O’quvchilar kognitiv jarayonlarini rivojlantirishda kichik guruhlarda ishlash afzalliklari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	121.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shahboz Rajabboyev

Ro'yxatga olish sanasi 28 Fevral 2024

15 Sotish

O’quvchilar kognitiv jarayonlarini rivojlantirishda kichik guruhlarda ishlash afzalliklari

Sotib olish

O'QUVCHILAR KOGNITIV JARAYONLARINI RIVOJLANTIRISHDA
KICHIK GURUHLARDA ISHLASH AFZALLIKLARI
Mundarija
Kirish
I BOB. KICHIK GURUHLARDA ISHLASHNING NAZARIY ASOSLARI ................................................................. 4
1.1. Kognitiv jarayonlar va ularning ta'rifi ................................................................................................ 4
1.2. Kichik guruhlarda ishlashning nazariy asoslari ................................................................................ 12
II BOB. KICHIK GURUHLARDA ISHLASH METODIKASINI AMALIY QO'LLASH ............................................... 18
2.1. Kichik guruhlarda ishlashni tashkil etishning metodikasi ................................................................ 18
2.2. Kichik guruhlarda ishlashga oid amaliy mashg'ulotlar ..................................................................... 26
Xulosa ........................................................................................................................................................ 30
GLOSSARIY ................................................................................................................................................. 31
Adabiyotlar ro‘yxati: .................................................................................................................................. 33
2

Kirish
Boshqaruv tizimi ochiq murakkab tizim hisoblanadi. Pedagogik jamoani
boshqaruvda pedagogik holatlar, ta’lim jarayoni va uning vazifalarini hisobga olish
lozim. Pedagogik jamoani tarkibiga e’tibor beradigan bo‘lsak, unda Mudira,
tarbiyachilar va ularning ota-onalarini tashkil etadi.
Pedagogik jamoa mudira, tarbiyachilar va bog‘chaning boshqa xodimlar
o‘rtasidagi bog‘liqlik , ta’limning tuzilishi, tarbiyachilar va boshqa xodimlarning,
gurux bolalarining bilish faoliyatini shakllantirish, ta’lim- tarbiya jarayonida guruh
bolalarni barkamol inson sifatida shakllantirish kabi muhim muammolarni tadqiq
etadi. Pedagogik jamoada o‘quv- tarbiya jarayonlarining o‘ziga xos xususiyatlari,
zamonaviy ta’lim- tarbiya nazariyasining vazifalarini tadbiq etish bilan
shug‘ullaniladi. Pedagogik faoliyat doimo bog‘cha xodimlari jamoasi doirasida
olib boriladi. Shu munosabat bilan rahbar pedagogik jamoaning ichki hayotiga oid
o‘ziga xos qonun, qoida va xususiyatlar haqidagi bilimlarga ega bo‘lishi lozim:
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2017-yil 16
fevraldagi PF-4958-sonli “Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmoni;
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-27-
07-sonli “2017-2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori ;
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9 sentyabrdagi PQ-3261-
sonli “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori to‘g‘risidagi;
 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 19-iyul 528 -
sonli “Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining faoliyatini takomillashtirish
to‘g‘risida” gi Qarori to‘g‘risidagi;
 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30 sentyabr PF-5198-
sonli “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni kabi me’yoriy manbaalari sifatida o‘rganishdan
iboratdir.
Hozirgi ijtimoiy muhitda maktabgacha ta’lim tashkiloti xodimlari
o‘rtasidagi munosabatlar silsilasida "birdamlik ruhi" va "mushtaraklik tuyg‘usi"
singari hamkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yishning samarali usullari va uslublarini
tushunishdan iborat. Xuddi shu nuqtai nazarga binoan ijrochi, amalga oshiruvchi
xodimlar fikrlashga ojiz, robot emas, balki individual maqsad va manfaatlarga
erishish yo‘lida o‘zining muayyan ijtimoiy ehtiyojlari majmuasiga ega bo‘lgan
o‘ziga xos shaxs sub’ektidir, degan ta’rifni berish bilan birga u ziddiyatli zot
3

ekanligiga asoslanib menejerga (boshqaruvchiga) jiddiy e’tibor qaratishi hamda
uning jamoadagi faoliyati darajasiga asoslanib jamoaning unga nisbatan
munosabatini shakllantirish va aksincha holatlarni o‘rganishga e’tibor
ortayotganligini ta’kidlab o‘tish maqsadga muvofiq.
Maktabgacha ta’lim tashkilotida boshqarishning o‘ziga xos murakkab
muammolarini bilishga nisbatan intilishni kuchaytirish, ularda amaliy
tashkilotchilik faoliyatiga ishtiyoq uyg‘otishga qaratilgandir. Hozirgi davr
magistranti ertangi kunda boshqaruv tizimining xodimi, kichik, o‘rta va katta
jamoalar rahbari, korxona yoki firma faoliyatini turli tomonlarini boshqarish
bo‘yicha loyihalar, tadbirlar ishlab chiquvchi yuksak saviyali mutaxassis bo‘lib
еtishadi. Buning uchun maktabgacha ta’lim tashkilotini raxbarlari menejmentning
o‘ziga xos xususiyatlari bilan qurollanishi dolzarb vazifadir. Aynan, biz yuqorida
bayon qilgan holatlar menejment nazariyasi asoslarini tashkil etuvchi umumiy
tushunchalar majmuasidir. Maktabgacha ta’lim tashkiloti raxbarlari menejment
nazariyasini bilishi, xalq xo‘jaligi tarmoqlarini tashkil qilish va ularni boshqarish
jarayonida "inson-texnika" tizimidan, tashqari "inson-inson" ("inson-tabiat",
"inson-obraz" singari yondashish bundan istisno) munosabatlari muhim ahamiyat
kasb etishi, uning tahlili ko‘p jihatdan ma’lumotlariga asoslanishi muayyan
darajada yoritilgan. Amaliy, tatbiqiy xususiyatli ma’lumotlar menejer
shaxsiyatining gultojisidir.
I BOB. KICHIK GURUHLARDA ISHLASHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Kognitiv jarayonlar va ularning ta'rifi
Kognitiv jarayon – bu insonning bilim olish, tushunish, eslash, fikrlash va
bilish bilan bog'liq bo'lgan psixologik jarayonlar yig'indisidir. Ushbu jarayonlar
ongli va mantiqiy fikrlash, qaror qabul qilish, muammolarni hal qilish, e'tibor,
idrok, eslab qolish va boshqa kognitiv faoliyatlarni o'z ichiga oladi. Kognitiv
jarayonlar insonning ma'lumotni qabul qilish va qayta ishlash qobiliyatini
shakllantiradi.
Yuksak informatsion texnologiyalar, globallashuv davri deya e’tirof
qilinayotgan XXI asr inson omiliga e’tiborning kuchayishi bilan ham tavsiflanadi.
Inson manfaatlari va uningfarovonligiustuvor yo‘nalish hisoblanib, bu borada
uzluksiz izchil islohotlar amalga oshirilmoqda. G‘oyaviy immunitet,
mafkuraviy immunitet masalasi hali-hanuz dolzarb bo‘lsada,bugun,zamontezkor
axborotlar oqimidan keraklisini ajratish va qayta ishlash, jamiyat
taraqqiyotigamutanosib ravishda rivojlanish uchun mustahkam psixologik
immunitetni talab qilmoqda. Hozirdainsonning bilish jarayoni va uning
4

