiyalar, 2007. – 54 b. 8O’qitish maqsadi O’qitishni tashkil etish shakll ariO’qitish mazmun i O’qitish metodlari O’qitish vositalar i Ta’lim texnologiyasi nazariyasining umumiy asoslari mohiyati xususida so’z yuritish uchun “ta’lim texnologiyasi” tushunchasining tub ma’nosini anglash talab etiladi. “Texnologiya” yunoncha so‘z bo‘lib, “techne”- mahorat san’at hamda “logos” - tushuncha ta’limot so‘zlarining birlashmasidan hosil bo‘lgan. “Ta’lim texnologiyasi” tushunchasi esa lug‘aviy jihatdan (inglizcha “an edicational technology”) ta’lim (o‘qitish) jarayonini yuksak mahorat san’at darajasida tashkil etish borasida ma’lumotlar beruvchi fan (yoki ta’limot) ma’nosini anglatadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki shu kungacha pedagogik texnologiya nazariyasi o‘tgan asrning ikkinchi yarmidan buyon rivojlanib , ishlatilib kelsada uni ma’nosini izohlash borasida yagona fikr mavjud emas. Xususan rus pedagogi V.P.Bespalko ham pedagogik texnologiyani “amaliyotga tadbiq qilinadigan muayyan pedagogik tizim loyihasi” deb ta’riflaydi. Yana bir pedagog N.F.Talzina esa pedagogik texnologiyaning “fan va amaliyot oralig‘ida muayyan tamoyillarni olg‘a suruvchi metodlar ishlab chiqaruvchi ularni izchil qo‘llash kabi masalalarni hal etishga yo‘naltirilgan mustaqil fan ” bo‘lishi lozimligini qayd etadi. O‘zbekistonlik pedagog N.Saidaxmedov pedagogik texnologiyani shunday ta’riflaydi:-“Pedagogik texnologiya , bu o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatlarni kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsni shakllantirish jarayonini ifodalash loyihasidir”. Keltirilganlarning uyushmasi sifatida Yunesko quyidagi ta’rifini beradi: “Pedagogik texnologiya” – ta’lim shakllarini , optimallashtirish vazifalarini o‘z oldiga qo‘ygan texnik va inson imkoniyatlarini va ularning o‘zaro bog‘liqliklarini hisobga olgan holda o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini yaratish , qo‘llash va aniqlashlarning tizimiy usullaridir”. 9 “Ta’lim texnologiyasi” tushunchasi “ta’lim metodikasi” tushunchasiga nisbatan kengdir. Ta’lim metodi - o‘quv jarayonining namunaviy vazifalarini echishga yo‘naltirilgan o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyati usuli bo‘lsa, ta’lim metodikasi esa muayyan o‘quv predmetini o‘qitishning ilmiy asoslangan metod qoida va usullar tizimini tavsiflaydi. Ta’lim texnologiyasi - ta’lim maqsadiga erishish jarayonining umumiy mazmuni ya’ni avvaldan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida , bosqichma- bosqich amalga oshirish , aniq maqsadga erishish yo‘lida muayyan metod , usul va vositalar tizimini ishlab chiqish , ulardan samarali , unumli foydalanish xamda ta’lim jarayonini yuqori darajada boshqarishni ifodalaydi. Pedagogik texnologiya muayyan loyiha asosida tashkil etiladigan , aniq maqsadga yo‘naltirilgan hamda ushbu maqsadning natijalanishini kafolatlovchi pedagogik faoliyat jarayonining mazmunidir. 4 1- chizma. Ta’lim jarayonining texnologik loyihasi. Ta’lim jarayoni ta’lim texnologiyasining asosini , yadrosini tashkil etadi hamda ta’lim maqsadi, ta’lim mazmuni, o’quvchi, ta’lim shakli, metod, vositalari va ta’lim beruvchi kabi unsurlardan iborat tizim sifatida namoyon bo’ladi. Tarkibiy unsurlar o’zaro birlik va aloqadorlikda ta’lim jarayonining umumiy mohiyatini yoritishga xizmat qiladi. 1.2. O’qitish metodi – metodik sistemaning bir komponenti sifatida Bozor munosabatlariga asoslangan ijtimoiy rivojlanish qonuniyatlaridan biri - ijtimoiy raqobatning paydo bo’lishidir. Ijtimoiy raqobat mavjud bolgan sharoitda mo’tadil faoliyat yuritish, raqobatga nisbatan ishchanlik immunitetini hosil qilish manfaatlar to’qnashuvida “omon” qolish, yuqori mavqe’ga ega bo’lish 4 Т o’rabekov F.S. Bo’lajak mehnat ta’limi o’qituvchilarni tayyorlash jarayonida ах borot texnologiyalarini qo’llash metodikasi. А vtoref. p.f.n., Т .: 2011. – 22 b. 10 uchun imkoniyat yaratadi. Shu bois fuqarolarda ta’lim olish, nazariy va amaliy bilimlarni o’zlashtirishga nisbatan ongli yondashuv hissi qaror topmoqda. Bu esa ularda ta’lim olishga bo’lgan rag’batni hosil qilmoqda. Endilikda ta’lim olish, muayyan kasb - hunar yoki mutaxassislik ma’lumotlarini egallash, bu borada ma’lum ko’nikma va malakalarni shakllantirish hayotiy ehtiyojga aylanmoqda. Ta’lim olishga bo’lgan rag’bat va uning mazmuni ta’lim jarayoni muvaffaqiyatining garovi, kafolati bo’la oladi. Ta’lim olishga bo'lgan rag'bat o'quvchi hamda o'qituvchi ishtirokidagi o'quv- bilish faoliyati asosining shakllanishida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yaqin o’tmishda o’quvchining ta’lim jarayonidagi ishtiroki nazariy bilimlarni qabul qilib oluvchi va o’zlashtirilgan nazariy bilimlar , amaliy ko’nikmalarni namoyish etuvchi sub’ekt sifatidagi roli bilan kifoyalangan bo’lsa, ta’lim taxnologiyasi talablariga ko’ra o’quv ta’lim jarayonining etakchi sub’ekti, asosiy ijrochisi sifatida ko’rinadi. Endilikda o’quvchi o’qituvchi tomonidan uzatilayotgan axborot (bilim)larni qabul qilmaydi. Balki ta’lim beruvchining yo’llanmasi, ko’rsatmasiga muvofiq tavsiya etilgan o’quv manbalari bilan mustaqil ravishda tanishish orqali nazariy bilimlarni o’zlashtiradi, o’qituvchining nazorati ostida amaliy ko’nikma va malakalarni hosil qiladi. O’quvchi mustaqil faoliyat yuritish, nazariy bilimlarni o’zlashtirish asosida o’zida fikrni ilgari surish, dalillar keltirish, o’z fikrini himoya qilish layoqatini tarbiyalay olishi, o’z-o’zini tanqid qilish, o’z-o’zini baholash sifatlarini qaror toptira olishi talab etiladi. Davr talabi o’quvchini ta’lim jarayonining sust tinglovchisi bo’lishdan faol ishtirokchisiga aylantirishni taqozo etmoqda. O’quvchi faoliyati mazmunining to’laqonli yoritilishida ta’lim shakli, metod va vositalarininng ahamiyati katta. Zero, ular o’quvchining imkoniyatlarini yuzaga chiqarish , bilim, ko’nikma va malakalarini aslidek, mavjud darajada yoritish uchun qulay shart-sharoit yaratib beradi. 11 Ta’lim jarayoninig maqsadi DTS, o’quv rejasi dasturi, shuningdek, darslik, qo’llanmalarda belgilab berilgan muayyan mavzu hamda fan (yoki kurs)ninig o’ziga xos jihatlari, mavjud pedagogik shart-sharoitlar , o’quvchilarning yosh, psixologik xususiyatlari, ularning hayotiy ehtiyoji va qiziqishlari, ta’lim beruvchining bilim va malaka darajasi, dunyoqarashi, ijodkorligi vaziyatni baholay hamda unga muvofiq tezkor harakat qila olish layoqati va hokazo omillarni inobatga olish asisida belgilanadi. O’quv jarayonninig maqsadi tashxisli ravishda aniq va ravshan belgilanmog’i lozim. Ta’lim maqsadining bunday belgilanishi ma’lum qilingan vaqtda didaktik jarayonni tashkil qilish va amalgam oshirilish darajasi yuzasidan xulosa chiqarish imkoniyatini yaratadi. Maqsadning tashxisli belgilanishi quyudagi holatlar bilan tavsiflanadi: – shaxsda shakllantirilgan ma’naviy-axloqiy sifatlar hamda aqliy salohiyat shu darajada aniq va ravshan tasdiqlanadiki, natijada ularni shaxsning har qanday istalgan , mazkur vaziyatgacha bo’lgan vaqt oralig’ida shakllantirilgan sifatlaridan osonlik bilan farqlash mumkin bo’ladi; – shaxsning tashxislangan ma’naviy-axloqiy hamda aqliy sifatlarining shakllanganlik darajasini haqqoniy nazorat qilishga yonaltirilgan aniq usul mavjud bo’ladi; – shaxsning tashxislangan sifatlarini aniqlash yuzasidan olib borilgan nazorat natijalari asosida uning samaradorligini aniqlash mumkin bo’ladi; – o’lchov mezonlari asosida muayyan bilim, ko’nikma va malakalarning sifatini baholash ko’rsatkichlari mavjud bo’ladi. Ta’lim shakli o’qituvchi va o’quvchining belgilangan tartibda, muayyan maqsadga muvofiq ma’lum rejimda tashkil etiladigan faoliyatlarning ma’lum ifodasidir. Pedagogik jarayon bilamizki, pedagogik tizim asosida o’tib boradi. 12 Pedagogik tizim - bu tashkil etuvchilarning birlashtirilgan majmui bo’lib, ular o’zgarishlarda ham barqarorligicha qolaveradi. Agarda o’zgarishlar (yangilik kiritish) qandaydir mumkin bo’lgan chegaradan oshib ketsa, tizim buziladi, uning o’rniga yangi boshqa xususiyatli tizim yuzaga keladi. Bu tizimning tarkibiy qismlaridan har biri har qanday darajada elementlarga detallashtirib yoyib ko’rsatilishi mumkin. Qurilgan tizimning tarkibiy tuzilishi emas deb hisoblashga asoslarimiz bor. Ko’rsatib o’tilganlarga qo’shila olmaydigan pedagogik tizimning muhim tarkibiy qismlari , shuningdek, «Natijalar», «O’quv tarbiyaviy jarayonni boshqarish», «Texnologiya»lardan iborat. 1.3 O’qitish metodlari tasnifi Pedagogik tizimning tashkil etuvchi tarkibiy qismi sifatida uni alohida omillar birligi ekanligini ta’kidlagan holda ko’pincha, o’quv tarbiya jarayonining texnologiyasini ko’rsatadilar. Bunday yondashish pedagogik tizim ko’zlangan maqsadga erishishni ta’minlaydigan mustahkam tashkiliy texnologik kompleks bo’ladi. Shuni ta’kidlash kerakki, pedagogik tizim har doim ham texnologiyadir. Ana shu belgisi bo’yicha pedagogik tizimni tarkibiy qismlar ixtiyoriy «To’plamidan» ajratib olish osondir. Texnologik - bu qat’iy tashkiliy mantiqqa bo’ysunuvchi imkoniyatlarini belgilovchi tizimning ichki sifatidir. Pedagogik tizimni takomillashtirishning asosiy yo’llari ikkita: intensiv va ekstensiv. Intensiv rivojlanish pedagogik sistemani ichki imkoniyatlar hisobiga, ekstensiv yo’l esa qo’shimcha kuchlar jalb etish - ya’ni, vositalar, asbob-uskunalar, texnologiyalar hisobiga takomillashtirishni ko’zda tutadi. Pedagogika texnologiyaning intensiv rivojlanish imkoniyatlari tugagan deb hisoblanadi: maktabning mavjudligi ming yilliklar davomida hamma yo’llarni sinab ko’rib bo’lgan, hozirgi pedagoglar nasibasi qaytarish, tarbiya mazmuni va vazifasini , mantiqiy chuqur esga olish, 13 uning birlamchi asoslariga chuqur tushib borishdan iborat. Yana bir bor qaytarib aytamiz, agarda maktab hali o’lmagan bo’lsa, agarda u yashayotgan, rivojlanayogan va bolalarni o’qitayotgan bo’lsa, bu faqatgina o’zining konservativ tabiati hisobigadir. Ba’zi nazariyotchilar aytadilarki, juda yaqin vaqt ichida pedagogikada innovatsiya bir ma’noni - orqaga, o’tmishga, o’ylab va oqilona tarbiyalash , ma’naviy tarbiyalovchi, yangiliklarsiz va tirishishlarsiz tinch tizimga qaytishnigina bildiradi degan fikrni aytmoqdalar . Pedagogik tizimning ochiqlik, dinamiklik, maqsadga yo‘naltirilganlik kabi asosiy xususiyatlari uning shakllanib borayotganligini, mukammallikka intilayotganligini ko‘rsatadi. Hayotning turli jabhalaridagi qayta o‘zgartirishlar jarayonida u mukammallashadi, tarkibiy , funksional, tarixiy va boshqa yo‘nalishlarda rivojlanib boradi. Biz tadqiqotlarimiz davomida pedagogik tizimlarni tizimli tahlil qilish ikki kategoriyada amalga oshirilishi mumkinligini aniqladik, unda: sub’ektlar (ular o‘zaro ta’sirlashib, tizimning mavjudligiga asos bo‘luvchi maqsadga erishish uchun xizmat qiladi) va ob’ektlar   (ular bilan ta’sirlashuv natijasida sub’ektlar shaxsiy funksiyalarini amalga oshiradi) orasidagi o‘zaro bog‘liqliklar muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda ta’lim oluvchilar pedagogik tizimning sub’ektlari, ta’lim mazmuni esa uning ob’ektlari bo‘lib hisoblanadi. Ta’lim mazmuni sub’ekt ongi yordamida o‘zlashtiriladi va o‘zgartiriladi, shaxs tomonidan o‘quv faoliyati jarayonida dunyoqarashga, qadriyatlar hamda mohiyatlar, e’tiqodlar, texnik-texnologik tasavvurlar, bilim va ko‘nikmalar tizimiga aylantiriladi. Tizim elementlarini sub’ekt va ob’ekt kategoriyalariga ajratib olish printsipial jihatdan muhim bo‘lib, u sub’ektlar o‘zaro ta’sirlashuvining ahamiyatini , uning shaxslararo tavsifini, ya’ni shaxsning rivojlanishi faqatgina shaxslararo ta’sirlashuv natijasi sifatida amalga oshishi mumkinligini ta’kidlaydi. 