O'quvchilarni mantiqiy fikrlashga o'rgatishda inshoning roli - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	61.6KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	15 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

O'quvchilarni mantiqiy fikrlashga o'rgatishda inshoning roli

Sotib olish

O quvchilarni mantiqiy fikrlashga o rgatishda inshoning roliʻ ʻ
REJA:
Kirish
I.BOB. O quvchilarni mantiqiy fikrlashga o rgatishda Og
ʻ ʻ ʻ zaki va
yozma insho turlari
1.1. Og zaki
ʻ va yozma insho turlari.
1.2. Оg zаki
ʻ vа yozmа inshоlаr
1.3. O quvchilar
ʻ tarbiyasida inshoning ahamiyati
II.BOB. O quvchilarni mantiqiy fikrlashga o rgatishda
ʻ ʻ o ʻ quvchilar inshosini
tahlil qilish
2.1. O quvchilar
ʻ inshosini tahlil qilish
2.2. Xatolarni to g rilash
ʻ ʻ va ularning oldini olish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Sharq qadim-qadimdan o ziningʻ ilm-fan va
madaniyati bilan butun dunyo ahlini o ziga rom qilib kelgan. Azal-azaldan qolib
ʻ
kelayotgan sharqona madaniyat va ilm-ma’rifat asrlar davomida yuksaldi, sayqal
topdi. Buning negizi, albatta, farzandlarga berilgan ta’lim va tarbiyaga borib
taqaladi. Har bir davlat, jamiyat borki o zining kelajagini yosh
ʻ avlodida ko radi. ʻ
Farzandlarning kamol topmog i, jamiyat ravnaqi va
ʻ osoyishtaligi uchun o z ʻ
hissasini qo shmog i ularga beriladigan ta’lim
ʻ ʻ va tarbiyaga bog liq. Ajdodlarimiz ʻ
komil shaxs obrazini (qiyofasini) yaratishdi, uni hayolotdan reallika aylantirishga
harakat qilishdi. Zamonaviy talqinda biz komil shaxs qiyofasida yuksak ta’lim va
tarbiyaga ega bo lgan,
ʻ yangilik yaratishga intiluvchi, mustaqil va ijodiy
fikrlaydigan, boshqalarga o zining
ʻ ilg or ʻ fikrlari bilan ta’sir qila oladigan, bir so z ʻ
bilan aytganda, har tomonlama mukammal shaxsni tushunamiz. Shaxsning
mukammalligi uning amalga oshirgan ishlari va nutqida namoyon bo ladi.
ʻ
Kurs ishining maqsad va vazifalari Go zal
ʻ va ravon nutq inson fikr
ko lamining
ʻ kengligi bilan belgilanadi. Nutq insonga berilgan eng oliy
ne’matlarning biri bo libgina qolmay, u tafakkur mahsuli hamdir. Shuning uchun
ʻ
ham ta’limning ilk bosqichidanoq bolaning og zaki
ʻ va yozma nutqini o stirish ʻ har
bir fan doirasida asosiy vazifa qilib belgilab olinadi.
Kurs ishimizning obyekti va predmeti Ushbu kurs ishi boshlang ich ta’lim
ʻ
yo nalishi talabalarida kasbiy-pedagogik sifatlarni
ʻ shakllantirish, ularni bo lajak ʻ
mutaxassis sifatida tayyorlashda muhim o rin
ʻ egallaydi.
Bola nutqining takomillashuvida ona tili ta’limi katta imkoniyatga ega
ekanligi bilan ajralib turadi. Ona tili darslarida bolaning og zaki
ʻ va yozma nutqini
rivojlantirish masalasi bugungi kundagi ona tili o qitish
ʻ metodikasi fani oldida
turgan muhim vazifalardan biridir. Ushbu qo llanma
ʻ mana shu vazifani bajarishda
samarali vosita bo la
ʻ oladi.
2

I.BOB. O quvchilarni mantiqiy fikrlashga o rgatishda Ogʻ ʻ ʻ zaki va yozma
insho turlari
1.1. Og ʻ zaki va yozma insho turlari
Ma’lumki, o quvchilarining og zaki va yozma
ʻ ʻ nutqini takomillashtirish eng
muhim vazifalardan biri sifatida qarab kelingan.
Chunki, aynan, nutqiy imkoniyatlari orqali o quvchi
ʻ o z ʻ ichki olamini
namoyon etadi. Ona tili va o qish
ʻ savodxonligi darslari esa bola nutqining
takomilini ta’minlaydi. Shuning uchun ham “Ona tili fani konsepsiyasi”ning
asosiy maqsadi va ustuvor yo nalishlarida
ʻ o quvchilar ʻ nutqini o stirish ʻ
belgilab qo yilgan.
ʻ Bunda: 1
- o z
ʻ fikrini og zaki ʻ va yozma tarzda adabiy tilning barcha me’yorlariga
mos holda to g ri va ravon bayon qiladigan, kitobxonlik
ʻ ʻ madaniyati shakllangan,
mustaqil, ijodiy fikrlay oladigan, o zgalar
ʻ fikrini anglaydigan – muloqot va nutq
madaniyati rivojlangan shaxsni kamol toptirish;
- o quvchilarda
ʻ “Ona tili” fani yuzasidan olgan bilim, ko nikma ʻ va
malakalarini hayotda va amaliy faoliyatida qo llash,
ʻ milliy va umuminsoniy
qadriyatlar asosida ijtimoiy munosabatlarga kirisha olish kompetensiyalarini
shakllantirish;
- o quvchilarni fikrlashga, o zgalar fikrini anglashga va shu fikr
ʻ ʻ mahsulini
og zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga,
ʻ ya’ni kommunikativ
savodxonlikni rivojlantirishga o rgatish,
ʻ mantiqiy, tanqidiy, kreativ va tizimli
fikrlash, mustaqil qaror qabul qila olish, o quvchilarning o z intellektual
ʻ ʻ
qobiliyatlarini namoyon eta olishilari va ma’naviy barkamol shaxs sifatida
shakllanishilari uchun zarur shart- sharoit yaratish;
- ona tilining keng imkoniyatlaridan foydalangan holda, o quvchining
ʻ
fikrlash salohiyatini, aqliy rivojlanishini, mantiqiy tafakkurini o stirish
ʻ va shu
orqali o quvchilarni
ʻ xalqaro baholash dasturlari malaka-talablariga javob beruvchi
1
Qosimova K., Matchonov S., G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o qitish metodikasi. -T.:
ʻ ʻ ʻ
“Noshir”, 2009. - 163 b.
3

