Oʻquvchilarga detallarning ish chizmalarini bajarishni oʻrgatish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	618.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Oʻquvchilarga detallarning ish chizmalarini bajarishni oʻrgatish

Sotib olish

O QUVCHILARGA DETALLARNING ISH CHIZMALARINIʻ
BAJARISHNI O RGATISH
ʻ
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I.BOB MASHINA DETALLARINING SHAKLI VA ELEMENTLARI NI
CHIZISHNI O’QITISH
1.1 Materiallar va ularning chizmada belgilanishi…………………………………4
1.2 Detallarni va ularning chizmalarda belgilanishini o’rgatish ……………..….15
II.BOB O’QUVCHILARGA DETALLARNING ISH CHIZMALARINI
O‘LCHAM VA BAZALARI TO’G’RISIDA TUSHUNCHA BERISHNI
O‘RGATISH
2.1 Detallarning ish chizmalari va o’lchamlarini qo’yish metodikasi……………21
2.2 Yozuvlar va texnikaviy talablarni qo’yishni o’rgatish……………………….33
XULOSA…………………………………………………………………………35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………….37
2

Kirish
“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy
salohiyatga ega bo’lib, dunyo miqyosida o’z tengdoshlariga hech qaysi sohada
bo’sh kelmaydigan insonlar bo’lib kamol topishi, baxtli bo’lishi uchun davlatimiz
va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz”
Sh.M.Mirziyoyev.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Kurs ishining dolzarbligi: Har qanday tехnik yo’nalishdagi sоha
mutaхassisidan dеtal chizmalari, ularning birikmalari va yig’ish chizmalarini
o’qish hamda bajarishni yaхshi bilish talab qilinadi. Lеkin, ushbu yo’nalishdagi
bilimlarni qanday hajmda va batafsil tushuntirish, o’rgatish zarurligini o’qituvchi
o’quvchilarning kеyingi hayotdagi, turmush va ish faоliyatidagi shu bilimlarga
bo’ladigan zaruriyati hamda qiziqishlarini hisоbga оlib mustaqil bеlgilashi
mumkin. Bunda o’quv dasturida yig’ish chizmalarini o’rganishga qisqa vaqt
ajratilgani ham o’z ta’sirini o’tkazadi.
Yuqоrida aytilgan ta’sirlarga qaramasdan bu mavzularni o’rganish va
o’zlashtirish sifatiga dastlabki tanishtirish – tahlil darslarining ahamiyati ko’p
bоg’liq. Mazmun nuqtai nazaridan bu darslarda o’quvchilarni zamоnaviy ishlab
chiqarish va sanоatda kеng tarqalgan dеtallar, ularning turlari va nоmlanishi,
shuningdеk, ajraladigan va ajralmaydigan birikmalari b ilan tanishtirish kеrak (105-
shakl). Avval o’quvchilarga mashinasоzlikda kеng tarqalgan tipaviy dеtallar va
uzatmalar haqida umumiy ma’lumоtlarni aytib o’tish o’quvchilarni mashinasоzlik
chizmachiligi atamalaridan оngli ravishda fоydalanishlariga оlib kеladi. Bunda
106-shakldagi kabi plakatni o’quvchilar bilan birgalikda o’rganib chiqib,
kеyinchalik uni shu bo’limni o’rganish mоbaynida sinfdagi ko’rinarli jоyga ilib
qo’yish ham fоydali bo’ladi.Bunda оldin shakldagiga o’хshash plakat yordamida
birik-malarning mashinasоzlikdagi ahamiyati va qo’llanilishi tushuntirilib, kеyin
o’quvchilarda shu birikmalar turlari haqidagi bilimlarni mustahkamlash kеrak
bo’ladi.
3

Ularga rеzbali, shpоnkali, payvand, parchin, shuningdеk tikish, yеlimlash va
dеfоrmatsiyalash usullari bilan hоsil qilinadigan birikmalar kiradi. Lеkin bu
bоsqichda kеltiriladigan misоllar «pеdagоgik – rеklama» хaraktеrida
bo’ladigandеk, har bir birikmalarning mazmunini chuqur tushuntirish shart emas.
Kur s ishi mavzusining dolzarbligi: Yuqоrida aytilgan ta’sirlarga
qaramasdan bu mavzularni o’rganish va o’zlashtirish sifatiga dastlabki tanishtirish
– tahlil darslarining ahamiyati ko’p bоg’liq. Mazmun nuqtai nazaridan bu darslarda
o’quvchilarni zamоnaviy ishlab chiqarish va sanоatda kеng tarqalgan dеtallar,
ularning turlari va nоmlanishi, shuningdеk, ajraladigan va ajralmaydigan
birikmalari b ilan tanishtirish kеrak .
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga detallarni tushuntirish, ular yordamida
chizmalarni chizishni va uni o‘qiy olishni o‘rgatish va uning metodikasini ishlab
chiqish orqali talabalarni muhandislik grafikasi fanlariga qiziqishlarini yanada
oshirish.
Kurs ishi ning vazifasi:
Materiallar va ularning chizmada belgilanishi
Detallarni va ularning chizmalarda belgilanishini o’rgatish
Detallarning ish chizmalari va o’lchamlarini qo’yish metodikasi
Yozuvlar va texnikaviy
Kur ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Tasviriy san’at va muhandislik
grafikasi” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga grafikaviy ta’lim berish
jarayoni.
Kur ishining predmeti: Bo‘lajak chizmachilik o‘qituvchilarini tayyorlash
bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning muhandislik grafikasi ilmini egallash
jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kur ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, besh paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 30 sahifani
tashkil etadi.

4

I.BOB MASHINA DETALLARINING SHAKLI VA ELEMENTLARI NI
CHIZISHNI O‘QITISH
1.1 Materiallar va ularning chizmada belgilanishi
Mashina detallarini loyixalash ko’pgina texnikaviy masalalar bilan birga
yechiladigan murakkab ijodiy jarayondir. Bunday masalalarga, detalning
mustaxkamligini va chidamliligini, texnologikligini  soddagina tayyorlash  ,
yig’ish va ajratishning qulayligini, eng yengil massali va boshqa ko’pgina
qulayliklarni ta’minlash kiradi.
Detal qanchalik murakkab shaklga ega bo’lmasin, konstruktor bu detalni
oddiy geometrik jismlarning yoki ular qismlarining mujassamlashgan yig’indisi
sifatida loyixalaydi.
Detalning eskizini yoki ish chizmasini tuzishdan oldin detalning shaklini
fikran alohida-alohida geometrik jismlarga ajratgan holda sinchiklab o’rganib
chikish lozim. Faqat shu shartlar bajarilgandagina mukammal eskiz va ish
chizmasini olish mumkin.
Proushina (1 -shakl, a ) q uyidagi jismlardan iborat rezbali teshigi bo’lgan
kesik konus 1 dan, to’g’ri doiraviy silindr 2 dan, to’g’ri burchakli parallelepiped 3
dan, silindrik o’yiqlari bor ikkita to’g’ri burchaklik parallelepiped 4 dan va ichi
ikkita yarim silindrlardan tuzilgan.
1-shakl
2-shaklda eng ko’p uchraydigan mashina detallari elementlarining tasviri va
nomlari keltirilgan
5

2-shakl
Har xil tozalik klasslari uchun Ra va Rz parametrlar qiymati
(GOST 2789-59 b ґ yicha)
10-jadval
Yuzalarning
tozalik klasslari Ra Rz Baza uzunligi, l
mm da
mkm da ko’pi bilan
1 2 3 4
1
2
3 80
40
20 320
160
80 8
4
5 10
5 40
20 2,5
6
7
8 2,5
1,25
0,63 10
6,3
3,2 0,8
9 0,32 1,6 0,25
6