14 Olib borilgan ishlari va mavjud ilmiy nazariyalarga asoslangan holda aytish mumkinki, pedagogik tizimning tarkibiy komponentlari pedagogik tizim xususiyatlariga xos bo‘lgan tayanch elementlar hisoblanadi. Bu elementlar qatoriga quyidagilar kiradi: pedagogik tizimni yaratishning yo‘naltiruvchi asosi - Davlat ta’lim standarti talablarida aks ettirilgan ta’lim maqsadi; o‘quv reja, dastur, darslik va qo‘llanmalarda aks ettiriladigan ta’lim mazmuni; pedagogik tizim maqsadidan kelib chiqqan holda ta’limning tashkiliy shakllari, o‘qitish metodlari va texnik vositalarini o‘zida mujassamlashtiruvchi didaktik jarayonlar; pedagogik tizim va faoliyatni tashkillashtiradigan professor-o‘qituvchilar; ta’lim jarayoni natijalariga erishganligini aniqlovchi baholash tizimi. Har qanday pedagogik tizim atrof-muhit bilan o‘zaro bog‘liqdir va muhit talablariga qarab o‘z faoliyatini unga moslashtiradi, uning ta’siri ostida bo‘ladi va har qanday pedagogik tizim ma’lum bir muddatga belgilangan bo‘ladi. 15 II.BOB. O QITISH METODLARINING TURLARI VA ULARNINGʻ AMALDA QO LLANILISHI ʻ 2.1. Boshlang’ich sinf matematika darslarida qo’llaniladigan o’qitish metodlari va ularning tadbig’i. Ilm-fan, texnika, ishlab chiqariah va texnologiyaning jadal rivojlanishi jamiyat hayotining barcha sohalarida taraqqiyotining yangi istiqbollarini ochib berdi. Insoniyatning davlat va jamiyat qurilishiga doir asriy tajribalari ijtimoiy munosabatlarni yangicha yondashuvlar asosida tartibga solish borasidagi ilg‘or yondashuvlarning qaror toptirilishiga olib keldi. Ikkinchi avlod standartlari joriy etish Mamlakatimizda ta'lim taraqqiyotning dolzarb bosqichi yangi federal standartlari (ikkinchi) avlod amalga oshirish asoslanadi. takomillashtirish va ta'lim optimallashtirish kiritsin maktablar va o‘qituvchilar guruhlar oldin. maktablarining barcha darajadagi tashqari , bu standartlar maktabgacha joriy etildi. Ta’lim innovatsion jarayonlar bolalar boo‘chalari, maktablar , litsey va sport maktablarida mavjud muammolar ko‘p hal qaratilgan. Avvalo e’tibor ta'limi vazirligi texnik kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish berildi. Bu talabalar va ularning ustoz o‘rtasida axborot almashinuvini samaradorligini oshirish imkonini beradi. ta'lim va maktabgacha ta'lim muassasalari devorlari paydo innovatsion axborot texnologiyalari , isloh qilish va o‘quv jarayonini takomillashtirish uchun yangi ta'lim muhiti yaratish imkonini berdi. 5 Innovatsiya ta'rifi. Shunday qilib, pedagogik nima yangilik? Ingliz tilida so‘z kerakli natijaga ishlab chiqarish uchun minimal vaqt , moddiy va intellektual resurslarni jalb yangi ko‘nikmalar, texnik, shakllari, foydalanish kabi tovushlar. ‘Pedagogik innovatsiyalar’ tushunchasi bir shunga o‘xshash ma'noga, biroq ilovalar tor doiradagi ega. Yaqinda o‘zgartirish aloqa nafaqat mamlakatimiz 5 Muslimov N. А . Pedagogik faoliyatga tizimli yondashuv muammolari // Kasb-hunar ta’limi. – 2004. – № 3. – B. 24 16 iqtisodiy hayoti , balki intellektual faoliyat (universitetlar, maktablar, maktab oldin). Pedagogik innovatsiyalar xususiyatlari. P edagogik innovatsion nima? ning batafsil muddatini ko‘rib chiqaylik. Avvalo, biz turli qismlarida , shuningdek, butun tizimini individual komponentlarini xususiyatlarini oshirish , ta'lim, atrof-muhit o‘zgartirish hissa mumkin maqsadli harakatlar ba'zi turdagi haqida bormoqda. ta'lim sohasidagi innovatsion jarayonlar uchun qidiruv va yangi texnik, texnologiyalar , fondlari, dasturlari ishlab chiqish bilan boo‘liq. Yangi dasturlar uchun bunday faoliyat qo‘no‘iroqlar, o‘quv jarayoniga ularning joriy o‘z ahamiyatini va ahamiyatini qayta o‘ylab, maxsus joy o‘qituvchilar va talabalar , sotib olingan bilim tasnifi mezonlarini o‘zgarishi o‘rtasidagi o‘zaro tashkil beriladi. Ta'lim jarayonida pedagogik innovatsiyalar yangilangan texnologiyasi ta'lim va yosh avlodni tarbiyalash foydalanishni o‘z ichiga oladi. Ular siz amaliyotga yangi ta'lim tizimini yo‘lga qo‘yish mumkin orqali bir vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Bunday ta'lim, uning psixologik va fiziologik xususiyatlari, vazifalarni keyingi amalga oshirish ko‘rinishida mumkin bola ta'lim va o‘quv jarayonining yo‘nalishini hisoblanadi. Bu zamonaviy pedagogik innovatsiyalar murakkab muammolarni hal qilish uchun ijodiy metodlarni topish , ishlash innovatsion mexanizmlarini rivojlantirishga hissa kerak, normal ijodiy jarayonning o‘zgartirish. Ta’lim innovatsiyalari – ta’lim sohasi yoki o‘quv jarayonida mavjud muammoni yangicha yondashuv asosida yechish maqsadida qo‘llanilib, avvalgidan ancha samarali natijani kafolatlay oladigan shakl, metod va texnologiyalar hisoblanadi.Ta’lim innovatsiyalari “innovatsion ta’lim” deb ham nomlanadi. “Innovatsion ta’lim” tushunchasi birinchi bor 1979 yilda “Rim klubi”da qo‘llanilgan. 17 Ta’lim innovatsiyalarini qo‘llanilishiga ko‘ra bir necha turga ajratishimiz mumkin. Ya’ni faoliyat yo‘nalishiga ko‘ra, kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga ko‘ra, o‘zgarishlarning ko‘ra ajratishimiz mumkin. Yuqoridagi innovatsiya turlarini atroflicha quyida berilgan chizma orqali kengroq yoritilgan. Innovatsiyalar turli ko‘rinishga ega. Quyidagilar innovatsiyalarning asosiy ko‘rinishlari sanaladi: - yangi o‘oyalar; - tizim yoki faoliyat yo‘nalishini o‘zgartirishga qaratilgan aniq maqsadlar Ta’lim tizimida yoki o‘quv faoliyatida innovatsiyalarni qo‘llashda sarflangan mablao‘ va kuchdan imkon qadar eng yuqori natijani olish maqsadi ko‘zlanadi. Innovatsiyalarning har qanday yangilikdan farqi shundaki, u boshqarish va nazorat qilishga imkon beradigan o‘zgaruvchan mexanizmga ega bo‘lishi zarur. Barcha sohalarda bo‘lgani kabi ta’limda ham “novatsiya”, “innovatsiya” hamda ularning mohiyatini ifodalovchi faoliyat to‘o‘risida so‘z yuritiladi. Agar faoliyat qisqa muddatli , yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lib,faqatgina tizimdagi ayrim elementlarni o‘zgartirishga xizmat qilsa u novatsiya (yangilanish) deb yuritiladi Bordi-yu, faoliyat ma’lum kontseptual yondashuv asosida amalga oshirilib, uning natijasi muayyan tizimning rivojlanishiga yoki uni tubdan o‘zgartirishga xizmat qilsa , innovatsiya (yangilik kiritish) deb ataladi. 2.2. Ta’lim metodlari va vositalari unumli foydalanish yo’llari Jamiyatimizda iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, madaniy sohalarda bo‘layotgan o‘zgarishlar kelajakda mamlakatimizning intellektual imkoniyatlarini belgilab beruvchi va uni rivojlantirishning asosiy sharti hisoblangan ta’lim tizimiga ham boo‘liq ekanligini hisobga olish kerak. Shu bilan birga intellektual salohiyatning o‘sishi, sifat darajasida rivojlantirish nafaqat ta’lim samaradorligining oshishiga, shu sohadagi tizim takomillashuviga o‘z ta’sirini o‘tkazibgina qolmay, balki 18 mazkur ijtimoiy tizimning barcha sohalarini o‘sishiga ham sezilarli darajada ta’sir etadi. Shuning uchun ham bugungi kunda ta’limdagi strategik yo‘nalishlardan biri ta’lim muassasalarining innovatsion faoliyati asosiy omil sifatida belgilab berilayapti. Ta’lim tizimini isloh qilishning zarurligini tushunib yetish, amaliyotda ta’lim muassasalarini innovatsion jarayonlarga qo‘shilishini taqozo etmoqda, o‘zini yaratish imkoni mavjud innovatsion maydonda ko‘rish va eng muhimi aniq yangiliklarni o‘zlashtirishdan iborat. Bu holat bugungi kunda o‘ta dolzarbligi bilan muhimdir, chunki, ushbu jarayon (innovatsion jarayon) ta’lim muassasalarini yashash sharti (bevosita va ko‘chma ma’noda ham), kelajak avlodlar va pedagoglar jamoasining aloqalarini ijtimoiy himoyalash sharti bo‘lib ham xizmat qiladi. Hayot ta’lim muassasalari oldiga yangi , mumkin bo‘lmagandek tuyulgan vazifalarni, ya’ni eskichasiga ishlab turib, aniq yangiliklarni ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etishni oldimizga qo‘ymoqda. Barcha yangiliklarga o‘ta ehtiyotkorlik bilan yondashadigan, o‘tmish boyliklarga, tajribalarga e’tiqod ruhida tarbiyalangan, stabillikni yoqtiradigan keksa avlodni, shuningdek hech qanday o‘zgarishlarni xohlamaydigan pedagoglarni ham tushunish mumkin. Bunday holatda “innovatsion jarayonlar orqasidan quvish” bugungi kun hayotimizning ajralmas qismi ekanligini ham tushunish zarur. Xohlaymizmi yoki yo‘q bizning ta’lim muassasalari devorining orqasida bozor va bozor munosabatlari jarayoni ketayapti. Bu jarayon to‘o‘ridan- to‘o‘ri bizga tegishlidir, chunki ta’lim muassasalari o‘rtasidagi raqobat tushunchasi ularni raqobat qobiliyati, ta’lim sifati, ijtimoiy buyurtmalar bularning hammasi turmushimizga kirib kelayapti. Bu jarayon biz yashayotgan muhit, hayot tarzi ekanligini har doim xis etib turishimiz kerak. Bu jarayonga qarshi turish befoyda va havflidir. Biz tanlash 19 imkoniyatiga ega emasmiz va ushbu tezkor jarayon (quvish jarayoni) da ishtirok etishga majburmiz. Mazkur jarayonda eng muhimi aql bilan, foydali tarzda , o‘z tashkilotimiz uchun ishtirok etishdan iborat. Ko‘pchilik 7 mutaxassislar fikricha, o‘zgarishlarga qobiliyat, bugungi kunda rivojlanishning hal qiluvchi omili, u yoki bu ta’lim muassasalarining raqobat qobiliyatini ta’minlovchi asosiy omil deb hisoblaydilar. Bugungi kunda maktab va oliy ta’lim tizimidagi an’anaviy va ommaviy ko‘rinishdagi ta’lim va tarbiya jarayonlari o‘rniga ta’lim muassasalari rivojlanishida o‘ziga xos yangilik bo‘lib innovatsion jarayonlar kirib kelmoqda. Innovatsiya (in-“lik”, novus-“yangi”) yangilik kiritish, yangilik degan ma’noni anglatadi. “Innovatsion ta’lim” deganda odatda o‘quv jarayoniga yangi (foydali) elementlar olib kirish tushuniladi. Shuning uchun ta’lim tizimida innovatsiya o‘zgartirish bilan bevosita boo‘liq. Bunday o‘zgartirishlar ta’lim tizimining: - maqsadiga, mazmuniga, metod, texnologiyasiga, tashkil etish shakli va boshqaruv tizimiga; - pedagogik faoliyatdagi o‘ziga xoslik va o‘quv-bilish jarayonini tashkil etishga; - ta’lim darajalarini nazorat qilish va baholash tizimiga; - o‘quv-metodik ta’minotiga; - tarbiyaviy ishlar tizimiga ; - o‘quv reja va o‘quv dasturlariga; - o‘quvchi va o‘qituvchi faoliyatiga boo‘liq. Yangilik tarixiy aspektda nisbiylik ahamiyat kasb etadi. Yangilik aniq tarixiy xarakterga ega, ya’ni o‘z vaqtidan oldin paydo bo‘lishi mumkin, o‘z vaqtida me’yor bo‘lishi yoki eskirishi ham mumkin. Maktab yoki oliy tizimning rivojlanish jarayonida, ehtimol ta’lim tizimi butunicha: - absolyut yangiligi (o‘xshashi, prototipning yo‘qligi); - nisbatan yangiligi; - o‘ziga xos, ixtirochiligi ko‘rinishidagilar hisobga olinadi. Yangilik xillari (tiplar) maktab va oliy tizimda turlicha asoslarga ko‘ra guruhlanadi: Birinchi klassifikatsiya (guruh) yangiliklarni kiritish, maktab va oliy tizimda sodir bo‘ladigan pedagogik jarayonga aloqadorligi bilan asoslanadi. 20 Ushbu jarayonni tushunishga tayanib, quyidagi ko‘rinishdagi yangilik xillarini ajratish mumkin: - ta’lim maqsadi va mazmuniga; - pedagogik jarayon metodikasi, vazifalari, usullari, texnologiyalarga ; - ta’lim va tarbiyani tashkil etish shakllari va vositalari; - rahbariyat, pedagog va o‘quvchilar faoliyatiga. Ta’lim tizimiga ikkinchi klassifikatsiya (guruh) yangilikni kiritish masshtabi (hajmi) belgisiga asoslanadi. Bu yerda quyidagi o‘zgarishlarni ajratish mumkin: 8 - bir- birlari bilan boo‘liq bo‘lmagan lokal va alohida (bir tomonlamalilik); - kompleks, o‘zaro bir-biri bilan boo‘liq; - butun maktab va oliy tizimni qamrab oluvchi, tizimli. Uchinchi klassifikatsiya (guruh) innovatsion imkoniyatlarga qarab amalga oshiriladi. Bu holatda e’tiborga olinadi: - ta’lim dasturlari, o‘quv rejalar, tuzilmalarni takomillashtirish, ixtirochilik, ko‘rinishlarni o‘zgartirish bilan boo‘liq ma’lum va qabul qilinganlarni modifikatsiyalash; - kombinatorlikka (o‘zgartirishlar) xos yangilik kiritish; - radikal o‘zgartirishlar. Yangilik kiritishning to‘rtinchi klassifikatsiyasi (guruh) oldingilariga nisbatan belgilariga asoslanib, guruhlanadi. Bunday yondashuvda yangilik o‘rin almashuvchi , bekor qilinuvchi yoki ochib beruvchilarga qarab belgilanadi. Bu holatda maktab va oliy tizimda yangilanish manbai sifatida: - mamlakat, region, shahar, tumanning ehtiyoji sifatidagi ijtimoiy buyurtmasi; - ijtimoiy buyurtmani region va viloyat ahamiyatiga molik qonun va hujjatlarda aks etishi; - inson to‘o‘risidagi kompleks fanga erishish, ilo‘or pedagogik tajriba; - xato va kamchiliklarni sinashda rahbar va pedagoglarning intuitsiyasi va ijodkorligi; - tajrib-sinov ishlari; - chet el tajribalari. Mamlakatimizda rivojlanib borayotgan innovatsion siyosat ta’lim oldiga muhim va mas’uliyatli vazifalarni qo‘ymoqda. 