shaxsni kamol toptirish;
- ona tili fanini o qitishda, asosan, o quvchining nutqiy (tinglabʻ ʻ tushunish,
gapirish, o qish,
ʻ yozish) hamda lingvistik kompetensiyalarini oshirishga e’tibor
qaratish kabi muhim vazifalar amalga oshiriladi.
Boshlang ich
ʻ sinf o qituvchisi ʻ ona tili va o qish ʻ savodxonligi darslarida
o quvchilarning
ʻ ijodiy nutqiy faoliyatini tizimga solish uchun har xil metod va
usullardan foydalanishi mumkin. Ona tili va o qish
ʻ savodxonligi darslarida nutq
o stirishning
ʻ asosiy yo nalishlaridan biri matnning o quv tahlili bo lib, u har xil ʻ ʻ ʻ
nutqiy vaziyatlarni hosil qilish, dialogik muloqot uchun vaziyat yaratish, adabiy
mavzularda monologik nutq turlaridan foydalanishga o rgatish
ʻ orqali amalga
oshiriladi.
O quvchilaming yozma va og zaki nutqi darajasi bugungi kunda
ʻ ʻ nafaqat
metodik, balki jamiyat miqyosidagi ijtimoiy muammolardan biri bo lib turibdi.
ʻ
Kommunikativ muloqot ishtirokchilarining ko pchiligi o z fikrini
ʻ ʻ aniq va
ravon ifodalashga, fikrlarini ma’lum bir tizimda bayon qilish qobiliyatiga, ifoda
izchilligiga ega emaslar. Buni nafaqat boshlang ich
ʻ sinf, balki yuqori sinf
o quvchilarida ham kuzatiladi. Boshlang ich
ʻ ʻ sinflarda, xususan, ona tili va o qish ʻ
savodxonligi darslarida fikr ifodalashning nozik tomonlari, uning rang-barangligi
va emotsionalligiga erishishga e’tibor qaratiladi. Nutqni ifodalashda bunday
ko nikmalani
ʻ egallash va og zaki ʻ nutqni takomillashtirish suhbat, muhokama,
qayta hikoyalash, dialoglar, ma’ruzalar asnosida amalga oshiriladi.
O quvchilarning og zaki nutqi bilan bog liq holda ularning yozma
ʻ ʻ ʻ nutqini
rivojlantirish ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, yozma nutqning o ziga xos xususiyatlari mavjud. U
ʻ
kommunikativ jarayonda bevosita ishtirok etmaydi. Agar og zaki
ʻ nutqda jumla
yoki so zlarning
ʻ to liq ʻ ifodalanmasligi, ayrim qo shimchalarning tushirib ʻ
qoldirilishi, almashinishi singari holatlar yuz berishi mumkin bo lsa, yozma nutqda
ʻ
fikr ifodalashda mantiqiy izchillik so z
ʻ va iboralarning tizimliligi taqozo etiladi.
O quvchi
ʻ yozma nutqini takomillishtirishning keng tarqalgan usuli turli xil
4

mavzularda bayon va insholar yozdirishdir. O quvchilarning,ʻ boshqa turdagi
mustaqil ishlari, yozma bajariladigan uy vazifalari ham o quvchilar
ʻ yozma
nutqining rivojlanishiga ko maklashadi.
ʻ
Insho ijodiy ishning eng yuqori shakli bo lib,
ʻ maktabda alohida
o rin
ʻ tutadi, shu bilan birga, barcha nutqqa oid mashqlar ma’lum
mazmunda inshoga bo ysunadi.
ʻ
Insho 1-sinfda kichik og zaki
ʻ axborot va ehtirosli hikoyadan boshlanib, o z ʻ
fikrini ifodalashga, o quvchi shaxsining tashkil topishiga ʻ
xizmat qiladigan, ta’lim-
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo lgan
ʻ jiddiy rejali aqliy ishga aylanadi.
Insho shaxsni shakllantirishda foydali vosita bo lib, his-hayajon
ʻ uyg otadi, ʻ
aqliy mustaqillikka, fikrlashga, ko rgan-kechirganlari
ʻ va o zlashtirganlarini ʻ
baholashga, kuzatuvchanlikka, voqea-hodisalar o rtasidagi
ʻ sabab-natija
bog lanishni
ʻ topishga, ularni qiyoslashga, xulosa chiqarishga o rgatadi. ʻ Insho
fikrni tartibga soladi, o quvchilarda
ʻ o ziga, ʻ o z ʻ kuchi va imkoniyatiga ishonch
tug diradi.
ʻ
“Insho” asli arabcha so z
ʻ bo lib, ʻ ma’nosi “yaratish”, “bino qilish”,
“boshlash” demakdir. Bu so zning
ʻ ma’nosi hozirda ancha torayib, asosan,
o quvchi va talabalar tomonidan yoziladigan ijodiy
ʻ yozma ish ma’nosida
qo llanadi.
ʻ
Insho – mavzuni o quvchi
ʻ mustaqil yoritadigan yozma ish turlaridan biri.
Insho, asosan, ona tili va adabiyot darslarida ta’limiy hamda nazorat maqsadlarida
ta’limning barcha bosqichlarida o tkaziladi.
ʻ Insho bajarilish tartibiga ko ra ʻ sinf va
uy insholariga bo linadi.
ʻ Inshoning o quvchilar ʻ guruhi bilan birgalikda yoziladigan
va har bir o quvchi
ʻ mustaqil bajaradigan turlari ham bor. Insho o qituvchi ʻ
tomonidan o tilgan biror mavzu yoki erkin mavzuda bo lishi mumkin.
ʻ ʻ Insho
o quvchilar badiiy
ʻ adabiyotni to g ri ʻ ʻ idrok etishlariga, fikrni ixcham, mantiqiy
ifodalashlariga, ularning yozuv savodi o sishiga
ʻ yordam beradi.
Boshlang ich sinf o quvchilarining nutq mаdаniyatini o stirishdа
ʻ ʻ ʻ ona tili va
o qish savodxonligi darslaridan o tkаzilаdigаn yozmа ish
ʻ ʻ аsоsiy rоl o ynаydi ʻ vа u
turli shаkldа o tkаzilаdi.
ʻ
5

