O’quv jarayonini rejalashtirish tizimi. O’quv jarayonini tematik va har bir darsni rejalashtirish - Informatika va AT - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	563.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Informatika va AT

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

31 Sotish

O’quv jarayonini rejalashtirish tizimi. O’quv jarayonini tematik va har bir darsni rejalashtirish

Sotib olish

65O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAKTABGACHA VA MAKTAB
TA’LIMI VAZIRLIGI
ABDULLA AVLONIY NOMIDAGI PEDAGOGIK MAHORAT MILLIY
INSTITUTI
INFORMATIKA HUQUQINI BERISH BO’YICHA
KASBIY QAYTA TAYYORLASH KURSI
-GURUH TINGLOVCHISI
YULDASHEVA GULASALXON MANNOBOVNANING
“O’QUV JARAYONINI REJALASHTIRISH TIZIMI. O’QUV
JARAYONINI TEMATIK VA HAR BIR DARSNI REJALASHTIRISH”
Mavzusida yozgan
BITIRUV ISHI
Himoyaga tavsiya etaman
“Aniq va tabiiy fanlar metodikasi”
Kafedrasi mudiri, t.f.d dotsent K.SH.Sobirjonovich
TOSHKENT 2025

65MUNDARIJA

KIRISH ...................................................................................................................................................... 3
I BOB. TA’LIM JARAYONINI BOSHQARISH VA O’QUV REJALARINI AVTOMATIK OPTIMALLASHTIRISH
TIZIMINING NAZARIY ASOSLARI ............................................................................................................... 7
1.1-§. O‘quv jarayonini rejalashtirishning mohiyati va zarurati ............................................................... 7
1.2-§.Ta’lim jarayonidagi ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlarining (DBMS) roli ................................. 9
II-BOB. O‘QUV JARAYONINI TEMATIK REJALASHTIRISHNING USLUBIY ASOSLARI 2.1. Tematik reja tuzish
bosqichlari va tarkibi .............................................................................................................................. 14
O‘quv dasturi — bu o‘quv fanining maqsad, vazifa, mazmun, o‘quv materiali va o‘rganish tartibini
belgilab beruvchi asosiy hujjatdir. Har bir o‘qituvchi o‘z faoliyatini samarali tashkil etishi uchun
avvalo o‘quv dasturini chuqur o‘rganishi, tahlil qilishi lozim. ............................................................ 14
2.2-§. Tematik rejalashtirishda fan xususiyatlarini hisobga olish va ta’lim jarayonida o’quv rejalarni
avtomatlashtirish ................................................................................................................................... 25
2.3-§.Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimining
integratsiyasi va moslashuvchanligi ....................................................................................................... 27
III-BOB. HAR BIR DARSNI REJALASHTIRISH VA UNING SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI 3.1. Dars
konspekti va uni tayyorlash bosqichlari ................................................................................................. 29
3 .2-§. Fan mazmunining o‘ziga xosligi va o‘qitishning zamonaviy texnologiyalari hamda metodlari .... 36
An’anaviy ta’lim metodlari: ................................................................................................................... 42
Muammoli izlanish metodlari. ............................................................................................................... 47
3.3-§. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimi tizimidan
olingan natijalar va ularning tahlili ......................................................................................................... 54
UMUMIY XULOSA .................................................................................................................................. 62
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ............................................................................................ 64
Siyosiy yo‘nalishdagi adabiyotlar ....................................................................................................... 64
Asosiy adabiyotlar (15 ta) .................................................................................................................. 64

65KIRISH
Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejasini avtomatik optimallashtirish
tizimlari zamonaviy ta’lim muassasalarida samaradorlikni oshirish va ta’lim
sifatini yaxshilash uchun muhim texnologik vositalar hisoblanadi. Bugungi kunda
ta’lim jarayoni murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, undan kutilgan natijalarga erishish
uchun zamonaviy yondashuvlar talab etiladi. An’anaviy boshqaruv va
rejalashtirish usullari ko‘pincha qo‘lda bajariladigan, ko‘p vaqt talab qiladigan va
ma’lumotlarning noto‘g‘ri yoki qisman tahlil qilinishiga olib keladigan
jarayonlarga ega. Bugungi kunda ta’lim tizimida axborot texnologiyalaridan
foydalanish tobora oshib bormoqda. Jumladan, talabalar haqidagi ma’lumotlarni
yig‘ish, tahlil qilish va ularni avtomatik boshqarish tizimlari ta’lim
muassasalarining samaradorligini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Ushbu kurs ishi
mavzusi, aynan shu jarayonlarni avtomatlashtirish orqali o‘qitish sifatini
yaxshilash va ta’lim muassasalarining boshqaruv tizimlarini takomillashtirish
imkonini beradi.
Avtomatik tizimlar orqali talabalar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil
qilish, o‘qituvchilarga o‘z vaqtini yanada samarali boshqarishga, shuningdek,
talabalar bilan individual ishlash imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beradi. Bu
esa o‘z navbatida ta’lim jarayonini yanada shaxsiylashtirishga va har bir talabaning
bilim olish jarayonida qo‘shadigan hissasini maksimal darajada oshirishga imkon
yaratadi. Shu bilan birga, bu tizimlar ta’lim muassasalarining ichki boshqaruv
tizimlarini yanada shaffof va ochiq qilishga xizmat qiladi, bu esa boshqaruv
jarayonlarini yanada optimallashtirish imkonini beradi.
Bu dolzarbligini yanada mustahkamlash maqsadida, O‘zbekiston
Respublikasida quyidagi qonunlar, qarorlar va farmonlar qabul qilingan:
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni – Ushbu qonun
ta’lim jarayonlarining barcha bosqichlarida axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanishni qo‘llab-quvvatlaydi va ta’lim muassasalarida
zamonaviy axborot tizimlarini joriy etishni rag‘batlantiradi.

65O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ta’lim muassasalarida
axborot texnologiyalarini keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori –
Bu qaror orqali ta’lim muassasalarida axborot tizimlarini rivojlantirish, jumladan,
talabalar ma’lumotlarini avtomatik boshqarish tizimlarini ishlab chiqish va tatbiq
etish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar belgilab berilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli O‘zbekiston – 2030”
strategiyasiga oid Farmoni – Ushbu farmon asosida ta’lim sohasida raqamli
texnologiyalarni joriy etishga alohida e’tibor qaratilmoqda, bu esa ta’lim
muassasalarida ma’lumotlarni boshqarish tizimlarining takomillashtirilishini
ta’minlaydi.
Shunday qilib, ushbu kurs ishi mavzusining dolzarbligi va zaruriyati, ayniqsa
zamonaviy ta’lim muhitida axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish
zaruratidan kelib chiqadi. Ta’lim tizimining barcha darajalarida axborot
texnologiyalarini joriy etish orqali ta’lim sifatini oshirish va ta’lim
muassasalarining raqobatbardoshligini yaxshilash mumkin.
Kurs ishi mavzusining o rganilganlik darajasi. ʻ Ta’lim jarayonini
boshqarish va o‘quv rejasini avtomatik optimallashtirish tizimlari zamonaviy
ta’lim muassasalarida samaradorlikni oshirish va ta’lim sifatini yaxshilash uchun
muhim texnologik vositalar hisoblanadi. Biroq, bu jarayonlar hali ham keng
ko‘lamda tadqiq etilishi va takomillashtirilishi kerak bo‘lgan sohalardan
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida ham bu mavzuning dolzarbligi va
zaruriyati tufayli so‘nggi yillarda bu borada bir qator ilmiy ishlar amalga
oshirilgan, lekin hali ko‘plab imkoniyatlar mavjud.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda va dunyo miqyosida axborot
texnologiyalarining ta’lim tizimiga joriy etilishi bilan bog‘liq ko‘plab ilmiy
maqolalar va konferentsiya materiallari nashr etilgan. Bu tadqiqotlar asosan
talabalar ma’lumotlarini qay tarzda yig‘ish, saqlash va tahlil qilish mumkinligi,
shuningdek, bu ma’lumotlardan qanday qilib samarali foydalanish mumkinligiga

65qaratilgan. Shu bilan birga, axborot tizimlarining ta’lim sifatini oshirishdagi
ahamiyati ham keng muhokama qilingan.
Amaliy jihatdan ko‘rib chiqadigan bo‘lsak, O‘zbekiston Respublikasida
talabalar ma’lumotlarini avtomatik ravishda boshqarishga oid tizimlar joriy etish
jarayoni asta-sekin amalga oshirilmoqda. Universitetlar va kollejlar bu kabi
tizimlarni o‘z faoliyatlariga tatbiq etish orqali o‘quv jarayonini yanada shaffof va
samarali qilishga harakat qilmoqdalar. Biroq, bu borada hali ko‘p ishlar qilinishi
kerakligi, ayniqsa, tizimlarning integratsiyasi va moslashuvchanligi sohalarida
qo‘shimcha tadqiqotlar talab etiladi.
Xalqaro miqyosda, talabalar haqidagi ma’lumotlarni boshqarish tizimlari
keng qo‘llanilmoqda va doimiy ravishda yangilanmoqda. Masalan, AQSh,
Yevropa Ittifoqi mamlakatlari va Osiyo davlatlarida bu tizimlar nafaqat ta’lim
muassasalarida, balki korporativ sektorda ham keng qo‘llaniladi. Bu tizimlar
yordamida ta’lim muassasalari o‘z faoliyatlarini yanada optimallashtirishga,
talabalar bilan ishlash sifatini oshirishga va ta’lim jarayonlarini boshqarishda yangi
yondashuvlarni qo‘llashga muvaffaq bo‘lishgan.
Shunday qilib, mavzuning o‘rganilganlik darajasi yuqori bo‘lsa-da, hali ham
ko‘plab yangi yondashuvlar va tadqiqotlar talab etilmoqda, ayniqsa, zamonaviy
texnologiyalar doimiy rivojlanib borayotgan bir sharoitda. O‘zbekiston
Respublikasi bu borada ilmiy va amaliy ishlar olib borishga katta e’tibor qaratishi
zarur, bu esa ta’lim tizimini yanada takomillashtirishga yordam beradi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi O‘zbekiston Respublikasi ta’lim
muassasalarida talabalar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va avtomatik
boshqarish tizimlarini loyihalash va amaliyotga joriy etishning samaradorligini
oshirishdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari:
talabalar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va avtomatik
boshqarishga oid zamonaviy nazariy yondashuvlar va texnologiyalarini chuqur
o‘rganish;

65ta’lim muassasalarida talabalar haqidagi ma’lumotlarni avtomatik ravishda
boshqarish uchun dasturiy va texnikaviy loyihani ishlab chiqish;
ishlab chiqilgan tizimning prototipini yaratish va uni haqiqiy sharoitlarda
sinovdan o‘tkazish;
tizimni ta’lim muassasalarida samarali joriy etish bo‘yicha amaliy va aniq
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining ob’ekti sifatida O‘zbekiston Respublikasi ta’lim
muassasalarida talabalar haqidagi ma’lumotlarni yig‘ish, tahlil qilish va avtomatik
boshqarish tizimlari hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti sifatida talabalar haqidagi ma’lumotlarni
yig‘ish, tahlil qilish, boshqarish va bu jarayonlarni avtomatlashtirish metodlari va
jarayonlari hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining usullari. Kurs ishi doirasida adabiyotlar tahlili, ta’lim
muassasalarida amaliy kuzatishlar, foydalanuvchilar bilan so‘rov va intervyular,
ma’lumotlarni tahliliy usullar orqali qayta ishlash, hamda tizim modellarini
yaratish va sinovdan o‘tkazish kabi usullardan foydalaniladi.
Kurs ishi mavzusining ilmiy yangiligi quyidagilarda iborat:
Axborot texnologiyalari va sun’iy intellekt yordamida talabalar
ma’lumotlarini avtomatik ravishda yig‘ish, tahlil qilish va boshqarish tizimlarini
ishlab chiqish, bu orqali ta’lim jarayonini yanada samarali va shaffof qilish;
Katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilishda yangi
algoritmlar va usullarni qo‘llash, bu orqali ta’lim sifatini baholashda aniqroq va
tezkor natijalarga erishish;
Kurs ishi mavzusining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, uch bob, xulosa,
, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va ilovadan iborat.ʻ

65I BOB. TA’LIM JARAYONINI BOSHQARISH VA O’QUV REJALARINI
AVTOMATIK OPTIMALLASHTIRISH TIZIMINING NAZARIY
ASOSLARI
1.1-§. O‘quv jarayonini rejalashtirishning mohiyati va zarurati
O‘quv jarayoni har bir ta'lim muassasasida tartibli, izchil va samarali tashkil
etilishi lozim. Buning uchun esa o‘quv faoliyatini rejalashtirish juda muhim
hisoblanadi. Rejalashtirish orqali ta'lim mazmuni, darslarning tartibi, o‘quv
yuklamalari va o‘quv resurslarining taqsimoti oldindan belgilanadi.
O‘quv jarayonini rejalashtirish — bu pedagogik faoliyatni maqsadga
yo‘naltirish, uni tizimli va aniq shaklda tashkil etish jarayonidir. U o‘quv rejalari,
fan dasturlari, tematik reja, kalendar reja, dars ishlanmalari va boshqa hujjatlar
orqali amalga oshiriladi. Rejalashtirish nafaqat o‘quv jarayonining tartibga
solinishi, balki uni sifatli va samarali tashkil qilish vositasidir.
Rejalashtirish quyidagi vazifalarni hal etishga xizmat qiladi:
 o‘quv-tarbiya jarayonining izchilligini ta'minlaydi;
 pedagogning vaqtini to‘g‘ri rejalashtirishga yordam beradi;
 ta'lim mazmunini tartibga soladi;
 o‘quvchi faoliyatini samarali boshqarish imkonini beradi.
Rejalashtirilgan ta’lim jarayoni pedagogga o‘z faoliyatini aniq maqsadga
yo‘naltirish, dars jarayonini puxta tayyorlash va har bir darsda o‘quvchilarning
bilim olishiga sharoit yaratishga yordam beradi. Bundan tashqari, rejalashtirish
o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlash, fanlararo
bog‘liqlikni saqlash, o‘quv yuklamasini me'yoriy taqsimlash uchun muhim
ahamiyatga ega.
Shuningdek, rejalashtirish pedagogik monitoring va baholash jarayonlarida
ham asos bo‘lib xizmat qiladi. Rejada belgilangan vazifalar bajarilishi natijasida
o‘quv jarayonining natijadorligi aniq ko‘zga tashlanadi.
Shunday qilib, o‘quv jarayonini rejalashtirish ta’lim tizimining samaradorligi
va sifatini ta’minlovchi muhim bosqichlardan biridir. Bu jarayon pedagogik

65mahoratni yuksaltirish, o‘quvchilarda mustahkam bilim va ko‘nikmalarni
shakllantirishga xizmat qiladi.
Ta’lim jarayonini boshqarish
Ta’lim jarayonini boshqarish – bu ta’lim muassasasidagi barcha o‘quv
jarayonlarini rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, monitoring qilish va
baholash jarayonlarini qamrab oladigan murakkab va ko‘p qirrali jarayon. Ta’lim
jarayonini samarali boshqarish uchun aniq strategiyalar, rivojlangan boshqaruv
usullari va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish zarur. Ushbu jarayonning
asosiy maqsadi ta’lim sifati va samaradorligini oshirish, o‘qitishning har bir
bosqichida talabalarning o‘zlashtirish darajasini yaxshilash, va pedagoglarning
mehnatini yengillashtirishdan iborat. Ta’lim jarayonini boshqarishning nazariy
asoslari ta’lim sohasidagi boshqaruv jarayonlarining bosh tamoyillariga asoslanadi.
Bu tamoyillar orasida strategik rejalashtirish, resurslardan samarali foydalanish,
innovatsion yondashuvlarni joriy etish va muntazam ravishda sifatni oshirish
usullarini qo‘llash kiradi. Ta’lim jarayonini samarali boshqarishning muhim
jihatlaridan biri bu o‘quv rejalarini shakllantirish va talabalarning ehtiyojlariga
moslashtirishdir. O‘quv rejasi ta’lim jarayonining yuragi hisoblanadi va uning
mazmuni talabalarning bilimi, ko‘nikmalari va malakalarini shakllantirishga
qaratilgan bo‘lishi kerak. Ta’lim jarayonini boshqarishning zamonaviy
yondashuvlari ko‘p hollarda axborot texnologiyalari bilan chambarchas bog‘liqdir.
Masalan, ta’lim jarayonini boshqarish tizimlari (LMS - Learning Management
Systems) orqali darslarni rejalashtirish, talabalarning ishtiroki va natijalarini
kuzatish, resurslarni boshqarish va hisobotlarni avtomatik yaratish imkoniyatlari
mavjud. Bu tizimlar orqali o‘qituvchilar va ma’muriyat o‘quv jarayonining har bir
bosqichini kuzatishi va tezkor tahlil asosida o‘z vaqtida qarorlar qabul qilishi
mumkin. LMS tizimlari nafaqat boshqaruvni soddalashtiradi, balki
ma’lumotlarning aniq va ishonchli saqlanishini, tahlilini va foydalanilishini
ta’minlaydi. Ta’lim jarayonini boshqarishning muhim komponentlaridan biri bu
samarali kommunikatsiya va jamoaviy hamkorlikdir.