2006 yil iyul oyida Sankt-Peterburg shahrida “Sakkizlik guruhi” tomonidan Sammitda qabul qilingan “XXI asrda innovatsion jamiyat uchun ta’lim” to‘o‘risidagi hujjat o‘oyalarini yiriklashtirishni hisobga olishni va muammoning yechimini talab etadi. Fanni va innovatsiyani 21 kelajakda rivojlantirish strategiyasida “innovatsion insonni” yaratish, ya’ni ishlashidan qat’iy nazar u innovatsiya va yangi bilimlarga moyil bo‘lishi kerak. Bugungi kunda zamonaviy innovatsion yaroqlilik yuzaga kelmoqda. Hozirgi milliy loyihalar saytida “innovatsion ta’lim” iborasi paydo bo‘lmoqda va unda aytilishicha innovatsion ta’lim o‘qitishni yangi bilimlarni yaratish jarayonida amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu esa bugungi kunda mavjud “Innovatsion ta’lim texnologiyalari” tushunchasi bilan yangi “innovatsion ta’lim” tushunchalarini bir-biridan ajratishni talab etmoqda. Ta’lim sohasi – mamlakatimizda birinchilardan bo‘lib faol innovatsion harakatni boshladi. Ma’lum bosqichda XX asr oxirlarida bunday harakatlar yo‘lga qo‘yilgan edi. Masalan, 9 A.G.Rivin va V.K.Dyachenko tomonidan o‘qitishni jamoaviy o‘qitish, D.B.Elkonin, V.V.Dav ы dov, L.V.Zankovlar tomonidan ilgari surilgan rivojlantiruvchi innovatsion ta’lim to‘o‘risidagi qarashlar o‘z vaqtida ma’lum ahamiyat kasb etdi. Shu bilan birga boshqa innovatsion ta’lim texnologiyalari: dialektik o‘qitish usullari (A.I.Goncharuk, V.L.Zarina), o‘qitishning individual yo‘nalishli usuli (A.A.Yarulov), “Ekologiya va dialektika” (L.V.Tarasov), evristik o‘qitish (A.V.Xutorskoy) dialog madaniyati (V.S.Bibler, S.Yu.Kurganov), loyihali o‘z-o‘zini refleksiya (G.P.Shedrovitskaya) va b.q.larni keltirish mumkin. Yuqoridagi keltirilgan texnologiyalar o‘qitishda o‘zlashtirishni yuqori ko‘tarish, o‘quv jarayonida qiziqtirishni, o‘quv materialini tushunishni yaxshilashni, funksional savodxonlikni shakllantirishni , loyihali savodxonlikni, nazariy tafakkurni, ekologik va iqtisodiy tafakkurni, kommunikativlikni, ijtimoiy faollikni, fuqarolik ongini, o‘z-o‘zini anglash va boshqa vazifalarni hal etishga yo‘naltirilgan edi. Hozirda boshqa faoliyat sohalari, jumladan, ishlab chiqarish rivojlanishining innovatsion yo‘liga o‘tgach, ta’lim sohasi ularga faqat yetakchilarni tayyorlash funksiyasini bajardi. Lekin aslida esa boshqacha ko‘rinish ko‘zga tashlanadi. Ilgari 22 jamiyat uchun uncha ko‘p bo‘lmagan va mustaqil shakllangan innovatorlar yetarli edi. Yuqorida sanab o‘tilgan ta’lim texnologiyalari uchun innovatorlar faqat pedagoglar edi va ularning innovatsiyalari o‘quvchilarda zaruriy sifatlarni shakllanishiga yo‘naltirilgan bo‘lib, innovatsion tafakkur va qobiliyatni innovatsion faoliyatiga yo‘naltirishga e’tibor qaratilmagan. Bildirilgan fikrlar “innovatsion ta’lim texnologiyalari” va “innovatsion ta’lim” tushunchalarini quyidagi tarzda ajratib, alohida qarab chiqishni talab etadi: - innovatsion ta’lim texnologiyalari va dasturlari ; – bu barcha ta’lim texnologiyalari , yaratuvchi va ularni rivojlantiruvchi pedagog innovatsion faoliyatining natijasi hisoblanadi. Innovatsion ta’lim – bu shunday innovatsion ta’lim texnologiyalari va dasturlariki, unda pedagog innovsion faoliyati natijasi bo‘lib, o‘qitilayotganlar innovatsion o‘oyalarini yaratuvchisi (generatsiya) hisoblanadi; ishlab chiqarishning monoinnovatsionligi (mutaxassislar innovatsiyasi) ta’limning monoinnovatsion - (pedagog innovatsiyasi) emasligiga to‘o‘ri keladi, uning innovatsiyaligi, pedagog innovatsiyaligi, ularning oqibati, o‘qitilayotganlarning innovatsiyasidir. Bu o‘rinda masalaning dolzarbligi mavjud “mono”innovatsion ta’lim texnologiyalarini “bi”- innovatsion xolatigacha rivojlantirishdan iborat. Bular bir qator chet el o‘quvchilari misolida ular tomonidan yaratilgan tajribalar, ixtirolar misolida o‘z amaliy isboti bilan tasdiqlangan. Bu o‘rinda zamonaviy fan yutuqlari asosida kuchli, talantli tafakkur orqali amalga 10 oshirilishini, ya’ni ixtiroli masalalarni hal etish nazariyasi IMEN yo‘li bilan hal etish mumkinligi isbotlangan. Bir qator rivojlangan mamlakatlar ilmiy labaratoriyalarida (IMEN) IMENpedagogikaga “bilimlarni ixtiro qilish” deb nomlangan yangi metod yaratildi. IMEN ning integratsiya asoslari eng ko‘p tarqalgan barcha innovatsion pedagogik texnologiyalar bilan birgalikda ishlab chiqildi. Buning qo‘shimcha 23 samarasi – turli pedagogik texnologiyalarni amaliy dialektika tilida yozib chiqish imkonini beradi. Dunyodagi global o‘zgarishlar jarayoni, mamlakatimizdagi iqtisodiy va ijtimoiy– madaniy sohalardagi o‘zgarishlar, ta’lim tizimida tayyorlanayotgan mutaxassislarga jiddiy e’tibor qaratishni taqozo etadi. Pedagogik ta’lim sohasida 80-90 yillarda kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malaka oshirish tizimi yagona va yaxlit tizim sifatida innovatsion xarakter kasb etib , quyidagi jarayonlarga e’tiborni qaratganini ko‘ramiz: - ta’lim alohidaligi (detsentralizatsiya) ma’lum regionlarda ushbu sohani mustaqil rivojlantirish va ma’lum mutaxassislarga “buyurtma portfeli” ni shakllantirish imkonini berdi; - oliy o‘quv yurtlarini demokratlashtirish, pedagogik jarayonni tashkil etishning shakl, vosita va shartlarini belgilashda mustaqillikni ta’minlovchi imkoniyatni berdi; - umumta’lim muassasalarini tiplariga muvofiq tarzda pedagog uchun o‘zining pedagogik faoliyatini loyihalash va o‘quvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida o‘zi o‘qitadigan o‘quv fanidan foydalanishda erkinlik berish va bu borada umumta’lim maktablarining ehtiyojini hisobga olish uchun imkoniyatlar berdi; - olinayotgan pedagogik ta’lim mazmuni va darajasini tanlash imkonini o‘z ichiga oluvchi individual ta’lim dasturlarini ishlab chiqishga mo‘ljallangan o‘quvchining shaxsiy qiziqishlarini qoniqtirish zaruratini ko‘zda tutadi; - uning turli darajadagi imkoniyatlar asosida qisqa muddat ichida professional ta’lim beruvchi mutaxassislarni tayyorlash imkonini beradi. Yuqorida aytib o‘tilgan jarayonlar ma’lum davrlarda kuchli ta’sir etilgan bo‘lsada, bu o‘rinda an’anaviy tarzda kadrlar tayyorlashga nisbatan innovatsion jarayonlar o‘rtasida ma’lum dialektik o‘zaro boo‘liqlik mavjudligini e’tirof etgan holda, an’anaviy va innovatsion ta’limning har birini o‘ziga xos jihatlariga e’tiborni qaratmasdan 24 bo‘lmaydi. An’anaviy pedagogik ta’lim mazmuni va tashkil etishi jixatidan aniq o‘quv fani bo‘yicha mutaxassis o‘qituvchilarni tayyorlashga qaratilgan. Kasbiy-pedagogik tayyorgarlikdagi an’anaviy tizimda, faoliyatli yondashuv asosida o‘quv-tarbiyaviy jarayon yotadi va bu jarayonda ishtirokchilar o‘rtasidagi munosabatlar sub’ekt- ob’ekt tarzida yo‘lga qo‘yilgan. Bu yerda sub’ekt-o‘qituvchi ma’lum chegaralangan sharoitda bo‘lib, uning faoliyatini o‘quv reja va o‘quv dasturi boshqaradi va hamda munosabatlar qat’iy belgilab qo‘yilgan. Ob’ekt-talaba ma’lum darajadagi bilim hajmi bilan chegaralangan. An’anaviy ta’lim mazmun jihatidan o‘zaro boo‘liq avtonom faoliyat bilan belgilangan: o‘qituvchini o‘qitish faoliyati va talabani o‘quv bilish faoliyati; o‘qiyotgan talaba o‘qituvchi rejasining ijrochisi va boshqaruv ob’ekti bo‘lib faoliyat ko‘rsatadi. An’anaviylikdagi o‘quv jarayonida o‘zaro faoliyat taqlid qilish, imitatsiya, namuna bo‘yicha faoliyat ko‘rsatish, ijtimoiy va shaxslararo o‘zaro ta’sirning bir xildaligi, tashqi nazorat va natijani baholash , bularning barchasi bilish motivlarini qisqartirish, bilish motivlarini kengayishiga imkon bermaydi. 1990-2000 yillar davomida nazariya va amaliyotda pedagogik ta’limga yangicha yondashuvlar ishlab chiqildi. Amaliy jarayonlar “yuqoridan” va “quyidan” boshlandi. “Yuqoridan” harakat oliy ta’limga yangi o‘quv rejalarini joriy qilinishi bilan boshlanadi. Yangi o‘quv rejalariga ko‘ra oliy ta’lim o‘quv fanlarini kurslar bo‘yicha mustaqil o‘tish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bunday “demokratik erkinlik” kafedralar va fakultetlar tomonidan o‘zgacha ijodkorlik bilan qabul qilindi va bu “quyidan” bo‘layotgan o‘zgarishlar ko‘plab “pedagog-novator”lar harakatini yuzaga keltirdi. Innovatsion harakatlarni bir nechta jumladan, tashkiliy, mazmunli, metodik ko‘rsatkichlari yuzaga keldi va amaliyotga joriy qilindi. Ushbu xolatlar ko‘plab pedagogika va psixologiya kefedralar yio‘ilishlarining asosiy masalasi 25 sifatida muhokamaga qo‘yildi hamda davlat o‘quv rejasi, dasturlari asosida har bir oliy o‘quv yurti o‘zlarining ishchi o‘quv reja va ishchi o‘quv dasturlarini ishlab chiqishga kirishildi. Bu esa joylarda har bir fan o‘qitilishining innovatsion texnologiyalarini joriy etish va qo‘llash uchun imkoniyatlarni berdi. Mazkur o‘zgarishlar respublikadagi barcha oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejalariga pedagogik-psixologik fanlar hajmini 20-25% gacha ortishiga sababchi bo‘ldi. 26 2.3 Ta’lim tizimida innovatsion usliblarni ishlab chiqishning zaruriyati, shart sharoitlari. Ta’lim tizimida innovatsion uslublarni ishlab chiqishning zaruriyati Hozirgi sharoitda innovatsion faollik oliy ta’limning ham mazmun hamda tashkiliy tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita boo‘liq. Bu jarayonlarning asosi bo‘lib oxirgi uch, o‘n yillikda pedagogik ta’lim nazariyasini tezkor ishlab chiqilishi bo‘ldi. (A.A.Abdulina, Ye.V.Bondarevskaya, V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q) Pedagogik ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlarini ichida xususiy innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim sohasidagi ishlanmalarni, ta’limni tashkiliy- tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin. Oxirgi o‘n yillikda pedagogik innovatikani nazariy asoslari ishlab chiqilyapti. Ayniqsa, K.Anglovskiy M.V. Klarin, V.Ya.Lyaudis, M.N.Pota щ nik, S.D.Polyakov, T.I.Shamova, O.T.Xomeriki, N.R.Yusupbekova, V.A.Slastenin va b.q.larning ishlarida pedagogik professionalizmni rivojlantirishning o‘ziga xos tomonlarini aniqlash va oliy ta’limda o‘qitish jarayonida bo‘lg‘usi o‘qituvchining innovatsion imkoniyatlarini rivojlantirish olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlarning bahs mavzusi bo‘lib qolmoqda. Shaxsiy yo‘nalishli ta’lim konsepsiyasi madaniy-tarixiy va faoliyatli yondashuvga asoslanadi (L.S.V ы gotskiy, A.A.Leontev, D.B.Elkonin, E.V.Ilenko, V.V.Dav ы dov, G.P.Shedrovitskiy, A.G.Asmolov) va bugungi kunda umummetodologik jihatdan V.V.Serikov, V.G.Sukerman, V.P.Zinchenko, L.N.Kulikovlarning ishlari alohida ahamiyatga molik. Tashkiliy-boshqaruv darajasida ushbu muammo bilan M.N.Kostikov, V.A.Boltovlar shuo‘ullangan. Ushbu konsepsiyaning yetakchi g‘oyalaridan biri pedagogik ta’limda predmetli tayyorlashning roli va o‘rnini anglab yetish, predmetlarni o‘zlashtirish bilan asosiy 27 e’tibor o‘quvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida predmetni o‘qitishga asosiy maqsad qaratiladi. Ushbu konsepsiyaning boshqa bir o‘oyasi o‘quv shakllarini konstruksiyalash bilan boo‘liq bo‘lib, bunda ta’lim jarayoni yagona jarayon sifatida qaraladi , (xususiy o‘quv faoliyati) unda materialni anglab yetish va tadqiqot ishi birgalikda bo‘lg‘usi pedagogning shaxsiy pedagogik pozitsiyasi bo‘lib shakllanadi. Mazkur yondashuvda asosiy talablar quyidagi izchillikda: shaxs o‘zi uchun va boshqalar uchun ham asosiy boylik bo‘lib, bunda ta’lim-oliy ta’limdagi yaxlit pedagogik jarayon sifatida yo‘naltirilgan shaxsni o‘zgartirishga qaratilgan jarayondir. Bunday ta’limning bosh natijasi egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar emas, balki shaxs o‘sishiga qobiliyat, empatik o‘zaro munosabatlar va shaxsiy samaradorlikka qaratilgan yuqori ijtimoiy faollik tushuniladi. Hayotiy kelajakni amalga oshirish uchun inson ongli tarzda qayta o‘z-o‘zini faoliyatini yo‘lga qo‘yadi va buning uchun ta’lim jarayoni imkoniyatlaridan foydalanadi. Ayniqsa, bu jarayon talaba yoshi davri, yoshlik davri ayni ushbu jarayonni yo‘lga qo‘yish uchun muhim bosqich davri hisoblanadi. Ushbu konsepsiyaning keyingi o‘oyasi pedagogik sub’ektivlikni rivojlanishi bilan boo‘liq: talaba “o‘rganuvchi”, “o‘quvchi”, “o‘qitadigan” pozitsiya orqali o‘tadi. Agar oliy o‘quv yurti “o‘qish joyi va vaqti emas, balki yigit va qizlarni katta bo‘lish maydoni”(D.B.Elkonin) deb qaralsa, u holda ushbu oliy o‘quv yurtidagi pedagogik jarayon uni amalga oshirish orqali ta’lim olayotgan talabaning o‘z-o‘zini rivojlantirishini faollashtiruvchi, hech bir narsa bilan qiyoslab bo‘lmaydigan pedagogik jarayonni ijodiy-o‘zini qayta qurish sub’ekti ham talaba, ham pedagog uchun imkoniyatlar hisoblanadi. O‘qituvchi faoliyati ham o‘zgaradi: “usta” ishlari orqali bilimlarini pedagogik texnologiya asosida yetkazishdan, talabalarda pedagogik qobiliyatni shakllantirish maqsadida birgalikdagi faoliyatni tashkil etuvchi “maslahatchi” pozitsiyada talabalar bilan birgalikda uning kelajak kasbiy faoliyatini loyihalovchiga aylanadi. 28 Shunga ko‘ra integrativ ta’lim texnologiyalarini yo‘lga qo‘yish dolzarb bo‘lib qoladi. Ushbu masalada ta’limni loyihalash bilan shuo‘ullanuvchi muammolar instituti bugungi kundagi dolzarb masalada yetakchilik qilmoo‘i zarur. Bundan tashqari oliy ta’limda har bir fanlarni o‘qitish sohasida pedagogika va psixologiya fanlari bloki tezkor texnologik izlanishlarni amalga oshirish bilan shuo‘ullanishlari kerak. Pedagogik ta’lim amalga oshirishining tashkiliy-tuzilmaviy modeli haqida alohida to‘xtalish kerakligi e’tiborga loyiq. Bular: kichik darajadagi, ko‘p bosqichli va ko‘p darajadagi modellarga qaratilishidan iborat. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan har bir model mustaqil yaxlit ta’lim sifatida qaralib, ular o‘zlarining jilo‘alariga ega bo‘lib, aniq ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy xolatlar bilan bevosita boo‘liq. Kichik darajadagi tizim – bu oliy ta’limdagi an’anaviy tizim hisoblanib , u qat’iy hisoblanib, bunda tor mutaxassislar tayyorlanib, ta’lim jarayonida o‘qitish variantlarini tanlash imkoniyati mavjud emas. Qabul qilingan 1998yildagi DTS da variativ qismi kiritilgan bo‘lsada, lekin bu tizim ham baribir shaxs tanlash imkoniyatlarini chagaralaydi. Ko‘p bosqichli tizimda o‘rta maxsus ta’lim tizimi asosida oliy ta’lim olish uchun imkoniyatlar mavjud bo‘lib, o‘zaro bog‘lovchi o‘quv rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu tizim ixcham hisoblanib, bitiruvchilarni uchinchi kursga qabul qilish bilan bog‘liq ko‘plab muammolar kelib chiqadi: qaysi mablag‘ asosida o‘qitish, birinchi o‘rinda pedagogika bilim yurti va 18 pedagogika kollejlarida talabalarni egallagan bilimlari sifati masalasi turlicha gumon uyg‘otadi. 1997 yilda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonunga muvofiq oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimi yo‘lga qo‘yildi. Oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimini ishlab chiqish va joriy etishni kuchli innovatsion jarayon sifatida belgilash mumkin. Ushbu masalada G‘arbiy Yevropa mamlakatlari tajribasi har tomonlama tahlil etilib, baho berildi va O‘zbekiston Respublikasi sharoitida o‘zimizning mentalitetimizdan kelib chiqib, 29 oliy ta’limning o‘ziga xos ko‘p bosqichli tizimi yaratildi. Oliy pedagogik ta’limni ko‘p bosqichli mazmuni bizning sharoitimizda ikki darajali model: - umumiy (bazaviy-bakalaviriat va to‘liq (magistratura) ko‘rinishida amalga oshirilib, har biri o‘ziga avtonom hisoblanadi; - yaxlit tizim ko‘rinishiga ega; - bozor iqtisodiyoti talablariga to‘la javob beradi; - ta’limni ko‘pgina yo‘llari orqali egallash imkonini beradi; - o‘qiyotganlarni akademik va kasbiy yo‘naltirishga rag‘batlantiradi; - o‘z-o‘zini anglash, uning qimmatli yo‘nalishlarini va hayot tarzini belgilash asosida shaxs rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratib beradi. O‘qitish asosiga ta’limiy-kasbiy dasturlar qo‘yilgan bo‘lib, ular beshta blok-model prinsipidan tashkil topgan: ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar fanlar, matematik va tabiiy-ilmiy fanlar, umumkasbiy fanlar , ixtisoslik fanlari hamda qo‘shimcha fanlar tizimidan iborat. Texnologik jihatidan kasbiy ta’limning mazmuni, metodlari va metodikasini tanlashga madaniy yondashuv bilan bevosita bog‘liq. Ushbu dasturlarni ishlab chiqilishida har bir blokning vazifasi, bloklar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik tashkiliy, didaktik-texnologik ishlar va malakali mutaxassislar bilan hamkorlikda amalga oshirilgani ko‘zga tashlanadi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, fakultetlarda oliy ta’limdagi ko‘p bosqichli tizim (OTKT) asosida ishlash va an’anaviy tizim bilan ishlash qiyosiy taqqoslab ko‘rilganda, talabalar (OTKT) yangicha ta’lim tizimida ongli, ijodiy ishlashga ko‘proq e’tibor qaratgani, talabalarda ta’lim motivatsiyasi darajasi yuqori ekanligi ko‘zga tashlanadi. Oliy ta’limni fakultetlari va kafedralarida tuzilmaviy-funksional va mazmunli- texnologik qayta qurish amalga oshiriladi. Umuman olganda oliy ta’limda individual-ijodiy va jamoaviy-ijodiy faoliyat sohasida bugungi kunga kelib 30 sezilarli tajribalar to‘plandi, o‘quv pedagogik jarayoni ishtirokchilari o‘rtasida sub’ekt-sub’ekt munosabatlari rivojlanishida o‘zgarishlar sodir bo‘layotganini kuzatish mumkin. Ushbu tizim orqali talabalarni mustaqil ishlashga ishtiyoqi ortib, reyting tizimida ularning faol ishtiroki ta’minlansa, ikkinchi tomondan pedagoglar tomonidan talabalar faoliyatini 19 boshqarishda metodik madaniyat darajasi o‘sib borishi kuzatiladi. 31 III.BOB. PEDAGOGIK FAOLIYATDA TA'LIM METODLARIDAN VA INNOVATSION METODLARDAN FOYDALANISH 3.1. O’quv jarayonida tizimli yondashuvning metodik asoslari O‘zbekiston taraqqiyotida xalqning boy ma’naviy salohiyati va umuminsoniy qadriyatlarga hamda hozirgi zamon madaniyati, iqtisodiyoti , ilmi, texnikasi va texnologiyasining so‘nggi yutuqlariga asoslangan mukammal ta’lim tizimini barpo etish dolzarb ahamiyatga ega. O‘quv-tarbiya jarayonini, shu jarayon amalga oshiriladigan muhit elementlari o‘zaro bir-biri bilan ma’lum bir aloqa va munosabatda bo‘lgan bir qancha komponentlardan tashkil topgan murakkab tizim sifatida qarash mumkin. Tizimli yondashuv ta’limning miqdoriy darajasigina emas, balki sifat darajasini ham namoyon etadi. SHuningdek , u ta’limga nisbatan kundan-kunga ortib borayotgan jamiyat talablarini va fandagi sifatli siljishlarni, hamma darajadagi ta’lim mazmuni va usullarini hisobga olgan holda ta’limni tashxis qilishga yordam beradi. Pedagogik tadqiqotlarda tizimli yondashuvni ta’lim jarayoniga qo‘llanilishini N.A. Muslimov, tadqiqotlarida ko‘rishimiz mumkin. Tizimli yondashuv asosida ta’lim oluvchilarda faoliyatni o‘zi tashkil etish va rivojlantirish qobiliyatini shakllantirish alohida ahamiyat kasb etadi. Ta’lim oluvchiga ta’lim berish va uni tarbiyalashga sinergetika tamoyillari nuqtai nazaridan yondashishda quyidagi g‘oya ilgari suriladi: ta’lim oluvchida shakllanishi lozim bo‘lgan bilim va ko‘nikma nafaqat o‘qituvchining maqsadga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyati asosida , balki o‘qituvchi yordamida uning o‘z faoliyatini o‘zi tizimli tashkil etishi orqali ham shakllanadi. Pedagogik jarayonlarning yaxlit tizim sifatida bir-biriga bog‘liq hodisalarning sabab va oqibatlari tarzida rivojlanishini K.Zaripov o‘z tadqiqotlarida e’tirof etgan. 32 Pedagogik jarayonlarning mohiyatini chuqur anglash, ularni tizimli tadqiq qilish pedagogik jarayon va qonuniyatlarini alohida va yaxlitlikda o‘rganishni zaruriyatga aylantirdi. Pedagogik holat o‘z xususiyatiga ko‘ra katta miqdordagi turli hil ta’sir va nufuzlarga uchraydigan murakkab holat hisoblanadi. Bu holat va ta’sirlarning bir qismini boshqarish mumkin, ob’ektiv mavjud bo‘lgan boshqalari esa quyidagi tizimning boshqaruv markazi ta’siriga aloqador bo‘lmaydi, lekin shu bilan birga tizimli yondashuvni amalga oshirishda ularni inobatga olish lozim. N.A. Muslimov o‘z tadqiqotlarida tizimning mohiyatini aniqlash uchun tizimsizlik holatlarini chuqur tahlil qilib , shunday g‘oyani ilgari surgan: « muhit barcha tizimlarning mujassamlashuvi – metatizimni ifodalaydi. U tadqiq qilinayotgan, ajratib olingan va ayni vaqtda atrofimizni o‘rab turgan olamning bizni qiziqtirayotgan qismidan tashqarida yotadi. Tizim – bu qandaydir yo‘l bilan muhitdan ajratib olingan ob’ektlar to‘plamidir. Muhit va tizim o‘rtasida cheksiz ko‘p o‘zaro aloqalar mavjud bo‘lib, ular vositasida muhit va tizimning o‘zaro ta’sirlashuvi amalga oshadi» Tahlillar ko‘rsatadiki, pedagogik tadqiqotlarga «tizimli yondashuv» ta’lim jarayonining faqat sonli emas, balki sifat nuqtai nazardan o‘sishini aniqlashga imkon beradi. Jamiyatning ta’limga nisbatan o‘sib borayotgan talabini va fandagi sifat siljishlarni hamda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlaridagi ta’lim mazmuni va usullarini hisobga olgan holda ta’lim jarayonini tashxislash tizimli yondashuv asosida amalga oshirilganda samara beradi. Tizimli yondashuvni amalga oshirish uchun ta’lim maqsadlari hamda metodlarini shakllantirish , tizimning maqsadga muvofiq faoliyat ko‘rsatishini ta’minlovchi elementlari (ta’limni tashkil etish shakli va vositalari) va ular orasidagi munosabatlarni aniqlash talab etiladi. Tizimli yondashuv ilmiy bilish hamda ijtimoiy amaliyot 33 metodologiyasining yo‘nalishi bo‘lib, uning asosida ob’ektlarni tizim sifatida ko‘rib chiqish talab etiladi. 