10
11
12 0,16
0,08
0,04 0,8
0,4
0,2
13
14 0,02
0,01 0,1
0,05 0,08
Yuzalarining g’adir-budurligi va ularni chizmalarda belgilash
(GOST 2789-73 va GOST 2.309-73)
Ish sharoitiga yoki birikish xarakteriga qarab detallarning yuzalari ma’lum
bir talabga javob berishi lozim.
Yuzalar sifatini, ularning g’adir-budurli (tozali) gi xarakterlaydi. Detallar
mexanik ishlov berib yoki boshqa usullar bilan tayyorlanganida, ular yuzasida
mikronotekisliklar detallar yuzasining g’adir-budurligi hisoblanadi. GOST 2789-
73 ga muvofiq yuzalarning g’adir-budurligi ikki parametrdan birining yordamida
aniqlanishi mumkin.
1. Profilning o’rtacha arifmetik chetga chiqishi Ra
2. G’adir-budurliklar balandligi Rz
Yuzalarning tozalik darajasi undagi g’adir-budurlik parametrlarining (Ra,
Rz) katta-kichikligi bilan ifodalanadi.
GOST 2789-73 da 14 ta tozalik klassi qabul qilingan (10-jadval). Tozalik
klasslari yuza g’adir-budurligining son kiymati bilan belgilanadi. GOST 2.309-73
da yuzalar g’adir-budurliklarini belgilash qoidalari keltirilgan. Yuzalarning g’adir-
budurligini belgilashda 3-shaklda tasvirlangan belgilarning biridan foydalaniladi.
Agar sirtlarga ishlov berish usuli konstruktor tomonidan belgilanmagan bo’lsa, 3-
shakl, a da ko’rsatilgandek belgi qo’llanadi.
3-shakl
7

Yo’nish, frezalash, parmalash, protyajkalash, jilvirlash toshi bilan
pardozlash natijasida hosil bo’lgan sirtlarning tozaligi 3-shakl, b da tasvirlangan
belgi bilan ko’rsatiladi.
Qo’yish, bolg’alash, shtamplash, prokatlash va shu kabi usullar bilan
yuzalarga ishlov berilganida sirtlar tozaligi, 3-shakl, v da ko’rsatilgan belgi bilan
ko’rsatiladi. Aynan shu belgi bilan mazkur chizma bo’yicha ishlov berilmaydigan
sirtlar ham belgilanadi.
Belgilarning balandligi h aynan shu chizma uchun qabul qilingan o’lcham
sonlarining balandligiga teng. Balandlik H q (1,5-3) h olinadi (3-shakl).
O’quv chizmalarida tochkali belgilardan foydalanish tavsiya etilmaydi.
Tozalik belgilarini kontur, chiqarish chiziqlari yoki chiqarish chiziqlarining
tochkalariga qo’yish mumkin (4-shakl).
Sirtlar g’adir-budurligini GOST 2789-73 ga ko’ra belgilashda tegishli
parametr qiymatlari chizmada quyidagicha ko’rsatiladi, masalan: Ra parametri
uchun faqat sonli qiymatlari Rz parametri uchun harfli belgisi va sonli qiymatlar
Rz (4-shakl). Parametrlar qiymati 10-jadvaldan olinadi.
4- shakl
O’quv chizmalarida sirtlar g’adir-budurligi (44-shakl) quyidagicha
aniqlanishi mumkin:
1. Detallar sirti bir-biriga tegib o’zaro siljisa, bunday sirtlarning g’adir-
budurligi taxminan 6  9 klassga, agar siljimasa, taxminan 3  6 klassga mos keladi.
2. Estetik jihatdan ko’rkam bo’lishi uchun sirtlar 5  7 klassga mos bo’lishi
kerak.
3. Rezbalar sirti 4  7 klassga mos keladi.
8

5-shakl
Hozirgi zamon mashinasozligida har xil metallar va qotishmalar,
shuningdek, metallmas materiallar – plastmassalar ishlatiladi. Materiallarning
xususiyatlari «Materialshunoslik» kursida o’rgatiladi.
Detallar chizmasida materiallar belgisi asosiy yozuvda ko’rsatiladi va bu
belgi material nomi, uning markasi va shu markani belgilovchi standartlar
nomeridan tashkil topgan, masalan: Po’lat St. 5 GOST 380-81; Cho’yan SCh 15-
32 GOST 1412-85.
O’lchash asboblari va o’lchash usullari
Chiziqli o’lchamlarni taxminiy o’lchash uchun metall lineyka, kronsirkul va
nutromerlar qo’llaniladi.
Metall lineyka bilan detallarning chiziqli o’lchamlarini 1 mm gacha
aniqlikda o’lchanadi.
Kronsirkul bilan detallarning tashqi sirtlarining o’lchamlari, nutromer bilan
esa ichki sirtlarining o’lchamlari o’lchanadi.
6- shakl
9

Amalda ishlab chiqarishda chiziqli o ’ lchamlar 0,1 mm dan 0,02 mm gacha
aniqlikda shtangensirkul bilan o ’ lchanadi (7- shakl ).
7-shakl
Detallarni 0,01 mm gacha aniqlik bilan mikrometrda o’lchanadi (8-shakl).
8-shakl
Mashinalarning ko’pgina detallari egri chiziqli qiyofaga ega bo’ladi. Egri
chiziqli kontur nuqtalarining koordinatalarini reysmas, yanada ham aniqroq
o’lchash uchun shtangenreysmasdan (9-shakl) foydalaniladi.
9-shakl
10

Detallarning burchaklari burchak o’lchagich bilan o’lchanadi (10-shakl).
Burchak o’lchagichning noniusi 3 burchaklarni 2 0
gacha aniqlik bilan o’lchaydi.
10-shakl
Yumaloqlash radiuslari va galtellar radiusli shablonlar to’plami yordamida
o’lchanadi (11-shakl).
11-shakl
Eskiz tuzish tartibi. O’quv jarayonida o’quvchini loyihalash mahorati,
chamalash va mushohada qilish qobiliyatlarini rivojlantirishda eskizning ahamiyati
katta. Shuning uchun har bir muhandis mutaxassisligidan qat’iy nazar, eskiz
tuzishni mukammal bilishi kerak.
Detallarning asliga qarab taqribiy masshtab ostida, chizmachilik asboblarini
ishlatmasdan ko’zda chamalab qo’lda bajarilgan chizmaga eskiz deb aytiladi. Eskiz
detaldagi geometrik qismlarning o’zaro nisbiy bog’liqliklarini saqlagan holda,
standart talablariga rioya qilingan tartibda bajariladi. Chizmachilikda eskiz birinchi
chizma deb yuritilsa-da, unda detallarni tayyorlash uchun yetarli barcha
ma’lumotlar bo’ladi. Shuning uchun ham eskiz asosida detalning ish chizmasi
bajariladi. Mashina va mexanizmlarni loyihalashda, ishlab turgan mashinalarni
yoki qismlarni yangilashda, shuningdek, ularni sozlash kabi jarayonlarda eskizdan
foydalaniladi.
11

Detallarni eskizini tuzishda M, 2M, TM markali qalamlardan foydalaniladi.
Eskiz sifatli va tezkorlik bilan bajarilishi uchun chiziqli (katak) qog’ozlardan
foydalaniladi. Eskiz tuzishni quyidagi uch qismga bo’lib bajarish maqsadga
muvofiqdir: I – tayyorgarlik qismi; II – ish qismi, ya’ni detalning chizmasini
tasvirlash; III – o’lchamlar qo’yish. Asosiy yozuvini (burchak shtampini)
to’lg’azish qismi. Birinchi qismda detallarning geometrik tuzilishlari bilan tanishib
chiqiladi, ya’ni detalning qanday sirtlardan tashkil topganligi uning simmetrik
holatlari, vazifasi, nomi, materiali aniqlanadi. Shuningdek, fikran ish holati, bosh
ko’rinishi (olddan ko’rinishi) va yetarli bo’lgan ko’rinishlar soni, qanday qirqim
yoki kesimlar berish, taqribiy masshtab saylash va chizma formatlari belgilanadi.
So’ngra formatning chetki chiziqlari va burchak shtamplari chiziladi va nazorat
ko’rinishlarini qog’ozga joylashtirish loyihalashtiriladi. Bunda iloji boricha
ko’rinishlar orasidagi format chiziqlardan ko’rinishlargacha bo’lgan masofalar bir
xil bo’lsin (1-shakl A va B masofalar). Ikkinchi qismda detalning ish chizmasi
chiziladi. Bunda quyidagilar bajariladi: 1. Proyeksion bog’lanishlarni hisobga
olgan holda, ko’rinishlar orasida 20-30 mm masofalar qoldirib (o’lcham qo’yish
uchun) detalning gabarit o’lchamlari ingichka chiziq bilan to’g’ri to’rt burchak
shaklida chiziladi (1-shakl). 2. Simmetriya o’qlari, markaziy o’qlar chiziladi. 3.
Detalning tashqi va ichki qiyofasini aniqlovchi kontur chiziqlar o’tkaziladi (2-
shakl, a ). 4. Kerakli qirqim va kesimlar, avvalo ingichka chiziqlar bilan bajarilib,
keyin kesim 45 o
da shtrixlanadi. Shtrix chiziqlar orasidagi masofani 2  3 mm qilib
olish tavsiya etiladi. 5. Rezbalar va detallarning konstruktiv tuzilishi, ya’ni o’yiqlar
faskalar, shuningdek, silliq egriliklar tasvirlanadi. 6. Chizmaning to’g’riligini
tekshirib chiqiladi, so’ng keraksiz chiziqlar o’chiriladi (2-shakl, b ). Kerakli bo’lgan
chiqarish va o’lcham chiziqlari chiziladi. Bunda parallel o’lcham chiziqlar va
kontur chiziqdan o’lcham (parallel) chiziqlargacha bo’lgan masofalar 10 mm dan
kam bo’lmasligi lozim. Standartga muvofiq yo’g’onligi 0,8  1 mm qilib, kontur
chiziqlar ustidan qo’lda yurgizib chiqiladi va R,  ,  kabi belgilar qo’yiladi (2-
shakl, v ).
12