Mаktаbdа o tkаzilаdigаnʻ yozmа ishlаrning eng muhim vа murаkkаb turi
inshоdir. Inshо o quvchilаrdа
ʻ nutq, kitоb ostidа mustaqil ishlаsh, hаyotni kuzаtish
nаtijаsidа o zlаridа
ʻ pаydо bo lgаn ʻ
tааssurоtlаrni umumlаshtirish mаlаkаsini, ijоdiy qоbiliyatni o stirishdа,
ʻ
umumаn, bilimlаrni puхtа egаllаshlаridа muhim rоl o ynаydi.
ʻ
I-IV sinflаrdаgi bаyon vа inshо tа’limiy xarаktеrgа egа bo lib,
ʻ o qituvchi ʻ
rаhbаrligidа o tkаzilаdi. Bu sinflаrdа o quvchilаr mаzmuni
ʻ ʻ o zlаshtirilgаn ertаk, ʻ
hikоyalаr bo yichа bаyon, hаyotiy tаjribаlаri vа
ʻ rаsmlаr аsоsidа kichik hаjmdа
inshо yozаdilаr.
O quvchi inshо yozish uchun yеtаrli bilimgа, o zi mа’lum bo lgаn
ʻ ʻ ʻ
nаrsаlаrni aniq tаrtibgа sоlа bilish qоbiliyatigа egа bo lishi
ʻ lоzim. Buning uchun u
bаdiiy аsаrlаrdа аks ettirilgаn voqea vа оbrаzlаrni chuqur аnglаb оlishi, sinfdаn
tashqari ishlаrni mustaqil surаtdа bаjаrib bоrish kеrаk.
Umumiy o rtа
ʻ mаktаb o quvchilаri ʻ yozаdigаn inshоlаr uch guruhgа
bo linаdi:
ʻ
Birinchi guruh inshоlаr uchun bаdiiy аdаbiyot, ikkinchi guruh inshоlаr
uchun ijtimоiy hаyot, оdаmlаrning mеhnаt fаоliyati, uchinchi guruh inshоlаr uchun
tаsviriy sаn’аt аsаrlаri (kishi pоrtrеti, jоylаr, tаbiаt, оdаmlаr, jumlаdаn, bоlаlаr
fаоliyati tаsvirlаngаn rаsmlаr), hаykаltаrоshlik аsаrlаri аsоsiy mаnbа bo lib
ʻ хizmаt
qilаdi.
Аdаbiy mаvzudаgi inshоlаr аdаbiy аsаrlаr tаhlilidan ibоrаt bo lаdi
ʻ vа ulаr,
o z
ʻ nаvbаtidа, ikki turgа bo linаdi: ʻ
1) sinfdа o rgаnilаdigаn
ʻ аsаrlаr аsоsidа yozilаdigаn inshоlаr;
2) mustaqil o qilgan
ʻ аsаrlаr аsоsidа yozilаdigаn inshоlаr.
Ushbu inshоlаrning birinchi turigа tаsnif tipidаgi ishlаr - yakkа оbrаzgа, bir
nеchа оbrаzlаrgа, yozuvchining ijоdiy fаоliyati vа оbrаzlаrigа qiyosiy tаvsif
bеrilgаn inshо, аsаrdаgi voqea, lаvhа tаsvirlаngаn inshо, аsаrning g оyaviy
ʻ
mаzmuni yoritilgаn inshоlаr kirаdi. O quvchilаr bu tur inshоlаrni izchillikdа yozib
ʻ
bоrish orqali inshо nаzаriyasi haqidagi bilimni hаm egаllаb bоrаdilаr.
6

Mustaqil o qilganʻ bаdiiy аsаrlаr аsоsidа inshо turigа sinfdаn tаshqаri
o qilgan
ʻ аsаrlаr bo yichа ʻ yozilgаn vа o quvchilаrning ʻ ijоdiy tаjribаsi yoritilgаn
inshоlаr kirаdi. Оdаtdа, o quvchilаr
ʻ bu tur inshоlаrdа o zlаri ʻ tаnlаb оlgаn аsаrni
tаhlil qiladilаr.
Ikkinchi guruh, ya’ni hаyotni kuzаtish аsоsidа yozilgаn inshоlаrgа
o quvchilаrning
ʻ ijtimоiy hаyot, mеhnаt, kishilаr fаоliyati haqidagi shахsiy
kеchinmаlаri yuritilgаn inshоlаr kirаdi. Bu inshоlаr mаqоlа, оchеrk, shе’r, hikоya,
vа rivоyat, ya’ni ijоdiy tаjribа xarаktеridа bo lаdi.
ʻ 2
1.2. Оg ʻ zаki vа yozmа inshоlаr
Insho − ijodiy ish bo lib, u
ʻ o quvchidan ʻ faollik, qiziqish, fikr bildirishni
talab qiladi. Material tayyorlash, uni tartibga solish, insho kompozitsiyasi va rejasi
haqida o ylash,
ʻ mantiqiy bog lanishni ʻ belgilash, so z, ʻ so z ʻ birikmasini tanlash, gap
tuzish va uni o zaro
ʻ bog lash, imloni tekshirish kabi barcha murakkab ishlar ʻ
o quvchidan
ʻ aqliy kuchini to la ishga solish bilan birga, o z ma’naviy faoliyatini ʻ ʻ
boshqarish ko nikmasini
ʻ ham talab etadi.
Inshoda til nazariyasi nutq tajribasi bilan qo shiladi.
ʻ O quvchi ʻ inshoni
mustaqil, ijodiy xarakterda bo lgani
ʻ uchun, “o ziniki”ni ʻ yozgani uchun ham
sevadi.
Maktab rivojining barcha bosqichlarida bolalarning mustaqil
tuzgan hikoyasi − inshoga alohida ahamiyat berilgan. Maktablar yangi, o quvchilar
ʻ
nutqini o stirish,
ʻ aqliy, ijodiy o sishiga ʻ mo ljallangan ʻ milliy dasturga o tishi ʻ
munosabati bilan uning ahamiyati yanada o sdi.
ʻ “Inshо” dеgаndа biz mustaqil
sur’аtdа bаjаrilgаn yozmа ishlаrni
ko z оldimizgа kеltirаmiz. Аmmо аyrim vaqtdа “inshо” tushunchаsi
ʻ
o quvchilаrning
ʻ mustaqil surаtdа оg zаki ʻ bаyon etgаn nutqigа nisbаtаn hаm
qo llаnilаdi.
ʻ
2
G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H., Masharipova U., Sattorova X. Husnixat va uni
ʻ ʻ
o qitish metodikasi. -T.: TDPU, 2013. - 70 b.
ʻ
7