3.2. Boshlang‘ich sinfda o‘qitishning zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish usullari Ta'lim o‘qituvchi va o‘quvchilarning hamkorlikdagi faoliyati bo‘lib, shu jarayonda shaxsning taraqqiyoti, uning ma'lumoti va tarbiyasi ham amalga oshadi. Darslarda o‘qituvchi o‘z bilimi, ko‘nikma va malakalarini mashg‘ulotlar vositasida o‘quvchilarga yetkazadi, o‘quvchilar esa uni o‘zlashtirib borishi natijasida undan foydalanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. O‘rganish jarayonida o‘quvchilar o‘zlashtirishning turli ko‘rinishlaridan foydalanishadi, ya'ni o‘zlashtirilayotgan ma'lumotlarni qabul qilish, qayta ishlash hamda amaliyotga tatbiq etishda o‘ziga xos tafovutlarga tayanadi. Ta'lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarlarning dars paytidagi hamkorligi, o‘quvchilarning mustaqil ishlashi, sinfdan tashqari ishlar shaklida ta'lim va tarbiya masalalari hal etiladi. Ta'limning maqsadi jamiyat ehtiyojiga mos ravishda shakllanadi. Shunday ekan, ta'lim-tarbiya maqsadi mos va mutanosib bo‘lishi kerak. Ilmiy adabiyotlarda ta'limning maqsadi imkoniyatlaridan to‘g‘ri, aniq, o‘rinli foydalanish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish, mantiqiy-ijodiy tafakkurni rivojlantirish, kommunikativ savodxonlikni oshirish, milliy g‘oyani singdirish, sharqona tarbiyani shakllantirish, shaxsni ma'naviy boyitishdan iboratligi ta'kidlangan. Ta'limiy maqsad asosida o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, og‘zaki va yozma savodxonlikni oshirish, mantiqiy tafakkurni rivojlantirish orqali ularning muloqot madaniyati takomillashtiriladi. Tarbiyaviy maqsad asosida esa ma'naviy, g‘oyaviy, nafosat tarbiyasi beriladi. Til o‘rganish jarayonida xalqning madaniy-axloqiy qadriyatlariga yaqinlashtirish imkoni paydo bo‘ladi. 34 Ulug‘ donishmandlardan biri «... kelajak tashvishi bilan yashasang, farzandlaringga yaxshi bilim ber, o‘qit», degan ekan. Yurtimizda ta'lim-tarbiya tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar haqiqiy ma'noda bir-ikki yillik yoki qisqa davrda samaraga erishishga qaratilgan ish emas, balki chin ma'noda bir necha yuz yillarga tatiydigan o‘zgarish bo‘ldi, desak xato bo‘lmaydi. Bu prezidentimizning kelajagimiz, kelajak avlodimiz haqida qayg‘urib, yurtimizning barcha farzandlari – mening farzandlarim, ular bizlardan ko‘ra kuchli, bilimli va albatta baxtli bo‘lishlari kerak, degan g‘oyasi zamirida donishmandlarcha siyosat yotganini ko‘rsatadi. Ma'lumki, ta'limda ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalarini tatbiq etish o‘quv mashg‘ulotlarining samaradorligini oshiribgina qolmay, ilm-fan yutuqlarini amaliyotda qo‘llash orqali mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan, har tomonlama barkamol yuksak ma'naviyatli shaxsni tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirgi kunda ta'lim jarayonida interfaol metodlar va axborot texnologiyalarini o‘quv jarayonida qo‘llashga bo‘lgan qiziqish kundan-kunga ortib bormoqda. Bunday bo‘lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an'anaviy ta'limda o‘quvchilar faqat tayyor bilimlarni egallashga o‘rgatilgan bo‘lsa, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish esa ularni egallayotgan bilimlarini o‘zlari qidirib topish, mustaqil o‘rganish va fikrlash, tahlil qilish, hatto yakuniy xulosalarni ham o‘zlari keltirib chiqarishga o‘rgatadi. O‘qituvchi bu jarayonda shaxs rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo‘naltiruvchilik funksiyasini bajaradi. Bugungi kunda ta'limda «Aqliy hujum», «Fikrlar hujumi», «Tarmoqlar» metodi, «Sinkveyn», «BBB», «Beshinchisi ortiqcha», «6x6x6», «Bahs-munozara», «Rolli o‘yin», FSMU, «Kichik guruhlarda ishlash», «Yumaloqlangan 35 qor», «Zigzag», «Oxirgi so‘zni men aytay » kabi zamonaviy texnologiyalar qo‘llanmoqda. Dars mashg‘ulotlarida o‘yin-topshiriqlarni takrorlash yoki mustahkamlash darslarida foydalanilsa ijobiy natija beradi. O‘yin-topshiriqning qaysi bir turini tanlash darsning turiga, sinf o‘quvchilarining o‘yin-topshiriqlarni bajarishga o‘rgatilganlik darajasi, ularning bilim saviyasi, mustaqil ijodiy ishlash imkoniyatlari, o‘rganilganlarni xotirada tez tiklay olishi, ijodkorlikning qay darajada shakllanganiga ham bog‘liq bo‘lishi kerak. Ta'limda o‘quvchi shaxsini fikrlashga, o‘zgalar fikrini anglash va shu fikrni og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon eta olishga o‘rgatish masalasiga e'tibor qaratilgan bo‘lib, mustaqil fikrlaydigan, nutq madaniyati rivojlangan savodxon shaxsni kamol toptirish asosiy o‘rin egallaydi. Millatning turmush tarzi, madaniy yaratuvchanligi uning boy tarixiy merosi asosida o‘rganiladi. Bugungi kun o‘qituvchidan ilg‘or pedagogik va yangi axborotlar texnologiyalaridan o‘quv jarayonida foydalanishni talab etmoqda. Yuqoridagilardan kelib chiqib, tajribalarimiz asosida dars mashg‘ulotlarida interfaol metodlarni qo‘llash orqali ta'lim-tarbiya berish yo‘llariga doir fikrlarimizni bayon etamiz. O‘ylaymizki, u o‘quv mashg‘ulotlari samaradorligini oshirishda hamkasblarimizga amaliy yordam beradi. Shuningdek, o‘quvchilarni o‘z yo‘nalishini tanlash va mustaqil hayotga tayyorgarlik ko‘nikmalarini shakllantirishdek mas'uliyatli vazifani bajarishda ularning yaqin ko‘makchilardan biriga aylanadi. Quyida sinflar kesimida ayrim mavzular asosida o‘qitishning zamonaviy usullarini tatbiq etish bo‘yicha tavsiyalar beramiz. Siz undan ijodiy yondashgan holda foydalanasiz va birinchi prezidentimizning: «Har qarichi muqaddas bo‘lgan ona yerimizga nisbatan farzandlarimizda g‘urur va iftixor, sadoqat tuyg‘ularini uyg‘otish uchun biz bugun nima qilyapmiz, 36 degan savolga javob izlab ko‘raylik» [1], - degan fikrlariga javoban ta'lim va tarbiya berishning zamonaviy usullarini tatbiq etish orqali ko‘zlangan maqsadga erishishga o‘z hissangizni qo‘shasiz degan umiddamiz. « Muammoli vaziyat» metodi orqali mehnat ta’limi fanlarining nazariy va amaliy asoslarini o‘qitishda muammoli vaziyatlarni yaratish natijasida o’quvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarni faol o‘zlashtirishga erishiladi. Mehnat ta’limi darslarida muammoli vaziyat fanlarining integratsiyasi , ya’ni didaktik sintezi va fanlararo aloqadorlik darajasi faoliyatida pedagogik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyat (topshiriq)lar yechimini topish orqali amalga oshirish lozim. Muammoli vaziyat – bu bilim olish maqsadida maxsus yaratilgan aqliy faoliyat holatidir. Bunday vaziyat zaminida ilgari o‘zlashtirilgan bilimlarning xotirada qolganligini tekshirish va yangi masalani echish uchun aqliy yoki amaliy ishlash usuli yotadi. Biz o‘z tadqiqotlarimizda o’quvchilarda tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi o‘qitish texnologiyalaridan, muammoli vaziyatlarni tashkil etish metodidan foydalanishni lozim deb topdik. Mehnat ta’limi darslarini muammoli vaziyat asosida o‘qitish o’quvchilarni har tomonlama rivojlantiradi, jumladan, ijodiy idrok etish qobiliyatini o‘stiradi. Muammoli ta’limning mehnat ta’limi darslaridagi ajralib turadigan xususiyati shundan iboratki, unda bilimlar o’quvchilarga tayyor holda bayon etilmaydi , balki ularga berilgan topshiriqlarni mustaqil bajarishlari uchun bir yoki bir necha muammo qo‘yiladi. Mustaqil izlanishlar jarayonida ilmiy- texnik bilimlarning talabalar tomonidan egallanishi yetarli darajada puxta va ongli bo‘lib, ularda zamonaviy dunyoqarashni tarkib toptirish uchun yaxshi baza yaratadi. Muammo – o‘zida undagi hal qilish uchun mavjud bo‘lgan vositalar (bilish, uddalash, izlanish faoliyatining tajribasi) asosida qabul qilingan muammoli 37 vaziyatni ifodalaydi. SHuning uchun ham, har qanday muammoda muammoli vaziyat mavjud bo‘ladi, ammo har qanday muammoli vaziyat muammo hisoblanmaydi. Bilish vazifasi o‘zida mavjud sharoit yoki parametrlarda hal qilinadigan muammolarni ifodalaydi. Bunday vazifaning mazmuni, ya’ni paydo bo‘lishining asosida ma’lum bilan noma’lum o‘rtasidagi ziddiyat yotadiki, bu muammo sanaladi. Muammoli vaziyatlar talabalarning bo‘lg‘usi kasbiy-pedagogik faoliyati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan hayotiy, amaliy dalillar , jarayonlar asosida yaratiladi. Talabalar tomonidan muammolarning echimini topishda quyidagi ketma-ketlikka rioya qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi: 1. Muammoli vaziyat tavsifini keltirish. 2. Guruhni kichik guruhlarga bo‘lish. 3. Guruh talabalari tomonidan muammoli vaziyatning kelib chiqish sabablarini aniqlash. 4. Muammoli vaziyatni keltirib chiqaruvchi sabab va oqibatlar to‘g‘risida fikr- mulohazalarni ilgari surish. 5. Muammoli vaziyatning maqbul echimini ishlab chiqish. 6. Muammoli vaziyatlar echimining to‘g‘ri va aniq topilganligini isbotlash. Talabalar pedagogik va texnik-texnologik vaziyatlarni « Mehnat ta’limi metodikasi» fanining nazariy va amaliy mashg‘ulotlarida o‘zlashtirib, pedagogik amaliyotda esa xuddi shunday vaziyatlarga to‘qnashadilar. Ma’lum mashg‘ulotlarda talabalar amaliyotni muvaffaqiyatli o‘tkazishga imkon beruvchi ta’lim muassasalarining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlaydilar, ijodiy guruhlarda ijodkor o‘qituvchilar tajribalarining mohiyatini o‘rganadilar. 38 Amaliyotda ko‘p uchraydigan pedagogik, psixologik, texnik-texnologik muammoli vaziyatlar echimi haqida video tasmalarga yozib kelib , o‘quv xonalarida o‘qituvchi va o’quvchilardan iborat ekspertlar guruhi oldida asoslashga harakat qiladilar. O‘qituvchi va talabalar ilg‘or pedagogik tajribalarning ko‘rsatkichlari bo‘yicha har bir talaba ishiga baho beradilar. Ushbu jarayonda bo‘lajak mehnat ta’limi o‘qituvchilari ijodkor o‘qituvchilarning ilg‘or tajribalarini guruhlarda muhokama qiladilar va fikr almashadilar. Ilg‘or pedagogik tajribalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar, har bir munozara ishtirokchisi o‘zining fikr- mulohazalarini aniq dalil-isbotlar bilan himoya qiladi. Talabalar pedagogik amaliyot natijalari bo‘yicha o‘quvchilar jamoasi va duch keladigan pedagogik muammolarni bartaraf etish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadilar. Talabalarda pedagogik, psixologik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyatli topshiriqlarni echish orqali quyidagi malakalar shakllantiriladi: 1. Pedagogik hodisalar, texnik ob’ektlar, texnologik jarayonlar o‘rtasidagi turli xususiyat va bog‘liqliklarni aniqlaydilar (tahlil va umumlashtirish ko‘rinishidagi harakatlarni amalga oshiradilar); 2. Texnologik jarayonlarda uchraydigan vaziyatlarni o‘zaro solishtiradilar, taqqoslaydilar, bu hodisa , jarayon va ob’ektlarning umumiyligi, tipikligi va o‘ziga xos muhim xususiyatlarini ko‘rsatadilar. O‘quv topshiriqlari asta-sekin murakkablashtirib boriladi. Eng yaxshi tayyorgarlikka ega bo‘lgan iqtidorli talabalar ijodiy va izlanish xususiyatiga ega bo‘lgan murakkab topshiriqlarni bajaradilar. Kamroq tayyorgarlikka ega bo‘lgan talabalar, soddaroq topshiriqlarni bajaradilar, lekin shunga qaramasdan, topshiriqlar ustida ishlash ularga umumiy masalani hal etishda guruh bilan birga ishlashga imkon beradi. Murakkab topshiriqlarni bajarish ba’zi talabalarga pedagogik-psixologik va texnik-texnologik tushunchalarini ilmiy darajada darhol 39 o‘zlashtirish imkonini beradi . Pedagogik, psixologik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyatli topshiriqlar asosida talaba bo‘lajak kasbiy faoliyat muammolarini hal etish usullarini egallaydi. Pedagogik, psixologik hamda texnik- texnologik muammoli vaziyatli topshiriqlar didaktikada mustaqil ta’lim darajasini oshiruvchi boshqaruv , rag‘batlantirish, tashkil etish va nazorat vositalari sifatida qaraladi. Ta’lim oluvchining o‘quv faoliyatiga nisbatan o‘qituvchi tomonidan muayyan talablarning qo‘yilishi ularning mazmunini boyitadi. Pedagogik, psixologik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyatli topshiriqlarning berilish shakli esa, oldin o‘zlashtirilgan na’muna bo‘yicha xulosalar chiqarishni ko‘zda tutuvchi boshqaruv topshiriqlari va masalalarining bajarilishi sanaladi. Bizning fikrimizcha, pedagogik, psixologik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyatli topshiriqlar va masalalarda avtonom holda mustaqil bilim olishga o‘tish uchun katta imkoniyatlar mavjud hamda bu muammoli vaziyatli topshiriqlar mustaqil bilim olishni amalga oshirishga imkon beruvchi topshiriqlar to‘plamini yaratish uchun asos bo‘la oladi. Pedagogik, psixologik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyatli topshiriqlar ob’yektiv, aniq pedagogik va ishlab chiqarish muammolarini aks ettiradi. Ta’lim oluvchilar uchun tushunarli bo‘lgan o‘quv pedagogik va ishlab chiqarish jarayoni muammolari o‘quv topshirig‘i hisoblanadi. Pedagogik, psixologik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyatli topshiriqlar turli didaktik natijalarning qaror topishiga olib keladi. Pedagogik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyatlarni yaratish , ta’lim jarayonini boshqarish, talabalarning o‘quv faoliyatlarini faollashtirishga imkon beradi. Ta’lim jarayonida echimi topilishi kutilayotgan masalalar esa bilimlarni chuqurroq egallab 40 olish, kreativ malaka va ko‘nikmalarni rivojlanishiga yordam beruvchi didaktik vosita bo‘lib xizmat qiladi. Deyarli har bir o‘quv muammosi fikrlash faoliyatini faollashtirishga imkon beradi, biroq ularning har biri ham ilmiy darajada pedagogik va psixologik tushunchalarni mustaqil shakllantirishga olib kelmaydi. SHu bois pedagogik, texnik-texnologik muammoli vaziyatli topshiriqlarni ishlab chiqishda o‘quv muammolarining didaktik xususiyatlarini hisobga olish zarur. Topshiriq to‘g‘ri ifoda etilsa , ularni talaba tomonidan qabul qilinishi va o‘quv faoliyatiga nisbatan qo‘yiluvchi talablar to‘plami sifatida e’tirof etish mumkin. Pedagogik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyatli topshiriqlarni quyidagi turlarga ajratish mumkin: Shartlari ifoda etilgan , lekin echish uchun zarur bo ‘ lgan barcha ma ’ lumotlar berilmagan masalalar . Ular nazariy va amaliy masalalar tarzida ikki guruhga ajratiladi . Amaliy masalalar haqiqiy pedagogik va ishlab chiqarish jarayoni bilan uzviy bog ‘ liq bo ‘ ladi . Bunday masalalarni echishda faqatgina aqliy faoliyat, bilim, malaka va ko‘nikmalargina emas, balki sensor va harakatlar faolligiga erishish talab etiladi. Bu masalalar mustaqil bilim olish texnologiyalarining amaliyot bilan uzviylikni ta’minlashga yordam beradi. 