Uchinchi qismda o’lchamlar qo’yib chiqiladi. Bunda: 1. O’lchash asboblari
yordamida detalning barcha chiziqli o’lchamlari o’lchanadi, shuningdek, rezbalar
to’g’risidagi ma’lumotlar aniqlanadi. O’lchamlar raqam ko’rinishda 3,5 yoki 5
shrift bilan o’lcham chiziqlar tepasiga yoziladi (2-shakl, g ). 2. Asosiy (burchak
shtampi) yozuvi to’lg’aziladi. Detalning o’lchamlarini o’lchash uchun masshtab
chiziqlari, kronsirkul, ichki o’lchagich (nutromer), shtangensirkul va chuqurlikni
o’lchagich (glubinomer) kabi asboblardan foydalaniladi. 3-shaklda deta
devorlarining qalinligini chizg’ich va kronsirkul va ichki o’lchagich (nutromer) ( a )
asboblari bilan o’lchanishi ko’rsatilgan. “S” o’lcham kronsirkul bilan o’lchagich b
o’lchamdan, chizg’ich yordamida o’lchangan b
1 o’lchamning ayirmasiga tengdir,
ya’ni b-b
1 = C ; o’lcham esa chizg’ich bilan o’lchangan h va h
1 o’lchamlarni
ayirmasiga teng bo’ladi ( h - h
1 =l ). Aylana diametrlari ichki o’lchagich asbob bilan
o’lchanadi.
2. Detallarning ish chizmalarini chizish. Detallarning ish chizmalari
GOST 2.109-73 da ko’rsatilgan qoidalar asosida chiziladi. Detallarning ish
chizmalari deb, shunday hujjatga aytiladiki, ularning tasvirlarida detallarni
tayyorlash va nazorat qilish uchun zarur bo’lgan barcha ma’lumotlar
mujassamlashgan bo’lishi kerak. Detallarning ish chizmalari umumiy yig’ma
chizmalar yoki detallarning eskizlari bo’yicha chiziladi. O’quv jarayonlarida
detalning ish chizmasi ko’pincha uning eskiz yoki yig’ma chizma birligi bo’yicha
tuziladi. Bu jarayon quyidagi tartibda bajarilishi lozim:
1. Eskizga asosan chizmaning formati tanlanadi. Bunda detal chizmasining
masshtabi, uning o’lchamlari va geometrik tuzilishlarini hisobga olish lozim.
2. Chizma qog’oziga format ramkasi chiziladi va asosiy yozuv uchun joy
qoldiriladi.
3. Detal ko’rinishlarining tasvirini joylashtirish uchun chizma qog’ozi
maydonidan to’g’ri to’rtburchak shaklida joy belgilanadi.
4. Tasvirning simmetriya o’qlari va detal qismlarining o’q va markaz
chiziqlari o’tkaziladi.
5. Detallarning barcha ko’rinishlari ingichka chiziq bilan chizib chiqiladi.
13

6. Ichki kontur chiziqlar chiziladi.
7. Detal qismlarining qiyofasi chizib chiqiladi.
8. Kerakli bo’lgan kesim va qirqimlar bajariladi.
9. Chiqarish va o’lcham chiziqlari chiziladi.
10. Detalning o’lchamlari va shartli belgilari qo’yiladi.
11. Bajarilgan chizma tekshirib chiqiladi va ortiqcha chiziqlar o’chiriladi,
so’ngra GOST 2.303-68 normalariga asosan chizma chiziqlarining ustidan yurgizib
chiqiladi.
12. Asosiy yozuvi GOST 2.104-68 va GOST 2.109-73 ga asosan
to’lg’aziladi. 4-shaklda korpusning ish chizmasi uch ko’rinishda bajarilgan.
3. detal yuzalarining qadir-budirligi va chizmada ularning belgilanishi.
Ishlatish o’rinlariga qarab detal yuzalariga ma’lum darajada ishlov beriladi. Agar
mikroskop yordamida detal yuzalariga qaralsa yuzalarning notekisligi, ya’ni
g’adir-budirligini ko’rish qiyin emas. Detallar bir-birlari bilan urinib harakat qilishi
jarayonida yemiriladi, bu esa uning mustahkamligiga putur yetkazadi.
Yemirilish jarayonini kamaytirish maqsadida detal yuzalaridagi
notekisliklarning shakliy tuzilishlarini maxsus (profilomer, profilograf) asboblarda
o’lchab g’adir-budirlik darajasi o’rganiladi. O’quv jarayonlarida esa detal
yuzalaridagi g’adir-budirliklar maxsus ishlangan va tavsiya etilgan etalonlarga
solishtirib aniqlanadi. 5-shaklda sirt normal tekislik bilan kesilganda hosil bo’lgan
profil kesim yuzasining bir qismidagi qadir-budirlik, chiqiqlar va botiqlar
diagramma ko’rinishida tasvirlangan.
Amalda chiqiqlar balandligi va botiqlarning mikrotekisligi 0,08 dan 500
mkm oralig’ida bo’ladi (mkm – mikrometr 0,001 mm ga tengdir). GOST – 2789 –
73 ga muvofiq yuza notekisligi L o’zak uzunligi bo’yicha mikrogeometrik
tuzilishlari bilan bog’liq bo’lgan R
a va R
z parametrlar bilan aniqlanadi. Bu yerda:
R
a – profilning o’rta arifmetik chekli chetga chiqishi, ya’ni profil nuqtalaridan
uning o’rta chizig’igacha bo’lgan masofalarning o’rtacha qiymati.Ra= Y1+Y2+Y3⋯ Yn
n
14

R
z – profilning notekislik balandligi.
Bu balandlik beshta eng katta chiqiqlar cho’qqisi va eng kichik beshta
botiqlar oralig’idagi masofalarning o’rtacha qiymatlari bo’yicha aniqlanadi:Rz= (H 1+H 2+⋯ H5)+(h1+h2⋯ h5)
5
R
a va R
z parametrlarning qiymatlarini aniqlash uchun 5-shakldagi
diagrammaning o’rtacha chizig’i m o’tkaziladi. O’rta chiziqdan yuqori va pastki
qismlar bir xil yuza maydoniga tengdir. GOST 2789-73 ga muvofiq buyum
yuzalarining g’adir-budirligi 14 ta klasslarga bo’linadi.
G’adir-budirlik klassi oshib borgan sari yuza notekisligi kamayib sir tekis
bo’ladi. Masalan, 14-klassdagi yuzalar g’adir-budirligi eng yaxshi sifatli silliq sirt
hisoblanadi. 1-klassdagi g’adir-budirlik esa ishlov berilmagan dag’al yuzadir.
Detalning chizmalarida g’adir-budirlik GOST 2.309-73 ga asosan 6-shaklda
ko’rsatilgan belgilar bilan ifodalanadi.
Agar yuzaga berilgan ishlov hisobga olinmasa 6-shakl, a dagi belgi
qo’yiladi, yuzagi ishlov berib yo’nilgan bo’lsa 6-shakl, b dagi belgi, sirt yuzalari
yo’nilmay quyma holatda bo’lsa 6-shakl, v dagi belgi bilan ifodalanadi.
Belgilardagi h qabul qilingan raqamlar balandligi H =(1,5  3) h ga teng bo’ladi.
Belgi cho’qqisidagi burchak 60 o
qilib chiziladi. Belgi chizig’ining qalinligi S/2
bo’ladi.
6  12 klass g’adir-budirliklari uchun R
a ni qiymatlari 2,5; 1,25; 0,63; 0,32;
0,16; 0,08; 0,04 va 1  5 va 13  14 klasslar uchun R
z ni qiymatlari 320; 160; 80; 40;
20 va 0,1; 0,05 ga tengdir.
Agar detaldagi yuzalar bir xil g’adir-budirlikka ega bo’lsa tasvirga belgi
qo’yilmaydi, balki chizma maydonining yuqori o’ng tomonidagi burchagiga
umumiy V belgi qo’yiladi (7-shakl, a ). Buyum yuzalari bir xil g’adir-
budirliklardan iborat bo’lmasa, chizmaning yuqorisidagi o’ng maydonidagi
burchakka, nisbatan ko’proq bo’lgan belgi qavs ichiga olib ko’rsatiladi, qolgan
g’adir-budirliklar belgisi qavs oldiga qo’yiladi (7-shakl, b ).
15