funksional sohasi psixikaning dolzarb masalalaridan biri sifatida keng tadqiq
qilinmoqda.Ijtimoiy muhitga moslashishimiz, hattoki yashashimiz, xulq-atvorga
ta’siri orqali biz amalga oshiradigan har bir kognitiv jarayon muhim
ahamiyatga ega. Biz qaysidir buyumni tanlash va olish, yaqinlarimizga mehr
yoki agressiya ko‘rsatish, ma’lum bir axborotni qabul qilish va unga reaksiya
bildirish –har qanday jismoniy yoki ruhiy harakatlar bizning bir qator
ma’lumotlarni qabul qilish va qayta ishlashimiz natijasidir. Ammo, aytish
kerakki, bilish jarayoni va hissiyotlar bir butun tushuncha emas. Axborotni
qayta ishlash va emotsional faollashtirish uchun, tajribani tushunish va baholashda
har ikkisi uzviy bog‘liqlikni aks ettiradi.Miyaning kognitiv funksiyalari tashqi
ma'lumotlarni tushunish, o‘rganish, o‘rganish, idrok etish va qayta ishlash (eslab
qolish, uzatish, ishlatish) qobiliyatidir.Bu markaziy asab tizimining funksiyasi -
eng yuqori asabiy faoliyat, ularsiz insonning shaxsiyati yo‘qoladi.Ма’lumki,
shaxs sifatida faollashishning cho‘qqisi aynan o‘smirlikda namoyon bo‘ladi.
O smirlik davri klassik nazariyalarining rivojlanishi ko p jihatdan XVIIIʻ ʻ
asrda yozilgan J.J. Russo asarlari bilan bog liq. Aynan u o‘smirlik davrini
ʻ
inson taraqqiyotidagi alohida davr sifatida ajratib ko‘rsatib, uni tug‘ilish davri
deb atagan. Muallif o‘smirlikning uchta asosiy xususiyatini aniqladi. Birinchidan,
o‘smirlik -tez biologik yetuklik tufayli beqarorlik va hissiy ziddiyat kuchayadigan
davr. Ikkinchidan, o‘smirlik davrida boshlanadigan biologik va ijtimoiy
o‘zgarishlar sifatli ruhiy o‘zgarishlar bilan birga keladi. J.J. Russo o‘z-o‘zini
anglash va mantiqiy fikrlash tushunchasi kabi yetuklikning yangi psixologik
tushunchalarini ajratib ko‘rsatdi. Uchinchidan, o‘smirlik davri qayta tug‘ilish
jarayoni sifatida qaraldi, bunda inson o‘z hayotining oldingi bosqichlarini qisqa
va xira shaklda bosib o‘tadi, bu individual darajadagi rekapitulyatsiya
prinsipiga mos keladi.[5]
Kognitivistik yo‘nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj.Kelli va
boshqalarni kiritish mumkin. J.Piajening aql-idrok nazariyasi, aql-idrok
funksiyalari (vazifalari) hamda uning davrlari haqidagi ta’limotni o‘z ichiga
oladi. Aql-idrokning asosiy funksiyalari (vazifalari) uyushqoqlik va
moslashish, ko‘nikishdan iborat bo‘lib, aql-idrokning funksional invariantligi
deb yuritiladi. [2]
O‘qituvchi va tarbiyachi uchun bolalarning o‘smirlik davri psixologiyasini
bilish psixologik nuqtai nazaridan ham pеdagogik nuqtai nazaridan ham muximdir.
Bu davrni biz yana o‘tish davri ham dеb ataymiz. O‘smirlik davri asosan 11-15
yoshdagi bolalarni o‘z ichiga qamrab oladi, ya’ni 5-8 sinf o‘quvchilarini. Kichik va
katta yoshdagi maktab o‘quvchilariga qaraganda o‘smirlik yoshidagi bolalarni
tarbiyalashda juda ko‘p qiyinchiliklar bo‘ladi. Chunki, kichik bolaning katta
odamga aylanishi jarayoni juda kiyin kеchadi. Bu jarayono‘smirlar
5

psixologiyasining odamlar bilan bo‘lgan munosabat formalarining jiddiy
ravishda o‘zgarishi, hamda hayot sharoitining o‘zgarishi bilan bog`liqdir. [4]
Bu davrda o‘smirlarning o‘z shaxsiy fikrlari paydo bo‘ladi. Ularda o‘z
qadr-qimmatlari haqidagi tushuncha kеngayadi. Ilmiy psixologiyaning
aniqlashi bo‘yicha o‘smirlarningpsixik taraqqiyotini xarakatga kеltiruvchi
kuchlar, ularning faoliyatlari bilan tug`iladigan extiyojlar bilan bu extiyojlarni
qondirish imkoniyatlari o‘rtasidagi dialеktik qarama-qarshiliklarni yuzaga kеlishi
va bartaraf qilinishidan iboratdir. Adolf Adlero‘z nazariyasining markaziy
g‘oyalaridan birini quyidagicha shakllantirgan: Biz o‘z oldimizga maqsad
qo‘ymasdan fikrlay olmaymiz, his qila olmaymiz, xohlay olmaymiz, harakat qila
olmaymiz. Har qanday ruhiy hodisa, agar u insonni tushunishimizga yordam
bersa, faqat maqsad sari harakat sifatida ko‘rib chiqilishi va tushunilishi
mumkin.[1]
Individual psixologiya shuni ko‘rsatadiki, inson xatti-harakati jamoaviy
tuyg‘u va shaxsiy ustunlikka intilish uyg‘unligidan kelib chiqadi. Demakki,
inson shaxs sifatida shakllanishi va jamoaviy rivojlanishga erishishi
kognitiv jarayonlarni boshqarishi va o‘z his-tuyg‘ularini anglashi lozim.
O‘smirlik davrining o‘ziga xosligini hisobga oladigan bo‘lsak, bu davrda
ruhiyatning barqarorligi, kognitiv jarayonlarni to‘g‘ri boshqarish juda muhimdir.
O‘z his-tuyg‘ularini aniq anglamaslik, hissiy tajribalarni tog‘ri baholamaslik
natijasida insonning ruhiy farovonligi xavf ostida qoladi. Bu kabi ruhiy
muvozanatning buzilishi turli xil agressiv hayotiy vaziyatlar va psixosomatik
kasalliklarga olib keladi. Mana shunday ruhiy holatning buzilishlaridan biri
aleksitimiya holatidir.Psixologiya dunyosida aleksitimiyani o‘rganish 1970-
yillarda J. Nemiah va P. Sifneos tomonidan boshlanganligi aytiladi. Manbalarda
keltirilishicha, "aleksitimiya" atamasi birinchi marta 1970-yillarda Garvard
professori va psixoanalitik Piter Sifneos tomonidan ishlatilgan. Tuyg‘ularni
(o‘zining va boshqalarning) yetarli darajada idrok eta olmaslik va ifoda eta
olmaslik aleksitimiya tushunchasining asosini tashkil etadi. Va shu tariqa
P.Sifneos"aleksitimiya" atamasi muallifiga aylanadi. So‘zma-so‘z
tarjimaqilinganda"hislar uchun so‘zlarsiz" yoki –ba’zi tarjimalarda -"hislar nomi
uchun so‘zlar yo‘q" (yunon tilidan a -yo‘qlik, lexis -so‘z, thymos -tuyg‘u)
degan ma'noni anglatadi.[3]
O‘smirlik davri psixofiziologik rivojlanish va shaxs sifatida shakllanish
davridir. Shu bois bu davrda ta’lim va tarbiyani kompleks olib borish maqsadga
muvofiqdir. Hissiy tajribalar emotsiyalarimizni faollashtiradi,emotsiyalar orqali
tuyg‘ularimizni ifoda qilamiz va ijtimoiylashamiz.Psixologik xususiyatlarni
namoyon bo‘lishiga qarab kognitiv jarayonlarni boshqarish orqali o‘smirlarda
agressiv xulq-atvor, ruhiy beqarorlikni oldini olish mumkin. Bu esa o‘z
6

navbatida farzandlarimizning ham jismoniy ham ruhiy sog‘lomligiga, jahon
talab darajasidagi keng dunyoqarash va mustahkam ruhiy immunitet hosil
qilishiga yo‘l ochadi.
Kognitiv jarayonlarning mohiyati va turlari
Kognitiv jarayonlar turlari
 Idrok (Perception): Atrof-muhitdagi ma'lumotlarni qabul qilish va ularni
ongda qayta ishlash jarayoni. Bu sezgi organlari orqali sodir bo'ladi (ko'rish,
eshitish, hid bilish, tatib ko'rish va teginish).
 E’tibor (Attention): Ma'lumotlar orasidan muhimlarini ajratib olish va ularga
diqqatni qaratish qobiliyati.
 Xotira (Memory): Ma'lumotni saqlash, eslab qolish va kerak bo'lganda
eslash qobiliyati. Xotira qisqa muddatli, uzoq muddatli va ishchi xotira kabi
turlarga bo'linadi.
 O'rganish (Learning): Yangi ma'lumot va ko'nikmalarni o'zlashtirish
jarayoni. Bu jarayon tajriba, ta'lim va mashqlar orqali amalga oshiriladi.
 Fikrlash (Thinking): Ma'lumotlarni qayta ishlash va ular asosida yangi
tushunchalar, g'oyalar yoki qarorlar ishlab chiqish jarayoni. Fikrlash analitik,
mantiqiy va ijodiy bo'lishi mumkin.
 Muammolarni hal qilish (Problem Solving): Muammolar va qiyinchiliklarni
hal qilish uchun mantiqiy va ijodiy yechimlar ishlab chiqish jarayoni.
 Qaror qabul qilish (Decision Making): Turli imkoniyatlarni baholash va ular
orasidan eng maqbulini tanlash jarayoni.
Kognitiv jarayonlarning ahamiyati
Kognitiv jarayonlar insonning kundalik hayotdagi faoliyatini boshqarishda
muhim rol o'ynaydi. Ular bilim olish va uni qo'llash, muammolarni hal qilish,
ijodiy fikrlash va shaxsiy o'sishni ta'minlaydi. Kognitiv jarayonlar shuningdek
ta'lim jarayonida ham katta ahamiyatga ega bo'lib, o'quvchilarning muvaffaqiyatiga
bevosita ta'sir ko'rsatadi.
Kognitiv jarayonlarni rivojlantirish turli usullar bilan amalga oshirilishi
mumkin, jumladan, kichik guruhlarda ishlash orqali. Bu usul o'quvchilarning
o'zaro muloqot qilish, hamkorlikda ishlash va mustaqil fikrlash ko'nikmalarini
oshiradi.
Kognitiv rivojlanishning bosqichlari
7