Mаktаbdа оg zаkiʻ vа yozmа inshо o tkаzish ʻ uchun bir хildа tаyyorgаrlik
ko rilаdi.
ʻ Ya’ni mаvzu, uning hаjmi vа mаzmuni aniqlаnаdi, o quvchilаr ʻ mаvzugа
dоir mаtеriаl to plаydilаr,
ʻ uni izchillikdа yoritish yo llаrini ʻ bеlgilаb оlаdilаr.
Оg zаki
ʻ vа yozmа inshо o rtаsidаgi ʻ farq shundаki, biridа fikr оg zаki, ʻ ikkinchisidа
yozmа sur’аtdа bаyon etilаdi.
Boshlang ich
ʻ sinflarda аdаbiy mаvzudа оg zаki ʻ vа yozmа inshоlаrni
o tkаzishgа
ʻ аlоhidа аhamiyat bеrilаdi. Chunоnchi, I-IV sinflаrdа аdаbiy
qаhrаmоnning xаtti-hаrаkаt, хulq-аtvоri haqida yozmа vа оg zаki qisqachа
ʻ tаvsiya
bеrish tаlаb etilаdi.
Mаktаbdа yozmа vа оg zаki
ʻ inshоlаr o tkаzib ʻ bоrish orqali o quvchilаrning ʻ
nutq mаlаkаlаri o stirilаdi, ulаrni o tkаzish jаrаyonidа
ʻ ʻ o quvchilаrgа inshо аsоslаri ʻ
- inshо mаvzusi vа uni yoritish yo llаri,
ʻ inshо rеjаsi vа uni tuzish yo llаri, ʻ rеjаning
mаvzugа vа mаzmungа mоs bo lishi
ʻ tushuntirb bоrilаdi.
Umumаn, mаktаbdа оg zаki vа yozmа inshоlаr bir-birigа bоg liq
ʻ ʻ hоldа
оlib bоrilаdi vа shu yo l
ʻ bilаn o quvchilаrdа ʻ nutq mаlаkаsi o stirilаdi. ʻ Nutq
mаlаkаsini egаllаsh esа har bir mаdаniyatli kishi, jumlаdаn, o quvchilаr uchun
ʻ
hаyotiy zаruriyat bo lib, umumiy o rtа
ʻ ʻ mаktаb tа’limidа аlоhidа аhаmiyatgа egа.
Insho ijodiy ishning yuqori shakli. U og zaki va yozma shaklda
ʻ o tkaziladi. ʻ
Og zaki shakli savod o rgatish jarayoniga to g ri keladi,
ʻ ʻ ʻ ʻ ona tili va o qish ʻ
savodxonligi darslarida ham davom etadi. Umuman, og zaki insho - o quvchining
ʻ ʻ
o qituvchi bergan biror savoliga javob
ʻ berishi, biror voqea haqida axboroti, rasm
mazmunini hikoyalab berishi. Bu insho shakli erkin. Demak, turli mazmundagi
mashqlar inshoga bo ysunadi. Yozma insho 1-sinfning 2-yarmidan boshlanib,
ʻ
darslikda rasm yuzasidan berilgan savolga javob yozish shaklida
amalga oshiriladi.
Lekin bu paytda insho atamasi ishlatilmaydi. Og zaki ʻ
insho ko p o tkaziladi. ʻ ʻ
Insho o quvchini
ʻ aqliy mustahkamlikka, fikrlashga, ko rgan, ʻ eshitgan,
kuzatganlarni baholashga, kuzatuvchanlikka, voqealarni qiyoslashga, xulosa
chiqarishga, munosabat bildirishga o rgatadi,
ʻ fikrni tartibli ifodalash orqali o z ʻ
kuchiga ishonch uyg otadi. Matn ustida
ʻ ishlash jarayonida voqealarning sabab
8

natija bog lanishini belgilaydi,ʻ reja haqida o ylaydi, so z tanlaydi, birikma va gap ʻ ʻ
tuzadi, imlosini o ylaydi
ʻ - bu aqliy faoliyatni talab etadi.
Og zaki
ʻ va yozma inshoga o rgatish ʻ jarayonida o quvchilarda ʻ mavzuni
tushunish va yoritish, o z inshosini aniq fikrga bo ysundirish,
ʻ ʻ material to plash, ʻ uni
tartibga solish va joylashtirish, reja tuzish va reja asosida yozish, mazmunga va
nutq vaziyatiga mos ravishda til vositalaridan foydalanish, yozgan inshosini
takomillashtirish ko nikmalari hosil qilinadi. Bulardan tashqari, “texnik” vazifalar
ʻ
ham amalga oshiriladi, ya’ni matnni yozishda imlo qoidalari va husnixatga e’tibor
berish, matnni xatboshidan yozish, hoshiyaga rioya qilish kabi talablarga ham amal
qilinadi.
Og zaki
ʻ va yozma insho material manbaiga, mustaqillik darajasiga,
tayyorlash usuli, janri va til xususiyatiga qarab tasnif qilinadi.
Insho material manbaiga ko ra
ʻ quyidagi uchga bo linadi: ʻ
1) o quvchining
ʻ o zi ʻ ko rgan-bilganlari, ʻ eshitganlari haqidagi, ya’ni
mehnat, kuzatishlar, ekskursiyalar, o yinlar,
ʻ o z ʻ tajribasi va boshqa jonli
materiallar asosidagi insho;
2) kitob materiali, rasmlar, film, spektakl, o qituvchi
ʻ hikoyasi;
3) boshqa manbalar asosidagi insho.
Mustaqillik darajasiga, tayyorgarlik ko rish
ʻ metodiga ko ra ʻ
insho ikki turli bo ladi:
ʻ
1) sinf o quvchilari uchun umumiy bir mavzu asosida jamoaviy
ʻ
tayyorgarlikdan so ng yoziladigan insho;
ʻ
2) alohida mavzu asosida individual tayyorgarlikdan so ng
ʻ yoziladigan
individual insho.
Janriga ko ra
ʻ hikoya, tasvir, muhokama tarzidagi insholarga bo linadi. ʻ
Boshlang ich
ʻ sinflarda tasvir va muhokama elementlari mavjud bo lgan ʻ hikoya
tarzidagi inshodan ko proq
ʻ foydalaniladi.
Inshoni tasnif qilish ta’limiy vazifalarni chuqur anglash va metodik
vositalarni tanlashga, shuningdek, ish turlarini zaruriy yo nalishda,
ʻ baravar
9