1.2 O’tkazishlar va ularning chizmalarda belgilanishini o’rgatish
Hozirgi zamon yirik seriyali detallarini qo’shimcha ishlov bermasdan yig’iladi.
Bunday detallar o’zaro almashtirilsa bo’ladigan bo’lishi kerak.
Turli vaqtda tayyorlanishi va buyumda bir-birini almashtirishi kerak bo’lgan
bir xil detallar o’zaro almashtirsa bo’ladigan detallar deb ataladi va ularni
o’lchamlarini aniq qilib tayyorlash lozim.
Demak, tayyor detalning o’lchamlari (haqiqiy o’lchamlari) chizmada
berilgan o’lchamlaridan (nominal o’lchamlaridan) farq qiladi.
Haqiqiy va nominal o’lchamlar orasida farq bo’lishinga qaramay, o’zaro
almashtira olishlikni amalga oshirish uchun detallarga oldindan eng katta va eng
kichik chekli o’lchamlar belgilanadi.
Detalning vazifasiga qarab konstruktor tomonidan Aniqlangan asosiy
o’lcham nominal o’lcham deb (13-shakl) ataladi. Masalan, val va vtulka tegishi
uchun umumiy bo’lgan  50 o’lcham val bilan vtulka birikmasining nominal
o’lchami himoblanadi (14-shakl).
13- shakl 14- shakl
Eng katta chekli o’lcham bilan nominal o’lcham orasidagi algebraik ayirma
yuqorigi chekli chetga chiqish deyiladi.
Eng kichik chekli o’lcham bilan nominal o’lcham orasidagi algebraik ayirma
pastki chekli chetga chiqish deyiladi.
Yuqorigi va pastki chekli chetga chiqshlar musbat (Q belgi bilan), manfiy (-
belgi bilan) yoki nolga teng bo’lishi mumkin.
Chekli o’lchamlar orasidagi intervali qiymati dopusk maydoni deyiladi (13-
shaklga qarang).
16

Eng kata v eng kichik chekli o’lchamlar orasidagi ayirma o’lcham dopusk
deb ataladi.
Detallar birikmasida hosil bo’ladigan zazor yoki taranglik qiymati bilan
o’lchanadigan birikish harakteri o’tkazish deb ataladi.
Agar teshik o’lchami val o’lchamidan katta bo’lsa, birikmada zazor hosil
bo’ladi (15-shakl, a va b lar); agar yig’ishda qadar val o’lchamidan katta bo’lsa,
birikmada taranglik hosil bo’ladi (15-shakl, v va g lar).
15-shakl
Zazor va taranglik qiymati, demak, o’tkazish harakteri ham, detallar
o’lchamlarining chekli chetga chiqishlari qiymati bilan aniqlanadi.
GOST 7713-62 ga muvofiq o’tkazishlar uch gruppaga bo’linadi:
a) taranglik bilan o’tkazish;
b) o’tadigan qilib o’tkazish;
v) zazor bilan o’tkazish.
GOST 7713-82 da dopusk va o’tkazishning ikki sistemasi belgilanadi: teshik
sistemasi va val sistemasi. Detallarning o’zaro almashuvchanligini ta’minlash
uchun ularni chizmalarda ko’rsatilgan nominal o’lchamlariga muvofiq ishlab
chiqarish zarur. Loyiha natijasida aniqlanib va GOST 6636-96 ga muvofiq o’ziga
yaqin bo’lgan katta qiymatga yaxlitlanib olingan asosiy o’lcham nominal o’lcham
deyiladi. (6.1-shakl).
Biroq ishlov berishda detalning birorta ham o’lchami nominal o’lchamga
teng bo’lolmaydi. Bunga stanok, kesuvchi asbob va o’lchov asboblarining
17

noaniqligi, keskich uchining eyilishi, keskich bilan detalning kesuvchi kuch
ta’sirida deformatsiyalanishi va boshqa bir qancha sabablar bo’ladi.
Shuning uchun, detallarning o’zaro almashinuvchanligini ta’minlash
maqsadida, nominal o’lchamlaridan farqli ravishda ularning eng katta va eng
kichik chekli chetga chiqish o’lchamlari belgilanadi (6.1-shakl, b).
Nominal o’lcham yo’l qo’yilgan chegarada chetga chiqishini hisoblashning
boshlanishi bo’lib xizmat qiladi (6.1-shakl,a). Yo’l qo’yilgan chegarada chetga
chiqish yo’l qo’yilgan chegara bilan nominal o’lcham orasidagi algebraik farq
bo’lib hisoblanadi.
Detalni bevosita o’lchash yo’li bilan aniqlangan o’lchami haqiqiy o’lcham
deb aytiladi (6.1-shakl,b). Orasida detalning haqiqiy o’lchami joylashgan ikkita
ruxsat etilgan oxirgi o’lchamlar yo’l qo’yilgan chegaradagi o’lchamlar deyiladi.
Detalning yo’l qo’yilgan chegaradagi o’lchamlari, uning tayyorlash sifatini
ta’minlaydi.
Detalning tayyorlash usulidan qat’iy nazar, uzel yoki mashinadagi o’rniga
qo’shimcha ishlov bermasdan qo’yib hamda ish paytida o’z funksiyasini barcha
texnikaviy talablarga javob bergan holda bajarishga to’liq o’zaro almashinish
deyiladi.
O’zaro almashinishning asosiy sharti, talab qilingan o’tkazishni
ta’minlashdan iborat.
Detallarning birikish xarakteriga , ya’ni zazorli ( ma’lum oraliq bilan ) yoki
zazorsiz (bir-biriga nisbatan qisilib-tarang) birikishiga o’tkazish deyiladi.
Birikuvchi ikki detalning ichki o’rab oluvchi elementi teshik va tashqi o’raluvchi
elementi val deyiladi. Bu terminlar ,albatta shartli bo’lib, ular detalning xoxlagan
shakldagi elementi bo’lishi mumkin (6.2-shakl). Birikuvchi detallar bir-biriga
nisbatan qo’zg’aladigan (erkin) yoki qo’zg’almaydigan holda joylashgan bo’ladi.
Ularni bir-biriga nisbatan erkin joylashishi birikmada oralik (zazor) bo’lganligidan
(teshik o’lchami val o’lchamidan katta) (6.3-shakl,a), qo’zg’almaydigan holda
joylashishi birikmada zazor bo’lmaganligidan, ya’ni bir-biriga nisbatan qisilib
18

(tarang) joylashishidan hosil bo’ladi. Qo’zg’almaydigan holda joylashganda
detallar yig’ilguncha val diametri teshik diametridan katta bo’ladi (6.3-shakl,b).
O’lcham dopuski
Detalning yo’l qo’yilgan chegarada eng katta va eng kichik o’lchamlar
orasidagi farqga dopusk(cheklanish) deyiladi (6.4-shakl). Yo’l qo’yilgan
chegarada eng katta o’lcham bilan nominal o’lcham orasidagi farqga yuqori
chetga chiqish , eng kichik o’lcham bilan nominal o’lcham orasidagi farqga pastki
chetga chiqish deyiladi.
Asosiy chetga chiqish yo’l qo’yilgan chegaradagi yuqorigi yoki pastki
chetga chiqishlardan biri bo’lib dopusk maydoniga nisbatan “nol” chizig’ini
aniqlashda foydalaniladi.
Nol’ chiziq bu birikmaning nominal o’lchamiga mos kelib, unda dopusk va
o’tkazishlarni grafik tasvirlashda chetga chiqish o’lchami qo’yiladi. Yuqori va
pastki chetga chiqishlar bilan chegaralangan maydon dopusk maydoni deyiladi
hamda u dopusk qiymati va nominal o’lchamga nisbatan holati bilan aniqlanadi.
Masalan, valning nominal diametri 40 mm ga teng, yo’l qo’yilgan chegarada
chetga chiqish yuqorisi +0,008 mm , pasti - 0,008 mm . Diametrga dopusk va yo’l
qo’yilgan chegarada diametr qiymati aniqlansin.
Diametrga dopusk : 0,008 –(-0,008)=0,016 mm .
Yo’l qo’yilgan chegarada eng kichik diametr : 40-008= 39,992 mm , yo’l
qo’yilgan chegarada eng katta diametr : 40+0,008 =40,008 mm .
Chiziqli o’lchamning yo’l qo’yilgan chegarada yuqori va pastki chetga
chiqish, nominal o’lchamga nisbatan kichik shrift bilan uning qatorida yoziladi
(6.5-shakl,a). Bunda plyus belgisi, chekli o’lchamning nominal o’lchamdan
kattaligini ko’rsatadi, minus belgisi esa chekli o’lchamning nominal o’lchamdan
kichikligini kursatadi.
Yo’l qo’yilgan chegarada chetga chiqish nolga teng bo’lsa, u yozilmaydi.(6.5-
shakl,b). Yo’l qo’yilgan chegarada yuqori va pastki chetga chiqishlarning son
19