651.2-§. Ta’lim jarayoni dagi ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlarining
(DBMS) roli
Ta’lim jarayonida ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari (DBMS) muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, bu tizimlar ta’lim muassasalarida ma’lumotlarni samarali
boshqarish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanishni ta’minlashga xizmat
qiladi. Ta’lim jarayonidagi turli ma’lumotlar – talabalarning shaxsiy ma’lumotlari,
baholar, davomat ma’lumotlari, o‘quv dasturlari, dars jadvali va boshqa ko‘plab
ma’lumotlarni boshqarish DBMS orqali amalga oshiriladi.
Zamonaviy ta’lim jarayonida axborot texnologiyalaridan samarali
foydalanish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu nuqtayi nazardan, ma’lumotlar
bazasi boshqaruv tizimlari (DBMS — Database Management System) ta’lim
muassasalarida axborotni tartibga solish, saqlash va boshqarishda muhim vosita
hisoblanadi.
DBMS — bu katta hajmdagi ma’lumotlarni saqlash, izlash, tahrirlash va
ularni samarali boshqarishni ta’minlaydigan dasturiy tizimdir. Ushbu tizimlar
orqali o‘quvchilarning reytinglari, davomati, fanlar bo‘yicha baholari, o‘quv
dasturlari, dars jadvallari, kutubxona fondi, test natijalari va boshqa ko‘plab
ma’lumotlar yagona tizim asosida yuritiladi.
Ta’lim jarayonida DBMS’larning roli quyidagicha ko‘rinadi:
 Axborotni markazlashtirish: Barcha o‘quv ma’lumotlari yagona bazada
saqlanadi, bu esa ma’lumotlar bilan ishlashda qulaylik yaratadi.
 Samarali boshqaruv: O‘qituvchilar, ma’muriyat va boshqa foydalanuvchilar
kerakli ma’lumotlarga tez va oson kirish imkoniga ega bo‘ladilar.
 Ma’lumotlar xavfsizligi: DBMS’lar foydalanuvchi huquqlarini aniqlab,
axborot xavfsizligini ta’minlaydi.
 Tahlil va hisobotlar: DBMS orqali statistik ma’lumotlar, grafiklar va tahliliy
hisobotlar tezda shakllantiriladi, bu esa o‘quv jarayonining samaradorligini
baholashda muhimdir.

65 Automatlashtirish: Qo‘lda yuritiladigan ko‘plab jarayonlar DBMS orqali
avtomatlashtiriladi, bu esa vaqt va mehnat tejamkorligini oshiradi.
Masalan, universitet yoki maktablarda “Student Information System (SIS)”
kabi dasturiy yechimlar aynan DBMS asosida yaratilgan bo‘lib, ularda har bir
o‘quvchi yoki talabaga oid ma’lumotlar to‘liq saqlanadi va yangilanadi.
Shunday qilib, ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari nafaqat ta’lim
muassasalarida axborotni boshqarish vositasi, balki ta’lim sifatini oshirishga
xizmat qiluvchi muhim texnologik poydevordir. Ularning to‘g‘ri va samarali joriy
etilishi orqali ta’lim jarayonida zamonaviylik, aniqlik va nazorat darajasi ortadi.
Ushbu tizimlar ta’lim muassasalari uchun xavfsiz va tezkor ma’lumotlar
boshqaruvini ta’minlaydi, bu esa o‘qituvchilar, ma’muriyat va talabalar o‘rtasidagi
hamkorlikni yaxshilaydi.
1. Ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlarining asosiy vazifalari
DBMSning asosiy vazifasi ta’lim jarayonidagi katta hajmdagi ma’lumotlarni
tartibga solish va ular bilan ishlashni soddalashtirishdir. Bu tizimlar quyidagi
funksiyalarni bajaradi:
-Ma’lumotlarni saqlash va tartibga solish: DBMS ma’lumotlarni yagona va
strukturalangan ko‘rinishda saqlash imkonini beradi. Bu esa ma’lumotlarning bir
xil ko‘rinishda bo‘lishini ta’minlaydi va ularga tezkor kirish imkonini beradi.
-Ma’lumotlarni yangilash va qo‘llab-quvvatlash: Ma’lumotlar DBMS orqali
osonlik bilan yangilanishi va qo‘shimcha ma’lumotlar kiritilishi mumkin. Bu,
masalan, yangi talabalarning ma’lumotlarini kiritish yoki mavjud ma’lumotlarni
tahrirlash jarayonlarini soddalashtiradi.
-Xavfsizlikni ta’minlash: DBMS ma’lumotlarning xavfsizligini ta’minlash
uchun kuchli mexanizmlar bilan jihozlangan. Ma’lumotlarga kirish huquqlari turli
darajada bo‘lib, ma’lumotlarga kirish va ularni tahrir qilish huquqi faqat
belgilangan foydalanuvchilarga beriladi. Bu ta’lim muassasalarida shaxsiy va
maxfiy ma’lumotlarni himoya qilishda muhimdir.

65- Zahiralash va tiklash: DBMS ma’lumotlarni doimiy ravishda zahiralab
borish va zarurat tug‘ilganda ularni tiklash imkonini beradi. Bu kutilmagan
hodisalarda ma’lumotlarning yo‘qolishini oldini olish uchun zarurdir.
Ta’lim jarayonini tahlil qilish jarayonlari
Ta’lim jarayonini tahlil qilish jarayonlari ta’lim tizimining samaradorligini
oshirish, ta’lim sifatini nazorat qilish va qaror qabul qilish jarayonlarini
takomillashtirish uchun muhim vositadir. Bu jarayonlar o‘quv jarayonida sodir
bo‘ladigan turli faoliyatlarni chuqur o‘rganish, ularga doir ma’lumotlarni yig‘ish,
qayta ishlash va ulardan foydalangan holda muhim xulosalar chiqarishni o‘z ichiga
oladi. Ta’lim jarayonini tahlil qilish turli ma’lumotlarni, jumladan, talabalarning
bilim darajasini baholash, o‘quv dasturlarining samaradorligini tahlil qilish, dars
ishtiroki va boshqa ko‘rsatkichlarni qamrab oladi.
1. Tahlil qilish jarayonining bosqichlari
Ta’lim jarayonini tahlil qilish bir necha bosqichdan iborat:
- Ma’lumotlarni yig‘ish: Tahlilning birinchi bosqichi sifatida talabalarning
baholari, davomat ma’lumotlari, o‘qituvchilar tomonidan berilgan baholar va
talabalar fikrlari kabi turli ma’lumotlar yig‘iladi. Ushbu ma’lumotlar sifatli tahlilni
ta’minlash uchun to‘g‘ri va keng ko‘lamda bo‘lishi kerak.
- Ma’lumotlarni qayta ishlash: Yig‘ilgan ma’lumotlar turli formatlarda
bo‘lishi mumkin. Ularni to‘g‘ri shaklga keltirish va qayta ishlash jarayoni tahlil
uchun tayyorlaydi. Ushbu jarayon ma’lumotlarni tozalash, moslashtirish va ularni
qabul qilish uchun qulay formatga o‘tkazishni o‘z ichiga oladi.
- Tahliliy usullarni qo‘llash: Ta’lim jarayonini tahlil qilishda statistik va
analitik usullar qo‘llaniladi. Masalan, o‘rtacha baholarni hisoblash, trendlarni
aniqlash, korrelyatsiya va regressiya tahlillari kabi usullar o‘quv jarayonining
samaradorligini aniqlash va muammolarni ko‘rsatib berishda qo‘llaniladi.
- Natijalarni interpretatsiya qilish: Ma’lumotlarni tahlil qilish natijalarini
to‘g‘ri talqin qilish muhim bosqichdir. Ushbu bosqichda ma’lumotlar asosida

65o‘qituvchilar va ta’lim muassasasi ma’muriyati o‘quv jarayonini yaxshilash uchun
kerakli xulosalar chiqaradi.
2. Tahlil qilishning ahamiyati
Ta’lim jarayonini tahlil qilish jarayonlari bir qator muhim afzalliklarni taqdim
etadi:
- Samaradorlikni oshirish: Tahlil natijalari ta’lim jarayonida kuchli va zaif
tomonlarni aniqlashga imkon beradi. Bu esa ta’lim muassasasiga resurslarni
samarali taqsimlash, o‘qitish usullarini takomillashtirish va o‘quv rejalarini
moslashtirishga yordam beradi.
- Qaror qabul qilish: Tahliliy ma’lumotlar asosida ta’lim muassasasi
rahbariyati tez va aniq qarorlar qabul qilishi mumkin. Bu, masalan, o‘qitish
metodikasini o‘zgartirish, yangi o‘quv dasturlarini ishlab chiqish yoki mavjudlarini
takomillashtirish kabi qarorlarni o‘z ichiga oladi.
- Individual yondashuvni ta’minlash: Ma’lumotlar tahlili yordamida har bir
talabaga individual yondashuvni tatbiq etish mumkin bo‘ladi. Bu esa
o‘quvchilarning ehtiyojlariga moslashtirilgan ta’lim jarayonini yaratishda yordam
beradi.
Davlat siyosatini shakllantirish: Tahliliy ma’lumotlar ta’lim siyosatini
shakllantirish va rivojlantirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim
vazirliklari va boshqa tashkilotlar ta’limning umumiy darajasini ko‘tarish uchun
ushbu ma’lumotlardan foydalanadi.
3. Tahlil qilishda zamonaviy yondashuvlar
Zamonaviy ta’lim tahlillari ko‘pincha axborot texnologiyalari va sun’iy
intellekt yordamida amalga oshiriladi. **Ma’lumotlar tahlilining raqamli
vositalari** turli xildagi katta ma’lumotlarni tezkor qayta ishlash va ulardan
tahliliy xulosalar chiqarishga yordam beradi. **O‘quv jarayonini boshqarish
tizimlari (LMS)** o‘qituvchilar va ma’muriyatga talabalar faoliyati va natijalarini
kuzatish imkoniyatini beradi, bu esa real vaqt rejimida tahlil qilish va tezkor javob
qaytarish imkonini yaratadi.

65Ta’lim jarayonini tahlil qilishda qo‘llaniladigan texnologiyalar talabalarning
ta’lim olish jarayonini optimallashtirish va umuman ta’lim sifatini oshirishda
muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, tahlil natijalari asosida ta’lim siyosatini
doimiy ravishda takomillashtirish va moslashuvchan o‘quv rejalarini yaratish
uchun zamin yaratiladi.

65II-BOB. O‘QUV JARAYONINI TEMATIK REJALASHTIRISHNING
USLUBIY ASOSLARI
2.1. Tematik reja tuzish bosqichlari va tarkibi
Ta’lim jarayonini samarali tashkil etishda tematik rejalashtirish muhim
ahamiyatga ega. Tematik reja — bu o‘quv fanining ma’lum davr ichida (yarim
yillik, chorak yoki o‘quv yili) o‘tiladigan mavzularini ketma-ketlikda, dars
soatlariga nisbatan taqsimlab tuzilgan hujjatdir. U o‘qituvchi faoliyatini aniq
yo‘naltiradi va o‘quvchilarning bilimlarni izchil egallashini ta’minlaydi.
Tematik reja tuzishning asosiy bosqichlari:
1. O‘quv dasturini tahlil qilish
O‘quv dasturi — bu o‘quv fanining maqsad, vazifa, mazmun, o‘quv
materiali va o‘rganish tartibini belgilab beruvchi asosiy hujjatdir. Har bir
o‘qituvchi o‘z faoliyatini samarali tashkil etishi uchun avvalo o‘quv dasturini
chuqur o‘rganishi, tahlil qilishi lozim.
O‘quv dasturini tahlil qilish — bu dasturning tarkibi, mazmuni, o‘quv
maqsadlari, metodik yondashuvlar va baholash vositalarini chuqur o‘rganish, uning
amaliyotga mos kelishini aniqlash jarayonidir.
O‘quv dasturini tahlil qilish bosqichlari:
1. Dastur maqsadini aniqlash
Dastur nimani ko‘zlaydi? O‘quvchilarda qanday bilim, ko‘nikma va
kompetensiyalarni shakllantirishni maqsad qilgan?
2. O‘quv materiali mazmunini o‘rganish
Mavzular mazmuni yosh xususiyatlariga mosmi? Fan sohasining dolzarb yutuqlari
aks ettirilganmi? Mavzular o‘zaro izchillikda joylashtirilganmi?
3. Soatlar taqsimotini tahlil qilish
Har bir bo‘lim va mavzuga ajratilgan o‘quv soatlari yetarlimi? Amaliy
mashg‘ulotlar va nazariy bilimlar o‘rtasidagi muvozanat saqlanganmi?

654. Metodik yondashuvlarni baholash
Dastur interfaol metodlarga asoslanganmi? O‘quvchilarni mustaqil fikrlashga,
ijodkorlikka yo‘naltiradimi?
5. Baholash mezonlarini ko‘rib chiqish
Bilimlarni qanday usullar bilan baholash ko‘zda tutilgan? Bu baholash shakllari
o‘quvchilarning real bilim darajasini aniqlashga xizmat qiladimi?
6. O‘quv vositalari va resurslar
Dasturda ko‘rsatilgan darsliklar, ishchi daftarlar, texnik vositalar va elektron
manbalar real sharoitda mavjudmi?
O‘quv dasturi tahlilining ahamiyati:
 Darslarni puxta rejalashtirishga yordam beradi;
 O‘quv materialini to‘g‘ri tanlash va moslashtirish imkonini yaratadi;
 O‘qituvchi faoliyatini aniq yo‘naltiradi;
 O‘quvchilarning bilim olish jarayonini soddalashtiradi;
 Fanlararo bog‘liqlikni ta’minlaydi.
Shunday qilib, o‘quv dasturini tahlil qilish o‘qituvchining kundalik faoliyatida
asosiy tayanch bo‘lib xizmat qiladi. Bu orqali u dars mazmunini chuqur anglaydi,
o‘quvchilarning qiziqishlarini hisobga olib, fan bo‘yicha ta’lim sifatini oshiradi.
2. Mavzularni aniqlash va guruhlash
Tematik reja tuzishda muhim bosqichlardan biri — bu o‘quv dasturida
berilgan mavzularni aniqlash va ularni guruhlashdir. Bu jarayon darslarni izchil va
tizimli tashkil etishga yordam beradi. Mavzularni to‘g‘ri guruhlash orqali
o‘quvchilar bilimni bosqichma-bosqich, tushunarli tarzda o‘zlashtirishlari
ta’minlanadi.
Mavzularni aniqlash:
Mavzular — o‘quv fanining bo‘limlari yoki kichik ma’lumot bloklaridir.
Dastur asosida mavzular aniqlanadi va ular tartib bo‘yicha yozib chiqiladi. Har bir
mavzu o‘zining o‘rganish maqsadi va mazmuniga ega bo‘ladi.
Mavzularni aniqlashda e’tibor qaratiladigan jihatlar:

65 Dasturda ko‘rsatilgan rasmiy mavzular ro‘yxatini to‘liq qamrab olish;
 Mavzularning o‘zaro ketma-ketlikdagi bog‘liqligini hisobga olish;
 Har bir mavzuning asosiy g‘oyasini to‘g‘ri tushunish;
 Qiyinlik darajasi bo‘yicha tartibda joylashtirish.
Mavzularni guruhlash:
Ba'zida o‘quv dasturida berilgan mavzular juda ko‘p yoki hajmli bo‘ladi. Shu
sababli ular mantiqiy bog‘liqlik asosida guruhlarga ajratiladi. Masalan:
 Bo‘limlarga ajratish: Bir necha mavzu bitta yirik bo‘lim doirasida
birlashtiriladi (masalan, “Kompyuter qurilmalari”, “Matn protsessori” bo‘limlari).
 Fanlararo bog‘liqlik: Ba’zi mavzular boshqa fanlar bilan bog‘liq bo‘lsa, ular
alohida belgilanadi (masalan, informatika va matematika bog‘liqligi).
 Ko‘nikma yo‘nalishlari bo‘yicha guruhlash: Nazariy, amaliy, tahliliy yoki
ijodiy yondashuv talab qiladigan mavzular ajratiladi.
Guruhlashning afzalliklari:
 O‘qituvchi dars jarayonini aniq rejalashtira oladi;
 O‘quvchi mavzular o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunadi;
 Murakkab mavzular kichik bo‘laklarga ajratilib, yengilroq o‘zlashtiriladi;
 Dars samaradorligi va sifati ortadi.
Xulosa qilib aytganda, mavzularni aniqlash va guruhlash — tematik
rejalashtirishning tayanch nuqtalaridan biridir. Bu bosqichda to‘g‘ri qaror qabul
qilinishi butun o‘quv yilidagi ta’lim sifatiga bevosita ta’sir qiladi.
3. Soatlar taqsimotini tahlil qilish
O‘quv jarayonida har bir mavzuga ajratilgan vaqt — ya’ni soatlar taqsimoti
— darsning sifatli o‘tishida hal qiluvchi omillardan biridir. Soatlarni to‘g‘ri
taqsimlash o‘quvchilarning mavzuni to‘liq va chuqur o‘zlashtirishiga,
o‘qituvchining esa rejalashtirilgan maqsadlarga erishishiga xizmat qiladi.
Soatlar taqsimotining mazmuni
Soatlar taqsimoti — bu o‘quv fanidagi umumiy soatlar sonini mavzular,
bo‘limlar va dars shakllari (nazariy, amaliy, mustaqil ish, takrorlash va nazorat)