taqsimlashga yordam beradi.
Boshlang ich sinflarda yozdiriladigan inshoning muhim turlaridanʻ biri
kichik yoshdagi o quvchilarning
ʻ shaxsiy hayotiy tajribasiga asoslangan inshodir.
Rasm asosidagi insho maktablarda tez-tez o tkaziladi,
ʻ chunki rasm bolalar
nutqiy ijodini, tasavvurini boyitishga xizmat qiladi. Rasm bolalar sezgisiga ta’sir
etadi, hayotning bola tajribasida hali uchramagan tomonlarini ochadi. Rasm
o quvchilarga tanish bo lgan
ʻ ʻ hodisalarni chuqur anglashga ham yordam beradi.
Rasm asosidagi inshoning uch asosiy turi bor:
1) rasmlar seriyasi yoki rasmli reja asosida yoziladigan hikoya
tarzidagi insho;
2) syujetli, o quvchilarni
ʻ o ylashga, ʻ faraz qilishga undaydigan bir rasm
asosida yoziladigan hikoya tarzidagi insho;
3) rasmni tasvirlash - tasviriy insho.
Boshlang ich
ʻ sinfda shaxsiy hayotiy tarjiba asosidagi insho ko p ʻ
o tkaziladi.
ʻ Rasm asosidagi insho tez-tez o tkaziladi. ʻ
O quvchilar
ʻ avval rasmlar seriyasi asosida, so ng ʻ bir rasm asosida, undan
so ng
ʻ tasviriy insho yozish (rasmni tasvirlash)ga o rgatiladi. ʻ
Dasturga ko ra,
ʻ 1-sinf o quvchilari ʻ o yinlari, ʻ mehnatlari, voqea-
hodisalar haqidagi taassurotlari asosida o qituvchi
ʻ rahbarligida hikoya
tuzishlari va uni ma’lum tayyorgarlikdan so ng yozishlari, 2-sinfda
ʻ rasmlar
seriyasi asosida kichik hikoya tuzish va uni jamoa tarzda tuzilgan reja asosida
yozish, tabiatni kuzatish va mehnat jarayoni haqida, bolalarning o yinlari, ishlari,
ʻ
sayillari haqida, avval o qituvchi
ʻ rahbarligida, keyin mustaqil ravishda kichik
hikoya tuzish va uni yozish, shaxsiy ishlari haqida xat yoza olishlari, 3-sinfda
rasmlar (bir mavzuga oid bir necha rasm, syujetli bir rasm, rasmni tasvirlash)
asosida hayotiy tajribalari, kuzatishlari, ekskursiyalardan olgan taassurotlari
asosida rejani avval jamoaviy ravishda, keyin mustaqil tuzib hikoya qilish va uni
yozishlari talab etiladi.
Boshlang ich
ʻ sinflarda insho ta’limiy xarakterda bo ladi, ʻ 3-sinfdagina
10

tekshiruv insho o tkazishʻ mumkin. Rag batlantirish ʻ maqsadida ta’limiy insholar
ham baholanadi, lekin salbiy baho qo yish
ʻ tavsiya etilmaydi.
1.3. O quvchilar
ʻ tarbiyasida inshoning ahamiyati
Inshoning tarbiyaviy ahamiyati tanlanadigan mavzuga, shuningdek, insho
ustida o quvchilar qanchalik mustaqil ishlashi va
ʻ qiziqishiga, insho g oyasiga ʻ ham
bog liq.
ʻ
Insho bolalarning voqea-hodisalarni chuqur his etishiga yordam beradi,
izchil fikrlashga o rgatadi, tilga va adabiy ijodga qiziqishlarini
ʻ o stiradi. ʻ Bolalar
eng qiziqarli va o zlariga
ʻ yaqin voqea-hodisalar haqida hikoya qiladilar va
yozadilar, ularning inshosi mustaqil ishlash malakasini o stiradi,
ʻ ommaviy
faollikni oshiradi.
Tanlangan mavzuning g oyaviy
ʻ yo nalishini ʻ ochish tarbiyaviy vazifani hal
qilishga imkon beradi. Bu jihatdan mehnat, mehnat qahramonlari haqidagi,
bolalarning hayoti, maktab, tug ilib
ʻ o sgan ʻ qishlog i ʻ yoki shahri haqidagi, tabiat
hodisalari, tarixiy shaxslar haqidagi mavzular ayniqsa qulay.
Insho jamiyat hayotini tushunishga o rgatadi. Tabiatga, kishilarga,
ʻ ularning
yaxshilikka intilishlari va harakatlariga, mehnatga va mehnat mahsuliga
muhabbatni tarbiyalaydi, kishilar xatti-harakatidagi chiroyli jihatlarni egallashga,
hozirgi zamon axloqiy talablarini anglashda o quvchilarga
ʻ yordam beradi.
Insho bola shaxsini shakllantirish vositasi. Bolalar voqea - hodisalarni
sinchiklab kuzatishni o rganadi, fikrini izchil yoritishga
ʻ o rganadi. ʻ Adabiy tilni
egallaydi.
Insho mavzusi: qahramonlik, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, maktab, ilm-
xosiyati, ota-onalarga munosabat, kattalarga hurmat, tabiat, bayramlar, hayvonot
dunyosi, yaxshilik, yomonlik, odob-axloq mavzularida bo lishi
ʻ o quvchilarning ʻ
shunday axloqiy xulqqa ega bo lishida
ʻ muhim rol o ynaydi. ʻ Inshoning tarbiyaviy
ahamiyatini oshirish uchun quyidagilarga rioya qilish talab etiladi:
1. Osondan qiyinga tamoyiliga rioya qilgan holda og zaki va
ʻ yozma
11