qiymati teng bo’lsa, u nominal o’lcham bilan bir xil shriftda bir marta yoziladi
(6.6-shakl, a). Yo’l qo’yilgan chegarada chetga chiqishini chizmada qo’yishga
misol 6.6-shakl, bda ko’rsatilgan.
Yuqori va pastki chetga chiqishlarni ko’rsatuvchi sonning
o’lchamlarinominal o’lchamni ko’rsatuvchi sonning o’lchamiga nisbati va
ularning yozilish tartibi 6.7-shaklda berilgan.
O’tqazishlar, kvalitetlar
Yuqorida aytganimizdek, detallarning zazorli yoki zazorsiz birikishiga
o’tkazish deyiladi. O’tkazishlar uch guruhga bo’linadi:
Zazor bilan o’tkazish . Bunda: sirpanadigan qilib, xarakatlanadigan qilib,
qo’zg’aladigan qilib, oson harakatlanadigan qilib o’tkzish , bemalol
harakatlanadigan qilib, o’tkazish va harakatlanadigan qilib issiqlayin o’tkazish
mumkin;
Taranglik bilan o’tkazish . Bunda: qizdirib, presslab, engil presslab o’tkazish
mumkin;
O’tadigan o’tkazishlar . Bunda qimirlamaydigan qilib, tig’iz, tarang, jips
o’tkazish mumkin.
Detal elementlarining o’lchami 100 000 mm .gacha bo’lgan birikmalarda
dopusk va o’tkazishlar quyidagi GOSTlarda berilgan: GOST 25346-96. GOST
25347-96. GOST 25348-96. GOST 25349-96 . Bu nominal o’lchamlar quyidagi
intervallarga bo’lingan:
1 gacha, 1 dan 500 gacha, 500 dan 10000 gacha.
Val yoki teshik sistemasining bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o’tishdagi
izchillik darajasida dopuskning qiymatiga kvalitet deb ataladi. GOSTda
dopuskning ortib borishi bilan kattalashib boruvchi tartib rakamlar bilan
belgilangan 19 ta kvalitet nazarda tutilgan : 01,0,1,2,3,…,17 . 01,0,1,2 lar-eng
yuqori aniklikdagi kvalitetlar hisoblanadi.
20

Yo’l qo’yilgan chegarada asosiy teshikning o’lchami o’zgarmasdan, valning
o’lchami o’zgarishi xisobida- teshik sistemasida, yoki asosiy valning o’lchami
uzgarmasdan,teshikning o’lchami uzgarishi xisobida- val sistemasida (6.8-shakl)
berilgan kvalitet va nominal o’lchamlar intervali uchun xar xil turdagi o’tkazishlar
hosil bo’ladi (6.1-jadval).
Yo’l qo’yilgan chegarada yuqorigi chetga chiqishi nolga teng bo’lgan Valga
asosiy val deyiladi va h xarfi bilan shartli belgilanadi, pastki chetga chiqishi
nolga teng bo’lgan teshikka asosiy teshik deyiladi deyiladi va H xarfi bilan shartli
belgilanadi.
Teshik sistemasida (6.8-shakl,) o’tkazishlar asosiy teshik o’lchami uzgarmagan
holda, yo’l qo’yilgan chegarada val o’lchamining uzgarishi xisobida hosil kilinadi.
Bunda valni talab qilingan o’lchamda tayyorlash oson hamda ishlov berishga kam
xarakajat ketadi. SHuning uchun teshik sistemasi afzal hisoblanadi.
Val sistemasida (6.8-shakl,b) o’tkazishlar asosiy val o’lchamlari uzgarmagan
holda, yo’l qo’yilgan chegarada teshik o’lchamining uzgarishi xisobida hosil
kilinadi. Val sistemasi ayrim xollarda , masalan, xar xil o’tkazishlarga ega bo’lgan
ko’p sondagi detallarni uzun valga bir vaktning uzida o’tkazishda kullaniladi.
Dopusk maydoniga kiradigan asosiy chetga chiqishlarni shartli belgilari lotin
xarflari bilan belgilanadi. Bunda teshik bosh xarf bilan, val kichik xarf bilan
belgilash qabul qilingan (6.10-shakl). Asosiy chetga chiqishlarning a--h oralig’i
teshik sistemasida vallarning dopusk maydonida zazor bilan:
Js-n oralig’i o’tadigan, p-zc oralig’i taranglik bilan o’tkazishga mo’ljallangan.
Xuddi shunga o’xshash val sistemasida teshiklarni dopusk maydonida asosiy
chetga chiqishlarning A-H oralig’i zazor bilan Js –N oralig’i o’tadigan, P- ZC
oralig’i taranglik bilan o’tkazishga mo’ljallangan.
Dopusklar kiskacha JT xarflar bilan belgilanib, u «xalkaro dopusk»
ma’nosini bildiradi. Xarflardan keyin kvalitet tartib raqami ko’rsatiladi, masalan
JT8 .
Dopusk maydonining shartli belgisi bitta harf va sondan , ya’ni asosiy
chetga chiqishining belgisi hamda kvalitet nomeridan tuzilgan bo’ladi.
21

II.BOB O’QUVCHILARGA DETALLARNING ISH CHIZMALARINI
O’LCHAM VA BAZALARI TO’G’RISIDA TUSHUNCHA BERISHNI
O’RGATISH
2.1 Detallarning ish chizmalari va o’lchamlarini qo’yish metodikasi
Chizmalarda o’lchamlar detallar tayyorlash texnologiyasini val
o’lchamlarini nazorat qilishning qulayligining nazarga olgan holda qo’yiladi.
O’lchamlar detalning baza deb ataluvchi ma’lum biror sirtlaridan,
chiziqlaridan yoki nuqtalaridan boshlab qo’yiladi.
Mashinasozlik bazalar konstruktiv va texnologik bazalarga bo’linadi.
Yig’ma birlikdagi yoki buyumda detalning vaziyatini aniqlovchi yuzalar,
chiziqlar yoki nuqtalar birikmasi konstruktiv baza deb ataladi. Detal bir necha
konstruktiv bazaga ega bo’lishi mumkin. Har bir o’lcham buyumda qaysi
konstruktiv baza bilan bog’liq bo’lsa, o’sha bazadan berilishi lozim.
Tutashgan yuzalarning o’uzaro joylashishini Aniqlovchi o’lchamlar odatda
konstruktiv bazalardan boshlab ko’rsatiladi.
Tekisliklar, chiziqlar va nuqtalar birikmasiga texnologik baza deyiladi.
Detallarga ishlov berishda tekisliklar, chiziqlar nuqtalarga nisbatan o’lchamlar
saqlanadi. Bog’liq bo’lmagan erkin o’lchamlar texnologik bazadan qo’yiladi.
Ishlov berish boshlanadigan yuzalar (o’rnatish, tayanch, yo’naltiruvchi
tekisliklari yoki torsi tekisliklari) baza sirtlari bo’lishi mumkin (17-shakl).
17- shakl
Simmetriya o ’ qi , teshik o ’ qi ( yashirin baza ) yoki qandaydir o ’ zaro
perpendikulyar ikki chiziq , detallarning qirralari baza chizig ’ i bo ’ lishi mumkin .
22