Kognitiv bosqichlar bolaning rivojlanishidagi muhim qadamlardir. Insoniyat
tarixida, chaqaloqlar ko'pincha oddiy, passiv mavjudotlar deb hisoblashardi. 20-
asrgacha bolalarni odatda kattalar miniatyurasi sifatida ko'rgan. Psixologlar Jan
Piagetning fikricha, bolalar kattalarnikidan farqli o'laroq o'ylaydilar va odamlar
o'smirlik va o'smirlikni noyob o'sish va rivojlanish davri sifatida ko'rishni
boshladilar.
Kattalar tez-tez chaqaloqlarning va juda yosh bolalarning ajoyib intellektual
mahoratini yo'qotishdi, ammo zamonaviy mutafakkirlar va tadqiqotchilar
chaqaloqlar haqiqatan ham ular atrofida dunyoni o'rganish, fikrlash va kashf qilish
ekanligini aniqladilar.
Yangi tug'ilgan chaqaloqlar ham axborot olishda va yangi narsalarni
o'rganishda faol ishtirok etishmoqda. Odamlar va ularning atrofidagi dunyo haqida
yangi ma'lumotlarni to'plashdan tashqari, chaqaloqlar ham doimiy ravishda o'zlari
haqida yangi narsalarni kashf etmoqdalar.
Tug'ilgandan 3 oygacha
Bolaning hayotining dastlabki uch oyi hayratlanarli vaqt. Ushbu asrning
asosiy rivojlanish bosqichlari asosiy his-tuyg'ularni tadqiq qilish va tana va atrof
muhit haqida ko'proq o'rganish uchun markazlanadi. Ushbu davr mobaynida
ko'plab chaqaloqlar:
 Ob'ektlarni 13 dyuymli masofada aniqroq ko'ring
 Ko'chib yuruvchi narsalarga, shu jumladan, parvarish qiluvchilarning yuzlariga
e'tibor qarating
 Shirin, sho'r, achchiq va nordon ta'mi haqida gapiring
 Tepalik va tovushdagi farqlarni aniqlang
 Inson vizual spektrdagi barcha ranglarni ko'ring
 O'zlarining atrof-muhitiga yuz so'zlar bilan javob bering
 Nipel yoki shishaning joyida tomizish va emish kabi oldindan xulq-atvorni
ko'rsatish
3 oydan 6 oygacha
Erta bolaligida sezuvchanlik qobiliyatlari hali ham rivojlanib bormoqda.
Uchdan olti oygacha bo'lgan davrda chaqaloqlar sezuvchanlik tuyg'usini rivojlana
boshlaydilar.
8

Bu yoshda, ko'pchilik chaqaloqlar:
 Tanish yuzlarni aniqlash
 Boshqa odamlarning yuz ifodalariga javob bering
 Tanish tovushlarni tanib olish va ularga javob berish
 Imo-ishoralar yuzasidan taqlid qilishni boshlang
6 oydan 9 oygacha
Bolani ongiga qarash oson ish emas. Axir tadqiqotchilar chaqaloqqa biron
bir vaqtning o'zida nimani o'ylayotganini so'ramaydilar. Chaqaloqlarning aqliy
jarayonlari haqida ko'proq bilish uchun, tadqiqotchilar chaqaloq miyasining ichki
ishini ochib beruvchi bir qator ijodiy vazifalar bilan tanishdilar.
Olti oydan to'qqiz oygacha bo'lgan davrda tadqiqotchilar eng ko'p chaqaloqlarning
boshlanishini aniqladilar:
 Jonli va jonsiz narsalar orasidagi farqni tushuning
 Turli xil raqamli suratlarni tasvirlaydigan rasmlar o'rtasidagi farqlarni ayting
 Ob'ektning nisbatan kattaligidan foydalaning, uning qanchalik uzoqda
ekanligini aniqlang
 Miyayirda to'xtatilgan narsalar kabi "imkonsiz" narsalarda uzoqroq bo'ladi
9 oydan 12 oygacha
Kichkintoylar jismonan ustun bo'lishlari bilan, ular atrofdagi dunyoni yanada
chuqurroq o'rganish imkoniyatiga ega. Tik turish, tarash va yurish - chaqaloqlar
atrofidagi dunyoni yanada chuqurroq tushunishga imkon
beradigan jismoniy jihatlarning bir nechtasi.
Bir yoshga yaqinlashganda, chaqaloqlarning ko'pchiligi:
 Ob'ektning uzluksizligi kontseptsiyasini tushunish, ob'ektni ko'rish mumkin
bo'lmasa ham mavjud bo'lishini davom ettirish fikri
 Imo-ishora va ayrim asosiy harakatlarga taqlid qiling
 Imo-ishoralar va tovushlarga javob bering
 Rasmiy kitoblarni tomosha qilish kabi
 Ob'ektlarni aylantirib, bir ob'ektni boshqasiga joylashtirishga harakat qilish va
hokazo.
9

1 yildan 2 yilgacha
Bir yoshga to'lganidan so'ng, bolalarning jismoniy, ijtimoiy va kognitiv
rivojlanishi sekin o'sib boradi. Bu yoshdagi bolalar kattalar harakatlarini kuzatib
turadigan katta vaqtni sarflaydi, shuning uchun ota-onalar va g'amxo'rlar uchun
xatti-harakatlar uchun yaxshi misollarni qo'yish muhimdir.
Bir yoshli bolalarning aksariyati:
 So'zlarni tushunish va javob berish
 Xuddi shu kabi narsalarni aniqlang
 "Men" va "Sen" orasidagi farqni ayting
 Katta yoshdagilarning xatti-harakatlari va tillariga taqlid qiling
 Rasmiy kitobdagi taniqli narsalarni va odamlarni ko'rsatishi mumkin
 Tadqiqot orqali o'rganing
2 yildan 3 yilgacha
Ikki yoshga to'lganida, bolalar tobora mustaqil bo'lishmoqda. Endi ular
dunyoni yaxshiroq kashf qilish imkoniyatiga ega bo'lganlari uchun, ushbu
bosqichda ko'plab o'rganish o'z tajribasining natijasidir.
Ikki yoshli bolalarning ko'pchiligi:
 Ob'ektlarni toifalarga ko'ra saralash (ya'ni, hayvonlar, gullar, daraxtlar va
boshqalar)
 Eng katta va eng kichik o'lchamdagi pegga o'ralib yig'ing
 Katta kattalardagi harakatlarga taqlid qiling (uyda o'ynash, kiyimni kiyib yurish
va boshqalar)
 Oyna bo'yicha o'z fikrlarini aniqlang
 Ota-onalar va qaramog'idagilarning oddiy ko'rsatmalariga javob bering
 Rasm kitobidagi narsalarni nomlash
 Maqsadlar ulardan foydalanish bilan mos
3 yildan 4 yilgacha
Bolalar atrofida dunyoni yanada murakkab usullar bilan tahlil qilish
qobiliyatiga ega. Ular narsalarni kuzatayotganda, ular turli tartiblarga ajralib,
tasniflashni boshlaydilar, ko'pincha sxema deb atashadi. Bolalarning ta'lim
10

jarayonida faollashib borayotganligi sababli, ular atrofdagi dunyo haqida ham
savollar berishmoqda. Nima uchun? bu yoshda juda keng tarqalgan savolga
aylanadi.
Uch yoshga kirganda, ko'pchilik bolalar:
 O'tmish va hozirgi xabardorlikni namoyish etish
 Savollarga faol javob ber
 Ko'rsatuvlarni kuzatish va tinglash orqali o'rganing
 Miqyosi va shakli bo'yicha moslamalarni tashkil qilish
 Ob'ektni rangga qarab guruhlash va moslashtirishni tushuning
 5 daqiqadan 15 daqiqagacha ko'proq e'tibor qarating
 "Nima uchun" savollarni olish uchun so'raydi
4 yildan 5 yilgacha
Maktab yoshiga yaqinlashganda, bolalar so'zlarni ishlatish, kattalar
harakatlarini taqlid qilish, hisoblash va maktabga tayyorgarlik ko'rish uchun
muhim bo'lgan boshqa tadbirlarni yaxshiroq qilishadi.
To'rt yoshli bolalarning aksariyati:
 Rishma
 Ko'p rangni belgilang va belgilang
 Bir kishining shakli torting
 Beshga teng
 Qaerda yashashlarini ayting
 Ular tez-tez ismlari va tavsiflarini suratga olish
Bolalarga kognitiv yuldoshlarga erishishga yordam bering
Ko'pgina ota-onalar uchun bolalarning intellektual rivojlanishini
rag'batlantirish katta ahamiyatga ega. Yaxshiyamki, bolalar boshidanoq o'rganishni
xohlashadi. Ta'lim ko'payib borayotgan bola hayotining katta qismiga aylanishi
bilanoq, o'sha dastlabki yillar asosan yaqin oilaviy munosabatlar, xususan, ota-
onalar va boshqa g'amxo'rlik qiluvchi kishilardan iborat. Bu shuni anglatadiki, ota-
onalar farzandlari qanday o'rganishi, o'ylashi va rivojlanishi uchun yordam
berishlari mumkin.
11