65bo‘yicha rejalashtirish jarayonidir. Bu taqsimot o‘quv dasturiga asoslanib amalga
oshiriladi.
Soatlarni tahlil qilishda e’tibor qaratiladigan jihatlar:
1. Umumiy o‘quv yuklamasiga mosligi
Ajratilgan umumiy soatlar (haftalik, yillik) o‘quv rejasiga muvofiq bo‘lishi kerak.
2. Mavzu murakkabligi
Murakkab, ko‘p izoh talab qiladigan mavzularga ko‘proq vaqt ajratilishi maqsadga
muvofiq.
3. Nazariy va amaliy darslar nisbati
Nazariy bilimlarni mustahkamlash uchun yetarli amaliy mashg‘ulotlar
ajratilganmi?
4. Takrorlash va umumlashtirish uchun vaqt
Bo‘lim yoki mavzular yakunida takrorlash, umumlashtirish va baholash uchun vaqt
ajratilgan bo‘lishi lozim.
5. Ta’lim shakliga moslik
An’anaviy, masofaviy yoki aralash ta’lim shakli bo‘yicha dars o‘tilishiga qarab
soatlar qayta ko‘rib chiqilishi mumkin.
Soatlar taqsimoti tahlilining afzalliklari:
 Har bir mavzuning chuqur o‘rganilishini ta’minlaydi;
 Darsda vaqtni tejash va tartibni saqlashga yordam beradi;
 O‘quvchilar yuklamasini teng taqsimlaydi, charchashni kamaytiradi;
 O‘quv dasturidagi barcha bo‘limlarni to‘liq qamrab olish imkonini yaratadi.
Soatlar taqsimoti — bu faqat raqamlar jamlanmasi emas, balki o‘quv
faoliyatining muvaffaqiyatli tashkil etilishiga asos bo‘ladigan muhim tarkibiy
qismdir. Shu sababli o‘qituvchi uni jiddiy tahlil qilib, fan xususiyatlari va
o‘quvchilar ehtiyojlariga mos ravishda rejalashtirishi zarur.
4. O‘qitish shakllarini belgilash
Tematik reja tuzishda har bir mavzuga qanday o‘qitish shakli mos kelishini
aniqlash o‘quv jarayonining sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘qitish shakllarini

65to‘g‘ri tanlash o‘quvchilarning mavzuni chuqur anglashiga, faollashuviga va
bilimlarni samarali o‘zlashtirishiga yordam beradi.
O‘qitish shakli nima?
O‘qitish shakli — bu o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni
tashkil qilish usuli bo‘lib, u dars mazmuniga, maqsadiga va o‘quvchilarning
tayyorgarlik darajasiga bog‘liq bo‘ladi.
Asosiy o‘qitish shakllari:
1. Ma’ruza (tushuntirish)
– Asosan nazariy mavzular uchun qo‘llaniladi.
– O‘qituvchi asosiy tushunchalarni izohlaydi, misollar keltiradi.
2. Suhbat (savol-javob)
– O‘quvchilar bilan faol muloqotda o‘tadigan dars shakli.
– Bilimlarni faollashtirish va aniqlashga xizmat qiladi.
3. Amaliy mashg‘ulot
– Nazariy bilimlarni amalda qo‘llash imkonini beradi.
– Laboratoriya ishi, kompyuterda mashq bajarish, modellashtirish kabi shakllarda
o‘tkaziladi.
4. Guruhli ish
– O‘quvchilar kichik guruhlarda ishlaydi, muammo yechadi yoki loyiha
tayyorlaydi.
– Hamkorlikda o‘rganish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
5. Mustaqil ish
– O‘quvchining mustaqil fikrlash va izlanish qobiliyatini rivojlantiradi.
– Uyga vazifa, referat, test ishlari yoki loyiha ishlari shaklida bo‘ladi.
6. Interfaol metodlar asosidagi dars
– “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Insert”, “Blits-so‘rov”, “Debat” kabi metodlar
o‘quvchini faol ishtirok etishga undaydi.

657. Aralash dars
– Nazariy va amaliy ishlarni birgalikda o‘z ichiga oladi.
– Ko‘proq umumlashtirish darslarida qo‘llaniladi.
O‘qitish shaklini tanlashda quyidagilar hisobga olinadi:
 Mavzuning murakkablik darajasi;
 Darsning maqsadi (yangi mavzu o‘rganishmi yoki takrorlashmi);
 O‘quvchilarning yosh xususiyatlari va bilim darajasi;
 Mavjud texnik imkoniyatlar (kompyuter, proyektor, internet va boshqalar);
 Fan xususiyatlari (masalan, informatika, biologiya, matematika, tarix va
h.k.).
O‘qitish shakllarini belgilash — bu oddiy tanlov emas, balki puxta o‘ylangan
pedagogik qaror bo‘lishi kerak. Har bir mavzu uchun eng mos metod va shaklni
tanlagan o‘qituvchi ta’lim jarayonini samarali tashkil etadi, o‘quvchilarning darsga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi va sifatli bilim berishga erishadi.
5 . Baholash shakllarini aniqlash
Baholash — bu o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini aniqlash,
nazorat qilish va rivojlantirishga yo‘naltirilgan muhim pedagogik jarayondir.
Tematik rejalashtirishda har bir mavzudan keyin qanday baholash shakli
qo‘llanilishini belgilab olish zarur. Bu o‘qituvchiga o‘quvchilarning bilimini o‘z
vaqtida aniqlash, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish va dars sifatini
oshirishga yordam beradi.
Baholash shakllari:
1. Og‘zaki baholash
– Savol-javob, suhbat, og‘zaki topshiriqlar orqali amalga oshiriladi.
– Tezkor fikr almashish, tushunishni aniqlash uchun qulay.
2. Yozma baholash
– Test, diktant, insho, referat, amaliy yozma ishlar orqali o‘tkaziladi.
– Bilimning mustahkamligi va fikrlash darajasini aniqlashga yordam beradi.

653. Amaliy baholash
– Laboratoriya ishlari, mashqlar, kompyuter dasturlarini qo‘llash orqali amalga
oshiriladi.
– Ko‘nikma va malaka darajasini tekshiradi.
4. Reyting asosidagi baholash
– O‘quvchining butun o‘quv jarayonidagi faoliyati, ishtiroki, topshiriqlarni o‘z
vaqtida bajarganligi inobatga olinadi.
– Bosqichma-bosqich nazorat qilish imkonini beradi.
5. O‘z-o‘zini baholash va juftlikda baholash
– O‘quvchining mustaqil baholashga o‘rgatadi.
– Tanqidiy fikrlashni, mas’uliyatni rivojlantiradi.
6. Elektron (raqamli) baholash
– Onlayn testlar, platformalardagi interaktiv vazifalar orqali amalga oshiriladi.
– Masofaviy va zamonaviy ta’lim uchun ayniqsa dolzarb.
Baholash mezonlari:
Baholash faqatgina “ball qo‘yish” emas, balki:
 O‘quvchilarning bilim darajasini aniqlash ;
 Rivojlanish darajasini baholash ;
 Mustahkamlash va takomillashtirish bo‘yicha xulosa chiqarish vositasidir.
Shuning uchun, tematik rejalashtirishda baholash shakllarini mavzuning
mazmuni, maqsadi va murakkabligi ga qarab tanlash tavsiya etiladi.
Baholash shakllarini aniqlash — bu faqatgina nazorat vositasi emas, balki
o‘quvchilar bilimini chuqurlashtirish va o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyasini
oshirish vositasidir. Har bir mavzudan keyin mos baholash shakli tanlansa, o‘quv
jarayoni samarali va sifatli kechadi.
6. Tahlil va umumlashtirish
O‘quv jarayonida tahlil va umumlashtirish bosqichi — bu mavzularni
tugatgach yoki butun bir bo‘lim yakunida o‘quvchilarning egallagan bilimlarini

65umumiy ko‘rinishda sarhisob qilish, ularni mustahkamlash va chuqurlashtirish
imkonini beradigan muhim bosqichdir.
Tahlil nima?
Tahlil — bu o‘quvchilar o‘zlashtirgan bilim, ko‘nikma va malakalarni
qismlarga ajratib, ularning mazmunini chuqurroq o‘rganish va o‘zaro
bog‘liqliklarini aniqlash jarayonidir.
O‘qituvchi bu bosqichda:
 O‘quvchilarning bilim darajasini aniqlaydi;
 Asosiy tushunchalar bo‘yicha qanday muammolar mavjudligini ko‘radi;
 Qaysi mavzular yomon o‘zlashtirilganini baholaydi.
Umumlashtirish nima?
Umumlashtirish — bu bir necha dars yoki mavzudagi asosiy g‘oyalarni
jamlash, bir butun ko‘rinishda qayta ko‘rib chiqish va muhim xulosalarni
shakllantirishdir.
O‘quvchilarda:
 To‘liq tushuncha va tasavvurlar hosil bo‘ladi;
 Mavzular orasidagi bog‘liqlik yuzaga chiqadi;
 Mustahkam va tizimli bilim shakllanadi.
Tahlil va umumlashtirish jarayonida bajariladigan ishlari:
 Darsda asosiy tushunchalar qayta ko‘rib chiqiladi;
 Diagramma, jadval, klaster, fikr xaritalari yordamida ma’lumotlar
tizimlashtiriladi;
 O‘quvchilarga savol-javob, mini-test, blits-so‘rov, loyiha himoyasi orqali
bilimlar tekshiriladi;
 Tashkiliy xulosa va tavsiyalar shakllantiriladi;
 O‘quvchilar o‘z bilimlarini taqqoslaydi, mustaqil tahlil qilishga o‘rganadi.
Afzalliklari:
 O‘rganilgan bilimlar bir butun tizimga keltiriladi;
 O‘quvchilarning tahliliy fikrlashi rivojlanadi;

65 Yangi mavzuga o‘tishdan oldin tayyorgarlik mustahkamlanadi;
 O‘qituvchi tomonidan keyingi darslar uchun to‘g‘ri strategiya belgilanadi.
Tahlil va umumlashtirish bosqichi o‘quv jarayonining yakuni bo‘lib, bu
orqali o‘quvchilar bilimini mustahkamlash, mavzularni tizimlashtirish va
o‘zlashtirish darajasini oshirishga erishiladi. O‘qituvchi bu bosqichni o‘z vaqtida
va samarali tashkil qilsa, o‘quvchilar chuqur, izchil bilimga ega bo‘ladilar.
Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik
optimallashtirish tizimining arxitekturasi va dizayni
Ta’lim muassasasida talabalar davomatini nazorat qilish va hisobotlarni
avtomatik yaratish tizimi ta’lim jarayonini boshqarishda samaradorlikni oshirish
uchun muhim ahamiyatga ega. Bunday tizimning arxitekturasi va dizayni davomat
ma’lumotlarini real vaqtda yig‘ish, qayta ishlash va tahlil qilish imkoniyatini
berishi, shuningdek, avtomatik ravishda hisobotlar yaratish uchun zaruriy
funksiyalarni qo‘llab-quvvatlashi kerak. Ushbu tizimning arxitekturasi yaxshi
rejalashtirilgan va qulay interfeysga ega bo‘lishi lozim, bu esa o‘qituvchilar,
talabalarning ota-onalari va ta’lim muassasasi rahbariyati uchun qulay boshqaruv
muhitini yaratadi.
1. Arxitektura komponentlari
Talabalar davomatini nazorat qilish va hisobotlarni avtomatik yaratish tizimi
bir nechta asosiy qatlamlardan iborat:
1.1. Ma’lumotlar bazasi qatlami: Ushbu qatlam talabalar haqida barcha asosiy
ma’lumotlarni, jumladan, dars jadvali, davomat ma’lumotlari, o‘qituvchilar
ro‘yxati va boshqalarni saqlaydi. Bu qatlamda relatsion (masalan, MySQL,
PostgreSQL) yoki NoSQL (masalan, MongoDB) ma’lumotlar bazasi ishlatilishi
mumkin. Ma’lumotlar bazasi tizimning asosiy ombori bo‘lib, unda o‘quv jarayoni
bilan bog‘liq barcha ma’lumotlar tuzilgan va xavfsiz tarzda saqlanadi.
1.2. Ma’lumot yig‘ish moduli: Bu modul turli usullar orqali davomat
ma’lumotlarini to‘playdi. Misol uchun, RFID texnologiyalari, biometrik skanerlar
(barmoq izi yoki yuzni tanib olish), QR-kod skanerlari va mobil ilovalar orqali

65davomatni qayd etish imkonini beradi. Ushbu ma’lumotlar real vaqtda serverga
yuborilib, ma’lumotlar bazasida saqlanadi.
1.3. Ilova serveri: Bu tizimning asosiy logik qatlamini tashkil qiladi. Ilova
serveri backend texnologiyalari (masalan, Python/Django, Node.js yoki
Java/Spring) yordamida ishlaydi va davomatni qayd etish, saqlash, qayta ishlash va
tahlil qilish funksiyalarini bajaradi. Ilova serveri ma’lumotlarni qidirish, saralash
va hisobotlarni yaratish uchun API xizmatlarini ham taqdim etadi.
1.4. Hisobot yaratish moduli: Ushbu modul avtomatik ravishda hisobotlar
yaratish va ularni eksport qilish imkoniyatini beradi. Hisobotlar davomat
statistikasi, kechikishlar va ishtirok etmagan darslar, talabalarning o‘zlashtirish
ko‘rsatkichlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ushbu modul foydalanuvchilarga
PDF, Excel va boshqa formatlarda hisobotlarni chiqarish imkoniyatini beradi.
1.5. Foydalanuvchi interfeysi (UI): Tizimning vizual qismi o‘qituvchilar,
rahbarlar va talabalar uchun qulay bo‘lishi lozim. UI yordamida foydalanuvchilar
dars jadvali, davomat holati va hisobotlarni ko‘rib chiqish va boshqarish imkoniga
ega bo‘lishlari kerak. UI dizayni zamonaviy va intuitiv interfeys tamoyillariga
asoslangan bo‘lishi kerak.
2. Dizayn prinsiplari
2.1. Modullik va kengaytiriluvchanlik: Tizim modullik asosida loyihalanadi,
bu esa kelajakda tizimni kengaytirish va yangi funksiyalar qo‘shishni
osonlashtiradi. Bunda davomatni qayd etish texnologiyalari yoki hisobot
formatlarini yangilash imkoniyati ko‘zda tutiladi.
2.2. Xavfsizlik: Talabalar ma’lumotlari maxfiy va shaxsiy hisoblanadi. Shu
sababli, tizim kuchli xavfsizlik protokollari bilan ta’minlanishi kerak.
Ma’lumotlarni himoya qilish uchun SSL/TLS shifrlash, autentifikatsiya va
avtorizatsiya mexanizmlarini joriy etish zarur.
2.3. Ma’lumotlarni real vaqtda qayta ishlash: Davomat ma’lumotlari real
vaqtda qayd etilishi va yangilanishi lozim. Bu talabalarning o‘quv jarayonida
qatnashuvini tezkor kuzatish va muammolarni aniqlash imkonini beradi. Bunda

65dasturiy oraliq dasturlar (middleware) ma’lumotlarni ma’lumotlar bazasiga xavfsiz
va tezkor tarzda uzatishga yordam beradi.
2.4. Foydalanuvchi tajribasi (UX): Interfeysning qulay va intuitiv bo‘lishi
tizimdan samarali foydalanishni ta’minlaydi.