Eskizlarni va ish chizmalarni bajarishdan oldin takrorlanishi zarur bo ’ lgan
o ’ lcham qo ’ yish qoidalaridan tashqari , o ’ lcham qo ’ yishning ayrim o ’ ziga xos
xususiyatlari va shartliliklari ham bor .
Konstruktor detalga o ’ lcham qo ’ yishda faqat detalning buyumda ishlanishi
emas , balki bu detalning tayyorlashning texnologik protsessini ham nazarda tutishi
lozim .
Mashinasozlik chizmalarida o ’ lcham qo ’ yishning uchta usuli – koordinata
usuli , zanjir usuli va aralash usullari qo ’ llaniladi .
Koordinata usulida o ’ lcham qo ’ yish 18- shakl , a da qo ’ llanilgan , bu yerda
o ’ lchamlar detal elementlarini tanlab olingan bazaga nisbatan vaziyatini aniqlovchi
koordinatalar bo ’ lib hisoblanadi .
Zanjir usulida o ’ lcham qo ’ yish detalning gabarit o ’ lchamlari katta
bo ’ lganda , ya ’ ni katta uzunliklarni o ’ lchash qiyin bo ’ lgan hollarda , shuningdek ,
val pog ’ onalari o ’ lchamlarini aniq ishlash talab qilingan hollarda qo ’ llaniladi .
Ushbu holda o ’ lchamlar yopiq zanjir zvenolari singari ketma - ket qo ’ yiladi
(19- shakl , a ).
Aralash o ’ lcham qo ’ yish usulida koordinata usuli zanjir usuli bilan birga
qo ’ shiladi , ya ’ ni detalning chizmasida ikala usuldan foydalanib o ’ lcham qo ’ yiladi
(19- shakl , b ).
Texnologik bazadan berilgan o ’ lchamlar bo ’ yicha zagotovka qo ’ yiladi ,
konstruktiv bazadan berilgan o ’ lchamlar bo ’ yicha esa bu qo ’ yilga detalga
stanoqlarda ishlov beriladi .
18- shakl
23

19-shakl
1. O ’ lchamlar va chekli chetga chiqishlar GOST 2.307-68 talab va qoidalarda
o ’ lcham chiziqlari va o ’ lcham sonlari yordamida ko ’ rsatiladi . O ’ lcham sonlarini
chizmada 3,5; 5 shrift bilan yozish tavsiya etiladi .
2. Mashinasozlik chizmalarida chiziqli o ’ lchamlar hamma vaqt millimetr
hisobida qo ’ yiladi , biroq chizmada ko ’ rsatilmaydi .
3. Chizmaning masshtabidan qat ’ i nazar , hamma vaqt chizmada detalning
haqiqiy o ’ lchami yozilishi kerak .
4. Chizmadagi har bir o’lcham faqat bir marta ko’rsatiladi. O’lchamlar
mumkin qadar kam bo’lishi va buyumni tayyorlash hamda nazorat qilish uchun
yetarli bo’lishi zarur.
5. O’lcham sonlari o’lcham chizigi ustiga 75 0
qiyalatib yoziladi. O’lcham
chizig’i strelkalar bilan tugallanadi. O’lcham chizig’ining strelkalari o’zining o’tkir
uchi bilan kontur, chiqarish va uq chiziqlariga tegib turishi lozim. Strelkalar
o’lchami asosiy tutash chiziqlar yo’g’onligiga nisbatan lq(6 - 10)s; h  2s olinadi
(1 - shakl).
6. Kesmalarga o’lcham qo’yishda o’lcham chiziqlari bu kesmaga parallel
ravishda, chiqarish chiziqlari esa o’lcham chiziqlariga perpendikulyar holda
o’tkaziladi (2 - shakl).
7. Burchaklar o’lchami shu burchak uchidan chiqarilgan radial chiqarish
chiziqlariga o’tkazilgan yoyda ko’rsatiladi (3 - shakl).
8. Yoy o’lchami, aylana yoyiga parallel o’tkazilgan vlcham chizig’ida
ko’rsatiladi va o’lcham soni ustiga yoy belgisi “  “ quyiladi (4 - shakl).
24

1 - shakl. 2 - shakl.
3 - shakl. 4 - shakl.
9. Chiqarish chiqarish o’lcham chiziqlarining strelkalari uchidan 1  5 mm
chiqib turishi kerak. O’lcham chiziqlari tasvir konturining tashqarisiga chiqarib
qo’yilgani, ma’qul.
10. Parallel o’lcham chiziqlari oralig’i 7 mm dan kam bo’lmasligi,
shuningdek, o’lcham chigidan kontur chiziqlargacha bo’lgan masofa esa 10 mm
dan kam bo’lmasligi kerak (2 - shakl).
11. O’lcham chizig’ida ketma-ket joylashgan strelkalar uchun joy yetarli
bo’lmasa, strelkalar nuqta yoki 45  ostida o’tkaziladigan shtrix chiziqlari bilan
almashtirilishi mumkin
(5-shakl, a,v).
12. Diametr belgisi “  “ barcha hollarda ham diametr o’lchami soni oldiga
qo’yiladi.
Belgisi aylanasining diametri o’lcham sonlari balandligining taxminan 5G’7
h qismiga teng. Aylana o’rtasidan o’tuvchi chizikq o’lcham chizig’iga nisbatan 75
 qiyalatib o’tkaziladi (6-shakl).
25

5-shakl. 6-shakl.
7-shakl.
13. Radius o’lchami oldiga R bosh harfi qo’yiladi (5; 8-shakllar).
14. Aynan 15-shaklda ko’rsatilgan hollardagidek kesma bilan chiqarish
chiziqlari parallelogramm hosil qilsin.
15. Chiziqli o’lchamlarning o’lcham chiziqlari har xil qiyalikda chizilgan
bo’lsa, o’lcham sonlari 10-shaklda ko’rsatilganidek, burchaklar esa 11-shaklda
ko’rsatilganidek yozilishi zarur.
8-shakl. 9- shakl.
26

10- shakl. 11- shakl.
16. Agar o’lcham sonini yozish uchun o’lcham strelkalari orasida joy yetarli
bo’lmasa, u holda Raqamlarini 12-shaklda ko’rsatilganidek joylashtirish kerak.
12 - shakl.
17. O’lcham sonlarini chizma chiziqlari bilan kesish yoki bo’lib qo’yishga
yo’l qo’yilmaydi. O’lcham chiziqlari kesishgan joyda o’lcham sonlarini yozish
mumkin emas. O’lcham sonlari yozilgan joyda o’q va shtrixlarini uzish lozim (13-
shakl).
18. Chiqarish va o’lcham chiziqlarining o’zaro kesishuviga yo’l
qo’yilmaydi.
Bir qancha parallel o’lcham chiziqlari o’tkazilganda ular orasidagi o’lcham
sonlari shaxmat tartibida yozilishi lozim.
19. Aylana yoyi markazini ko’rsatish zarur bo’lmasa, radius chizig’i uzib
ko’rsatilishi mumkin (14-shakl, a). Aylana radiusi katta bo’lgan hollarda uning
markazi yoyiga yakinroq olinadi.
27

Bunday hollarda radius chizig’i, 90  burchak ostida sinib o’tuvchi parallel to’g’ri
chiziq kesmasi shaklida ko’rsatiladi (14-shakl, b).
13-shakl. 14- shakl .
20. Yumaloklash radiuslari chizmaning barcha joyida bir xil bo’lsa, yoki
biror radius bir necha marta takrorlansa, bu o’lchamlarini chizmaning ochiq joyida
(asosiy yozuv yuqorisida) quyidagicha ko’rsatish tavsiya etiladi: “Yumaloqlash
radiuslari 4 mm”, “Ko’rsatilmagan radiuslar 3  5” va h.k.
21. Chizmada sferani boshqa sirtlardan ajratish qiyin bo’lsa, o’lcham sonlari
oldiga: Sfera so’zi yoki sfera belgisi “O” qo’shib yoziladi, masalan: “Sfera  25”,
“OR 10” Sfera belgisining “O” diametri chizmadagi o’lcham sonlarining
balandligiga teng olinadi (15-shakl).
15-shakl.
22. Kvadrat o’lchamlari 22-shaklda ko’rsatilganidek, kvadrat “  “ belgi bilan
ifodalanadi va u o’lcham sonidan oldin qo’yiladi, to’g’ri burchaklik shakllar va
teshiklarning o’lchamlarini bitta strelkali o’lcham chizig’ining tokchasiga ikki
tomonning ko’paytmasi tarzida yozish mumkin. O’lcham chizig’i, to’g’ri
28

burchakning qaysi tomoniga qadalib turgan bo’lsa, o’sha tomonning o’lchami
birinchi bo’lib yoziladi (16-shakl, b).
16-shakl.
23. Murakkab shakldagi silindrik buyumlarning diametr o’lchamlarini 23-
shaklda, a da ko’rsatilganidek qo’yish mumkin (17-shakl). Aylananing to’la yoki
qisman chizilishidan qat’i nazar, diametrining o’lcham chizig’i aylana markazidan
bir oz o’tkazib ko’rsatishga ruxsat etiladi (18-shakl, a,v).
17-shakl. 18-shakl.
24. Chizmada detalning bir qismi uzib tasvirlanganda, uning o’lcham
chiziqlari uzilmasdan to’liq o’tkaziladi (19-shakl).
25. Simmetrik predmetning qo’rinishi uzib ko’rsatilsa yoki simmetriya
o’qigacha chizilsa, o’lcham chiziqlarini simmetriya o’qidan yoki chizig’idan bir oz
o’tkazib uzib qo’yiladi (20-shakl).
19-shakl. 20-shakl.
29