Uyda ota-onalar farzandlarining intellektual qobiliyatlarini bolalar atrofidagi
dunyoni his qilishlariga yordam berish orqali qo'llab-quvvatlashlari mumkin. Agar
chaqaloq ob'ektga qiziqish ko'rsatsa, ota-onalar bolaga tegib, ob'ektni tekshirib,
ob'ektni tekshirishga yordam berishi mumkin. Masalan, chaqaloq o'yinchoqni
chaqirganda, ota-ona buyumni olib, chaqaloqning qo'lida «Gracie rattleni istaysa
kerakmi?» Deb qo'yish mumkin. va keyin nima qilishini namoyish qilish uchun
chayqalishni siqib.
Bolalarning o'sishi bilan ota-onalar farzandlarini dunyoni faol ravishda
o'rganishga undashlari kerak. Har bir narsaning va atrofdagi hamma narsa haqida
cheksiz savollar berib turgan yosh bolalar bilan sabr-toqat qilishga harakat qiling.
Ota-onalar ham bolalarning ijodiy muammolarni hal qilishiga yordam berish
uchun o'z savollariga javob berishlari mumkin. Agar ikkilanishga duch kelsangiz,
"Agar biz ... deb o'ylaysiz, nima bo'lar edi?" Kabi savollar. yoki "Agar biz ... ...
nima bo'lishi mumkin?" Bolalarga muammolarni hal qilishda yordam berish orqali
ota-onalar intellektual rivojlanish va o'ziga ishonchni mustahkamlashga yordam
berishi mumkin.
1.2. Kichik guruhlarda ishlashning nazariy asoslari
Kichik guruhlarda ishlash tushunchasi
Har bir inson, yoshi va kasbidan qat'i nazar, bir nechta kichik guruhlarda -
bu oila, maktab sinfi, sport jamoasi. Shaxsning jamoaning boshqa a'zolari bilan
munosabati uning shaxsiyatini shakllantirishda asosiy rol o'ynaydi. Uyushmalar
turlarining xilma-xilligi kichik guruhlarning tasnifi bilan namoyon bo'ladi.
Psixologiya kichik jamoalarning xususiyatlarini va ularning jamiyatdagi rolini
o'rganishga alohida ahamiyat beradi.
Kichik ijtimoiy guruh nima
Kichik jamoalar asosida shaxsning atrof-muhit bilan aloqasini, jamiyatning
uning a'zolariga ta'sirini batafsil o'rganish mumkin. Shuning uchun ham sotsiologik
tadqiqotlarda “guruh”, “kichik guruh”, “guruhlar tasnifi” tushunchalari muhim
o‘rin tutadi. Gap shundaki, inson hayotining katta qismini uning qadriyatlarini
shakllantirishga kuchli ta'sir ko'rsatadigan kichik guruhlarda o'tkazadi.
12

Ijtimoiy guruh - bu odamlar birlashmasiqo'shma faoliyat va shaxslararo
munosabatlar tizimi bilan bog'liq. Bunday guruhlar hajmi, ya'ni ishtirokchilar soni
bo'yicha tasniflanadi.
Kichik guruh - qo'shma faoliyat bilan bog'langan va bir-biri bilan bevosita
muloqotda bo'lgan odamlarning kichik birlashmasi. Bunday jamoaning o'ziga xos
jihati shundaki, uning a'zolari soni yigirma nafardan oshmaydi va shuning uchun
ular bir-birlari bilan erkin aloqada bo'lishlari va hissiy aloqa o'rnatishlari mumkin.
Belgilar
Bir qator qoidalar mavjud bo lib, ularning mavjudligi uyushma kichik ijtimoiyʻ
guruh ekanligini ko rsatishi mumkin:
ʻ
 odamlarning bir hududda ma'lum bir vaqtda birga bo'lishi;
 jamoa a'zolari o'rtasidagi hissiy aloqa, barqaror munosabatlar;
 umumiy maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyat;
 guruh rollari a'zolarini ajratish;
 tashkiliy va boshqaruv tuzilmasining mavjudligi;
 o'z me'yor va qadriyatlaringizni shakllantirish.
Kichik guruhlar tushunchasi va tasnifi ana shu xususiyatlar va ularning namoyon
bo’lish xususiyatiga asoslanadi. Ayrim a'zolar o'rtasida hissiy munosabatlar
o'rnatish subbloklarga va ichki tuzilishga olib kelishi mumkin.
Kichik guruhlar tasnifi shakllantiriladigan bir qancha jihatlar mavjud. Quyidagi
jadvalda kichik ijtimoiy birlashmalarning turlari ko'rsatilgan.
Imzolash Turlar
Rise Rasmiy (ongli ravishda tashkil etilgan) va norasmiy.
O zaro ta sir qilish
ʻ ʼ
usuli Birlamchi (yuqori darajadagi uyg'unlik) va ikkilamchi
(kuchli munosabatlarning yo'qligi, birgalikda ishlash).
Omon qolish Vaqtinchalik (bitta maqsadga erishish uchun
13

mo ljallangan) va barqaror (uzoq vaqt ishlash uchunʻ
mo ljallangan).
ʻ
Faoliyat tabiati Mehnat, tadqiqot, ko ngilochar, g oyaviy, estetik,
ʻ ʻ
kommunikativ, siyosiy.
Shaxsiy ahamiyat Elit va ma'lumotnoma.
Ichki aloqalar tabiati
Aniqlash - bu kichik ijtimoiy guruhlarni paydo bo'lish yo'li bilan
bog'liq holda tasniflash. Rasmiy birlashmalar boshqaruv tomonidan tuziladi va
yuridik maqomga ega. Ularning faoliyati muayyan hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Bunday guruhni boshqarish yuqoridan pastga qarab amalga oshiriladi va uning
a'zolarining shaxslararo munosabatlari tashkilot tomonidan belgilanadi.
Norasmiy guruhlar ishtirokchilarning hissiy aloqalari asosida o z-o zidan paydo
ʻ ʻ
bo ladi. Bunday jamiyatlar rasmiy maqomga ega emas va uning faoliyati "pastdan
ʻ
yuqoriga" yo'n altiriladi. Shunga qaramay, ular guruhning barcha a'zolari
tomonidan baham ko'rilgan va ularning xatti-harakatlarini oldindan belgilab
beradigan ba'zi normalar va qadriyatlarni shakllantiradilar. Agar rasmiy
bo'lsaTashkilotlarda rahbar rasmiy vakolatga ega bo'lsa, aloqa tashkilotlarida u
boshqa ishtirokchilarni tan olish orqali harakat qiladi.
Ma'lumot jamoasi
Ijtimoiy guruhlarning boshqa tasnifi birlashmaning shaxs uchun ahamiyati omiliga
asoslanadi. Shaxs uchun normalari muhim rol o'ynaydigan kichik guruh
ma'lumotnoma (ma'lumotnoma) deb ataladi. Jamoa a'zosi o'zining qiymat tizimini
saralaydi, tegishli standartlarni shakllantiradi. Bunday guruh ikkita kichik turga
bo'linadi:
 Ajoyib. Shaxs uyushmaga tegishli emas, lekin o'z xatti-harakatida uning
me'yorlariga amal qiladi.
 Mazkur guruh. Shaxs shu jamoa a zosi va qadriyatlarga ega.
ʼ
14

Kichik jamoalar inson shaxsini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Bola
oilada va do'stlar orasida qabul qilingan me'yorlarni ko'radi. Shu bilan birga, kichik
ijtimoiy guruhlar ham shaxsga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin - uning shaxsiy
fazilatlarini bostirish (inhibe qilish), noto'g'ri ideallarni o'rnatish.
Jamoa sardori
Kichik guruhlarni tashkil etishning o'ziga xos xususiyati bu rahbarni
tanlashdir. Bu uyushma a'zosi bo'lib, uning faoliyatiga kuchli ta'sir ko'rsatadi. U
o'zining shaxsiyati tufayli boshqa a'zolar orasida hurmatga sazovor va guruhni
boshqarishda muhim rol o'ynaydi. Rahbarning faoliyati ichki va tashqi aloqalarni
qamrab oladi. U jamoa a'zolarini birgalikdagi faoliyatga jalb qilishni ta'minlaydi,
qarorlar qabul qilinishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Rahbarning uyushma
faoliyatiga aralashish darajasi va har birining ishtirok etish darajasiga qarab kichik
guruhlar tasnifi mavjud.jamiyatni boshqarish jarayonining a'zosi. Eng
muvaffaqiyatli tashkilotlar (ham aloqa, ham rasmiy) ikkita ekstremal muvozanatni
saqlaydi.
Boshqaruv uslublari
Birlashma a'zolarining uni boshqarish jarayonida ishtirok etishiga asoslangan
kichik guruhlarning shartli tasnifi quyidagi jadvalda keltirilgan uchta pozitsiyani
o'z ichiga oladi.
Ism Munosabatlar tabiati Boshqarish jarayoni
Avtoritar Yuqordan pastga Qarorlar rahbar tomonidan qabul
qilinadi, nazorat kuchaytiriladi.
Demokratik Gorizonallik, tenglik Har kim o z fikrini bildirishiʻ
mumkin bo lgan guruh
ʻ
muhokamasi.
Liberal Pastdan yuqoriga Tashabbus hukmronlar qo lida.
ʻ
15