652.2-§. Tematik rejalashtirishda fan xususiyatlarini hisobga olish va t a’lim
jarayonida o’quv rejalarni avtomatlashtirish
Tematik rejalashtirishda fan xususiyatlarini hisobga olish ta’lim jarayonining
samarali tashkil etilishi uchun muhimdir. Har bir fan o‘zining o‘rganish obyekti,
mazmuni va tuzilishiga ega bo‘lib, bu uning o‘qitish metodlari va usullariga ta’sir
ko‘rsatadi. Masalan, tabiiy fanlarda amaliy ishlar va eksperimentlarga katta e’tibor
qaratiladi, bu esa soatlar taqsimoti va dars shakllarining mos kelishini talab qiladi.
Matematikada esa nazariy bilimlar va ko‘p mashqlar asosiy o‘rin tutadi, shuning
uchun darslar ko‘proq amaliy mashg‘ulotlarga yo‘naltiriladi. Tarix va adabiyot
fanlarida esa o‘qish, tahlil qilish va yozma ishlar ko‘proq ahamiyatga ega. Shu
sababli, tematik rejalashtirishda fanning mazmuni, o‘rganish usullari,
o‘quvchilarning oldingi bilim darajasi, fan maqsadi va davlat ta’lim standartlari
hisobga olinishi zarur. Bu omillar rejalashtirish jarayonida o‘qitish shakllari,
soatlar taqsimoti va baholash usullarini to‘g‘ri tanlashga imkon beradi. Natijada
ta’lim jarayoni samarali va sifatli bo‘ladi, o‘quvchilar fanlarni chuqurroq va tizimli
o‘zlashtiradi. O‘qituvchi fan xususiyatlarini yaxshi bilib, rejasini shunga
moslashtirganda, o‘quv jarayoni yanada muvaffaqiyatli kechadi.
Ta’lim jarayonida o‘quv rejalarni avtomatlashtirish zamonaviy ta’lim
tizimining muhim qismiga aylanib bormoqda. Bu jarayon ta’lim muassasalarida
o‘quv rejalarini rejalashtirish, tuzish, monitoring qilish va boshqarish jarayonlarini
soddalashtiradi va samaradorligini oshiradi. O‘quv rejalarini avtomatlashtirish
nafaqat ma’muriy ishlarni yengillashtiradi, balki o‘qitishning sifatini yaxshilash,
resurslarni to‘g‘ri taqsimlash va ta’lim jarayonini individual talabalar ehtiyojlariga
moslashtirish imkonini beradi.
O‘quv rejalarni avtomatlashtirishning mohiyati
O‘quv rejalarni avtomatlashtirish tizimlari (masalan, o‘quv jarayonini
boshqarish tizimlari yoki LMS) yordamida ta’lim muassasalari avtomatik ravishda
o‘quv rejalarini yaratish, tahrirlash va boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ushbu
tizimlar ma’lumotlarni to‘plash, tahlil qilish va ulardan foydalanish uchun

65mo‘ljallangan bo‘lib, o‘quv dasturlarini optimallashtirish, darslarni rejalashtirish
va monitoring qilishni osonlashtiradi.
Avtomatlashtirish jarayonining afzalliklari
O‘quv rejalarni avtomatlashtirishning bir qator afzalliklari mavjud:
-Vaqt va resurslarni tejash: Ma’muriy va rejalashtiruv ishlarini
avtomatlashtirish orqali ta’lim muassasalaridagi xodimlar qo‘lda bajariladigan
ishlarni qisqartiradi va o‘z vaqtlarini boshqa muhim vazifalarga yo‘naltirishi
mumkin.
- Ma’lumotlarning aniqligi va to‘g‘riligi: Tizimlar o‘quv rejalarini avtomatik
ravishda yangilash va tahrirlash imkonini beradi, bu esa ma’lumotlardagi xatolarni
kamaytiradi va ma’lumotlarning dolzarbligini ta’minlaydi.
- Moslashuvchanlik: O‘quv rejalarini tezkor tahrirlash va moslashtirish
imkoniyati tizimlarga o‘zgaruvchan ta’lim talablari va standartlariga javob berish
imkoniyatini yaratadi.
-Monitoring va tahlil: Avtomatlashtirilgan tizimlar o‘quv rejalarining
samaradorligini tahlil qilish va ularga doir hisobotlarni yaratishni osonlashtiradi.
Bu esa ta’lim jarayonini yaxshilash uchun muhim qarorlar qabul qilishga yordam
beradi.

652.3-§. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik
optimallashtirish tizimi ning integratsiyasi va moslashuvchanligi
Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish
tizimining integratsiyasi va moslashuvchanligi zamonaviy ta’lim muassasalarida
samaradorlikni oshirish uchun muhim ahamiyatga ega. Ushbu tizimlar ta’lim
jarayonining barcha ishtirokchilari uchun qulay va interaktiv muhit yaratish,
ma’muriy jarayonlarni yengillashtirish hamda ta’lim sifati va samaradorligini
oshirishga qaratilgan.
1. Tizimning integratsiyasi
Integratsiya ta’lim jarayonini boshqarish tizimlarining turli ichki va tashqi
platformalar bilan o‘zaro bog‘lanishini ta’minlash jarayonini anglatadi.
Integratsiya quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi:
- O‘quv jarayonini boshqarish tizimlari (LMS): O‘quv jarayonini boshqarish
tizimlari boshqa ta’lim texnologiyalari, masalan, talabalar ma’lumotlar bazasi,
elektron jurnal, test va baholash tizimlari bilan integratsiyalanishi orqali o‘quv
jarayonining uzviyligini va samaradorligini ta’minlaydi.
- Ma’lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari (DBMS): DBMS o‘quv rejalarini
optimallashtirish va boshqarishda markaziy rol o‘ynaydi, chunki u katta hajmdagi
ma’lumotlarni saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanishni ta’minlaydi. Bu
tizimlarning boshqa boshqaruv vositalari bilan birlashishi ma’lumotlarni tezkor va
samarali boshqarishga imkon beradi.
- Bulutli texnologiyalar: Bulutli texnologiyalar yordamida ta’lim muassasalari
o‘zlarining o‘quv rejalarini va ma’lumotlarini onlayn tarzda saqlashi va
boshqarishi mumkin. Bu, ayniqsa, masofaviy ta’lim jarayonlari uchun qulay bo‘lib,
tizimlar o‘rtasida integratsiyani osonlashtiradi va foydalanuvchilarga istalgan
joydan kirish imkonini beradi.
2. Tizimning moslashuvchanligi
Moslashuvchanlik ta’lim jarayonini boshqarish tizimining o‘zgaruvchan
ehtiyojlarga javob bera olish qobiliyatini anglatadi. Ta’lim muassasalari har doim

65ham bir xil talab va sharoitga ega emas, shu sababli tizim quyidagi jihatlar
bo‘yicha moslashuvchan bo‘lishi kerak:
-Individual talabalar ehtiyojlariga moslashish: O‘quv rejalarini avtomatik
optimallashtirish tizimi turli talabalar guruhlari uchun moslashtirilgan o‘quv
rejalarini yaratishi, talabalarning o‘zlashtirish darajasiga qarab dars soatlari va
o‘quv dasturlarini moslashtirishi mumkin.
- Ta’lim shakli va usullariga moslashuvchanlik: Masofaviy ta’lim, gibrid
ta’lim va an’anaviy sinf darslari uchun mos keluvchi tizimlarni yaratish talab
etiladi. Tizimning moslashuvchanligi ta’lim metodikalarini dinamik tarzda
o‘zgartirish imkoniyatini beradi.
-Tizimning kengayishi va yangilanishi: Tizimning kengaytirilishi va turli
modullar qo‘shilishi mumkin bo‘lgan arxitekturasi ta’lim muassasasining
ehtiyojlariga moslashishini ta’minlaydi. Bu tizimga yangi funksiyalar qo‘shish va
zamonaviy ta’lim tendensiyalariga moslashish imkonini beradi.
3. Tizim integratsiyasi va moslashuvchanligining afzalliklari
- Resurslarni samarali boshqarish: Integratsiyalashgan tizimlar resurslarni
to‘g‘ri taqsimlash va boshqarishni osonlashtiradi. O‘qituvchilar va ma’muriyat
tizim orqali darslarni rejalashtirish, o‘quv dasturlarini yangilash va hisobotlarni
avtomatik yaratish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
- O‘qitishning individualizatsiyasi: Moslashuvchan tizimlar har bir talabaning
ta’lim olish jarayonini individualizatsiyalashga imkon beradi, bu esa
o‘quvchilarning qobiliyatlarini rivojlantirish va ta’lim samaradorligini oshirishga
xizmat qiladi.
- Tizimlararo o‘zaro aloqa: Integratsiyalashgan tizimlar turli platformalar va
ma’lumotlar bazalari o‘rtasida tezkor va samarali axborot almashinuvini
ta’minlaydi. Bu esa ta’lim jarayonini boshqarishdagi murakkabliklarni kamaytiradi
va ko‘p funktsional jarayonlarni avtomatlashtirishga yordam beradi.

65III-BOB. HAR BIR DARSNI REJALASHTIRISH VA UNING
SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI
3.1. Dars konspekti va uni tayyorlash bosqichlari
Dars konspekti — bu o‘qituvchi tomonidan darsni oldindan rejalashtirish
uchun tayyorlangan yozma hujjat bo‘lib, unda darsning maqsadi, vazifalari,
mavzusi, o‘qitish usullari va baholash shakllari aniq ko‘rsatiladi. Dars konspekti
darsni samarali va tartibli olib borish uchun zarur.
Dars konspektini tayyorlash bosqichlari:
1. Maqsad va vazifalarni aniqlash .
Maqsad va vazifalarni aniqlash dars konspektini tayyorlash
jarayonining eng muhim bosqichlaridan biridir. Maqsad — bu dars davomida
erishilishi lozim bo‘lgan umumiy natija, ya’ni o‘quvchilarning qanday bilim,
ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishi kerakligini ifodalaydi. Maqsad aniq, ravshan
va o‘lchab bo‘ladigan bo‘lishi zarur. Vazifalar esa maqsadga erishish uchun
bajarilishi lozim bo‘lgan aniq qadamlar, ya’ni dars davomida bajariladigan konkret
ishlar, faoliyatlar hisoblanadi. Vazifalar maqsadni kichik qismga bo‘lib,
bosqichma-bosqich amalga oshirilishini ta’minlaydi. Maqsad va vazifalarni
aniqlashda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, fanning xususiyatlari va o‘quv
dasturi talablariga e’tibor beriladi. Shu bilan birga, maqsad va vazifalar darsning
turiga va mazmuniga muvofiq kelishi kerak. To‘g‘ri aniqlangan maqsad va
vazifalar dars jarayonini aniq yo‘naltiradi, o‘qituvchiga darsni samarali tashkil
qilish imkonini beradi va o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi.
Darsda erishiladigan asosiy maqsad va unga erishish uchun bajariladigan
vazifalar belgilanadi. Bu bosqichda o‘quvchilarning qaysi bilim va ko‘nikmalarini
shakllantirish lozimligi aniqlanadi.
2. Mavzuni o‘rganish va tahlil qilish
Dars konspektini tayyorlash jarayonining muhim bosqichlaridan biridir. Bu
bosqichda o‘qituvchi o‘rganilajak mavzuning mazmunini chuqur o‘rganadi, uning
asosiy tushunchalari, qonuniyatlari va muhim jihatlarini aniqlaydi. Shu bilan birga,

65mavzuning o‘quv dasturidagi o‘rni va ahamiyati, boshqa mavzular bilan bog‘liqligi
o‘rganiladi. Tahlil jarayonida mavzudagi murakkab va tushunarsiz joylar,
o‘quvchilar uchun qiyinchilik tug‘dirishi mumkin bo‘lgan jihatlar aniqlanadi. Bu
tahlil asosida dars uchun eng muhim mazmuniy bloklar ajratiladi va ularni
o‘rgatish tartibi belgilanadi. Shuningdek, mavzu bo‘yicha qo‘shimcha materiallar,
misollar va amaliy mashqlar tayyorlanadi. Mavzuni tahlil qilish o‘qituvchiga
darsni samarali tashkil etish va o‘quvchilarning mavzuni to‘liq va chuqur
tushunishlarini ta’minlashga yordam beradi. Bu bosqichdagi puxta tayyorgarlik
dars jarayonining sifatini oshiradi.
Dars mavzusi, uning asosiy mazmuni va tarkibi batafsil o‘rganiladi. Kerakli
adabiyotlar, qo‘llanmalar va boshqa manbalar tayyorlanadi.
3. O‘qitish metodlari va shakllarini tanlash
O‘qitish metodlari va shakllarini tanlash dars konspektini tayyorlashning
muhim bosqichlaridan biridir. Bu jarayonda o‘qituvchi o‘quvchilarning yosh
xususiyatlari, mavzuning mazmuni va dars maqsadlarini hisobga olib, eng samarali
o‘qitish usullarini tanlaydi. O‘qitish metodlari – bu o‘quvchilar bilim olish
jarayonida qo‘llaniladigan turli usullar, masalan, izoh berish, muhokama, mustaqil
ish, amaliy mashg‘ulotlar, eksperiment va boshqalar bo‘lishi mumkin. O‘qitish
shakllari esa darsni tashkil etish tartibini anglatadi: bu individual ish, juftlikda yoki
guruhlarda ishlash, seminar, laboratoriya ishi kabi shakllar bo‘lishi mumkin.
To‘g‘ri tanlangan metod va shakllar o‘quvchilarning faolligini oshiradi, mavzuni
chuqurroq o‘zlashtirishga yordam beradi va darsni qiziqarli qiladi. Shuningdek,
zamonaviy texnologiyalar va interfaol usullarni qo‘llash dars samaradorligini
yanada oshiradi. O‘qituvchi o‘qish jarayonini har tomonlama yoritish uchun bir
nechta metod va shakllarni kombinatsiyada qo‘llashi mumkin. Shu tariqa, o‘qitish
metodlari va shakllarini to‘g‘ri tanlash ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli
kechishini ta’minlaydi.

65Mavzuga mos o‘qitish usullari (muloqot, amaliy mashg‘ulotlar, muhokama va
boshqalar) tanlanadi. Shuningdek, dars shakli — interfaol, guruhda yoki mustaqil
bo‘lishi belgilab olinadi.
4. Darsning asosiy bosqichlarini rejalashtirish
Darsning asosiy bosqichlarini rejalashtirish darsni samarali va tizimli
o‘tkazish uchun zarurdir. Har bir dars uchta asosiy qismdan iborat: kirish, asosiy
va yakuniy bosqichlar.
Kirish bosqichida o‘qituvchi o‘quvchilarning e’tiborini jamlab, dars
mavzusiga kirishadi. Bu bosqichda oldingi bilimlar faollashtiriladi, yangi mavzuga
tayyorlov ishlari olib boriladi. Kirish qismi o‘quvchilarda qiziqish uyg‘otishi va
dars maqsadini ochiq ifodalashi muhimdir.
Asosiy bosqichda yangi mavzu batafsil tushuntiriladi, amaliy mashqlar
bajariladi, o‘quvchilar faol ishtirok etadi. Bu bosqichda turli o‘qitish metodlari
qo‘llanilib, mavzu chuqurroq o‘zlashtiriladi. O‘qituvchi savol-javob, muhokama,
mustaqil ishlash kabi usullar yordamida o‘quvchilarning bilimlarini
mustahkamlaydi.
Yakuniy bosqichda o‘rganilgan material umumlashtiriladi, dars maqsadi va
vazifalarining bajarilishi tekshiriladi. O‘quvchilarning bilimlari baholanadi, kelasi
darsga tayyorgarlik uchun vazifalar berilishi mumkin. Yakuniy qism darsni
samarali yakunlash va o‘quvchilarda mustahkam taassurot qoldirishga xizmat
qiladi.
Shunday qilib, darsning har bir bosqichi oldindan puxta rejalashtirilishi zarur.
Bu dars jarayonini tartibli, samarali va maqsadga muvofiq tashkil etishga imkon
beradi.
Dars kirish qismi, asosiy qismi va yakuniy qismini aniq rejalashtirish. Har bir
bosqichda bajariladigan vazifalar va ishlash tartibi ko‘rsatiladi.
5. Materiallarni tayyorlash
Materiallarni tayyorlash dars konspektini tayyorlash jarayonining muhim
qismidir. Bu bosqichda o‘qituvchi dars mavzusiga mos keladigan turli yordamchi

65vositalarni tayyorlaydi. Masalan, slaydlar, diagrammalar, grafikalar, videolar yoki
audio materiallar darsni yanada qiziqarli va tushunarli qiladi. Amaliy mashqlar,
testlar, topshiriqlar ham tayyorlanadi, ular o‘quvchilarning mavzuni
mustahkamlashiga yordam beradi. Materiallar o‘quvchilarning yoshiga va bilim
darajasiga mos bo‘lishi lozim. Shuningdek, dars davomida foydalaniladigan
qo‘shimcha manbalar, masalan, kitoblar, qo‘llanmalar yoki elektron resurslar ham
oldindan tayyorlanadi. Bu bosqichda materiallarning sifati va mavzuga to‘g‘ri
kelishi muhim ahamiyatga ega, chunki ular o‘quvchilarning diqqatini jalb qiladi va
ta’lim jarayonini samarali qiladi. Tayyorlangan materiallar o‘qituvchiga darsni
oson va samarali o‘tkazishga yordam beradi hamda o‘quvchilarning bilim
darajasini oshirishda katta rol o‘ynaydi.
Slaydlar, grafikalar, amaliy topshiriqlar, testlar yoki boshqa vizual vositalar
tayyorlanadi.
6. Baholash shakllarini belgilash
Baholash shakllarini belgilash dars konspektini tayyorlash jarayonining
muhim bosqichlaridan biridir. Bu bosqichda o‘qituvchi dars davomida
o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini qanday baholashni aniqlaydi. Baholash
shakllari turli bo‘lishi mumkin: og‘zaki savollar, yozma testlar, amaliy topshiriqlar,
taqdimotlar, guruh yoki juftlikdagi ishlarda kuzatuv va boshqalar. To‘g‘ri
tanlangan baholash usullari o‘quvchilarning bilim darajasini aniq ko‘rsatadi, ularni
faollikka undaydi va dars maqsadlariga erishishni nazorat qiladi. Baholash jarayoni
doimiy va tizimli bo‘lishi kerak, shunda o‘quvchilar o‘z kamchiliklarini ko‘rib,
bilimlarini mustahkamlash imkoniga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, baholash
mezonlari aniq va adolatli bo‘lishi muhim. To‘g‘ri tashkil etilgan baholash dars
samaradorligini oshiradi va o‘quv jarayonini yanada sifatli qiladi.
Dars davomida o‘quvchilarning bilimini tekshirish va baholash usullari
aniqlanadi.
Dars konspektining asosiy tarkibiy qismlari:

65 Dars mavzusi - bu dars davomida o‘rganiladigan asosiy masala yoki
muammo bo‘lib, uning nomi qisqacha va aniq ifodalangan bo‘lishi kerak. Dars
mavzusi o‘quvchilarga nimani o‘rganishlari kerakligini ko‘rsatadi va butun dars
jarayonining yo‘nalishini belgilaydi. Yaxshi tanlangan mavzu darsni qiziqarli va
mazmunli qiladi hamda o‘quvchilarning diqqatini jamlashga yordam beradi.
Mavzu o‘quv dasturiga muvofiq kelishi va o‘quvchilarning yosh xususiyatlari
hamda bilim darajasiga mos bo‘lishi zarur. Shuningdek, mavzu dars maqsadlarini
amalga oshirishga xizmat qilishi muhimdir. To‘g‘ri belgilangan dars mavzusi
o‘qituvchiga darsni rejalashtirish va o‘tkazishda yo‘l-yo‘riq beradi.
 Dars maqsadi - bu dars davomida o‘quvchilarning erishishi kutilayotgan
natija yoki vazifalarning umumiy ifodasidir. Maqsad o‘quvchilarning qaysi bilim,
ko‘nikma va malakalarni egallashi kerakligini ko‘rsatadi. U aniq, ravshan va
o‘lchab bo‘ladigan bo‘lishi lozim, shunda dars oxirida o‘quvchilarning qanday
o‘zgarishlarga erishgani aniqlanishi mumkin. Dars maqsadi ta’lim jarayonining
yo‘nalishini belgilaydi va o‘qituvchi uchun asosiy vazifalarni belgilashda yordam
beradi. Shuningdek, maqsad o‘quvchilarning faolligini oshirish, ularni darsga
qiziqtirish va samarali o‘qitishni ta’minlashga xizmat qiladi. Maqsadni aniqlashda
o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, o‘quv dasturi talablari va mavzuning mazmuni
hisobga olinadi. To‘g‘ri belgilangan dars maqsadi darsni muvaffaqiyatli o‘tkazish
uchun asos bo‘ladi.
 O‘quvchilarga qo‘yiladigan vazifalar - O‘quvchilarga qo‘yiladigan
vazifalar — bu dars davomida o‘quvchilardan bajarilishi kutiladigan aniq va
konkret ishlar, faoliyatlar to‘plamidir. Ushbu vazifalar dars maqsadlariga
erishishda muhim rol o‘ynaydi va o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini
shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi. Vazifalar o‘quvchilarning yoshiga, mavzuning
murakkabligiga va dars mazmuniga mos kelishi zarur. Vazifalar o‘quvchilarning
faolligini oshiradi, mustaqil fikrlash va amaliy ko‘nikmalarni rivojlantirishga
yordam beradi. Shuningdek, ular o‘quvchilarning darsga qiziqishini ta’minlab,
o‘rganilgan mavzuni yanada mustahkamlash imkonini beradi. Dars konspektida

65vazifalar aniq va ravshan tarzda bayon qilinadi, shunda o‘quvchilar nima qilishlari
kerakligini yaxshi tushunadi va o‘qituvchi ularni samarali nazorat qila oladi.
 O‘qitish metodlari va usullari- bu o‘quvchilarga bilim berish, ularning
ko‘nikma va malakalarini shakllantirish uchun qo‘llaniladigan turli usullar va
shakllardir. Metodlar – bu dars jarayonida bilimlarni etkazish, tushuntirish,
mustahkamlash uchun ishlatiladigan yondashuvlar, masalan, izoh berish,
muhokama, muloqot, mustaqil ish, tajriba o‘tkazish va boshqalar. Usullar esa
darsni tashkil etish shakllari bo‘lib, ular individual, juftlikda yoki guruhlarda
ishlash, laboratoriya ishlari, seminarlar, loyihalar kabi ko‘rinishlarga ega bo‘lishi
mumkin. To‘g‘ri tanlangan metod va usullar o‘quvchilarning faolligini oshiradi,
darsni qiziqarli qiladi va o‘rganilayotgan mavzuni yanada chuqurroq anglashga
yordam beradi. Zamonaviy ta’limda interfaol va innovatsion metodlar, masalan,
multimedia vositalari, o‘yinlar, loyihalar asosida o‘qitish keng qo‘llaniladi.
O‘qituvchi dars maqsadlari va o‘quvchilarning xususiyatlarini inobatga olgan
holda, bir nechta metod va usullarni kombinatsiyada qo‘llashi dars samaradorligini
oshiradi.
 Darsning bosqichlari (kirish, asosiy, yakuniy) Darsning bosqichlari — har
bir darsda amalga oshiriladigan asosiy qadamlar bo‘lib, ular darsni tartibli va
samarali o‘tkazishga xizmat qiladi. Dars uch asosiy bosqichdan tashkil topadi:
kirish, asosiy va yakuniy.
 Kirish bosqichi da o‘qituvchi o‘quvchilarning diqqatini jamlab, mavzuga
kirishadi. Bu bosqichda oldingi bilimlar faollashtiriladi, yangi mavzuga tayyorlov
ishlari bajariladi va dars maqsadi ochiq tushuntiriladi. Kirish bosqichi
o‘quvchilarni darsga qiziqtirishga xizmat qiladi.
 Asosiy bosqich da yangi mavzu batafsil tushuntiriladi, amaliy mashqlar
bajariladi, o‘quvchilar faol ishtirok etadi. Bu yerda turli o‘qitish metodlari
qo‘llanilib, mavzu chuqurroq o‘zlashtiriladi. O‘qituvchi savol-javob, muhokama,
mustaqil ish va boshqa usullar yordamida bilimlarni mustahkamlaydi.

65 Yakuniy bosqich da o‘rganilgan material umumlashtiriladi, dars maqsadlari
bajarilishi tekshiriladi, o‘quvchilar baholanadi. Shu bilan birga, kelasi darsga
tayyorgarlik uchun vazifalar berilishi mumkin. Yakuniy qism darsni samarali
yakunlash va o‘quvchilarda mustahkam taassurot qoldirishga yordam beradi.
Bu bosqichlarning har biri oldindan rejalashtirilgan bo‘lishi dars
samaradorligini oshiradi va o‘quv jarayonini tartibli olib borishga imkon yaratadi.
Kerakli materiallar va vositalar — bu dars jarayonida o‘qituvchi tomonidan
foydalaniladigan barcha yordamchi vositalar va ta’lim resurslari hisoblanadi. Ular
dars mavzusini yanada tushunarli va qiziqarli qilishga xizmat qiladi. Bu
materiallarga darsliklar, qo‘llanmalar, slaydlar, diagrammalar, grafikalar, videolar,
audio fayllar, amaliy mashqlar, testlar va boshqa ko‘rgazmali vositalar kiradi.
Shuningdek, laboratoriya jihozlari, kompyuter, proyektor, interfaol doska kabi
texnik vositalar ham dars samaradorligini oshiradi. Materiallar o‘quvchilarning
yoshiga, mavzuning murakkabligiga va dars maqsadlariga mos bo‘lishi zarur.
To‘g‘ri tanlangan va tayyorlangan materiallar o‘quvchilarning mavzuni
yaxshiroq tushunishiga yordam beradi, dars jarayonini faol va interfaol qiladi
hamda o‘qituvchining ishini yengillashtiradi.
 Baholash usullari — bu o‘quvchilarning dars davomida o‘rgangan bilim
va ko‘nikmalarini aniqlash va baholash uchun qo‘llaniladigan turli vositalar va
usullardir. Baholash usullari o‘quv jarayonining samaradorligini oshirish,
o‘quvchilarning qaysi sohalarda muvaffaqiyatli ekanligini yoki qaysi jihatlarda
qo‘shimcha yordam kerakligini aniqlashga yordam beradi. Baholash og‘zaki,
yozma va amaliy shakllarda bo‘lishi mumkin. Masalan, og‘zaki savollar va
javoblar, testlar, insho yozish, loyiha taqdimotlari, laboratoriya ishlari yoki amaliy
mashqlar bajarish orqali baholash amalga oshiriladi. Shuningdek, kuzatuv, o‘z-
o‘zini baholash va tengdoshlari tomonidan baholash kabi usullar ham qo‘llaniladi.
Baholash usullari aniq, adolatli va o‘quvchilarning yoshiga mos bo‘lishi kerak.
To‘g‘ri tanlangan baholash usullari o‘quvchilarning bilimini samarali tekshirish va
dars maqsadlariga erishishni ta’minlashga xizmat qiladi.

653 .2-§. Fan mazmunining o‘ziga xosligi va o‘qitishning zamonaviy
texnologiyalari hamda metodlari
Informatika va axborot texnologiyalari o‘quv predmeti sifatida informatika
fani va uning rivoji bilan uzviy bog‘liq. SHuning uchun informatika va axborot
texnologiyalarini o‘qitish metodikasi birinchi navbatda informatika fanining
metodologiyasiga asoslanadi. O‘zining xulosalarida u ta’lim va tarbiyaning
umumiy tamoyillariga tayanadi. Ma’lumki, ushbu tamoyillar pedagogika va
didaktika tomonidan ishlab chiqiladi. Bundan tashqari informatika va axborot
texnologiyalarini o‘qitish metodikasi fiziologiya va psixologiya fani tomonidan
o‘rgatilgan qonuniyatlardan ham bevosita foydalanadi.
Ta’lim va tarbiyaning umumiy maqsadlaridan informatika va axborot
texnologiyalarining fan sifatida o‘ziga xosligi, uning zamonaviy fanlar tizimida
tutgan o‘rni va rolidan, hozirgi jamiyat hayotidagi ahamiyatidan kelib chiqqan
holda o‘qitishning maqsadlarini quyidagicha belgilash mumkin:
 o‘quvchilarda kompьyuter savodxonligini shakllantirish;
 o‘quvchilarda axborotga ishlov berish, uzatish va undan
foydalanish jarayonlari haqidagi bilimlar asoslarini mustaxkam va
ongli o‘zlashtirib olishlarini ta’minlash;
 o‘quvchilarga dunyoning zamonaviy-ilmiy ko‘rinishini
shakllantirishda axborot jarayonlarining ahamiyatini, jamiyatning rivojida axborot
va kommunikatsion texnologiyalarning rolini ochib berish;
 hayotida kompьyuterlardan ongli va ratsional foydalanish
ko‘nikmalarini shakllantirish;
Informatika va axborot texnologiyalari predmetining pedagogik funksiyalari
insonning umumiy ta’lim olishidagi asosiy vazifalarini hal etishdagi qo‘shadigan
o‘ziga hos qissasi bilan aniqlanadi.
1. O‘quvchilar tomonidan informatika va axborot texnologiyalari
asoslarini egallash va ularni tafakkurini rivojlantirish. Bu vazifa informatika va
axborot texnologiyalari o‘qituvchisi oldida turgan birinchi vazifadir.

652. Ilmiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish. Bu muhim vazifani hal
etishda butun pedagogik jamoa barcha o‘quv predmetlarini o‘qitish jarayonida
ishtirok etadi.
3. Milliy mafkura ruhida tarbiyalash.
4. O‘quvchilarni amaliy faoliyatga, mehnatga, ta’lim olishni davom
ettirishga tayyorlash.
Yuqoridagi masalalardan hech biri boshqalaridan ajratilgan holda, alohida hal
etilmasligi lozim. Ular bir butunlikda bir-biri bilan chambarchas bog‘liq holda
amalga oshirilishi lozim. O‘quvchilar tomonidan informatika asoslarini mustahkam
egallashlari asosidagina ularning tafakkurini tarbiyalash va ilmiy dunyoqarash
asoslarini yaratish mumkin. Ikkinchi tomondan, mantiqiy fikrlashga o‘rgatish
bilangina, o‘quvchilarning informatika va axborot texnologiyalarini fan sifatida
uning o‘ziga xos tomonlarini chuqur tushunishlariga erishish mumkin.
Bundan tashqari informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish jarayonida
amaliy faoliyatga tayyorlash vazifasini to‘g‘ri hal etishga erishish uchun kursining
ilmiyligini oshirish lozim. Faqatgina to‘g‘ri va chuqur xulosalar qila olsagina,
o‘quvchilar har bir masalani echishga tanqidiy va ijodiy yondasha oladilar, yangi
muammolar oldida o‘zlarini yo‘qotib qo‘ymaydilar va turli shart- sharoitlarda
unumli faoliyat ko‘rsata oladilar. SHuningdek, amaliy ish o‘quvchilarning
dunyoqarashini oshirishi va uni yangi faktlar bilan boyitishi bilan bir qatorda,
informatika va axborot texnologiyalaridan bilim darajalarini oshiradi, chuqur,
to‘liq va mustahkam bo‘lishini ta’minlaydi.
Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi bu o‘quv
predmeti sifatida va turli yoshdagi o‘quvchilarga informatika va axborot
texnologiyalarini o‘rgatish jarayonining qonuniyatlarini o‘rganadigan fandir.
Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi fan sifatida
XX asrning ikkinchi yarmida, O‘zbekistonda esa 1985 yildan boshlab
shakllandi. Bunga asosiy omil bo‘lib umumo‘rta maktablarga «Informatika va
hisoblash texnikasi asoslari» fanining kiritilishi bo‘ldi.

65Informatika va axborot texnologiyalari o‘qitish metodikasi bo‘yicha ilmiy
izlanishlar birinchilar qatorida, professorlar M.Ziyoxo‘jaev, A.Abduqodirov,
T.Azlarov va boshqalar tomonidan olib borildi va bu sohada muayyan yutuqlarga
ham erishildi.
O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimiga yangi bo‘g‘in, o‘rta-maxsus va kasb
- hunar ta’limining kiritilishi bilan, ushbu bo‘g‘in informatika va axborot
texnologiyalari o‘qituvchilari uchun o‘qitish metodikasini yaratish dolzarb
muammolardan biri bo‘lib qoldi.
Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasi fanida quyidagi
asosiy masalalar ko‘riladi va hal etiladi:
 Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitishning maqsadi va
vazifalari qanday;
 O‘quv predmeti sifatida informatika va axborot texnologiyalarining
mazmunini nimalar tashkil etishi kerak;
 Informatika va axborot texnologiyalaridan o‘quv materiali qaysi
ketma-ketlikda joylashishi va o‘quvchilarga etkazilishi kerak;
 Informatika va axborot texnologiyalaridan o‘quv materialini to‘liq
va chuqur o‘rganish uchun qanday usul, shakl va vositalardan foydalanish kerak.
Boshqacha qilib aytganda, informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish
metodikasi oldiga an’anaviy savollar uchligi qo‘yiladi:
1) informatika va axborot texnologiyalarini nima uchun o‘rganish kerak
(ya’ni, maqsad va vazifalarni aniqlash)?
2) nimani o‘rganish kerak (ya’ni, mazmunni aniqlash)?
3) informatika va axborot texnologiyalarini qanday o‘rgatish kerak
(ya’ni, tanlab olingan o‘qitish shakli doirasida ta’limning samarali usul va
vositalarini aniqlash)?
nformatika va axborot texnologiyalarini o‘qitish metodikasini o‘rganishning
maqsadi o‘qituvchilarda shaxsiy metodik tizimini ishlab chiqish va
shakllantirishdan iborat.