26. Faqat bir elementga (ariqcha, qovurga, teshiklar va shunga o’xshash
joylarga) tegishli o’lchamlar, qaysi tasvirda aniqroq ko’rinadigan bo’lsa, o’sha
joyning o’zida ko’rsatish tavsiya etiladi (21-shakl).
27. Strelkalar uchun kontur chiziqlari oralig’i torlik qilsa, kontur chizig’ini
uzib ko’rsatish mumkin (22-shakl).
21-shakl. 22-shakl.
28. Konuslik o’lchami soni oldiga, konus uchi tomon yo’nalgan shartli “  “
belgi qo’yiladi (23-shakl).
23-shakl.
29. Qiyalik o’lchami soni oldiga, uchi tomon yo’nalgan “  “ belgi qo’yish
kerak (24-shakl).
30. Qiyalik va konusliklar: oddiy nisbatlar; o’nlik nisbatda; gradusda va
foizda ifodalanishi mumkin. Masalan, qiyalik, 1  10=2  51  45  =10%; konuslik
1:3=18  55  29  =33,5%.
24-shakl.
30

25-shakl. 26-shakl.
GOST 8593-81 ga ko’ra mashinasozlikda foydalaniladigan qiyalik va
konusliklar 9-jadvalda ko’rsatilgan.
31. Qiyaligi 45  li faska o’lchamlari 31-shaklda ko’rsatilganidek qo’yiladi, 1
mm dan kichik faska o’lchamlari chiqarish chizig’i tokchasida ko’rsatiladi. Bundan
o’zgacha burchakli faskalarning o’lchamlari qoidaga binoan ikkita chiziqli o’lcham
yordamida ko’rsatiladi (26-shakl).
32. Chizmada detalning bir necha xil elementlari (teshik, o’yik, paz, faska va
h.k.) mavjud bo’lsa, har qaysi element o’lchamini shunday elementlar soni bilan
birga berish lozim (27-shakl, a,b,v).
27-shakl.
33. O’lchamlar ko’yishning umumiy qoidalariga asosan quyida val va tekis
shakllarga o’lchamlar qo’yish ko’rsatilgan.
28-shakl.
31

29-shakl.
Asosiy yozuv va uning formatlarda joylashuvi.
Ishlab chiqarish chizmalarining hamda boshqa texnikaviy hujjatlarining
asosiy yozuvlari, shuningdek,ularni to’ldirish tartibi GOST 2.104-68 da
belgilangan. Asosiy o’lchamlarning mazmuni, joylashuvi va grafalarning
o’lchamlari, shuningdek, sxema va chizmalarning ramka o’lchamlari 1-namunaga
muvofiq, yozma ravishdagi konstruktorlik hujjatlarning asosiy yozuvlari 2-
namunaga muvofiq, keyingi listlari esa 2 a namunaga muvofiq to’ldiriladi (30, 31,
32-shakllar). Asosiy yozuv hamda ramka chiziqlari asosiy tutash va ingichka
tutash chiziqlarda bajariladi. Chizma listni formatlarga bo’lish va asosiy yozuvlarni
joylashtirish ko’rsatilgan.GOST 2.104-68 ga muvofiq A4 formatli chizma listidagi
asosiy yozuv listning faqat qisqa tomoni bo’yicha joylashtiriladi, katta listlarning
asosiy yozuvlari, chizma listining uzun tomoni bo’ylab, ham qisqa tomoni bo’ylab
joylashtirilishi mumkin.
32

30-shakl.
31-shakl.
32-shakl.
Asosiy yozuv grafalarining to’ldirilishi (grafa nomerlari chizmada kavsda
ko’rsatilgan).
1-grafa - GOST 2.107-68 talablariga muvofiq buyumning, shuningdek,
shifrlangan, texnikaviy hujjatlarning nomi:
2-grafa - GOST 2.201-80 ga ko’ra texnikaviy hujjatning belgisi.
3-grafa - detal materialining shartli nomi (faqat detal chizmalari uchun
to’ldiriladi).
33-shakl.
Chizma maydonini chegaralab turgan ramka chizig’i qog’oz chetlaridan 5
mm ichkarida asosiy tutash chiziqlarda o’tkaziladi.
33

2.2 Yozuvlar va texnikaviy talablarni qo’yishni o’rgatish
Chizmalarda yozuvlari va texnikaviy talablarni qo ’ yish qoidalari GOST
2.316-68 da bayon qilingan .
Texnikaviy talablar chizmaning asosiy yozuvni yuqorisiga joylashtiriladi.
Bu texnikaviy talablarda detalda yoki tayyor buyumda grafikaviy tasvirlab
ko’rsatilmagan hamma zarur bo’lgan talablar ko’rsatiladi.
Texnikaviy talablarni iloji boricha quyidagi tartibda bayon qilish lozim:
a) materialga, termik ishlashga va shunga uxshashlarga quyiladigan talablar;
b) o’lchamlar, o’lchamlarning chekli chetga chiqishlari, sirtlarning shakllari
va ularning o’zaro joylanishi, massasi va shunga o’xshashlar;
v) sirtlarning sifatiga quyiladigan talablar, sirtlarga ishlov berish, qoplamlari
to’g’risidagi ko’rsatmalar.
Sanoatda bir marta foydalanish uchun mo’ljallangan konstruktorlik hujjatlari
eskiz deb ataladi. Eskizlarda chizma asboblaridan foydalanmasdan («kulda») ko’z
bilan chamalangan masshtabda chiziladi.
Eskizdan detalning ish chizmasini chizish uchun foydalanish mumkin,
shunga ko’ra eskizda detalning shakli, uning o’lchamlari ruxsat etiladigan chetga
chiqishlari, materiali, sirtning sifati to’g’risidagi ma’lumotlar beriladi.
Detalning asliga qarab eskizini chizishda detalning alohida elementlarining
shakliga jiddiy e’tibor berish kerak. Masalan, detalni qo’yishdagi nuqsonlar
eskizda aks ettirilmasligi lozim.
Bosh ko’rinish detalning shakli va o’lchamlari to’g’risida to’laroq tasavvur
beradigan qilib tanlab olish lozim. 10-shakl, a da frontal proyeksiyalar tekisligiga
proyeksiyalash yo’nalishi strelka bilan ko’rsatilgan, shunday proyeksiyalangan
tasvir (bosh ko’rinish yoki frontal qirqim) detal to’g’risida anig’ tasavvur beradi.
Aylanma jismdan iborat bo’lgan vallar, o’qlar, chervyaklar, tishli
g’ildiraklar, prujinalar va shunga o’xshash detallarning aylanish o’qlarini eskiz
yoki chizmaning asosiy yozuviga parallel qilib joylashtirish lozim.
Eskizlarni tuzish tartibi.
34

Avvalo eskiz formatini ramka bilan chegaralash va pastki o’ng burchagida
asosiy yozuv va texnikaviy talablar yozuvlari uchun joy qoldirish lozim.
Detal eskizini tuzishning keyingi bosqichi-ko’rinishlar, qirqimlar va
kesimlar sonini belgilash..
10- shakl
Tasvirlar proyeksion bog ’ lanishi saqlangan holda va ko ’ rinishlar orasida
o ’ lchamlar , yuza g ’ adir - budurligi belgilar , yozuv va boshqalarni qo ’ yish uchun
yetarlicha joy qoldirish lozim .
Detallarning kontur qiyofalari yumshok qalam bilan yurgizib chiqiladi ,
qirqimlar bajariladi , yuzalar g ’ adir - budurliklarining shartli belgilari qo ’ yiladi (11-
shakl , v ).
Olingan tasvirlarda chiqarish va o’lcham chiziqlari. O’lcham chiziqlarini
detalning ichki va tashqi sirtlari uchun aloxida gruppalanib qo’yiladi. O’lcham
chiziqlari iloji boricha detal tasviri konturidan tashqariga chiqarib o’tkazilishi
kerak.
Avval gabarit o’lchamlarining, o’qlar orasidagi masofalarning, teshiklar
diametrlarining o’lcham chiziqlari, so’ngra qo’yiladi.
O’lcham chiziqlari qo’yiladigandan keyin detal kronsirkul, nutromer,
lineyka, shtangersirkul, rezba o’lchash va boshqa asboblardan foydalanib
o’lchanadi. Shu bilan bir vaqtda o’lcham sonlari quyib chiqiladi (11-shakl, g).
35