inshoni muntazam o tkazibʻ borish bilan o quvchilarda ʻ mustaqillikni
tarbiyalash. 3
Mustaqil insho o quvchilar
ʻ faolligini o stiradi. ʻ
2. Inshoni hayot bilan bog lash.
ʻ Bunda kuzatishlar asosidagi insho,
kundalik yuritish, qilingan ishlar yuzasidan “hisobot” tarzidagi insho, xat, maqola,
o qilgan kitob haqida taqriz kabilarning tarbiyaviy
ʻ ahamiyati juda katta.
3. Insho uchun maktab va o qituvchining tarbiyaviy vazifalariga
ʻ mos
mavzu tanlash. Mehnat, vatan, axloqiy muammolar haqidagi mavzular kiradi.
4. Insho ustida ishlashda ishning emotsional darajasini oshirish.
Tabiatni qiziqarli, obrazli, ta’sirli qilib tasvirlash.
“Vatan” so zini aytish bilan kishining bolalikda o sib-ulg aygan
ʻ ʻ ʻ joyi tasviri
ko z oldida paydo bo ladi. Ishlab chiqarishga ekskursiya
ʻ ʻ materiali asosida mehnat
haqidagi insho yangi tarbiyaviy imkoniyatlarni ochib beradi: unda bolalar ishlab
chiqarishdagi muvaffaqiyat va qiyinchiliklar, ilg or
ʻ kishilar haqidagi, kasb va
mutaxassislik haqidagi, texnika haqidagi ma’lumotlardan foydalanadilar. Ishlab
chiqarishga ekskursiya va mehnatni tasvirlash bilan bog liq holda kasb haqida
ʻ
suhbatlashishga to g ri keladi va bu
ʻ ʻ inshoda o z aksini topadi. Mehnat haqidagi ʻ
insho ijodiy ish shaklida yozilishi mumkin. Mehnat yoki ishlab chiqarish haqidagi
insho mavzulariga 2-sinfda “Mening mahallam”, “Hunar – hunardan unar”, “Olim
bo lmoqchiman”,
ʻ 3-sinfda “Kasbim - faxrim”, “Dangasalik yomon illat”,
“Tomorqamizda”, 4-sinfda “Kulolchilik ustaxonasida”, “Birovning mulki” kabilar
kiradi.
“Men nimalarni bilaman?” mavzusidagi tanlovga bolalar juda qiziqadilar.
Tanlov bolalarning mehnat ko nikmalarini
ʻ aniqlabgina qolmay, ularni uyda,
polizda, bog da
ʻ ishlashga rag batlantiradi. ʻ Maqsad kishilarga foyda keltiruvchi
mehnatga hurmatni tarbiyalashdir. Qishloq maktab o quvchilari
ʻ ota-onalariga
sabzavotlar ekish, hosilni
yig ish,
ʻ o tin ʻ tayyorlash kabi ishlarda qanday yordamlashganliklari haqida
yozadilar. Sinfda mehnat haqidagi insho muhokama qilinadi. Bolalar foydali,
3
Karima Qosimova va boshqalar. Ona tili o qitish metodikasi. – Toshkent, 2009.
ʻ
12

zaruriy ijtimoiy faoliyat sifatida mehnatning mohiyatini tushuntiradilar. Ular har
qanday mehnat e’zozlanishini aytadilar.
Kelajak haqida “ Kim bo lishniʻ xohlayman?” mavzusida tayyorgarliksiz
hikoya qilish tarzidagi insho ham katta tarbiyaviy kuchga ega.
Juda yaxshi yozilgan inshoni sinfda ifodali o qib berish va tahlil
ʻ qilish
bolalarni tarbiyalaydi. Ba’zi maktablarda bolalar inshosi va hatto bolalar she’rlari
to plami
ʻ tuziladi, yaxshi yozilgan hikoya uchun tanlov e’lon qilinadi.
Mavzu insho predmeti bo lib,
ʻ uning mazmunini tashkil etadi. Mavzuga
qarab inshoda aks ettiriladigan materiallar, dalillar, hodisalar tanlanadi. Inshoning
to g ri
ʻ ʻ va to liq ʻ bo lishi ʻ o qituvchi ʻ mavzuni qanday shakllantirishi, o quvchilar ʻ
uni qanday tushunishlariga bog liq.
ʻ
Insho ustida ishlashda mavzu tanlash, uni rejalashtirishda esa og zaki va
ʻ
yozma insho mavzusini belgilab olish muhim rol o ynaydi.
ʻ O quvchilar ʻ mavzuni
yoritishga 1-sinfdan boshlab o rganadilar.
ʻ
Ular mavzuga oid gap tuzadilar. Masalan, o zining oilasi, kun tartibi,
ʻ bahor
bayramlari, uy hayvonlari haqida gap tuzadilar. Keyin savollar asosida bir
mavzuga oid bir necha gap tuzib, uni yozadilar. Insho uchun iloji boricha tor −
aniq chegaralash mumkin bo lgan mavzuni tavsiya
ʻ qilish foydali. “Salomatlik”
mavzusi o quvchilar
ʻ uchun juda keng mavzu bo lib, bunda o quvchi, umuman, ʻ ʻ
salomatlik haqida, sog liq
ʻ uchun foydali ishlar haqida yozishi mumkin, lekin
gaplarning chegarasini aniq bilmaydi. O quvchilarga salomatlikka oid
ʻ “Spot –
sog lik garovi”, “Mikroblardan ehtiyot bo ling”, “Foydali oziq-ovqat
ʻ ʻ
mahsulotlari”, “Ozoda yurishning foydasi” kabi mavzularni tavsiya qilish
mumkin.
Og zaki
ʻ va yozma insho ustida ishlashda mavzu berib, uni yoritishni talab
qilishdan tashqari, avval material to plash
ʻ va shu yig ilgan materiallar asosida ʻ
mavzuni shakllantirishni tavsiya qilish ham mumkin. Mavzuni yoritish uchun
o quvchilarga
ʻ topshiriqlar beriladi. Masalan, “Mikroblar va bakteriyalar”
mavzusida insho yozish uchun: Mikroblar va bakteriyalar nima? Ular qayerlarda
bo ladi?
ʻ
13