65o‘qitish
shakllari
o‘qitish
mazmuni o‘qitish
usullari
o‘qitish
Maqsad, vositalari
vazifalari o‘qitishning metodik tizimi
o‘qituvchi o‘quvchi
Informatika va axborot texnologiyalarida nimani va qanday o‘qitish kerak
degan savolga javob olish uchun, avvalo ushbu fan rivojining hozirgi bosqichda
o‘qitish vazifalarini aniq belgilab olish lozim. Ushbu vazifalar barcha umumilmiy
fanlar uchun umumiydir. SHuning bilan birga uzluksiz ta’lim tizimida informatika
va axborot texnologiyalarini o‘qitish konsepsiyasi va davlat ta’lim standartlariga
asosan bu vazifalarni Informatika va axborot texnologiyalarini o‘qitishdagi o‘ziga
xos tomonlarini tahlil etish lozim. O‘qitish mazmunini aniqlashda Informatika va
axborot texnologiyalarining fan va ikkinchi tomondan o‘quv predmeti ekanligi
haqidagi tasavvurlardan kelib chiqish kerak. Informatika va axborot
texnologiyalari fani va o‘quv predmeti bir-biridan avvalambor mazmunining
hajmi va chuqurligi bilan farq qiladi. Informatika va axborot texnologiyalari o‘quv
predmeti o‘quvchilarda informatika haqida bir butun, yaxlit bilimlar tizimini hosil
qiladigan va kelajak amaliy faoliyatlarida zarur bo‘ladigan ma’lumotlarnigina
oladi. Informatika va axborot texnologiyalari o‘quv predmeti sifatida o‘quv
dasturlari va darsliklarda o‘z aksini topadi. Informatika va axborot

65texnologiyalarini o‘qitish uslubiyotining hususiyatlaridan biri o‘quvchilarni
fanning mazmunini va unga xos ilmiy izlanish usullarini egallash, amaliy bilimlar
va ish ko‘nikmalarini olishning usul va yo‘llarini belgilash lozim. Bularga o‘quv
materialini o‘rganish usullari hamda zamonaviy pedagogik va psixologik
tadqiqotlar asosida o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etish shakllari kiradi.
Informatika va axborot texnologiyalaridan mashg‘ulotlarni samarali o‘tkazish
uchun tegishli material baza, ya’ni maxsus jihozlangan informatika xonasi bo‘lishi
lozim. Xavfsizlik texnologiyalar konfiguratsiyasining samaradorligi zamonaviy
talablarni hisobga olgan holda ushbu masalalarni birlashtirish informatika va
axborot texnologiyalarini o‘qitish uslubiyotining yana bir masalasini tashkil etadi.
Informatika va axborot texnologiyalari o‘qitishning zamonaviy ta’lim
texnologiyalari va metodlari. Ta’lim metodlarini tanlash bo‘yicha tavsiyalar
O‘qitish metodlari. Ba’zi didaktik metodistlar ta’lim metodlarini
o‘quvchilarni bilmaslikdan bilishga borish yo‘li, ayrim olimlar esa, ularni
o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini o‘zaro bog‘lovchi metodlar, deb qarashadi.
Ta’lim metodlarini o‘quv ishlari majmui, shuningdek, ta’lim mazmuni shaklida
qarash g‘oyasi ham bor. Bu qarashlarning qay biri asosida ta’lim metodlarining
mohiyati, o‘quv-tarbiya jarayonidagi funksiyalarini batafsilroq tasavvur etish
mumkin? Didaktikada hali ham eng munozarali muammolardan biri ta’lim
metodlari tasnifi masalasidir.
Ularni ta’lim manbalari, didaktik vazifalar, mantiqiy fikrlash shakllariga
qarab tasnif etish moyilligi mavjud. Ta’lim metodlarini tasnif etishda shu
yo‘nalishlardan qay biri ma’qul? YOki ta’lim metodlarini tasnif etishning boshqa
mezonlari ham mavjudmi? Adabiyotlarda «o‘qitish metodlari», «o‘qish metodlari»
kabi terminlar qo‘llanadi. SHunday bo‘lgach, «ta’lim metodlari» iborasini
ishlatishga ehtiyoj bormi? Metod termini yunonchadan tarjima qilinganda ma’lum
bir maqsadga erishish yo‘li, faoliyat usuli ma’nolarini anglatadi. Ta’lim metodi
deganda ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarning kutilgan maqsadga
erishishga qaratilgan hamkorlikdagi faoliyat usullari tushuniladi. Ularga ko‘ra

65ta’lim mazmunini o‘zlashtirishga mos faoliyat tanlanadi.
O‘qitish metodi o‘qitish jarayonida o‘qitish, tarbiyalash va rivojlantirish
masalalarini echishga yo‘naltirilgan ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchining tartibli
bir-biriga bog‘langan faoliyatini anglatadi. 1
O‘qitish metodlari ta’lim jarayonida ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi
faoliyatining qanday bo‘lishi, o‘qitish jarayonini qanday tashkil etish va olib borish
kerakligini xamda shu jarayonda o‘quvchilar qanday ish xarakatlarni bajarishlari
kerakligini belgilab beradi.
O‘qitish metodlari o‘quv jarayonining muhim tarkibiy qismi xisoblanadi.
Faoliyatning tegishli metodlarisiz ta’limning maqsad va vazifalarini o‘quv
materialining muayyan mazmunini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirishga erishib
bo‘lmaydi.
Ta’lim modeli – ta’lim jarayoni tuzilmasidir. Ta’lim modellari ikki turga
ajratiladi:
- An’anaviy ta’lim modellari
- Noan’anaviy ta’lim modellari
Noan’anaviy ta’lim modellarini quyidagilarga ajratish mumkin:
- Hamkorlikda o‘rganish
- Modellashtirish
- Tadqiqot
An’anaviy dars muayyan muddatga mo‘ljallangan ta’lim jarayoni bo‘lib,
ko‘proq o‘qituvchi shaxsiga qaratilgan mavzuga kirish yoritish, muxokama qilish
va yakunlash bosqichlaridan iborat ta’lim modelidir.
An’anaviy ta’lim metodlari:
- ma’ruza, hikoya, tushuntirish, laboratoriya, suxbat, mashq, amaliy....
- to‘rt pog‘onali metodlar kiradi. Noan’anaviy ta’lim metodlari:
- Kichik guruxlarda ishlash metodi;
1
Zaxarova, I. G. Informatsionnie texnologii v obrazovanii [Tekst] : ucheb. posobie / I. G. Zaxarova. - 2-e izd.,
stereotip. - M. : Academia, 2005. - 192 s. - (Vissh. prof. obrazovanie). - 2 ekz. - 9339 s .,

65- Bahs munozara metodi;
- Davra suhbati metodi;
- Ishbob o‘yin;
- Loyihalash;
- Yo‘naltiruvchi matn;
- Muammoli vaziyat;
- Aqliy xujum;
- Rolli o‘yin.
An’anaviy ta’lim metodlari:
Ma’ruza – katta xajmdagi o‘quv materialini nisbatan uzoq vaqt davomida
monologik bayon etishdir.
Bu metodning asosiy vazifasi – ta’lim berish, o‘rgatish. Belgilari:
 qat’iy tuzilmaga ega;
 nutqiy-mantiqiy bayon qilish;
 berilayotgan axborotning ko‘pligi.
Ma’ruzalar o‘qituvchilarga o‘quvchilar tajribasizlik tufayli e’tibor
bermaydigan fanning muhim lahzalarini ajratib ko‘rsatish imkonini beradi.
O‘quvchilar bilan o‘qituvchining birgalikdagi ushbu faoliyatini tashkil
etishning samarali shartlari quyidagilardan iborat:
 ma’ruzaning batafsil rejasini tuzish;
 ma’ruza rejasini eshittirish;
 rejaning har bir punktini yoritishdan so‘ng qisqacha umumiy xulosa
qilish;
 ma’ruzaning bir qismidan boshqa qismiga (bo‘limiga) o‘tishda
mantiqiy bog‘liqlikni ta’minlash;
 muammoli bayon qilish;
 yozib olish zarur bo‘lgan joylarni ajratish (yozdirish);
 ma’ruzalarni uning alohida holatlarini batafsil tahlil qilish imkonini
beruvchi seminar-mashg‘ulotlari va amaliy mashg‘ulotlar bilan qo‘shib olib borish.

65Ma’ruza metodidan foydalanganda ma’lumotlar, tushuntirishlar (izohlar) va
faktlar ratsional ravishda taqdim etiladi.
Ma’ruza metodining afzalliklari:
 aniq ilmiy bilimlarga tayanadi;
 vaqtdan unumli foydalaniladi;
 o‘qituvchi tomonidan o‘quv jarayonini to‘liq nazorat qilish imkoniyati
paydo bo‘ladi.
Hikoya – uncha katta bo‘lmagan, ta’riflovchi xarakterga ega bo‘lgan o‘quv
materialini monologik hikoya qiluvchi, xabar beruvchi bayon.
Tushuntirish – bayon qilinayotgan turli holatlarni taxlil qilish, tushuntirish
izoh berish va isbotlash yordamida o‘quv materialini bayon qilish.
To‘rt pog‘onali metod – amaliy ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayonining
to‘rt pog‘onasi dorasida kechadigan metoddir. Bu metod quyidagi bosqichlardan
iborat:
- Tushuntirish;
- Nima qilish kerakligini ko‘rsatib berish; - Ko‘rsatilgan tarzda qaytarish;
- Mashq qilish.
To‘rt pog‘onali metodning asosiy belgisi – o‘quvchilarning xarakatlari
o‘qituvchi ko‘rsatib bergan xarakatlar doirasi bilan cheklanganligidir.
Laboratoriya usuli – bu usulda ta’lim oluvchi ta’lim beruvchi raxbarligida
oldindan belgilangan reja asosida tajribalar o‘tkazadi yoki amaliy vazifalarni
bajaradi va shu jarayonda yangi bilimlarni anglaydi, tushunib etadi.
Mashq – o‘qitish uslubi bo‘lib, o‘tilgan materialni amaliyotda qo‘llash
maqsadida, reja bilan tashkil etilgan amallarni ko‘p marotaba bajarishdir.
Suhbat – o‘qitish va o‘qishning dialogik, savol javob usuli. Munozara – faol
ta’lim uslubi bo‘lib, muxokama ma’lum muammo
bo‘yicha fikr almashinuv ko‘rinishida o‘tadi.
Aqliy hujum (breynstorming) – g‘oyalarni generatsiya qilish usuli bo‘lib,
bunda qatnashchilar birlashgan holda qiyin muammoni echishga xarakat qiladilar,

65uni echish uchun shaxsiy g‘oyalarni ilgari suradilar (generatsiya qiladilar).
Namoyish – ta’lim oluvchilarni tabiiy holatda xodisalar, jarayonlar, ob’ektlar
bilan ko‘rgazmali tanishtirishga qaratilgan. Bu metod ta’lim beruvchi tomonidan
bayon qilinayotgan ilmiy, nazariy bilimlarni ta’lim oluvchilar tomonidan puxta
o‘zlashtirish uchun ularning sezgi organlari – eshitish, ko‘rish, hid bilish va ta’m
bilish, teri sezgilarining bir ob’ektga alohida-alohida yoki bir necha sezgi a’zolarini
bir yo‘la safarbar qilishga imkon beruvchi metoddir.
Illyustratsiya – hodisa, narsa jarayonlarni tasviriy shaklda sxema,
reproduksiya, yassi modellar yordamida ko‘rsatish va qabul qilishni ko‘zlaydi.
Videousul – axborotni ko‘proq ko‘rgazmali o‘zlashtirishga asoslangan bo‘lib,
unda kineskop, kodoskop, proektor, kinoapparat, o‘quv televideniesi,
videomagnitafon, mulьtimediya, elektron kitob, axborotni displeyda aks ettiruvchi
kompьyuterdan foydalaniladi.
Kitob bilan ishlash metodi kitob ustida ishlash, olingan bilimlarni xotirada
qayta tiklash, bilimlarni saqlashga qaratilgan metoddir.
Kitob bilan ishlashning insert metodi ta’lim oluvchiga yangi axborotni
noma’lum yoki tushunarsiz, yoki e’tiroz bildirish lozim bo‘lganlarga ajratib,
baholash imkonini beradi. O‘qish jarayonida o‘quv materialining har bir satr boshi
yoki qismining mazmuni baxolanib, xulosa varaqning chap tomoniga qalam bilan
maxsus belgi qo‘yib boriladi.
Insert – samarali o‘qish va fikrlash uchun belgilarning interaktiv tizim.
Texnologik xarita - jarayonning qadamma-qadam, boqichma-bosqich,
izchillik bilan ko‘pincha grafik usulda qo‘llaniladigan vositalarni ko‘rsatib bergan
xolda tasvirlash.
Ta’lim – tarbiya jarayonining sifat samaradorligini oshirish ko‘p jixatdan
ta’lim vositalari bilan qay darajada ta’minlanganlik bilan bog‘liq bo‘ladi.
Ta’lim vositalari olti turga bo‘linadi:
 Matnli vositalar
 Tasvirli vositalar

65 Audio vositalar
 Modelli vositalar
 YOrdamchi jihoz vositalar
 Real vositalar
Matnli-ma’lumot olish va ma’lumotni qayta ishlash uchun:
 O‘quv dasturlari
 Maxsus adabiyot
 Tarqatma material
 Imthon va nazorat varaqlari
Tasvirli – umumiy tasavvurni vujudga keltirish uchun:
 Fotosuratlar
 Eskiz chizma, sxemalar
 Ramziy tasvirlar, reja jadvallar, simvollar
 Diagramma va grafiklar
Audio – jarayonlar va ishlash mexanizmlari to‘g‘risida tasvir va ovoz orqali
tasavvurlarni vujudga keltirish:
 Video filьmlar
 Kompakt disklar
 Audiokassetalar
Tasvir va matnni yozish va saqlash uchun yordamchi jihozlar:
 Doskalar (oq doska, magnit doskasi);
 Pinbord doskasi;
 Video proektor, videoproektor doskasi;
 Kodoskop;
 Videomagnitafon, kamera;
 Kompьyuter;
 Flipchart.
Modelli – o‘rganilayotgan ob’ektning modeli orqali u xaqida tasavvur hosil
qilish:

65 Modellar
 Maketlar
Real – o‘rganilayotgan ob’ektlar xaqida tasavvurni vujudga keltirish:
 Asbob uskunalar
 Stanoklar
 YArim tayyor maxsulotlar
Ta’lim metodlari ham o‘quv materiali mazmuniga, binobarin, o‘quvchilarning
ma’lumoti, taraqqiyoti, tarbiyasiga, shuningdek, o‘qitish, o‘qish faoliyatlarining
bir-biriga kirishuvi va shu asosda o‘zaro ta’sirning yuzaga chiqishiga yo‘nalgan.
Ta’lim metodi vositasida o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyati o‘zaro
muvofiqlashadi. Ta’lim metodi-o‘qituvchi va o‘quvchilarning ma’lumot
mazmuniga yo‘nalgan faoliyatini tartibga solish yo‘lidir. Ta’lim metodlari tarkiban
o‘qitish metodlari va o‘qish metodlaridan iborat.
1. Og‘zaki bayon metodlari . Hikoya, suhbat, ma’ruza ta’limning bilimlarni
og‘zaki bayon qilish metodlari sanaladi. Bu metodlar evristik suhbatni hisobga
olmaganda, asosan, o‘quvchilarning xotirasiga mo‘ljallab tashkil etiladi, tuzilish
jihatidan ularning tarkibi bir xil: o‘qituvchi tushuntiradi, o‘quvchilar tinglaydi.
Hikoya. Hikoyaning bir necha xil turi mavjud: kirish hikoyasi- o‘quv
materialini o‘rganishga bolalarni tayyorlash maqsadida o‘tkaziladi. Kirish hikoyasi
badiiy asarlar bilan tanishtirish, yangi mavzuga oid omillarni eslash, ularni
dastlabki tahlil etish bilan dahldor metoddir; bayon shaklidagi hikoya- yangi o‘quv
materialini bevosita idrok etish bilan aloqador metodi sanaladi. Bayon shaklidagi
hikoyada o‘qituvchi o‘quv materiali mazmunini turlicha aytadi, uning asosiy va
ikkinchi darajali xususiyatlarini izohlaydi; yakunlovchi hikoya-undan darsning
oxirida o‘rganilgan mavzuga yakun yasash maqsadida foydalaniladi.
Ma’ruza. Ma’ruza- o‘rta umumta’lim maktablarining yuqori sinflarida,
kollejlarda, oliy o‘quv yurtlarda foydalaniladigan ta’lim metodi bo‘lib, unda o‘zaro
ta’sir o‘qituvchining bayoni va bolalarning tinglashi, ayrim omillar, asosiy g‘oya
va bog‘lanishlarni yozib olish shaklida amal qiladi. Ma’ruza uchun vaqt

65o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasi, o‘quv materiali xajmiga ko‘ra belgilanadi.
Ma’ruza jarayonida o‘quvchilarning faolligi, tashabbuskorligini oshirish
maqsadida o‘qituvchi o‘z nutqini ko‘rgazmali qurol, muammo va topshiriqlar bilan
uyg‘unlashtiradi. O‘quv materialiga oid iboralarga izoh berish, ayrim o‘rinlarda
o‘quvchilarning o‘zlariga xulosa chiqarishni taklif etish O‘quvchilarning o‘quv-
biluv faoliyatining samarasini oshiradi. Ma’ruzada eshitilgan mazmunni
informatika fanlarida amaliy mashg‘ulot va laboratoriya mashg‘ulotlarida yanada
mazmunan to‘ldiriladi. Bu esa O‘quvchilarni amaliyotga tayyorlashda yanada
yaxshi samara beradi.
Suhbat. Suhbat-o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro ta’siri, dialog shaklidagi
ta’lim metodidir. Unda mavzu mazmuniga xos, atroflicha o‘ylangan, bir-biriga
bog‘liq savollarni qo‘yish va savollarga javob izlash hamda javob qaytarish
yo‘llari bilan o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati o‘zaro muvofiqlashadi.
Ko‘rgazmalilik metodi. Ko‘rgazmalilik didaktikada eng asosiy qoida bo‘lib,
uning yordamida ko‘ruv o‘quvi va tafakkur o‘zaro uyg‘unlashadi.
Muammoli izlanish metodlari.
Muammoli izlanish turidagi metodlar o‘quvchilarning tafakkuriga, binobarin,
ularning ijodiy faoliyatiga yo‘nalgan ta’lim metodidir. Bu metodlar asosida o‘quv-
tarbiya ishlari tashkil etilganda o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro ta’siri
quyidagicha umumiy ko‘rinishga ega bo‘ladi.
Muammoli izlanish metodlari ham maktab tajribasida sof holda
qo‘llanilmaydi. Muammolarni qo‘yish, ularni izohlashda suhbat, hikoyadan ham
foydalaniladi. SHuningdek, ma’ruza o‘qib turgan paytda turli o‘quv topshiriqlari,
muammolar ham hal etiladi. Ko‘rgazmali qurollar vositasida o‘quchilarga
eksperimental (sinov) topshiriqlar beriladi. Ana shularga ko‘ra muammoli-izlanish
metodlarining quyidagi turlari farqlanadi.
Muammoli hikoya o‘rganilayotgan mavzu doirasida hikoya boshida, hikoya
davomida, hikoya ohirida bolalar oldiga muammolar qo‘yib, ularning mavzuga
qiziqishlarini oshirish yo‘lidir.