1. O‘zlashtirilmagan bilim, harakat va operatsiyalarga duch kelinmaydigan masalalar. Ular avval o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash, ularni yangi vaziyatlarda qo‘llash, fikrlash malaka va ko‘nikmalarini egallash hamda mavjud bilimlarni mustahkamlash uchun mo‘ljallangan. 2. Savollar – yangi bilimlarni qabul qilish va o‘zlashtirishga tayyorlikni aniqlovchi vosita. Savollarda quyidagi ikki jihat ko‘zga tashlanadi: mavjud bilimlarini tekshirish va mustaqil xulosaga kelishga yo‘naltirish. Savollar reproduktiv va produktiv tarzida ikki guruhga bo‘linadi. Reproduktiv savollar xotirani 41 mustahkamlash, produktiv savollar esa fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Quyida pedagogik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyatli topshiriqlarning funksional farqlarining tahlili keltirilgan: 1. O‘rganilayotgan hodisa va jarayonni yanada chuqurroq tushunish va mavjud bilimlarni mustahkamlashga mo‘ljallangan. Pedagogik hamda texnik-texnologik muammoli vaziyatli topshiriqlar pedagoglarga bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini nazorat qilish imkonini beradi , ayni o‘rinda tashxis (diagnostika) qilish vazifasini ham bajaradi. SHu bois ulardan talabalarning o‘z-o‘zini diagnostika qilish maqsadida foydalanish mumkin. O‘qitish topshiriqlari o‘z navbatida miqdor va sifat topshiriqlarga bo‘linadi. 2. Ijodiy topshiriqlar. Agarda o‘quv topshirig‘ini bajarish natijasida ob’ektiv yoki sub’ektiv yangilik mohiyatini yorituvchi tushuncha yuzaga kelsa, bunday topshiriqni ijodiy deb hisoblash mumkin. Ularni hal etishda mavjud bilimlar, fikrlash malakasi va ko‘nikmalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 3. Izlanishga undovchi topshiriqlar. Ular avtonomlik xususiyatga ega maksimal mustaqillikka ega, avval o‘zlashtirilgan tushuncha va aqliy harakatlardan nostandart vaziyatlarda foydalana olish qobiliyatiga ega bo‘lishni taqozo etadi. Izlanish topshiriqlarini bajarishda yangi tushunchalar yuzaga kelmaydi, biroq ularni bajarishda mavjud bilimlarni yangi vaziyatlarda qo‘llash malakasiga ega bo‘lish talab etiladi. Tadqiqotimiz davomida muammoli o‘qitish texnologiyasiga oid o‘tkazilgan izlanishlar va olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, muammoli o‘qitish texnologiyasi – bu rivojlantiruvchi o‘qitish texnologiyasi bo‘lib, faol bilim orttirish jarayonini rag‘batlantiradi va fikrlashning mantiqiy ketma-ketlik stilini shakllantiradi. Mehnat ta’limi darslarini muammoli o‘qitish texnologiyalari orqali o’quv jarayoniga tizimli 42 yondashuvni amalga oshirishda ta’lim maqsadini rejalashtirish , faoliyatni tashkil qilish, baholash va tahlil qilish ta’lim mazmuni samaradorligini oshiradi. Yuqorida sanab o‘tilgan faol metodlar ta’lim jarayoniga qo‘llanganda ta’lim oluvchilarda o‘quv bilish faolligini oshiradi, mustaqil fikrlash dunyoqarashi rivojlanadi va kasbiy-pedagogik faoliyatda yuqori samaradorlikka erishadi. Pedagogik tizim asosida nazariy va amaliy mashg‘ulotlarning uzviyligini ta’minlash, ta’lim samaradorligini oshirish, muammoli o‘qitish texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha metodika ishlab chiqildi hamda amalda qo‘llanildi. Ta’lim oluvchilarning fikrlash qobiliyatini faollashtirishga qaratilgan quyidagi metodlardan ta’lim jarayonida samarali foydalanish imkoniyatlarini o‘rgandik. «Aqliy hujum» metodi faollashtirishning muhim usuli bo‘lib, unda g‘oya guruhning barcha ishtirokchilarini bir xilda o‘ziga tortadi. O‘qituvchi mavzu yoki savolni ajratib oladi , keyin esa o‘quv faolligi 5-10 daqiqa oralig‘idagi vaqt chegarasida engillashtiriladi. Aqliy hujum turli tarzda masalan , qandaydir mavzuni muhokama qilish uchun , yangi savol qo‘yish yoki istalgan qandaydir muammoni hal etish uchun qo‘llaniladi. Klaster (Tarmoqlar) metodi – ta’lim oluvchilarni biron bir mavzuni chuqur o‘rganishlariga yordam beradi va talabalarni mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochiq ravishda ketma-ketlik bilan uzviy bog‘langan holda tarmoqlashlariga o‘rgatadi. Bu metod o‘tilgan mavzuni mustahkamlash , yangi mavzuni o‘zlashtirish, umumlashtirish hamda talabalarni shu mavzu bo‘yicha tasavvurlarini chizma shaklida ifodalashga undaydi. «Kichik guruhlarda ishlash» metodi   - o‘qituvchi tomonidan berilgan ma’lum bir topshiriqni hamkorlikda bajarish uchun talabalarni kichik guruhlarga ajratib , berilgan topshiriqni echish yo‘llarini ishlab chiqishni taqozo etuvchi metod. Ushbu metod qo‘llanilganda talabalar kichik guruhlarda ishlab , darsda faol ishtirok etadi , 43 boshlovchi rolida bo‘lishda, bir-biridan o‘rganishga va turli nuqtai-nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo‘ladi. Kichik guruhlarda ishlash metodi qo‘llanilganda o‘qituvchi boshqa noan’anaviy metodlarga qaraganda vaqtni tejash imkoniyatiga ega bo‘ladi. CHunki o‘qituvchi bir vaqtning o‘zida barcha talabalarni mavzuga jalb eta oladi va baholay oladi. Bu metod ko‘pincha ma’ruza, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarida qo‘llaniladi va ta’lim samaradorligiga erishiladi. «Rolli o‘yin» – talabalar tomonidan pedagogik vaziyatning har xil shart- sharoitlarini sahnalashtirish orqali ko‘rsatib beruvchi metod. Rolli o‘yinning ishbilarmonlik o‘yindan farqi shundaki , bunda baholanmaydi. Rolli o‘yinda qo‘yilgan muammoni echish bo‘yicha ishtirokchilarning birgalikdagi faol ishi tashkil etiladi. Rolli o‘yinlar talabalarda shaxslararo muomala malakasini shakllantiradi. «Blits o‘yin» texnologiyasi talabalarni harakatlar ketma-ketligini to‘g‘ri tashkil etishga , mantiqiy fikrlashga , o‘rganayotgan predmeti asosida ko‘p, xilma-xil fikrlardan , ma’lumotlardan kerakligini tanlab olishni o‘rgatishga qaratilgan. Ushbu texnologiya davomida talabalar o‘zlarining mustaqil fikrlarini boshqalarga o‘tkaza oladilar. 3.3. Pedagogik tizim asosida nazariy va amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish Hozirgi kunda ta’lim jarayonida pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga qo’llashga bo’lgan qiziqish, e’tibor kundan - kunga kuchayib bormoqda, buning sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o’quvchilarni faqat tayyor bilimlarni egallashga o’rgatilgan bo’lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishlariga o’rgatadi. O’qituvchi bu jarayonda shaxsning rivojlanishi , shakllanishi, bilim olishi va 44 tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan ta’lim jarayonida o’quvchi asosiy o’rin egallaydi. Pedagogik texnologiya va pedagog mahoratga oid bilim, tajriba va interaktiv metodlar o’quvchilarni bilimli, yetuk malakaga ega bo’lishlarini ta’minlaydi. Shu jumladan “Mehnat ta’limi” fanini o’qitishda quyidagilarga katta e’tibor qaratish kerak:  yangi pedagogik texnologiyaning mohiyatini aniqlash va uning nazariy asoslarini yaratish;  uning printsiplarini ishlab chiqish;  pedagogik texnologiyani amalda qo’llash uchun samarali yo’llarini tanlash va hokazo. Tashxislanuvchan o’quv maqsadlarini qo’llashga o’tilishi, o’qitish texnologiyasida baholashning o’ziga xos yangi mazmunga ega bo’lishiga olib keladi. Maqsad tashxislanuvchan usulda aniqlanar ekan, o’quv jarayonining borishida uning belgilariga ham etalon sifatida qarash mumkin bo’ladi. O’qitish jarayonida joriy baho qaytuvchan aloqa rolini o’ynaydi va etalon maqsadga (yoki uning qismlariga) erishishiga qaratilgan bo’ladi. Agar maqsadga erishilmagan bo’lsa, unda joriy nazorat natijalari asosida o’quv jarayoniga tuzatishlar kiritilishi lozim. Shuning uchun ham , joriy baholar bilimlarni shakllantiruvchi funksiyani bajaradi. Demak, joriy nazoratlar baholanmaydi. Joriy mulohazalar mazmuniy harakterga ega bo’lib, ular o’quvchiga va uning faoliyatiga tegishli tuzatishlar kiritishiga yordam berishi lozim. Yakuniy baho ballarda ifodalanadi. Joriy baho kabi yakuniy baho ham tashxis usulida qo’yilgan maqsadlarning etalon mezoniy belgilari asosida aniqlanadi va shuning uchun ham mezoniy harakterga ega bo’ladi. O’quv jarayoni ham shunga muvofiq yo’nalishga ega bo’ladi. Mezoniy baholash bu usulda o’qitishning asosini tashkil qiladi. 45 O’quvchilar bilimlarini shakllantiruvchi joriy baholar, ularga fanning har bir bo’limi bo’yicha tavsiya etilgan nazorat topshiriqlari bilan aniqlanadi. Bundan maqsad, o’quvchilarda sodir bo’ladigan qiyinchiliklarni tezkorlik bilan bartaraf qilishdir. Bunday test variantlarining biri bo’lim materialini to’la qamrab olgan bir necha savollardan iborat bo’lishi mumkin. Har bir savol ro’parasida 4-5 ta javoblar (tanlab belgilash uchun) yoziladi. Har bir javob varianti bir qarashda to’g’riga o’xshagan bo’lishi, lekin faqat bittasi aniq to’g’ri bo’lishi zarur. Javoblar A, V, S, D, Ye kabi harflar bilan belgilanadi. Javoblar o’z-o’zini tekshirish blankasiga o’tkaziladi. Uni to’ldirib bo’lgandan so’ng, o’quvchi o’z javoblarini test kaliti bilan taqqoslaydi va qaysi savollarga to’g’ri (noto’g’ri) javob berganligini o’zi aniqlaydi. Javob bera olmagan savollarni o’zi mustaqil ravishda (zarur bo’lsa o’qituvchi yordamida) o’zlashtiradi. Bunda u alternativ o’quv materiallari (o’quv qo’llanmalari, videomaterial, laboratoriya ishlarini bajarish uchun ko’rsatmalar) dan foydalanishi ham mumkin. Pedagogik texnologiyaning eng muhim yutuqlaridan biri - testlar fondini, o’quv jarayonining borishini to’la qamrab olgan nazorat - tekshiruv topshiriqlar to’plamini yaratilishidir. Oldindan tayyorlangan , standartlashgan testlar ishda anchagina qulaylik tug’diradi. Har bir o’quv siklida test yordamida baholash tezkor qaytuvchan aloqa o’rnatishga imkon beradi va o’quv jarayonini belgilangan maqsad tomon ketma-ket ravishda yo’naltirib turadi. Texnologik xarita o’quv jarayonini loyihalashtirishning asosi. O’qitish jarayonini oldindan loyihalashtirish zarur, bu jarayonda trener o’quv predmetining o’ziga xos tomonini, joy va sharoitni, o’qitishning texnik vositalarini, eng asosiysi, o’quvchining imkoniyati va ehtiyojini hamda hamkorlikdagi faoliyatini tashkil eta olishini