Mikroblar va bakteriyalardan qanday himoyalanish mumkin? Tozalik
vositalarini bilasizmi? Ulardan qanday foydalaniladi?
Topshiriqlar yozdiriladi, material to planadi.ʻ To plangan ʻ materiallar
og zaki
ʻ savol-javob yo li ʻ bilan aniqlanadi, kamchiliklar tuzatiladi, reja tuziladi,
so zlatiladi, so ng yozishga ruxsat beriladi.
ʻ ʻ Yig ilgan ʻ materiallar, kuzatishlar
“Mikroblardan ehtiyot bo ling”
ʻ mavzusida insho yozish bilan yakunlanadi. Bunda
o quvchilar
ʻ mavzuni to liq ʻ yoritadilar.
Reja - bu loyiha. Har bir og zaki va yozma hikoya qilishning
ʻ zaruriy
pog onasi –
ʻ reja.
Reja har qanday og zaki yoki yozma hikoya qilishning zaruriy
ʻ pog onasi, ʻ
uning “loyihasi”dir. Kishi o z nutqi haqida o ylab, asosiy
ʻ ʻ gaplarini belgilab oladi.
Insho uchun reja tuzish shuning uchun ham zarur. 1-sinfda reja rolini o qituvchi
ʻ
savollari, ya’ni so roq
ʻ gaplar tarzidagi reja bajaradi; 2-sinfda reja o qituvchi ʻ
rahbarligida jamoaviy tarzda tuziladi; 3-4-sinflarda esa mustaqil tuziladi.
Boshlang ich
ʻ sinflarda 3 - 5 talik oddiy reja tavsiya qilinadi.
Bolalar avval o qigan
ʻ hikoyalariga reja tuzadilar va uni reja asosida qayta
hikoya qiladilar, keyin bayon rejasini tuzadilar, so ng
ʻ bir mavzuga oid bir necha
rasm (rasmlar seriyasi) asosidagi insho rejasini, ya’ni rasmli reja tuzadilar, inshoga
sarlavha topadilar. Shundan so ng
ʻ tasvirlangan voqea-harakatlar aniq ajratilgan,
reja tuzishga qulay bo lgan
ʻ rasm yoki kuzatishlar asosida yoziladigan insho
rejasini tuzishga o tiladi.
ʻ
Reja tuzishga o rgatishda oldin nima haqida to xtalish, keyin uni
ʻ ʻ qanday
davom ettirish, undan so ng
ʻ nima haqida aytish, nihoyat, hikoyani qanday tugatish
kerakligini o quvchilarga
ʻ tushuntirish foydali usul hisoblanadi. Reja avval so roq ʻ
gap tarzida, keyin darak gap, oxiri atov gap tarzida tuziladi.
Reja ko pincha insho yozishdan oldin unga tayyorlanish jarayonida ʻ
(rasm
asosida yoziladigan insho rejasi kabi) tuziladi. Ba’zan rejani ekskursiya,
kuzatishdan oldin, unga tayyorgarlik jarayonida tuzish maqsadga muvofiq.
Ekskursiya, kuzatish, ijtimoiy foydali mehnat rejasi shu ishlar bajarilishidan oldin
14

yoki ular yuzasidan material to plash,ʻ insho uchun material tanlash va uni tartibga
solish jarayonida tuziladi.
Og zaki
ʻ yoki yozma inshoning turi va vazifasiga qarab unga tayyorgarlik
ko riladi.
ʻ
Inshoga tayyorgarlikni o qituvchi
ʻ boshqaradi, bunga o quvchilarni ʻ ishtirok
ettiradi, ularning o ta
ʻ faolligi va mustaqilligiga erishadi. Tayyorlik deganda,
birinchidan, o quvchilarda nimanidir tasvirlashga,
ʻ hikoya qilishga talab
uyg otadigan vaziyat yaratish; ikkinchidan, insho
ʻ uchun yetarli bo lgan ʻ zarur
material yig ish;
ʻ uchinchidan, mavzuga oid, uni yoritishga mos bo lgan ʻ til
vositalarini tanlash tushuniladi.
Inshoga tayyorlik inshoni yozishdan bir necha kun ilgari boshlanadi,
darsdan tashqari vaqtlarda va boshqa darslar jarayonida ham olib boriladi.
Og zaki yoki yozma insho ustida ishlash quyidagi uch bosqichga
ʻ bo linadi: ʻ
1) material yig ish, ya’ni kuzatish, ekskursiya, mehnat jarayoni,
ʻ rasmni
ko rib chiqish, kinofilm, spektaklni ko rish, badiiy va boshqa
ʻ ʻ adabiyotlarni o qish; ʻ
2) mavzuga va uni yoritishga mos material tanlash, uni tartibga solish,
joylashtirish, ya’ni suhbat, muhokama qilish, zarur materialni ajratish, reja tuzish,
lug at ustida ishlash, imlo va leksik tomondan
ʻ tayyorlash va hokazo;
3) inshoni nutqiy shakllantirish; insho matnini tuzish, yozishni
takomillashtirish, xatolarini to g rilash,
ʻ ʻ tekshirish.
Birinchi va ikkinchi bosqichdagi ishlar, odatda, darsdan tashqari vaqtda
bajariladi. Masalan, ekskursiya asosidagi insho uchun material yig ish
ʻ uni
yozishdan ancha ilgari boshlanadi; tabiat hodisalarini kuzatish bir hafta, hatto
undan ko proq davom etadi; rasmlar esa insho
ʻ yozishdan oldin ko riladi. ʻ
Tayyorlov bosqichida qancha ko p ishlansa, insho sifatli bo ladi.
ʻ ʻ Darsda
yig ilgan
ʻ materiallar yodiga tushirilsa, yozishga qiziqish uyg otiladi. ʻ
1-sinfda insho yozish bir dars, 2-sinfda bir dars keyingi soatdan 15- 20
daqiqa, 3-4-sinfda bir-bir yarim, ba’zan 2 dars ajratiladi.
Shunday qilib, insho yozish yoki og zaki hikoya qilish darsi ilgari
ʻ
15

bajarilgan ishlarning yakunidir. Insho darsining umumlashtiruvchilik roli
bog lanishliʻ nutq sohasidagi ko nikmalarni ʻ egallash me’yoriga qarab ortib boradi.
Insho darsining qurilishi tayyorlov bosqichining xarakteriga
bog liq. ʻ
Tayyorlov bosqichida qancha ko p ishlansa, insho darsida matn ʻ
ustida shuncha chuqur
ishlash imkoniyati yaratiladi. Insho yozishdan oldin yoki og zaki hikoyalashda
ʻ
yig ilgan materiallarni o quvchilar
ʻ ʻ yodiga tushirish, ularda qiziqish uyg otish, ʻ
yozishga yoki hikoya qilishga xohish uyg otish
ʻ zarur.
Insho yozish darsida quyidagi bosqichlarga rioya qilinadi:
1. Mavzuni, inshoning vazifasini e’lon qilish (yoki yodga tushirish), uni
o quvchilar
ʻ bilan muhokama qilish.
2. Kuzatish davrida to plangan
ʻ materialni tartibga solish yoki material
yig ish (masalan, rasmga qarab insho yozish uchun rasmni
ʻ ko rish) ʻ maqsadida
suhbat o tkazish.
ʻ
Keyingi ona tili darsining ikkinchi qismidan 15-25 minut vaqt ajratib,
tekshirilgan insholar yuzasidan yakuniy mashg ulot o tkaziladi
ʻ ʻ (insho tahlil qilinib,
xatolar ustida ishlanadi).
O qituvchi
ʻ har bir insho turi uchun o quv ʻ vazifasini belgilab oladi.
Masalan, rasmlar seriyasi asosida birinchi marta yozdiriladigan insho uchun
quyidagi vazifalar belgilab olinadi:
1. O quvchilarni
ʻ inshoning yangi turi bo lgan ʻ rasmlar seriyasi asosidagi
insho bilan tanishtirish.
2. Rasmli reja asosida matn rejasini tuzish.
O quvchilarning mustaqillik darajasi o sib borgani sayin, inshoga
ʻ ʻ talab
ham orta boradi.
16