65Muammoli ma’ruza: ma’ruzadan oldin o‘quvchilarni mavzuga qiziqtirish
maqsadida yoki ma’ruza oxirida o‘quvchilar oldiga muammolar qo‘yish yo‘li bilan
ta’lim maqsadiga erishishdir.
Mustaqil ishlar metodlari. Mustaqil ishlar ta’limning barcha bosqichlarida
o‘tkaziladigan, o‘qituvchining bevosita ishtirokisiz, ammo uning ko‘rsatmalari,
rahbarligida bajariladigan intellektual va amaliy topshiriqlardir. Hozirgi paytda
mustaqil ishlarning quyidagi turlaridan foydalaniladi.
Darslikdagi qoidalar va ta’riflar ustida mustaqil ishlash: darslikdagi qoida va
ta’rifni o‘qish va ularga oid omillarni ajratish; o‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra
to‘plangan omillarni tahlil etish va xulosa chiqarish; darslikning ayrim sahifalarini
tanlab o‘qish va shu bilimlardan amaliyotda foydalanish yo‘lllari to‘g‘risida
qisqacha hisobot
tayyorlash; qoida, ta’riflarni mantiqiy qismlarga ajratish va terminlarga
qo‘shimcha adabiyotlardan o‘rganilgan mavzu doirasida material to‘plash;
ma’ruza, hikoya, suhbat paytida o‘qituvchi chiqargan xulosalarni darslikdagi
qoida, ta’riflarni solishtirish.
Darslikdagi amaliy materiallar ustida mustaqil ishlash: darslikdagi mashq,
misol va masalalar variantlarni o‘zaro musobaqalashib bajarish; darslikdagi amaliy
materiallar asosida turli diagramma, jadval, chizmalar tayyorlash; labaratoriya
mashg‘ulotlarini o‘tkazish rejasini tuzish.
Didaktik o‘yin metodi. Keyingi yillarda ilg‘or o‘qituvchilar tajribasida
didaktik o‘yinlardan ta’lim metodlari sifatida foydalanish odat tusini olib
bormoqda. Didaktik o‘yinlarning samaradorligi shundaki, ular vositasida o‘quv-
tarbiya ishlari hayotga yaqinlashtiriladi, shuningdek, ularning har birida bilimlarni
og‘zaki bayon etish, ko‘rgazmali, amaliy metodlarning elementlari qo‘llaniladi.
SHu xususiyatlariga ko‘ra didaktik o‘yinlar sintetik xarakterga ega. Ularning
quyidagicha turlari mavjud:
Simulyativ o‘yin-ta’limni hayotda bo‘lib o‘tgan ijtimoiy voqealarga
tenglashtirish, ularni qiyosiy tarzda tashkil etish va boshqarish metodidir.

65Simulyativ o‘yinlarning bir ko‘rinishi insenirovka (rollarga ajratib o‘qish)
metodidir.
Situativ o‘yinlar ham asta-sekin maktab tajribasida o‘z o‘rnini olib bormoqda.
Amaliy metodlar. Ta’limning amaliy metodlarida o‘qituvchi va o‘quvchining
o‘zaro ta’siri o‘quchilar oldiga qo‘yiladigan topshiriqlar hamda ularni qabul qilish
shaklida amal qiladi.
Amaliy metodlarning eng qadimiy turi mashqdir. Mashq-o‘rganilgan
bilimlarni turli o‘quv sharoitlariga tatbiq etish yo‘lidir. Mashq vositasida turli
malakalar-intellektual va aqliy, xususiy (masalan, matematika bo‘yicha) va
umumiy (masalan, barcha o‘quv fanlariga oid) malakalar tarkib toptiriladi.
O‘qitish metodlari. O‘qitish metodi (grekcha metodos – biror narsaga yo‘l
so‘zidan) – bu ta’lim va tarbiya vositasi sifatidagi o‘qitish maqsadlariga erishishga
yo‘naltirilgan o‘qituvchi va o‘quvchining bir-biri bilan bog‘langan faoliyatining
tartiblangan metodlaridir.
O‘qitishning qiziqtiruvchi metodlari. O‘quvchilarni zamonaviy
«Informatika va axborot texnologiyalari» fanining ba’zi bir umumiy g‘oyalari bilan
tanishtirish, amaliyotdagi tatbiqini va kompьyuterlarning zamonaviy hayotdagi
ahamiyatini ochib berishdan iborat. Lekin, didaktik tamoyillarni hisobga olgan
holda, o‘quvchilarga nafaqat faktlarning qat’iy ilmiy bayonini berish, balki
o‘qitishning turli qiziqarli metodlarini ham qo‘llash lozim.
O‘qitishning interfaol metodi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da o‘sib
kelayotgan yosh avlodni mustaqil fikrlaydigan qilib tarbiyalash vazifasi qo‘yilgan.
Ushbu masalaning hal etilishi ko‘p jihatdan o‘qitishning interfaol metodlarini
qo‘llashga ham bog‘liq.
Avvalo “interfaol (interaktiv)” tushunchani aniqlashtirib olaylik. “Interaktiv”
degan so‘z inglizcha “interact” so‘zidan kelib chiqqan. “Inter” – o‘zaro, “act” – ish
ko‘rmoq, ishlamoq degan ma’nolarni anglatadi. SHunday qilib, interfaol o‘qitish –
bu, avvalambor muloqotli o‘qitish bo‘lib, jarayonning borishida o‘qituvchi va
o‘quvchi orasida o‘zaro ta’sir amalga oshiriladi.

65Interfaol o‘qitishning mohiyati o‘quv jarayonini shunday tashkil etadiki, unda
barcha o‘quvchilar bilish jarayoniga jalb qilingan bo‘lib, erkin fikrlash, tahlil qilish
va mantiqiy fikr yuritish imkoniyatlariga ega bo‘ladilar.
Quyida savolni to‘g‘ri ifoda qilish bo‘yicha bir qancha tavsiyalar keltiriladi.
1. Savollarni aniq va qisqa qo‘yish lozim.
2. Bitta savol orqali faqat bir narsani so‘rash.
3. Savol mavzu bilan bevosita bog‘liq bo‘lishi kerak.
4. Savoldagi barcha so‘zlar o‘quvchiga tushunarli bo‘lishi kerak.
5. Har bir savolga bir nechta javob bo‘lishiga harakat qiling.
6. Aniq narsalardan umumiyga borishga harakat qiling. Bu holat
o‘quvchilarni o‘ylashi va savolga javob berishida engillik tug‘diradi.
7. Faqatgina “ha” yoki “yo‘q”, “to‘g‘ri” yoki “noto‘g‘ri” degan javoblar
beriladigan savollarni berishdan saqlaning.
8. O‘quvchilarga o‘z tajribalariga tayangan holda javob beradigan
savollarni bering.
9. O‘zining nuqtai nazarini bildiradigan savollarni bering.
10. Qo‘yilgan savolga javob berilganda, o‘quvchilardan “Nima uchun
shunday deb o‘ylaysiz?” deb so‘rab turing.
Interfaol metodlar bo‘yicha o‘qish jarayoni tashkil etilganda e’tibor berilishi
kerak bo‘lgan yana bir holat, bu vazifaning mazmuni.
Vazifaning mazmuni o‘qitishning an’anaviy shakllariga
qaraganda boshqacharoq bo‘lishi lozim. Masalan,
guruhga darslikdagi ma’lum bir paragraf konspektini
olish vazifa sifatida berilishi maqsadiga muvofiq emas,
chunki har bir o‘quvchi bu ishni o‘zi,
mustaqil bajarishi mumkin. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, muammoni
nostandart qo‘yilishigina, o‘quvchilarni bir-biridan yordam olishga, boshqalarning
ham fikrini bilishga, natijada esa, guruhning umumiy fikrini shakllantirishga
undaydi.

65Dars oxirida guruhlarning kichik masalalarini echimlari asosida berilgan
masala echishini tashkil qilish lozim. Buning natijasida bitta dars davomida
murakkab masalani echish va unga ko‘proq o‘quvchilarni jalb qilish mumkin
bo‘ladi.
Bugungi kunda ta’lim sohasida olingan bilimlarni xayotiy vaziyatlarda
qo‘llash bo‘yicha bir necha dasturiy vositalar mavjud.
5-sinf o‘quvchilarida dasturlash bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar xosil qilish
haqida qisqacha ma’lumot berilgan, shuningdek amaliy mashg‘ulot o‘tkazishda
vosita tanlanmagan. Quyida shu mavzuni o‘quvchilar uchun yanada tushunarli va
qiziqarli o‘tkazish yuzasidan STEAM yondashuvi asosida namuna keltiramiz.
«Mantiqni rivojlantiramiz» Kim uchun: 5 sinf o‘quvchilari Guruxdagi
o‘quvchilar soni: 4
Qaysi fanlarni birlashtiradi: informatika, matematika, fizika, kimyo, mantiq
Maqsad: dastur natijalarini
ko‘rish yordamida ko‘nikmalarini
rivojlantirish. va dasturlash
mantiqni
Bajarish vaqti: 2-3 oy. Birinchi
xaftada: dastur buyruqlari
imkoniyatlari bilan tanishadilar;

65Bajarish vaqti: 2-3 oy. Birinchi xaftada: dastur buyruqlari imkoniyatlari
bilan tanishadilar;
Ikkinchi xaftada: oson kurinishdagi masalalarni dasturini tuzadilar va
natijalarni ko‘radilar;
Keyingi davr mobaynida: kichik guruxlar uchun loyixalar beriladi va
o‘quvchilar natija uchun kurshadilar.
Bajarishning oxirgi davrida o‘quvchilar loyixalarini himoya qiladilar.
Scratch vizual dasturlash qobig‘ida ishlash natijasi parallel ravishd xosil
qilinadi va bu o‘quvchilarga dasturlashga bo‘lgan qiziqishni oshiradi. Ushbu dastur
aynan bolalar uchun 2003 yilda ishlab chiqarilgan vosita bo‘lib, bu qobig‘
yordamida o‘quvchilar oddiy o‘yin va foydali dasturlar yaratish imkoniyatiga
egadirlar.
Dasturning asosiy avzalliklaridan biri, dasturdan ta’lim vositasi sifatida
foydalanish mumkin. O‘quvchilar fanlardan (tarix, biologiya, fizika, kimyo va b.)
berilgan topshiriqlar asosida o‘zlarining illyustratsiya fayllarini yaratish
imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Scratch
2.0 versiyasida esa ovoz muxarriri imkoniyatlaridan xam foydalanishlari va
fayllarini boyitishlari mumkin. Dastur bepul hisoblanadi.
YAna bir misol, 2011-yilda tashkil etilgan "Makeblock" kompaniyasi, diqqat
e’tiborini robotlarni mustaqil yaratish va dasturlashtirishga mo‘ljallangan
to‘plamlarni ishlab chiqarishga qaratdi, bu STEAM-ta’limning asosiy yo‘nalishiga

65mos keladi. CHunki ular uchun uzluksizlik katta o‘rinni egallaydi. Kompaniya
mutaxassislari dastlab ta’limning barcha bosqichlarini o‘z ichiga olgan mahsulotni
ishlab chiqishni rejalashtirdilar. Dastlabki bosqichda talabalar SCRATCH vizual
muhitiga asoslangan dasturlash asoslarini o‘rganadilar va mBOT modelining
namunasini qo‘llash orqali mexatronika asoslarini o‘rganadilar. SHunday qilib,
ular dastlabki algoritmlash funksiyalarsh xaqidagi bilimlarni olishadi va yig‘ilgan
robotlarni qanday boshqarishni o‘rganadilar. Bepul MAKEBLOCK dasturi har
qanday kompьyuter, planshet yoki smartfonga o‘rnatilgan bo‘lib, undan siz yozma
kodni to‘g‘ridan-to‘g‘ri robotga "havodan yuborishingiz" mumkin.
Ammo robotlar Steamning maktab o‘quvchilarning salohiyatini 100 foizga
oshirishga imkon beradigan yondashuv emas. Loyihaga asoslangan ta’limning
dastlabki shartlaridan biri, birinchi navbatda, uning uzluksizligi va ikkinchidan,
ma’lum bir raqamli makonda ishchi guruhlar o‘rtasida o‘zaro fikr almashish va fikr
almashish imkoniyati bo‘lishi mumkinligi. Buning uchun maktabning IT-
infratuzilmasini maksimal darajada oshirish, keyingi bosqichda ta’limning umumiy
sifatini oshirish zarur.

543.3-§. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik
optimallashtirish tizimi tizimidan olingan natijalar va ularning tahlili
Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish
tizimi, ta’lim muassasalarida o‘quv jarayonlarini samarali boshqarish va
optimallashtirish imkonini beradi. Ushbu tizimlarning natijalari ta’lim sifatining
oshishiga, resurslar taqsimoti va o‘quv dasturlarining yanada samarali
boshqarilishiga hissa qo‘shadi. Sistemadan olingan natijalar va ularning tahlili,
ta’lim jarayonining barcha qatlamlarini yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Quyida
tizimdan olingan asosiy natijalar va ularning tahlili haqida batafsil nazariy
ma’lumot keltiriladi.
1. O‘quv rejalarining samarali optimallashtirilishi
Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini optimallashtirish tizimi
yordamida o‘quv rejalarining samaradorligi sezilarli darajada oshishi mumkin.
Ushbu tizim orqali: O‘quv yuklamalari optimallashtiriladi: Avtomatik
optimallashtirish yordamida talabalar uchun o‘quv rejasi shunday yaratiladi,ki, ular
o‘quv dasturlarini o‘zgartirish yoki qo‘shimcha mashg‘ulotlar bilan bo‘sh
vaqtlarini samarali o‘tkazadilar. Bu o‘quv yuklamasining muvozanatli
taqsimlanishiga yordam beradi. O‘quv dasturlari moslashtiriladi: Tizim, talabalar
qobiliyatini, ularning oldingi o‘quv natijalarini va ta’lim metodologiyasini hisobga
olgan holda o‘quv dasturlarini yangilab, o‘quv rejasini individual tarzda
optimallashtiradi. Shuning uchun har bir talabaga moslashtirilgan ta’lim rejalari
tashkil etiladi, bu esa ta’limning samaradorligini oshiradi.
2. Resurslarning samarali taqsimlanishi
Ta’lim jarayonini boshqarish tizimi resurslarni avtomatik ravishda
boshqaradi, bu esa resurslarni samarali taqsimlashni ta’minlaydi. Tizimdan olingan
asosiy natijalardan biri bu resurslarning optimal tarzda taqsimlanishidir:
Auditoriyalar va o‘qituvchilarni taqsimlash: Tizim avtomatik ravishda
auditoriyalarni va o‘qituvchilarni darslar bilan moslashtiradi, bu esa darslar
o‘tkazilishining samarali va yuksak sifatini ta’minlaydi. Shu bilan birga,
auditoriyalardagi yuklama balansini saqlab qolish hamda o‘qituvchilarni ortiqcha

55yuklamadan saqlash imkoniyatini beradi. Texnik va ilmiy resurslar taqsimoti:
Tizim nafaqat o‘qituvchilarni va auditoriyalarni, balki texnik va ilmiy resurslarni
ham optimal taqsimlashga yordam beradi. Bu ta’lim jarayonining texnik va
material jihatdan qo‘llab-quvvatlanishini oshiradi.
3. Talabalar davomatini va o‘zlashtirish darajasini kuzatish
Ta’lim jarayonini boshqarish tizimi yordamida talabalar davomati va
o‘zlashtirish darajasi doimiy ravishda kuzatib boriladi. Tizimdan olingan natijalar:
Davomatni monitoring qilish: O‘quvchilarning davomatini real vaqt rejimida
kuzatish imkoniyatini beradi. Bu esa, o‘quvchilarni rag‘batlantirish, yutuqlarini
belgilash va ular uchun yordam dasturlarini ishlab chiqish imkoniyatini yaratadi.
O‘zlashtirish darajasini baholash: Talabalar o‘quv dasturlarini qanday
o‘zlashtirayotganini tahlil qilish tizimga asoslangan baholash mexanizmlari orqali
amalga oshiriladi. Ushbu baholash tizimi o‘quvchilarning bilim darajasi va
rivojlanishiga yordam beradi.
4. O‘qituvchilar faoliyatining samaradorligini oshirish: Tizimdan olingan
natijalardan biri bu o‘qituvchilar faoliyatining samaradorligini oshirishdir. Ta’lim
jarayonini boshqarish tizimi o‘qituvchilar uchun:
O‘qituvchilarni baholash: O‘qituvchilarning dars berish samaradorligini tahlil
qilish va ularni baholash mexanizmlari orqali ma’lumotlar to‘planadi. Bu,
o‘qituvchilarga o‘z faoliyatlarini rivojlantirish va o‘zlashtirish uchun kerakli fikr-
mulohazalar taqdim etadi.Ta’lim metodikalarini yangilash: Tizimning avtomatik
optimallashtirish mexanizmlari o‘qituvchilarga yangi metodikalar va o‘quv
metodologiyalarini joriy etishga yordam beradi. Bu, o‘quv jarayonining yanada
samarali va ilg‘or usullar asosida boshqarilishini ta’minlaydi.
5. Natijalar tahlili va qaror qabul qilish
Ta’lim jarayonini boshqarish tizimidan olingan ma’lumotlar tahlil qilib,
muhim qarorlar qabul qilish uchun ishlatiladi. Tizimning asosiy afzalliklaridan biri
bu:
Analitik tahlil va qaror qabul qilish: Tizim yordamida o‘quv rejalarining
samaradorligini, talabalar yutuqlarini va resurslar taqsimotini tahlil qilish mumkin.