X va Y nazariyasi ham bor. Birinchi holda, inson dastlab ishdan qochadi va
boshqarilishni afzal ko'radi. Y nazariyasi shuni ko'rsatadiki, shaxs o'zini o'zi
boshqarishning yuqori darajasiga ega va mas'uliyatga intiladi. Shunga ko'ra, bu
erda boshqaruvning ikki xil usuli qo'llaniladi.
Kollektiv bosim
Birlashmada qabul qilingan me'yorlar uning alohida a'zosining turmush
tarziga ta'sir qiladi. Har bir inson bir guruh bolalar bilan o'tkazilgan tajribani biladi,
unda oldindan tuzilgan ishtirokchilar berilgan savolga noto'g'ri javob berishgan va
oxirgi mavzu tengdoshlarining so'zlarini takrorlagan. Bundayhodisa konformizm
deb ataladi. Kichik guruh a'zolarining ko'pchiligining fikri shaxsga psixologik
bosim o'tkazadi. Bu hodisaning qarama-qarshi tomoni mustaqillik, ya'ni inson
munosabatlarining atrof-muhit fikridan mustaqilligi bo'lishi mumkin.
Shu bilan birga, kichik guruhlarni uning shaxs uchun qanday rol o'ynashiga qarab
tasniflash muhimdir. Uyushma ma'lumotnomasi qanchalik baland bo'lsa,
konformizm shunchalik kuchli bo'ladi.
Kichik ijtimoiy guruhning shakllanishi
Har bir jamoa rivojlanishning bir necha bosqichlaridan o'tadi. Psixologlar G.
Stenford va A. Roark ijtimoiy guruh shakllanishining 7 bosqichini o'z ichiga olgan
nazariyani ishlab chiqdilar. Tadqiqot biznes va hissiy faollik o‘rtasida qarama-
qarshiliklar mavjud bo‘lgan jamoa rivojlanishining ikki omilli modeliga
asoslanadi.
1. Kirish, shaxslararo muloqotga birinchi urinishlar.
2. Guruh normalarini yarating.
3. Mojaro bosqichi.
4. Muvozanat holati, birlik tuyg'usining paydo bo'lishi.
5. Birdamlikning shakllanishi - ishbilarmonlik faolligi ortadi, umumiy
maqsadlar belgilandi.
6. Ishchilarning emas, balki uyushmaning alohida a'zolarining shaxslararo
munosabatlarining hukmronligi.
7. Aktualizatsiya, biznes va hissiy faoliyat muvozanati.
Kichik guruhdagi ijtimoiy rollar
Assotsiatsiya a'zolariga muammolarni hal qilish yoki boshqa a'zolar bilan
muloqot qilish bilan bog'liq muayyan xatti-harakatlar tayinlanishi mumkin. Rollar
16

ham biznes, ham hissiy faoliyatda namoyon bo'ladi.guruhlar. Masalan, masalani
yechish jarayonida “tashabbuschi” yangi g’oyalarni taklif qiladi, “tanqidchi” esa
butun guruh ishiga baho beradi va uning zaif tomonlarini topadi. Rollar jamoaning
shaxslararo munosabatlari sohasida ham namoyon bo'ladi. Shunday qilib, ilhom
beruvchi boshqa a'zolarning g'oyalarini faol qo'llab-quvvatlaydi va vositachi o'z
fikridan voz kechadi va ziddiyatli vaziyatlarni hal qiladi.
17

II BOB. KICHIK GURUHLARDA ISHLASH METODIKASINI AMALIY
QO'LLASH
2.1. Kichik guruhlarda ishlashni tashkil etishning metodikasi
Ta’lim oluvchilarni faollashtirish maqsadida ularni kichik guruhlarga
ajratgan holda o‘quv materialini o‘rganish yoki berilgan topshiriqni bajarishga
qaratilgan darsdagi ijodiy ish.
Ushbu metod qo‘llanilganda ta’lim oluvchi kichik guruhlarda ishlab, darsda
faol ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo‘lishga, bir-biridan o‘rganishga va
turli nuqtai-nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo‘ladi.
“Kichik guruhlarda ishlash” metodi qo‘llanilganda ta’lim beruvchi boshqa
interfaol metodlarga qaraganda vaqtni tejash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Chunki
ta’lim beruvchi bir vaqtning o‘zida barcha ta’lim oluvchilarni mavzuga jalb eta
oladi va baholay oladi. Quyida “Kichik guruhlarda ishlash” metodining tuzilmasi
keltirilgan.
Kichik guruhlarda ishlash metodining tuzilmasi
Kichik guruhlarda ishlash metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
18Kichik guru hlar shakllantiriladiMavzu yoritiladi
1-guruhga
topshiriq 2- -guruhga
topshiriq 3- -guruhga
topshiriq 4-guruhga
topshiriq
Кўрсатма бериш ва йўналтириш
Mu hokama va tahlil qilish1- -guruhga
topshiriq 2- -guruhga
topshiriq 3--guruhga
topshiriq 4- -guruhga
topshiriq
Ba holash

1. Faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Mavzu bo‘yicha bir-biriga bog‘liq
bo‘lgan masalalar belgilanadi.
2. Kichik guruhlar belgilanadi. Ta’lim oluvchilar guruhlarga 3-6
kishidan bo‘linishlari mumkin.
3. Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar.
4. Ta’lim beruvchi tomonidan aniq ko‘rsatmalar beriladi va
yo‘naltirib turiladi.
5. Kichik guruhlar taqdimot qiladilar.
6. Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi.
7. Kichik guruhlar baholanadi.
“Kichik guruhlarda ishlash” metodining afzalligi:
 o‘qitish mazmunining yaxshi o‘zlashtirishga olib keladi;
 muloqotga kirishish ko‘nikmasining takomillashishiga olib
keladi;
 vaqtni tejash imkoniyati mavjud;
 barcha ta’lim oluvchilar jalb etiladi;
 o‘z-o‘zini va guruhlararo baholash imkoniyati mavjud bo‘ladi.
“Kichik guruhlarda ishlash” metodining kamchiliklari:
 ba’zi kichik guruhlarda kuchsiz ta’lim oluvchilar bo‘lganligi
sababli kuchli ta’lim oluvchilarning ham past baho olish ehtimoli bor;
 barcha ta’lim oluvchilarni nazorat qilish imkoniyati past bo‘ladi;
 guruhlararo o‘zaro salbiy raqobatlar paydo bo‘lib qolishi
mumkin;
 guruh ichida o‘zaro nizo paydo bo‘lishi mumkin.
“Davra suhbati” metodi
Aylana stol atrofida berilgan muammo yoki savollar yuzasidan ta’lim
oluvchilar tomonidan o‘z fikr-mulohazalarini bildirish orqali olib boriladigan
o‘qitish metodidir.
19

“Davra suhbati” metodi qo‘llanilganda stol-stullarni doira shaklida
joylashtirish kerak. Bu har bir ta’lim oluvchining bir-biri bilan “ko‘z aloqasi”ni
o‘rnatib turishiga yordam beradi. Davra suhbatining og‘zaki va yozma shakllari
mavjuddir. Og‘zaki davra suhbatida ta’lim beruvchi mavzuni boshlab beradi va
ta’lim oluvchilardan ushbu savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishlarini
so‘raydi va aylana bo‘ylab har bir ta’lim oluvchi o‘z fikr-mulohazalarini og‘zaki
bayon etadilar. So‘zlayotgan ta’lim oluvchini barcha diqqat bilan tinglaydi, agar
muhokama qilish lozim bo‘lsa, barcha fikr-mulohazalar tinglanib bo‘lingandan
so‘ng muhokama qilinadi. Bu esa ta’lim oluvchilarning mustaqil fikrlashiga va
nutq madaniyatining rivojlanishiga yordam beradi. Quyida “Davra suhbati”
metodining tuzilmasi keltirilgan
Davra stolining tuzilmasi
Yozma davra suhbatida ham stol-stullar aylana shaklida joylashtirilib, har
bir ta’lim oluvchiga konvert qog‘ozi beriladi. Har bir ta’lim oluvchi konvert ustiga
ma’lum bir mavzu bo‘yicha o‘z savolini beradi va “Javob varaqasi”ning biriga o‘z
javobini yozib, konvert ichiga solib qo‘yadi. Shundan so‘ng konvertni soat
yo‘nalishi bo‘yicha yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi. Konvertni olgan ta’lim
oluvchi o‘z javobini “Javoblar varaqasi”ning biriga yozib, konvert ichiga solib
qo‘yadi va yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi. Barcha konvertlar aylana bo‘ylab
harakatlanadi. Yakuniy qismda barcha konvertlar yig‘ib olinib, tahlil qilinadi.
“Davra suhbati” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Mashg‘ulot mavzusi e’lon qilinadi.
20 1
2
Белгилар:
1-таълим олувчилар
2-айлана стол

2. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi bilan
tanishtiradi.
3. Har bir ta’lim oluvchiga bittadan konvert va javoblar yozish uchun
guruhda necha ta’lim oluvchi bo‘lsa, shunchadan “Javoblar varaqalari”ni tarqatilib,
har bir javobni yozish uchun ajratilgan vaqt belgilab qo‘yiladi. Ta’lim oluvchi
konvertga va “Javoblar varaqalari”ga o‘z ismi-sharifini yozadi.
4. Ta’lim oluvchi konvert ustiga mavzu bo‘yicha o‘z savolini yozadi va
“Javoblar varaqasi”ga o‘z javobini yozib, konvert ichiga solib qo‘yadi.
5. Konvertga savol yozgan ta’lim oluvchi konvertni soat yo‘nalishi
bo‘yicha yonidagi ta’lim oluvchiga uzatadi.
6. Konvertni olgan ta’lim oluvchi konvert ustidagi savolga “Javoblar
varaqalari”dan biriga javob yozadi va konvert ichiga solib qo‘yadi hamda yonidagi
ta’lim oluvchiga uzatadi.
7. Konvert davra stoli bo‘ylab aylanib, yana savol yozgan ta’lim
oluvchining o‘ziga qaytib keladi. Savol yozgan ta’lim oluvchi konvertdagi
“Javoblar varaqalari”ni baholaydi.
8. Barcha konvertlar yig‘ib olinadi va tahlil qilinadi.
Ushbu metod orqali ta’lim oluvchilar berilgan mavzu bo‘yicha o‘zlarining
bilimlarini qisqa va aniq ifoda eta oladilar. Bundan tashqari ushbu metod orqali
ta’lim oluvchilarni muayyan mavzu bo‘yicha baholash imkoniyati yaratiladi.
Bunda ta’lim oluvchilar o‘zlari bergan savollariga guruhdagi boshqa ta’lim
oluvchilar bergan javoblarini baholashlari va ta’lim beruvchi ham ta’lim
oluvchilarni ob’ektiv baholashi mumkin.
“Bahs-munozara” metodi.
Biror mavzu bo‘yicha ta’lim oluvchilar bilan o‘zaro bahs, fikr almashinuv
tarzida o‘tkaziladigan o‘qitish metodidir.
Har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar asosida
muhokama qilinishi nazarda tutilgan holda ushbu metod qo‘llaniladi. Bahs-
munozarani boshqarib borish vazifasini ta’lim oluvchilarning biriga topshirishi
yoki ta’lim beruvchining o‘zi olib borishi mumkin. Bahs-munozarani erkin holatda
olib borish va har bir ta’lim oluvchini munozaraga jalb etishga harakat qilish
lozim. Ushbu metod olib borilayotganda ta’lim oluvchilar orasida paydo
bo‘ladigan nizolarni darhol bartaraf etishga harakat qilish kerak.
“Bahs-munozara” metodini o‘tkazishda quyidagi qoidalarga amal qilish
kerak:
 barcha ta’lim oluvchilar ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratish;
 “o‘ng qo‘l” qoidasi (qo‘lini ko‘tarib, ruxsat olgandan so‘ng so‘zlash)ga
rioya qilish;
21

 fikr-g‘oyalarni tinglash madaniyati;
 bildirilgan fikr-g‘oyalarning takrorlanmasligi;
 bir-birlariga o‘zaro hurmat.
Quyida “Bahs-munozara” metodini o‘tkazish tuzilmasi berilgan.
“Bahs-munozara ” metodining tuzilmasi
“ Bahs-munozara” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Ta’lim beruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir savollar
ishlab chiqadi.
2. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga muammo bo‘yicha savol beradi va
ularni munozaraga taklif etadi.
3. Ta’lim beruvchi berilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya’ni turli g‘oya
va fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun ta’lim oluvchilardan birini
kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga o‘z
fikrlarini erkin bildirishlariga sharoit yaratib beradi.
4. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar bilan birgalikda bildirilgan fikr va
g‘oyalarni guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil qiladi.
5. Tahlil natijasida qo‘yilgan muammoning eng maqbul еchimi tanlanadi.
“Muammoli vaziyat” metodi.
Ta’lim oluvchilarda muammoli vaziyatlarning sabab va oqibatlarini tahlil
qilish hamda ularning еchimini topish bo‘yicha ko‘nikmalarini shakllantirishga
qaratilgan metoddir.
“Muammoli vaziyat” metodi uchun tanlangan muammoning murakkabligi
ta’lim oluvchilarning bilim darajalariga mos kelishi kerak. Ular qo‘yilgan
muammoning еchimini topishga qodir bo‘lishlari kerak, aks holda еchimni topa
22Muammoli savol tashlanadi
Turli fikrlar tinglanadi
Fikr- g‘oyalar to‘planadi
Ta hlil qilinadi
Ani q va maqbul yechimni topish

olmagach, ta’lim oluvchilarning qiziqishlari so‘nishiga, o‘zlariga bo‘lgan
ishonchlarining yo‘qolishiga olib keladi. «Muammoli vaziyat» metodi
qo‘llanilganda ta’lim oluvchilar mustaqil fikr yuritishni, muammoning sabab va
oqibatlarini tahlil qilishni, uning еchimini topishni o‘rganadilar. Quyida
“Muammoli vaziyat” metodining tuzilmasi keltirilgan.
“Muammoli vaziyat” metodining tuzilmasi
“Muammoli vaziyat” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Ta’lim beruvchi mavzu bo‘yicha muammoli vaziyatni tanlaydi, maqsad
va vazifalarni aniqlaydi. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarga muammoni bayon
qiladi.
2. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni topshiriqning maqsad, vazifalari va
shartlari bilan tanishtiradi.
3. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilarni kichik guruhlarga ajratadi.
4. Kichik guruhlar berilgan muammoli vaziyatni o‘rganadilar.
Muammoning kelib chiqish sabablarini aniqlaydilar va har bir guruh taqdimot
qiladi. Barcha taqdimotdan so‘ng bir xil fikrlar jamlanadi.
23Guruhlarning m uammo li vaziyat ni ng yechimini ishlab chiqish iMuammoli vaziyat tavsifini keltirish
Guruhlarga bo‘lish
Guru hlar ning muammoli vaziyatning kelib chiqish sabablarini aniqlash i
Guruhlarning muammoli vaziyatni ng oqibatlari to‘g‘risida fikr yuritishi
To‘g‘ri yechimlar ni tanlash

5. Bu bosqichda berilgan vaqt mobaynida muammoning oqibatlari
to‘g‘risida fikr-mulohazalarini taqdimot qiladilar. Taqdimotdan so‘ng bir xil fikrlar
jamlanadi.
6. Muammoni еchishning turli imkoniyatlarini muhokama qiladilar, ularni
tahlil qiladilar. Muammoli vaziyatni еchish yo‘llarini ishlab chiqadilar.
7. Kichik guruhlar muammoli vaziyatning еchimi bo‘yicha taqdimot
qiladilar va o‘z variantlarini taklif etadilar.
8. Barcha taqdimotdan so‘ng bir xil еchimlar jamlanadi. Guruh ta’lim
beruvchi bilan birgalikda muammoli vaziyatni еchish yo‘llarining eng maqbul
variantlarini tanlab oladi.
“Konseptual jadval” metodi
Konseptual jadval metodi - turli g‘oyalarni, qarashlarni o‘zaro
taqqoslash va ularni turli toifalar bo‘yicha taqqoslagan holda baho berishga
qaratilgan organayzer hisoblanadi. Metod o‘quvchilarni o‘rganilayotgan mavzu
(masala yoki muammo)ni ikki yoki undan ortiq jihatlari bo‘yicha taqqoslashga
o‘rgatadi. Undan foydalanishda o‘quvchilarning mavzu yuzasidan mantiqiy
fikrlash, ma’lumotlarni tizimli bayon qilish qobiliyatlari rivojlantiriladi.
Mashg‘ulotlar chog‘ida metoddan foydalanish quyidagi tartibda kechadi:

Tinglovchilar e’tiboriga quyidagi namunani tavsiya etish mumkin:
O‘rganilayotgan
mavzu mohiyatini
yorituvchi jihatlar Muhim belgilar, tavsiflar
1-belgi
(tavsif) 2-belgi
(tavsif) 3-
belgi (tavsif)
1-jihat
24O‘qituvchi yechimi topilishi lozim bo‘lgan mavzu (masala)ni aniqlaydi
O‘quvchilar mavzu va metoddan foydalanish qoidasi bilan tanishtiriladi
O‘quvchi (ta’lim oluvchi)lar kichik guruhlarga biriktiriladi
Guruhlar o‘zlariga berilgan topshiriqni bajaradi
Guruhlar yechimni sinf (guruh) jamoasi hukmiga havola etadi
Guruhlarning yechimlari sinf (guruh) jamoasida muhokama qilinadi

2-jihat
...
“T – sxema” metodi
Pedagog:
- yangi mavzuni bayon qiladi va o‘quvchilarga ikki qarama-qarshi jihat
haqida boshlang‘ich ma’lumotlarni beradi;
- topshiriqni yakka tartibda bajarishlarini so‘raydi va 10 daqiqa vaqt ajratadi;
- vaqt tugagach o‘quvchilardan izohlarsiz o‘z fikr – mulohazalarini o‘qib
eshittirishlarini aytadi;
- barcha xulosalar tinglangach, umumlashtiriladi va yakuniy xulosa
shakllantiriladi.
Tinglovchi:
- mavzuni diqqat bilan tinglaydi;
- o‘zi uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni daftariga qayd qilib boradi;
- berilgan sxema asosida tushunchaga nisbatan o‘zining mustaqil fikrini
bildiradi;
- yakuniy xulosasi bilan o‘tirganlarni tanishtiradi;
- reglamentga rioya qiladi.
Kutiladigan natija: u quvchilar mavzu yuzasidan zaruriy bilimlarni
o‘zlashtiradi, kursning mohiyati haqida tasavvurga ega bo‘ladi.
“T” sxema asosida mustaqil faoliyatni tashkil etish.
+ (ha, ijobiy) - (yo‘q, salbiy)
25