Xulosa
Xulosa qilib aytish mumkinki o quvchilarga detallarning ish chizmalariniʻ
bajarishni o rgatishdda
ʻ ish chizmalari buyumning asliga qarab olingan eskiz
bo ’ yicha yoki buyumning konstruktor tuzgan ish chizmasi bo ’ yicha ishlanadi .
Odatda, ish chizmalari buyum tarkibiga kiruvchi har bir detal uchun tuziladi.
Detalning ish chizmasi eskizdan farh hilib, chizma asboblari bilan aniq
masshtabda chiziladi. Asl imzolar bilan rasmiylashtirilgan bunday chizmalar asl
nusxalar deb ataladi. Asl nusxalardan turli usullarda nusxalar ko’chiriladi, bunday
nusxalar dublikatlar deb ataladi. Dublikatlar yorug’lik vositasida nusxalar
ko’chirib ko’paytiriladi, bu nusxalardan foydalanib, detallar ko’plab tayyorlanadi.
Detal chizmasidagi tasvirlar soni, ya’ni ko’rinishlar, qirqimlar, kesimlar va
chiqarish elementlari soni eng kam, lekin detal shaklini to’g’ri tasvirlash uchun
yetarli bo’lishi lozim. Detalning ish chizmasida o’lchamlar, sirtlarning g’adir-
budurligi, sirtlar shakli chetga chiqishlari, materialga qo’yiladigan talablar,
sirtlarning qoplanishi to’g’risidagi ko’rsatmalar va boshqalar ko’rsatiladi.
Hozirgi zamon mashinasozligida ko’p miqdorda ishlab chiqariladigan bir xil
funksiyani bajaruvchi detallarning istalgani biror uzel, mexanizm va mashinalarga
o’rnatilganda, ular o’rnatiladigan o’ringa, qo’shimcha ishlov bermay va moslamay
yig’iladi.
Detallarning o’zaro almashuvchanligini ta’minlash uchun ularni chizmalarda
ko’rsatilgan nominal o’lchamlariga muvofiq ishlab chiqarish zarur. Loyiha
natijasida aniqlanib va GOST 6636-96 ga muvofiq o’ziga yaqin bo’lgan katta
qiymatga yaxlitlanib olingan asosiy o’lcham nominal o’lcham deyiladi. (6.1-
shakl).
Biroq ishlov berishda detalning birorta ham o’lchami nominal o’lchamga
teng bo’lolmaydi. Bunga stanok, kesuvchi asbob va o’lchov asboblarining
noaniqligi, keskich uchining eyilishi, keskich bilan detalning kesuvchi kuch
ta’sirida deformatsiyalanishi va boshqa bir qancha sabablar bo’ladi.
36

Shuning uchun, detallarning o’zaro almashinuvchanligini ta’minlash
maqsadida, nominal o’lchamlaridan farqli ravishda ularning eng katta va eng
kichik chekli chetga chiqish o’lchamlari belgilanadi (6.1-shakl, b).
Nominal o’lcham yo’l qo’yilgan chegarada chetga chiqishini hisoblashning
boshlanishi bo’lib xizmat qiladi (6.1-shakl,a). Yo’l qo’yilgan chegarada chetga
chiqish yo’l qo’yilgan chegara bilan nominal o’lcham orasidagi algebraik farq
bo’lib hisoblanadi.
Detalni bevosita o’lchash yo’li bilan aniqlangan o’lchami haqiqiy o’lcham
deb aytiladi. Orasida detalning haqiqiy o’lchami joylashgan ikkita ruxsat etilgan
oxirgi o’lchamlar yo’l qo’yilgan chegaradagi o’lchamlar deyiladi. Detalning yo’l
qo’yilgan chegaradagi o’lchamlari, uning tayyorlash sifatini ta’minlaydi.
Detalning tayyorlash usulidan qat’iy nazar, uzel yoki mashinadagi o’rniga
qo’shimcha ishlov bermasdan qo’yib hamda ish paytida o’z funksiyasini barcha
texnikaviy talablarga javob bergan holda bajarishga to’liq o’zaro almashinish
deyiladi.O’zaro almashinishning asosiy sharti, talab qilingan o’tkazishni
ta’minlashdan iborat.
Detallarning birikish xarakteriga , ya’ni zazorli ( ma’lum oraliq bilan )
yoki zazorsiz (bir-biriga nisbatan qisilib-tarang) birikishiga o’tkazish deyiladi.
Birikuvchi ikki detalning ichki o’rab oluvchi elementi teshik va tashqi o’raluvchi
elementi val deyiladi. Bu terminlar ,albatta shartli bo’lib, ular detalning xoxlagan
shakldagi elementi bo’lishi mumkin (6.2-shakl). Birikuvchi detallar bir-biriga
nisbatan qo’zg’aladigan (erkin) yoki qo’zg’almaydigan holda joylashgan bo’ladi.
Ularni bir-biriga nisbatan erkin joylashishi birikmada oralik (zazor) bo’lganligidan
(teshik o’lchami val o’lchamidan katta) (6.3-shakl,a), qo’zg’almaydigan holda
joylashishi birikmada zazor bo’lmaganligidan, ya’ni bir-biriga nisbatan qisilib
(tarang) joylashishidan hosil bo’ladi. Asosiy chetga chiqish yo`l qo`yilgan
chegaradagi yuqorigi yoki pastki chetga chiqishlardan biri bo`lib dopusk
maydoniga nisbatan “nol” chizig’ini aniqlashda foydalaniladi.Kelgusida ushbu
mavzuni o’quvchilarga tushuntirish jarayonida zarur bo’ladigan metodika va
ko’nikmalarga ega bo’ldim.
37

Foydalanilgan adabiyotlar va internet manbalari
1. Koroev Yu.I. "Nachertatelnaya geometriya" Moskva "stroyizdat" 1987 god.
2. Mixaylenko V.K, Ponomarev L.M. "Injenernaya grafika" Kiev 1985god.
3. Murodov Sh.K. va boshkalar "Chizma geometriya kursi" Toshkent
"Ukituvchi" 1988 yil.
4. Murodov Sh.K. "Gidrotexniklar uchun chizma geometriya" Toshkesht
"Ukituvchi" 1991 yil.
5. Raxmonov I. "Perspektiva" Toshkent "Ukituvchi" 1973 yil.
6. Sobirov E. "Chizma geometriya kiska kursi" Toshkent Ukituvchi
1993 yil.
7. Frolov S.A. "Nachertatelnaya geometriya" Moskva "Mashinostroenie" 1978
god
8. Xorunov R. "Chizma geometriya kursi" Toshkent "Ukituvchn" 1974 yil.
9.Xorunov R. Akbarov L. "Chizma geometriyadan masa^lalar echish metodlari
Toshkent "Ukituvchi" 1995 yil.
10. Chetveruxin N.F. "Nachertatelnaya geomstriya" Moskva "Vsshaya shkola"
1963 god.
11.Kirgizboev Yu. "Chizma geometriya" Toshkent "Ukituvchi" 1976 yil.
12. Kirgizboev Yu. "Chizma geometriyadan masalalar tuplami" Toshkent
"Ukituvchi" 1976 yil
13. Tuxtaev A, Abramyan Ya.P, "Injenerlik grafikasidan spravochnik" Toshkent
"Ukituvchi" 1994 yil
14. Yodgorov J.Y., Narzullayev A.X. Mashinasozlik chizmachiligi, BuxDU,
Buxoro, 2006.
15. Mogilniy I.M., Texnika chizmachiligi. "O’qituvchi", T.,1965.
16. Qirg’izboyev Y. va b. Mashinasozlik chizmachiligi kursi "O’qituvchi” T., 1974.
17. https://arxiv.uz/ru/documents/referatlar/geometriya/dopusk-va-o-tqazishlar-
ularni-chizmada-belgilanishi
18. https://fayllar.org/detallarning-ish-chizmalarini-bajarish-mundarija-kirish-i-
bob.html
38

Oʻquvchilarga detallarning ish chizmalarini bajarishni oʻrgatish

Sotib olish