56Bu tahlilga asoslanib, ta’lim muassasasi rahbariyati va o‘qituvchilar ta’lim
jarayonini yaxshilash uchun aniq qarorlar qabul qilishadi. Davomiy monitoring va
tahlil qilish: O‘quv jarayonini boshqarish tizimi tomonidan olingan natijalar
doimiy ravishda monitoring qilinadi va baholanadi. Bu esa tizimni doimiy ravishda
optimallashtirishga va ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishga yordam
beradi. Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik
optimallashtirish tizimidan olingan natijalar ta’lim muassasalarida o‘quv jarayonini
samarali boshqarish, resurslarni optimallashtirish, talabalar yutuqlarini tahlil qilish
va o‘qituvchilar faoliyatini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Tizimning
natijalari yordamida ta’lim jarayonini doimiy ravishda takomillashtirish va
samarali boshqarish imkoniyatlari yaratiladi. Shu bilan birga, tizimdan olingan
tahlillar va monitoringlar ta’lim jarayonini individualizatsiya qilishga yordam
beradi va har bir talaba uchun optimal o‘quv sharoitlarini yaratadi. Ta’lim
muassasalari uchun bu tizimlarning joriy etilishi nafaqat o‘quvchilarning
muvaffaqiyatini oshirishga, balki o‘quv rejalarini doimiy ravishda yangilab borish
imkonini beradi.
Ta’lim jarayonini boshqarish tizimining muhim afzalliklari orasida
o‘quvchilarning davomatini va o‘zlashtirish darajasini monitoring qilish,
o‘qituvchilar faoliyatini tahlil qilish, shuningdek o‘quv dasturlarini doimiy
ravishda optimallashtirish imkoniyatlari mavjud. Ushbu tizimlar yordamida ta’lim
muassasalari o‘z resurslarini optimal tarzda taqsimlab, o‘quv jarayonini yanada
soddalashtirishi mumkin. Tizimlarning amaliyotga tatbiq etilishi ta’lim
jarayonining individualizatsiyasi, vaqt va resurslar tejashga, shuningdek,
o‘quvchilarning yuqori natijalarga erishishiga olib keladi.
Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish
tizimi — bu ta’lim muassasasidagi barcha jarayonlarni samarali boshqarish va
o‘quv rejalarini optimallashtirishga qaratilgan tizimdir. Bunday tizimlarning asosiy
maqsadi o‘quv jarayonining samaradorligini oshirish, resurslarni optimal tarzda
taqsimlash, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini yaxshilash va umumiy ta’lim
sifatini ko‘tarishdir. Ushbu tizimlar ta’lim muassasasining barcha bosqichlarida

57ma’lumotlar bazasi va avtomatlashtirilgan boshqaruv vositalari yordamida
to‘plangan ma’lumotlarni tahlil qiladi, qarorlar qabul qilishni tezlashtiradi va
ta’lim jarayonining individualizatsiyasini ta’minlaydi. Quyida ta’lim jarayonini
boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimining ishlash
prinsiplari, afzalliklari, tizimlar bilan bog‘liq muammolar va tahlil jarayonlari
haqida kengroq ma’lumot keltiriladi.
1. Ta’lim jarayonini boshqarish tizimi
Ta’lim jarayonini boshqarish tizimi ta’limning barcha tarkibiy qismlarini
birlashtirib, ularni samarali boshqarishga imkon beradi. Bu tizimga kiruvchi asosiy
komponentlar quyidagilar:
- Talabalar ma’lumotlari: Talabalar haqidagi barcha ma’lumotlar, jumladan,
o‘zlashtirish darajasi, davomat, baholar va shaxsiy ma’lumotlar tizimga kiritiladi.
- O‘qituvchilar ma’lumotlari : O‘qituvchilarning faoliyatini, dars berish
metodikalarini, o‘qitish darajasini va boshqa xususiyatlarni tahlil qilish tizimga
asoslangan bo‘lishi kerak.
- Resurslar: Auditoriyalar, o‘qituvchilar, ta’lim texnologiyalari, darsliklar va
boshqa resurslar ta’lim jarayonini samarali boshqarish uchun tizimda hisobga
olinadi.
- Monitoring va tahlil: Tizim yordamida ta’lim jarayonini doimiy ravishda
kuzatish va tahlil qilish imkoniyatlari yaratiladi. Bu orqali ta’lim sifatini yaxshilash
va mavjud muammolarni aniqlash mumkin.
2. O‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimi
O‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish tizimi o‘quv jarayonidagi barcha
faktorlarni hisobga olgan holda o‘quv rejalarini qayta tashkil etadi va
optimallashtiradi. Bu tizimda quyidagi asosiy jarayonlar amalga oshiriladi:
- O‘quv yuklamasini optimallashtirish: Talabalarga bo‘ladigan o‘quv
yuklamasi avtomatik ravishda tahlil qilinadi va eng maqbul tartibda taqsimlanadi.
Bu, o‘quvchilarning bilim olishdagi ortiqcha yuklamalarini oldini olishga yordam
beradi.

58- Resurslarni taqsimlash: O‘quv rejasi optimallashtirilganda, auditoriyalar va
o‘qituvchilar resurslari avtomatik tarzda taqsimlanadi. Bu jarayon tizim tomonidan
aniq va samarali amalga oshiriladi.
-Individual yondashuv: Har bir talabaning o‘qish uslubi va muvaffaqiyatiga
qarab, o‘quv rejasi optimallashtiriladi. Bu tizimning asosiy afzalliklaridan biridir,
chunki har bir talaba uchun individual o‘quv rejasini yaratish imkoniyati mavjud.
3. Tizimning tahlili va qaror qabul qilish
O‘quv jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini optimallashtirish tizimidan
olingan ma’lumotlar asosida amalga oshirilgan tahlil, qaror qabul qilish jarayonini
sezilarli darajada tezlashtiradi va soddalashtiradi. Tahlil jarayonining asosiy
jihatlari quyidagilardan iborat:
- Davomat va o‘zlashtirish darajasini tahlil qilish : Talabalar davomati va
o‘zlashtirish darajasi tahlil qilinadi, bu esa o‘quvchilar uchun qo‘shimcha yordam
ko‘rsatishni yoki ularning ta’lim jarayonidagi muvaffaqiyatini rag‘batlantirishni
ta’minlaydi.
- O‘qituvchilar faoliyatini tahlil qilish: O‘qituvchilar faoliyatining
samaradorligini tahlil qilish orqali, o‘qituvchilarga ta’lim metodikalarini
takomillashtirish va yangi metodlarni joriy etish mumkin.
- O‘quv rejalarini tahlil qilish: Avtomatik optimallashtirish yordamida
yaratilgan o‘quv rejalarining samaradorligi va muvozanati tahlil qilinadi, bu esa
jarayonni yaxshilashga imkon beradi.
4. Tizimning afzalliklari
Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish
tizimlarining asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat:
- Resurslarni samarali boshqarish: Tizim yordamida resurslar, shu jumladan
o‘qituvchilar va auditoriyalar, samarali va adolatli taqsimlanadi, bu esa ta’limning
yuqori sifatini ta’minlaydi.
- Individual yondashuv: Har bir talabaga individual tarzda o‘quv rejasi
tuziladi, bu esa talabaning o‘zlashtirish darajasini oshiradi va muvaffaqiyatini
rag‘batlantiradi.

59-Tizimli tahlil va monitoring: Jarayonni doimiy ravishda tahlil qilish va
monitoring qilish imkoniyati mavjud bo‘lib, bu muammolarni tezda aniqlash va
ularni bartaraf etish imkonini beradi.
-Qaror qabul qilishning soddaligi: Ma’lumotlar bazasi va avtomatlashtirilgan
tahlil vositalari yordamida rahbariyat tezda to‘g‘ri qarorlar qabul qilish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
5. Tizimdan olingan natijalar va tahlil
Tizimning amaliyotda qo‘llanilishi ta’lim muassasasida o‘quv jarayonining
samaradorligini oshiradi. Ta’lim tizimidan olingan natijalar quyidagicha tahlil
qilinadi:
-O‘quvchilarning natijalari: Talabalar o‘zlashtirish darajasi va darslarga
davomatini monitoring qilish orqali o‘quvchilar uchun qo‘shimcha yordam va
dasturlarni ishlab chiqish mumkin.
- O‘qituvchilarning natijalari: O‘qituvchilarning dars berish faoliyatini tahlil
qilish yordamida metodikalarni takomillashtirish va o‘qituvchilarni rag‘batlantirish
uchun aniq chora-tadbirlar ko‘riladi.
- Resurslar samaradorligi: O‘quv rejalarini optimallashtirish jarayonida
resurslar taqsimoti tahlil qilinadi va samarali ishlatilgan resurslar aniqlanadi.
Ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv rejalarini avtomatik optimallashtirish
tizimlari ta’lim muassasalarida sifatni oshirish va jarayonlarni soddalashtirishda
katta imkoniyatlar yaratadi. Ushbu tizimlar yordamida resurslar, o‘quv rejalarini va
o‘quvchilarning muvaffaqiyatini optimallashtirish mumkin. Tizimning natijalari
ta’lim jarayonini yaxshilashga, individual yondashuvni ta’minlashga va
samaradorlikni oshirishga yordam beradi. Biroq, tizimlarni joriy etishda texnologik
muammolar, ma’lumotlar bazasini to‘g‘ri yaratish va tizimni doimiy ravishda
yangilash zarurati mavjud. Shunday qilib, ta’lim jarayonini boshqarish va o‘quv
rejalarini optimallashtirish tizimlari ta’limning samaradorligini oshirishda va
resurslarni to‘g‘ri boshqarishda muhim vosita hisoblanadi.

603.1-rasm. Bo’limlar oynasi.
3.2-rasm. Fanlarni boshqarish oynasi.

613.3-rasm. Fan qo’shish oynasi.
3.4-rasm. O’quv reja qo’shish oynasi.

62UMUMIY XULOSA
O‘quv jarayonini rejalashtirish tizimi ta’lim samaradorligini oshirishda
muhim rol o‘ynaydi. Tematik rejalashtirishdan tortib, har bir darsni puxta tashkil
etishgacha bo‘lgan bosqichlar o‘qituvchidan chuqur tahlil, aniq reja va zamonaviy
yondashuvni talab qiladi. Dars konspektining har bir tarkibiy qismi – mavzudan
tortib, baholash usullarigacha – o‘z o‘rnida darsning sifatli o‘tishini ta’minlaydi.
Rejalashtirish jarayonida ta’lim maqsadlarining aniq qo‘yilishi, mavzuning
mazmunan tahlil qilinishi, o‘quvchilarga mos metod va vositalar tanlanishi,
baholashning adolatli tashkil etilishi o‘quvchilarda mustahkam bilim, mustaqil
fikrlash va amaliy ko‘nikmalar shakllanishiga xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda, zamonaviy ta’limda o‘quv jarayonini ilmiy-nazariy
asoslangan, metodik jihatdan to‘g‘ri rejalashtirish – bu samarali o‘qitishning asosiy
omillaridan biridir. Bu tizim o‘qituvchiga darsni izchil, mazmunli va natijaga
yo‘naltirilgan tarzda olib borishga yordam beradi.
Mazkur kurs ishida ta’lim jarayonining barcha bosqichlarini samarali
boshqarish, ta’lim resurslarini avtomatik ravishda rejalashtirish va boshqaruvning
umumiy sifatini oshirish imkoniyatlari o‘rganilgan. Ushbu tizim ta’lim jarayonini
optimallashtirish, ta’lim rejasini avtomatik tuzish va dars jarayonini samarali
tashkil qilish uchun zamonaviy texnologiyalarni qo‘llaydi.
Kurs ishida ta’lim jarayonini boshqarish va rejalashtirish uchun ishlab
chiqilgan tizimning tarkibiy qismlari, texnologik asoslari hamda uni amalga
oshirish bosqichlari batafsil tahlil qilingan. Tizimning asosiy maqsadi – ta’lim
muassasasida o‘quv jarayonlarini shaffof va samarali boshqarish, barcha darslar va
tadbirlarni to‘g‘ri rejalashtirish va vaqtni tejash hisobiga ta’lim sifatini oshirishdir.
Shuningdek, tizim o‘quv jarayonini avtomatik rejalashtirish orqali ta’lim
jarayonida qatnashuvchi barcha tomonlarga, jumladan o‘qituvchilar, talabalar va
boshqaruv organlariga katta qulaylik yaratadi.
Mazkur tizim dars jadvali, o‘quv rejalari, darsliklar va ta’lim resurslarini
avtomatik tarzda rejalashtirish imkoniyatiga ega. Tizimda o‘quv rejalari va dars
jadvallari talabalar soni, o‘quv binolaridagi xonalar imkoniyatlari,

63o‘qituvchilarning ish yuklamalari va boshqa omillarni hisobga olib, avtomatik
tarzda tuziladi. Bu esa o‘qituvchilarning dars vaqtlari bir-biriga to‘g‘ri
kelmasligini, talabalarning o‘quv jarayoni samarali tashkil qilinishini va barcha
resurslarning optimal taqsimlanishini ta’minlaydi. Tizimning yana bir muhim jihati
– real vaqt rejimida ma’lumotlarni kuzatish va kerakli o‘zgarishlarni tezkor amalga
oshirish imkoniyatidir. Masalan, tizim dars xonalaridagi o‘zgarishlar yoki
o‘qituvchilarning mavjud emasligi kabi holatlarni tezkor qayd etib, jadvalga
kerakli o‘zgarishlarni avtomatik kiritadi. Shuningdek, tizim ta’lim jarayonida
ishtirok etuvchi barcha tomonlarga (talabalar, o‘qituvchilar va boshqaruvchilar)
yangiliklar va o‘zgarishlar haqida tezkor xabar yetkazish imkoniyatini beradi.

64FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Siyosiy yo‘nalishdagi adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz . – Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
2. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi tahrirda). –
2020 y.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. –
Toshkent, 1997.
4. Sh.M. Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston – maktab ostonasidan boshlanadi . –
Toshkent: Ma’rifat, 2021.
Asosiy adabiyotlar (15 ta)
1. Abduqodirov A.A. Pedagogika nazariyasi va amaliyoti . – Toshkent:
O‘qituvchi, 2018.
2. Turaqulov E. Ta’lim jarayonini rejalashtirish metodikasi . – Toshkent: Fan,
2019.
3. Jo‘raev A., Usmonova N. Pedagogik texnologiyalar . – Toshkent: Noshir,
2020.
4. G‘ofurov M. O‘qitish metodikasi asoslari . – Toshkent: Yangi asr avlodi,
2021.
5. Niyozov I. Pedagogik mahorat va ta’lim texnologiyalari . – Samarqand,
2017.
6. Rasulov M. Zamonaviy dars modeli . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020.
7. Qodirov B. Ta’limni tashkil etish va rejalashtirish . – Buxoro: Ilm ziyo,
2021.
8. Shermatov D. Ta’limda raqamli texnologiyalar . – Toshkent: Innovatsiya,
2022.
9. Komilova D. Faol ta’lim metodlari . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2019.
10. Xolboyev U. Didaktika asoslari . – Toshkent: O‘zbekiston, 2018.
11. Vohidov T. Ta’limda interfaol metodlar . – Farg‘ona, 2021.
12. Karimov B. O‘qituvchining darsga tayyorgarligi . – Toshkent: Fan, 2020.

6513. Nishonov B. Bilimlarni baholash metodikasi . – Andijon, 2021.
14. Toshpulatova N. O‘quv jarayonini boshqarish . – Toshkent, 2020.
15. Usmonov A. Pedagogik diagnostika va monitoring . – Samarqand: Ziyo,
2022.
16. A. Troelsen, P. Japikse. Pro C# 8 with .NET Core. Foundational Principles
and Practices in Programming. Apress, 2020
17. 5. Albaxari Ben, Albaxari Djozef. C# 7.0. Spravochnik. Polnoe opisanie
yazыka. Per. s angl.-SPb: “Alfa-kniga”, 2018, -1024 s.
18. Madraximov Sh.F., Gaynazarov S.M. C++ tilida programmalash asoslari//
Toshkent, O‘zMU, 2009, 196 bet
19. C. Nagel. Professional C# and .NET. Wiley, 2021.
20. A. Freeman. Pro ASP.NET Core MVC 2. Apress, 2017.
Internet manbalari
1. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va normativ-huquqiy
hujjatlar bazasi
2. www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar
vazirligi rasmiy sayti
3. www.ziyonet.uz – Ta’lim va fan portali
4. www.pedagog.uz – Pedagogik yangiliklar va metodik tavsiyalar
5. www.ilm.uz – Ilmiy maqolalar va ilmiy-ommabop axborotlar sayti
6. https://library.ziyonet.uz – Elektron kutubxona: darsliklar, o‘quv
qo‘llanmalar, maqolalar

O’quv jarayonini rejalashtirish tizimi. O’quv jarayonini tematik va har bir darsni rejalashtirish

Sotib olish