2.2. Kichik guruhlarda ishlashga oid amaliy mashg'ulotlar

“Tushunchalar tahlili” metodi
Metodning mohiyati. Ushbu uslub o‘quv predmeti mavzularini yodga olish,
biron - bir mavzu bo‘yicha pedagog, tomonidan berilgan tushunchalarga mustaqil
ravishda o‘z izohlarini berish, shu orqali o‘z bilimlarini tekshirib baholashga
imkoniyat yaratishga yo‘naltirilgan.
Metodning maqsadi. Mashg‘ulotda o‘tilgan mavzuni egallaganlik va
mavzu bo‘yicha tayanch tushunchalarni o‘zlashtirib olinganlik darajalarini
aniqlash, o‘z bilimlarini mustaqil ravishda erkin bayon eta olish, o‘zlarining bilim
darajalarini baholay olish, yakka va guruhlarda ishlay olish, safdoshlarining fikriga
hurmat bilan karash, shuningdek o‘z bilimlarini bir tizimga keltira olishga
o‘rgatish.
Metodning qo‘llanishi: o‘quv mashg‘ulotlarining barcha turlarida (dars
boshlanishi yoki dars oxirida, yoki o‘quv predmetining biron bir bo‘limi
tugallanganda) o‘tilgan mavzuni o‘zlashtirilganlik darajasini baholash,
takrorlash, mustahkamlash yoki oraliq va yakuniy nazorat o‘tkazish uchun,
shuningdek, yangi mavzuni boshlashdan oldin ta’lim oluvchilarning-bilimlarini
tekshirib olish uchun mo‘ljallangan. Ushbu uslubni mashg‘ulot jarayonida yoki
mashg‘ulotning bir qismida yakka, kichik guruh hamda jamoya shaklida tashkil
etish mumkin. Ushbu uslubdan uyga vazifa berishda ham foydalansa bo‘ladi.
Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi:
• tinglovchilarni guruhlarga (sharoitga karab) ajratadi;
• tinglovchilar mashg‘ulotni o‘tkazishga qo‘yilgan talab qoidalar bilan
tanishtiriladi;
• tarqatma materiallar guruh a’zolariga tarqatiladi.
• tinglovchilar yakka tartibda o‘tilgan mavzu yoki yangi mavzu bo‘yicha
tarqatma materialda berilgan tushunchalar bilan tanishadilar;
• tinglovchilar tarqatma materialda mavzu bo‘yicha berilgan
tushunchalar
yoniga egallagan (yoki o‘zlarining) bilimlari asosida (berilgan tushunchalarni
qanday tushungan bo‘lsalar shunday) izoh yozadilar (yakka tartibda);
• pedagog tarqatma materialda mavzu bo‘yicha berilgan tushunchalarni
o‘qiydi va jamoa bilan birgalikda har bir tushunchaga to‘g‘ri izoxni belgilaydi yoki
ekranda har bir tushunchaning izohi berilgan slayd orqali (imkoni bo‘lsa)
tanishtiriladi;
• har bir tinglovchi to‘g‘ri javob bilan belgilangan javoblarning farqlarini
aniqlaydilar, kerakli tushunchaga ega bo‘ladilar, o‘z-o‘zlarini tekshiradilar,
baholaydilar, shuningdek bilimlarini yana bir bor mustahkamlaydilar.
26

“Tushunchalar tahlili” metodidan bir darsning o‘zida dars boshlanishida
o‘tgan mavzuni takrorlash, mustahkamlash yoki yangi mavzu bo‘yicha
o‘quvchilarning dastlabki bilimlari, qanday tushunchalarni egallaganliklari va shu
darsning oxirida bugungi mavzudan nimalarni bilib olganliklarini aniqlash uchun
ham foydalanish mumkin
.
Tushunchalar mazmuni
boshqaruv
o‘zlashtirish
menejment
omil
tamoil
muloqat
“SWOT-tahlil” metodi
Metodning maqsadi: mavjud nazariy bilimlar va amaliy tajribalarni tahlil
qilish, taqqoslash orqali muammoni hal etish yo‘llarini topish, bilimlarni
mustahkamlash, takrorlash, baholash, mustaqil, tanqidiy fikrlashni, nostandart
tafakkurni shakllantirishga xizmat qiladi.
Bu metod 1963 yilda Garvard universitetining professori Andryus
tomonidan biznes siyosati muammolariga bag‘ishlangan xalqaro konferensiyada
birinchi marta taklif etilgan. Dastlab bu metod mavjud vaziyat haqidagi bilimlarni
tizimlashtirish maqsadida qo‘llangan. U o‘rganilayotgan ob’ekt, vaziyat yoki
jarayonning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash, shuningdek, ob’ektni o‘rab turgan
tashqi muhit bilan bog‘liq xavf xatarlarni aniqlashni o‘z oldiga maqsad qilib
qo‘ygan. Bu metodni ta’lim jarayonida qo‘llash o‘quvchilarda tahlil qilish va
27кучли томонлари
S – (strength)
заиф, кучсиз томонлари
W – (weakness)
имкониятлариO – (opportunit y )
тўсиқлар T – (t h reat)

xulosa chiqarish ko‘nikma va malakalarini shakllantirish va kengaytirishga xizmat
qiladi.
Metodni qo‘llashga qo‘yiladigan talablar - S WOT –universal tahlil
metodini umumta’lim maktablarida qo‘llash uchun pedagoglar ham, o‘quvchilar
ham ma’lum bir tayyorgarlikdan o‘tgan bo‘lishi, ya’ni bu metodning maqsadi,
qo‘llanilish holatlari haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lishi lozim. Bunda
o‘rganilayotgan ob’ekt yoki masalaga taalluqli bo‘lgan ichki va tashqi faktorlarni
ajratish, ijobiy va salbiy omillarni ajrata olish malakalari shakllangan bo‘lishi talab
etiladi. Shuningdek, tahlilini o‘tkazish jarayonida ijtimoiy, siyosiy, madaniy
muhitdagi o‘zgarishlarni hisobga olish talab etiladi.
“Xulosalash” (Rezyume, Veer) metodi
Metodning maqsadi : Bu metod murakkab, ko‘p tarmoqli, mumkin qadar,
muammoli xarakteridagi mavzularni o‘rganishga qaratilgan. Metodning mohiyati
shundan iboratki, bunda mavzuning turli tarmoqlari bo‘yicha bir xil axborot
beriladi va ayni paytda, ularning har biri alohida aspektlarda muhokama etiladi.
Masalan, muammo ijobiy va salbiy tomonlari, afzallik, fazilat va kamchiliklari,
foyda va zararlari bo‘yicha o‘rganiladi. Bu interfaol metod tanqidiy, tahliliy, aniq
mantiqiy fikrlashni muvaffaqiyatli rivojlantirishga hamda tinglovchilarning
mustaqil g‘oyalari, fikrlarini yozma va og‘zaki shaklda tizimli bayon etish, himoya
qilishga imkoniyat yaratadi. “Xulosalash” metodidan ma’ruza mashg‘ulotlarida
individual va juftliklardagi ish shaklida, amaliy va seminar mashg‘ulotlarida kichik
guruhlardagi ish shaklida mavzu yuzasidan bilimlarni mustahkamlash, tahlil qilish
va taqqoslash maqsadida foydalanish mumkin.
Metodni amalga oshirish tartibi:
 pedagog ishtirokchilarni 5-6 kishidan iborat kichik guruhlarga ajratadi;
 dars maqsadi, shartlari va tartibi bilan ishtirokchilarni tanishtirgach, har
bir guruhga umumiy muammoni tahlil qilinishi zarur bo‘lgan qismlari tushirilgan
tarqatma materiallarni tarqatadi;
 har bir guruh o‘ziga berilgan muammoni atroflicha tahlil qilib, o‘z
mulohazalarini tavsiya etilayotgan sxema bo‘yicha tarqatmaga yozma bayon
qiladi;
 navbatdagi bosqichda barcha guruhlar o‘z taqdimotlarini o‘tkazadilar.
Shundan so‘ng, pedagog tomonidan tahlillar umumlashtiriladi, zaruriy axborotlar
bilan to‘ldiriladi va mavzu yakunlanadi.
«FSMU» metodi
Metodning maqsadi : Mazkur metod ishtirokchilardagi umumiy fikrlardan
xususiy xulosalar chiqarish, taqqoslash, qiyoslash orqali axborotni o‘zlashtirish,
xulosalash, shuningdek, mustaqil ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga
28

xizmat qiladi. Mazkur metoddan ma’ruza mashg‘ulotlarida, mustahkamlashda,
o‘tilgan mavzuni so‘rashda, uyga vazifa berishda hamda amaliy mashg‘ulot
natijalarini tahlil etishda foydalanish tavsiya etiladi.
Metodni amalga oshirish tartibi:
qatnashchilarga mavzuga oid bo‘lgan yakuniy xulosa yoki g‘oya taklif
etiladi;
har bir ishtirokchiga FSMU metodining bosqichlari yozilgan qog‘ozlarni
tarqatiladi:
ishtirokchilarning munosabatlari individual yoki guruhiy tartibda taqdimot
qilinadi.
FSMU tahlili qatnashchilarda kasbiy-nazariy bilimlarni amaliy mashqlar va
mavjud tajribalar asosida tezroq va muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishiga asos bo‘ladi.
VENN DIAGRAMMASI
Venn diagrammasi- 2 va 3 jihatlarni hamda umumiy tomonlarini
solishtirish yoki taqqoslash yoki qarama-qarshi qo‘yish uchun qo‘llaniladi.
Tizimli fikrlash, solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
Tinglovchilar:
1) kichik gurhlarda Venn diagrammasini tuzadilar va kesishmaydigan
joylarida rivojlangan davlatlar ta’lim tizimiga oid fikrlarini oydinlashtirib olib,
to‘ldiradilar;
2) juftliklarga birlashadilar, o‘zlarining diagrammalarini taqqoslaydilar va
to‘ldiradilar;
3) doiralarning kesishuvchi joyida ikki doira uchun umumiy bo‘lgan fikrlar
ro‘yxatini tuzadi;
4) ish natijalarining taqdimoti.
29