hisobga olishi kerak , shundagina kerakli kafolatlangan natijaga erishish 46 mumkin. Qisqa qilib aytganda, o’quvchini ta’limning markaziga olib chiqish kerak. Trener-o’qituvchi tomonidan har bir darsni yaxlit holatda ko’ra bilish va uni tasavvur etish uchun bo’lajak dars jarayonini loyihalashtirib olish kerak. Bunda trener-o’qituvchiga u tomonidan bo’lajak darsni texnologik xaritasini tuzib olish katta ahamiyatga egadir. Chunki darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun o’qitilayotgan predmet, fanning xususiyatidan, o’quvchilarning imkoniyati va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi. Bunday texnologik xaritani tuzish oson emas, chunki buning uchun trener- o’qituvchi pedagogika, psixologiya , xususiy metodika, pedagogik va axborot texnologiyalaridan xabardor bo’lishi, shuningdek, juda ko’p metodlarni bilishi kerak bo’ladi. Har bir darsning rang-barang, qiziqarli bo’lishi avvaldan puxta o’ylab tuzilgan darsning loyihalashtirilgan texnologik xaritasiga bog’liq. Darsning texnologik xaritasini qay ko’rinishda yoki shaklda tuzish, bu o’qituvchining tajribasi, qo’ygan maqsadi va ixtiyoriga bog’liq. Texnologik xarita qanday tuzilgan bo’lmasin, unda dars jarayoni yaxlit holda aks etgan bo’lishi hamda aniq belgilangan maqsad , vazifa va kafolatlangan natija, dars jarayonini tashkil etishning texnologiyasi to’liq o’z ifodasini topgan bulishi kerak. Texnologik xaritaning tuzilishi trener-o’qituvchini darsning kengaytirilgan konspektini yozishdan xolos etadi, chunki bunday xaritada dars jarayonining barcha qirralari o’z aksini topadi. Texnologik xaritada ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar faoliyati (o’quv jarayoni) bosqichlarining ketma-ketligi va mazmuni hamda ularda qo’llaniladigan vositalar tavsiflanadi. Texnologik xarita bo’lajak mutaxassislarning mustaqil ishlashiga va ta’lim jarayonini nazorat qilishga yordam beradi. Texnologik xarita mazmunini faoliyat (texnologik bosqichlar) tashkil etadi va ular quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: 47  ta’lim oluvchilarga o’rganilishi kerak bo’lgan mavzuni e’lon qilish. Uning mantiqiy-tuzilmaviy tartibini namoyish qilish va sharhlash. Yangi material bilan tanishtirish;  o’quv elementlarini o’rganish ketma-ketligi va usullarini bayon qilish;  ta’lim oluvchilar egallashi lozim bo’lgan bilim, malaka va ko’nikmalar to’g’risida axborot berish;  testlar va amaliy topshiriqlarning variantlarini , ularni baholash mezonlarini taqdim etish, ya’ni yakuniy nazoratning “ochiqligini” ta’minlash;  o’zlashtirilgan bilimlarning ta’lim jarayonida yoki kelgusi kasbiy faoliyatda qayerda kerak bo’lishi to’g’risida axborot berish. Bu holda “Ta’lim beruvchi-ta’lim oluvchi” ning o’zaro munosabatidagi muammo ham hal etiladi. Ta’lim oluvchi ta’lim beruvchining tayyor bilimlar bilan qurollantiradigan ta’sir obyektidan mustaqil o’quv faoliyatining subyektiga aylanadi. U mustaqil bilim olishga va o’zining o’quv faoliyatini rejalashtirishga, uning natijalariga erishish darajasini belgilashga qiziqtiriladi. Trener-o’qituvchi tomonidan o’zi o’qitayotgan fanning har bir mavzusi, har bir dars mashg’uloti bo’yicha tuzilgan yuqoridagi kabi texnologik xarita unga o’z fani, predmetini yaxlit holda tasavvur etib yondoshishga, tushunishiga (choraklar, bir o’quv yili bo’yicha), yaxlit o’quv jarayoninig boshlanishi, maqsadidan tortib , erishiladigan natijasini ko’ra olishiga yordam beradi. Ayniqsa, texnologik xaritani o’quvchining imkoniyati, ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuzilishi, uni shaxs sifatida ta’limning markaziga olib chiqishga imkon yaratadi. Bu esa o’qitishning samaradorligini oshirishga olib keladi. O’qitish jarayonida o’quvchilarga shaxs sifatida qaralishi, turli pedagogik texnologiyalar hamda zamonaviy metodlarni qo’llanilishi ularni mustaqil, erkin fikrlashga, izlanishga , har bir masalaga ijodiy yondoshish, mas’uliyatni sezish, 48 ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, ilmiy adabiyotlardan unumli foydalanishga, eng asosiysi, o’qishga, fanga, pedagogka o’zi tanlagan kasbiga bo’lgan qiziqishlarini kuchaytiradi. Quyida Mehnat ta’limi fanidan “Texnologiya va dizayn” yo’nalishining “Mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi” bo’limidan ba’zi bir mavzular bo’yicha o’tkaziladigan drsning oldindan loyihalashtirilgan texnologik xaritasi keltirilgan. Mavzu: “Duradgorlikda ishlatiladigan yog’ochlar (terak, tog’terak, shumtol, qarag`ay, eman, nok, chinor va boshqalar)” 49 Xulosa Respublikamizning ta’lim sohasida isloh qilinayotgan zamonaviy pedagogik texnologiyalarning markazida , o’quvchi shaxsining mustaqil tafakkurlay olishga o’rgatish masalasi turadi. Ko’p yillik qolipga o’rnashgan, eski tipdagi darslar tizimi o’quvchilarning erkin fikrlashiga to’siq bo’lib, faqatgina o’qituvchining ma’lumot berishiga asoslangan edi. Shu o’rinda, zamonaviy pedagogik texnologiyalar o’quvchilarning darsga bo’lgan munosabati va ilm olishga bo’lgan havasini oshiruvchi muhim turtki bo’ladi desak xato bo’lmaydi. Ma’lumki, pedagogik tadqiqotlarga «tizimli yondashuv» ta’lim jarayonining faqat sonli emas, balki sifat nuqtai nazardan o‘sishini aniqlashga imkon beradi. Jamiyatning ta’limga nisbatan o‘sib borayotgan talabini va fandagi sifat siljishlarni hamda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlaridagi ta’lim mazmuni va usullarini hisobga olgan holda ta’lim jarayonini tashxislash tizimli yondashuv asosida amalga oshirilganda samara beradi. Tizimli yondashuvni amalga oshirish uchun ta’lim maqsadlari hamda metodlarini shakllantirish , tizimning maqsadga muvofiq faoliyat ko‘rsatishini ta’minlovchi elementlari (ta’limni tashkil etish shakli va vositalari) va ular orasidagi munosabatlarni aniqlash talab etiladi . Ta’kidlab o’tish joizki, ta’limning interfaol usullarini maktab amaiyotida qo’llash, o’quvchiga har bir fandan o’rganiladigan ilmiy tushuncha va qonuniyatlarini shunchaki o’rganib qolmasdan balki uni keltirib chiqaruvchi sabablarini aniqlashga yordam beradi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda mehnat ta’limi darslarinig nazariy va amaliy jihatdan mazmuni yoritilib, “ Texnologiya va dizayn” yo’nalishi bo’yicha 6 ta dars ishlanmasi ishlab chiqilgan. Hozirgi zamon yoshlarini fan asoslari bilan qurollantirishda , o’qitishning zamonaviy pedagogik texnologiyalar yutuqlari asosida «Ta’lim 50 to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablarini bajarish maqsadida ularning aqliy tafakkurlarini yuqori darajada rivojlantirishga erishish umumiy o’rta ta’lim maktablari oldidagi eng muhim vazifalardan biridir. Bu maqsadni amalga oshirish uchun «O’quv-tarbiyaviy jarayonini ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash» «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning ikkinchi va uchinchi bosqichlarida bajariladigan asosiy vazifalardan biri sifatida belgilanadi. Ta’lim-tarbiya jarayonidagi pedagogik hodisalar ma’lum qonuniyatlar asosida o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Ularni bilish ta’lim-tarbiyaning ilmiy asoslarini egallash uchun juda muhimdir. Har bir pedagogik hodisa ma’lum sabablarga ko‘ra vujudga kelib, muayyan natijaga olib keladi. U yoki bu pedagogik jarayon yoki hodisani keltirib chiqargan sabablarni aniqlash , ularni faqat bilibgina qolmasdan, ijobiylarining ta’siridan foydalanish , salbiylarining oldini olish imkoniyatini beradi. Natijada pedagogik jarayonni ilmiy asosda boshqarish imkoniyati kuchayadi. Pedagogik jarayonlarning mohiyatini chuqur anglash, ularni tizimli tadqiq qilish pedagogik jarayon va qonuniyatlarini alohida va yaxlitlikda o‘rganishni zaruriyatga aylantirdi. Pedagogik holat o‘z xususiyatiga ko‘ra katta miqdordagi turli hil ta’sir va nufuzlarga uchraydigan murakkab holat hisoblanadi. Bu holat va ta’sirlarning bir qismini boshqarish mumkin , ob’ektiv mavjud bo‘lgan boshqalari esa quyidagi tizimning boshqaruv markazi ta’siriga aloqador bo‘lmaydi, lekin shu bilan birga tizimli yondashuvni amalga oshirishda ularni inobatga olish lozim. 51 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T.: 2023 – yil. 2. O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonun. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevor. T.:Sharq,2020y 3. O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev O‘ zbekiston respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida qaori Toshkent- 2018 4. O ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev Oila va xotin-qizlar bilan ishlash, mahalla va nuroniylarni qo‘llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida farmoni Toshkent- 2022 5. Avliyoqulov N.H.O’qitishning modul tizimi va pedagogik texnologiyasi amaliy asoslari. B.: 2001. – 100 b. 6. А dizov D. Ijodiy ta’lim jarayoniga tizimli yondashish // Xalq ta’limi. – 2001. - №4. – B. 102-104. 7. Azizxodjaev N.N.Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – Т oshkent: Т DPU, 2003. - 174 b. 8. Golish L.V. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari: mazmun loyihalashtirish va а malga oshirish. Ekspress qo’llanma. Т .: ТА S И S, 2001. – 59 b 9. Zaripov K.Z. Pedagogik kadrlarni malakasini oshirish tizimini metodologik tadqiq qilish // Xalq ta’limi. – Т .: 2003. – № 3. – B. 15. 10. Ziyomuhammedov B, Abdullaeva Sh. Ilg’or pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot «Ma’naviyat asoslari» darsi asosida ishlangan o’quv qo’llanma. – T.: Abu Ali Ibn Sino , 2001. – 80 b. 11. Zunnunov A , Mahkamov U. Didaktika ( Т a’lim nazariyasi). Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun – Т . Sharq, 2006. – 125 b. 52 12. Muslimov N. А . Pedagogik faoliyatga tizimli yondashuv muammolari // Kasb- hunar ta’limi. – 2004. – № 3. – B. 24. 13. М uslimov N. А . Elektron darslik yaratish metodik tamoyillari va texnologiyalari // Infocom.UZ., 2004. – № 7. – B. 62-66. 14. М uslimov N. А , Qulieva Sh.H. Ка sbt ta’limi o’qituvchilarini tayyorlash jarayoniga tizimli yondashuvni amalga oshirishda muammoli vaziyatlar. – Т .: Fan va texnologiyalar , 2007. – 54 b. 15. О limov Q. Uzoqova L. Halimov E va boshqalar. Мах sus fanlarni o’qitish metodikasi . – Т .: Fan, 2004. – 120 b. 16. Pedagogika fanidan izohli lug’at / J. Hasanboev, Х .To’raqulov, М .Haydarov, О . Hasanboeva , N.Usmonov. – Т .: Fan va texnologiyalar, 2009. – 672 b. 17. O’.Q.Tolipov., M.Usmonboeva . Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari. – Т .: Fan, 2006. – 262 b. 18. Т o’rabekov F.S. Bo’lajak mehnat ta’limi o’qituvchilarni tayyorlash jarayonida ах borot texnologiyalarini qo’llash metodikasi. А vtoref. p.f.n., Т .: 2011. – 22 b. 19. Qulieva Sh.H. Та lim tizimi va tizimli yondashuv tushunchalari // К asb-hunar ta’limi. – То shkent, 2006. – № 6. – B. 20-21. 20. Qulieva Sh.H. Umumkasbiy fanlarni o’qitishda muammoli vaziyatlar yaratish // Pedagog kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash jarayonida pedagogik va ах borot-kommunikatsion texnologiyalarini qo’llash muammolari. Resp. ilmiy-amaliy ко nferensiya materiallari. – Т .: 2007. – B. 108-109. 21. Qulieva Sh.H., Ismoilova М . М . Та ’lim jarayonida tizim va tizimli yondashuv // Pedagog kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash jarayoniga innovatsion texnologiyalarni joriy etish muammolari. Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. – Т .: 2010. – B. 148. 53 22. Muslimov N. А . Qulieva Sh.H. К asb ta’limi o’qituvchilarini tayyorlash jarayonida tizimli yondashuvni amalga oshirishga muammoli vaziyatlar. – Т .: Fan va texnologiyalar, 2007. – 54 b. 23. http://www.aim.ru/ 24. http://www.bilimdon.uz 22. http://www.edunet. 54