Xulosa
O'quvchilar kognitiv jarayonlarini rivojlantirishda kichik guruhlarda
ishlashning afzalliklari ko'p qirrali va keng qamrovli bo'lib, ular ta'lim jarayonining
samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Quyidagi asosiy afzalliklarni qayd etish
mumkin:
Ijodiy va tanqidiy fikrlashni rivojlantirish: Kichik guruhlarda ishlash
o'quvchilarga turli nuqtai nazarlarni tinglash va muhokama qilish imkoniyatini
beradi. Bu, o'z navbatida, tanqidiy va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi,
chunki o'quvchilar yangi g'oyalar bilan tanishib, ularni baholaydilar va
muammolarni hal qilishda qo'llaydilar.
Hamkorlik va kommunikatsiya ko'nikmalarini oshirish: Guruhda ishlash
jarayonida o'quvchilar o'zaro muloqot qilish, fikr almashish va hamkorlikda
ishlashni o'rganadilar. Bu esa ularning kommunikatsiya va ijtimoiy ko'nikmalarini
sezilarli darajada rivojlantiradi.
Ma'suliyat va yetakchilik ko'nikmalarini shakllantirish: Kichik guruhlarda
har bir a'zo o'ziga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun mas'uliyatni his qiladi. Bu
jarayonda yetakchilik qobiliyatlari ham rivojlanadi, chunki o'quvchilar guruhdagi
faoliyatni muvofiqlashtirish va boshqarishda ishtirok etadilar.
Kognitiv rivojlanishning jadallashishi: O'quvchilar guruhda ishlash orqali
turli fikrlarni o'rganadilar, mantiqiy asoslash va dalillash qobiliyatlarini
rivojlantiradilar. Bu jarayon ularning xotira, e'tibor, fikrlash va o'rganish kabi
kognitiv jarayonlarini jadallashtiradi.
Motivatsiya va o'qishga qiziqishni oshirish: Guruhda ishlash o'quvchilar
uchun qiziqarli va rag'batlantiruvchi bo'lib, o'zaro rag'batlantirish va qo'llab-
quvvatlash tufayli o'qishga qiziqishlarini oshiradi. Bu, o'z navbatida, o'quv
jarayoniga faol qatnashishga undaydi.
Muammolarni hal qilish va qaror qabul qilish ko'nikmalarini rivojlantirish:
Kichik guruhlarda ishlash o'quvchilarga muammolarni birgalikda hal qilish va turli
qarorlarni qabul qilishni o'rgatadi. Bu jarayonda o'quvchilar o'z bilim va
tajribalarini baham ko'rib, eng yaxshi yechimlarni topishga intiladilar.
Umuman olganda, kichik guruhlarda ishlash o'quvchilarning kognitiv
jarayonlarini samarali rivojlantirishda kuchli vosita hisoblanadi. Bu usul nafaqat
o'quvchilarni bilim va ko'nikmalar bilan boyitadi, balki ularning ijtimoiy va
shaxsiy rivojlanishiga ham katta hissa qo'shadi. Shu sababli, ta'lim jarayonida
kichik guruhlarda ishlashni keng qo'llash tavsiya etiladi.
30

GLOSSARIY
Boshqarish usuli — boshqaruv sub’ektining (bizning holatimizda bu —
maktabgacha ta’limboshqaruvi idoralari, muassasa rahbariyati va h.k.) muayyan
maqsadlarga erishishni nazarda tutgan holda boshqaruv ob’ektiga (bizning
holatimizda bu — maktabgacha ta’lim muassasasi, tarbiyalanuvchilar va h.k.)
ta’sir etish usul hamda vositalarining majmui.
Boshqarishning psixologik uslublari — bu shaxsning mustahkam psixologik
xislatlari — diqqat, idrok, tafakkur, sezgi, ong orqali boshqarish uslublari majmui.
O‘z-o‘zini tahlil (nazorat ) qilish - o‘z shaxsi, mavjud fazilatlari, xatti-harakati,
xulq-atvorini tahlil qilish, mavjud sifatlarni boyitish yoki salbiy odatlarni bartaraf
etishga qaratilgan faoliyat usuli.
O‘rgatish - tarbiyalanuvchilar ijtimoiy xulq-atvor ko‘nikmalari, odatlarini
shakllantirish maqsadida rejali va izchil tashkil qilinadigan turli harakatlar, amaliy
ishlar.
O‘qituvchi (pedagog) – pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo‘nalishlari
bo‘yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik va ma’naviy-axloqiy sifatlarga
ega hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs.
O‘qish – ma’lum usullar yordamida tashkil etilgan bilimlarni o‘rganish jarayoni;
bolalar tomonidan o‘quv faoliyati usullarini egallab olishga yo‘naltirilgan
faoliyat.
Bolalar jamoasi – ijtimoiy-foydali ahamiyat kasb etuvchi umumiy maqsad va
birgalikdagi faoliyatga asosan jipslashgan bolalar birlashmasi, guruhi.
Tamoyil — biror bir sohada, jumladan, ta’lim sohasida ilmiy-amaliy jihatdan
asoslangan xulosalar, erishilgan natijalar.
Ta’lim jarayoni – o‘qituvchi va bolalar o‘rtasida tashkil etiluvchi hamda ilmiy
bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon.
Ta’lim metodlari – ta’lim jarayonida qo‘llanilib, uning samarasini ta’minlovchi
usullar majmui.
31

Ta’lim mazmuni – davlat ta’lim standartlari asosida belgilab berilgan hamda
ma’lum sharoitda muayyan fanlar bo‘yicha o‘zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy
bilimlar mohiyati.
Ta’lim maqsadi (o‘qish, bilim olish maqsadi) – ta’limning aniq yo‘nalishini
belgilab beruvchi yetakchi g‘oya.
Ta’lim natijasi (ta’lim mahsuli) – ta’lim yakunining mohiyatini qayd etuvchi
tushuncha; o‘quv jarayonining oqibati; belgilangan maqsadni amalga oshirish
darajasi.
Ta’lim shakli – ta’lim jarayonining tashkiliy tuzilmasi.
Topshiriq - bolalarda mehnat, ijtimoiy xulq va hayotiy tajriba ko‘nikmalarini
shakllantirish maqsadida qo‘llaniladigan usul.
Tushuntirish - o‘quv materiali mazmunini isbot, tahlil, umumlashma, taqqoslash
asosida bayon qilish.
32

Adabiyotlar ro‘yxati:
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga
quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017.
2. Karimov I.A. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori:
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida so‘zlagan nutqi, 1997-
yil 29-avgust // –T., 1997.
3. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni // Barkamol
avlod – O‘zbekiston kelajagining poydevori. –T., 1997.
4. Sog‘lom avlod davlat dasturi to‘g‘risida»: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining Qarori, 2000-yil 15-fevral / Xalq so‘zi. 2000, 16-fevral.
5. А.Адлер. «Практика и теория индивидуальнA психологии».
6. G‘oziyevE.G‘. “Ontogenezpsixologiyasi”Toshkent. NIFMSH. 2020. 34-b.
7. Трунов Д.Г. //Виды и механизмы функциональнA алекситимии/ .
Вестник Пермского университета. Философия. Психология. Социология.
-2010. -No2.
8. https://studme.org/79760/psihologiya/
teorii_podrostkovogo_yunosheskogo_vozrasta#738
9. https://elib.buxdu.uz/index.php/pages/item/13798-o-smirlik-davrining-
psixologik-xususiyatlari
10. Qurbonov Sh., Sayitxalilov E. Ta’lim sifatini boshqarish. –T.: Turon-Iqbol,
2006.
11. Djurayev R.X., Turg‘unov S.T. Ta’lim menejmenti. –T.: Voris-nashriyot¸
2006. -259 b.
12. Djurayev R.X., Turg‘unov S.T. Umumiy o‘rta ta’lim tashkilotlarini
boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalari. –T.: Fan¸ 2006.
13. Samarov R. Ta’lim tizimida din psixologiyasi (tizimli-funksional yondashuv) //
Zamonaviy ta’lim jurnali. 2013, 8-son.
14. “Ilk qadam” davlat dasturi. –T.., 2018 y.
15. O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar
rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari. T., 2018 y.
16. Жигунов В.Г., Кишкел Е.Н. Основы управленческA деятельности:
Учебник. - М., 1994.
33

O’quvchilar kognitiv jarayonlarini rivojlantirishda kichik guruhlarda ishlash afzalliklari

Sotib olish