Oʻqitishning taʼlimiy metodlari



MUNDARIJA:



 

KIRISH………………………………………………………………………….....3
I.BOB. O’QITISH METODLARI VA ULARNING TASNIFI

1.1. O’qitish metodi tushunchasi va uning turlicha talqin etilishi..............................5

1.2. O’qitish metodi – metodik sistemaning bir komponenti sifatida.....................8
1.3 O’qitish metodlari tasnifi. …………………………………………………......10

II.BOB. OʻQITISH METODLARINING TURLARI VA ULARNING AMALDA QOʻLLANILISHI

2.1. Boshlang’ich sinf matematika darslarida qo’llaniladigan o’qitish metodlari va ularning tadbig’i.………………………………………………………………….13

2.2. Ta’lim metodlari va vositalari unumli foydalanish yo’llari…………….........15

2.3 Ta’lim tizimida innovatsion usliblarni ishlab chiqishning zaruriyati, shart sharoitlari …………………………………………………………………..……22

III.BOB. PEDAGOGIK FAOLIYATDA TA'LIM METODLARIDAN 

VA INNOVATSION METODLARDAN FOYDALANISH

3.1. O’quv jarayoniga tizimli yondashuvning metodik asoslari…………..……….26

3.2. Boshlang‘ich sinfda o‘qitishning zamonaviy texnologiyalaridan foydalanish usullari ……......................................................................................................…..27

3.3. Pedagogik tizim asosida nazariy va amaliy mashg’ulotlarni tashkil etish…….36 

Xulosa……………………………………………………………………..…...…41

Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………..…..43


 

 

KIRISH

    Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikаsining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tаshаbbusi bilаn ilgаri surilgаn 2017-2021-yillаrdа O‘zbekiston Respublikаsini rivojlаntirishning Hаrаkаtlаr Strаtegiyаsidа tа’lim vа o‘qitish sifаtini bаholаshning xаlqаro stаndаrtlаrini joriy etish аsosidа Oliy tа’lim muаssаsаlаri fаoliyаtining sifаti vа sаmаrаdorligini oshirish, jismonаn sog‘lom, ruhiy vа intellektuаl rivojlаngаn, mustаqil fikrlаydigаn, qаt’iy nuqtаyi nаzаrgа egа, Vаtаngа sodiq, yoshlаrni tаrbiyаlаsh, demokrаtik islohotlаrni chuqurlаshtirish vа fuqаrolik jаmiyаtini rivojlаntirish jаrаyonidа ulаrning ijtimoiy fаolligini oshirish, yoshlаrni ijodiy vа intellektuаl sаlohiyаtini qo‘llаb-quvvаtlаsh vаzifаlаri belgilаb berilgаn. Ushbu vаzifаlаrni bаjаrishdа tа’lim tizimining bаrchа bo‘g‘inlаridа zаmonаviy аxborot texnologiyаlаri, zаmonаviy аdаbiyotlаr vа dаrslik hаmdа o‘quv qo‘llаnmаlаrning yаngi аvlodini yаrаtish muhim o‘rin tutаdi.[1]

Bugungi kunda mehnat ta’limi yo‘nalishlaridagi mavjud o‘quv reja va dasturlarining mazmunini qayta ishlab chiqish, ta’lim jarayonida o‘qitishning samarali shakl va metodlarini qo‘llash, talabalarning o‘quv-uslubiy tayyorgarligini kuchaytirish, kasbiy-pedagogik mahoratini oshirish shart-sharoitlarini shakllantirish kabi muammolarni echish uchun mazkur yo‘nalishda ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishni taqozo etadi.

Shu asosda bo’lajak pedagoglarning kasbiy-pedagogik tayyorgarligi darajasini oshirish, ilg‘or pedagogik texnologiyalarga asoslangan zamonaviy ta’lim-tarbiyaning metodologik asoslarini ishlab chiqish zaruriyati mavjud. Ayniqsa, ta’lim-tarbiya jarayonlarini pedagogik texnologiyalar asosida o’tkazish, erkin shaxsni tarbiyalashdan iborat.

Pedagogik texnologiya bu shaxsni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish qonunlarini o’z ichiga oladigan pedagogik faoliyatdir. Bugun ixtiyoriy tarzda va amaliyotga tadbiq etilayotgan o’qitish tizimini qat’iyan ilmiy asoslangan pedagogik tizimga aylantirish lozim. Ushbu jarayonni umuminsoniy va milliy qadriyatlar ruhi bilan sug’orish, mazmunini takomillashtirish, tuzish ijodkor o’qituvchilar oldida turgan dolzarb vazifa hisoblanadi. Pegogik tenologiyalar asosida turli shakllarga tushirib dars o’tish o’qituvchilardan katta mahorat talab qiladimi, degan savol tug’iladi.

Agar o’qituvchi quyudagilarga amal qilsa:

a) pedagogik texnologiya oldindan loyihalangan bo’lsa;

b) tayyor loyihani amaliyotga to’g’ri tadbiq eta olsa, katta mahorat talab qilinmaydi.

Bugungi kunda ta’lim sohasida olib borilayotgan keng ko’lamli islohotlar, ta’lim mazmunini takomillashtirishga oid qabul qilingan hukumat qarorlari, ta’limni hayot bilan bog’lashni, o’qitish samaradorligini oshirishni, tez taraqqiy etib borayotgan jamiyat uchun har tomonlama rivojlangan barkamol avlodni tarbiyalab yetirishni talab qiladi.

Yangi pedagogik texnologiya ta’limning ma’lum maqsadga yo’naltrilgan shakli, usuli va vositalarning mahsulidir. Kuzatuvlar shuni ko’rsatadiki, aksariyat hollarda o’qituvchi dars jarayonida faqat o’zi ishlaydi, o’quvchilar esa kuzatuvchi bo’lib qolaveradilar. Ta’limning bunday ko’rinishi o’quvchilarning aqliy tafakkurini o’stirmaydi, faolligini oshirmaydi, ta’lim jarayonidagi ijodiy faoliyatini so’ndiradi.

Kurs ish ob’yekti: Umumta’lim maktablarida mehnat ta’limi fanini pedagogik tizim asosida tashkil etish jarayoni.

Kurs ish predmeti: Muammoli o’qitish texnologiyalarini qo’llash orqali o’quvchilarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’qitish mazmuni, metodlari, shakllari va vositalari. 

Kurs ish maqsadi: Muammoli ta’lim texnologiyalarini qo’llash orqali pedagogik tizim asosida mehnat ta’limi darslarini o’qitish metodikasini ishlab chiqish.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: Kurs ishi kirish, 3 bob, 9 paragraf,  xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib hajmi 42 sahifani tashkil etadi.


 

 


 

  1. [1] O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev O‘zbekiston respublikasida oila institutini mustahkamlash konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida qaori  Toshkent- 2018

 

Купить