II.BOB. O quvchilarni mantiqiy fikrlashga o rgatishda ʻ ʻ o ʻ quvchilar
inshosini tahlil qilish
2.1. O ʻ quvchilar inshosini tahlil qilish
Nutq o stirish
ʻ metodikasida o quvchilar ʻ inshosi uchun baho me’yori
muhim masala hisoblanadi. Tabiiyki, bunda yuqorida bayon etilgan asosiy
talablarga rioya qilinadi.
O quvchilar
ʻ inshosini baholashda quyidagilar hisobga olinadi:
1. Insho mavzusining yoritilishi (Mazmun mavzuga mosmi, ya’ni yetarli
yoritilganmi, haqiqatga mos keladimi?).
2. Reja, kompozitsiya, izchillik (reja to g ri tuzilganmi, materialni
ʻ ʻ bayon
qilish tartibi rejaga mos keladimi, mazmunda takror yo qmi, zarur o rinlar
ʻ ʻ
tushib qolmaganmi, izchillik buzilmaganmi, asosiy fikr aniqmi, xulosa
chiqarilganmi?).
3. Janri, uslubi (hikoya tarzidagi matnda tasviriy va muhokama elementlari
bormi, uslubda xatoga yo l qo yilmaganmi, insho mavzusi
ʻ ʻ va vaziyatni yoritish
vazifasini janr va uslub oqlay oladimi, badiiylik elementlari bormi?).
4. Insho hajmi (so z,
ʻ gap soni; lakonizm yoki ko p ʻ so zlilik). ʻ
5. Leksikasi (foydalanilgan so zlarning
ʻ mazmuni inshoga mosligi).
6. Sintaksisi (fikrni ifodalash uchun tuzilgan gaplarning to g ri
ʻ ʻ ekanligi).
7. Imloviy, ishoraviy savodxonligi.
8. Husnixat, xati, xat boshi, hoshiya.
O quvchilar inshosiga qo yilgan bunday talablar uni baholashda
ʻ ʻ real
yondashishga imkon beradi.
Xatolar ustida ishlashga 20-25 daqiqa ajratiladi.
1) mavzuni e’lon qilish, uni o quvchilar
ʻ bilan muhokama qilish;
2) to plangan
ʻ materiallarni sistemaga solish, rasm asosida bo lsa, ʻ rasmni
ko rish,
ʻ suhbat o tkazish; ʻ
17

3) reja tuzish yoki oldin tuzilgan rejaga aniqlik kiritish;
4) matnni nutqiy tayyorlash, zarur so zlarniʻ yozish, birikma gap,
bog lanishli
ʻ nutq tuzish, imlosi qiyin so zlarni ʻ tushuntirish;
5) inshoni yozish, o qituvchi
ʻ ayrim o quvchilarga ʻ induvidual yordam
beradi;
6) insho tekshiriladi, o quvchilar
ʻ tuzatishlari bo lsa, ʻ baho
pasaytirilmaydi (o quvchilar tekshiradi);
ʻ
7) o qituvchi
ʻ 2 kun ichida inshoni tekshiradi.
O quvchilarning
ʻ inshоdаgi yo l ʻ qo yadigan ʻ xatolari, asosan, ikki turga
bo linadi:
ʻ
а) qo pоl;
ʻ
b) qo pоl
ʻ bo lmаgаn. ʻ
Qo pоl хаtоlаrginа bаhоgа sаlbiy tа’sir ko rsаtishi mumkin. Bir-
ʻ ʻ ikki
uslubiy, bеsh-оlti imlо, bеsh-оlti tinish jаmi o n to rt-o n bеsh
ʻ ʻ ʻ хаtоgа yo l ʻ
qo yilgаn
ʻ inshоlаr ham hаm ijоbiy bаhоlаnishi mumkin.
Nutqiy xatolarga noto g ri
ʻ ʻ (noo rin) ʻ tanlangan so zlar, ʻ noto g ri ʻ ʻ tuzilgan
gaplar, morfologik shakllarni noto g ri
ʻ ʻ ishlatish kiradi.
Boshlang ich sinflarda bunday xatolar ustida ishlash ancha qiyin,
ʻ chunki
ularni to g rilash
ʻ ʻ va oldini olish uchun ona tili dasturida berilgan qisqa nazariy
ma’lumot yetarli emas. Bolalar nutqini takomillashtirish ustida rejali, muntazam
ish olib borish uchun asosiy nutqiy xatolar turini bilish zarur. Bunday nutqiy
xatolarni o rganish,
ʻ shuningdek, ularning kelib chiqish sabablarini tekshirish
xatolarni to g rilash va
ʻ ʻ oldini olish uchun zamin hozirlaydi.
Nutqiy xatolar uch turga ajratiladi: lug aviy-uslubiy, morfologik-
ʻ uslubiy,
sintaktik-uslubiy.
Boshlang ich
ʻ sinflarda lug aviy-uslubiy ʻ xatolar ko proq ʻ uchraydi.
Bunday xatolarga quyidagilar kiradi:
1. Bir so zni
ʻ qayta-qayta ishlatish. Bunday xatoning kelib chiqishiga
sabab, birinchidan, o quvchi so zni ishlatishga kam e’tibor
ʻ ʻ beradi va faol
18

lug atidagi so zdan takroriy foydalanadi; ikkinchidan,ʻ ʻ o quvchining ʻ so z ʻ boyligi
kam, ma’nodoshlarni bilmaydi, takrorlanadigan so zlar
ʻ o rniga ʻ olmoshlardan
foydalana olmaydi.
Agar o qituvchi bir so zni qayta-qayta ishlatmaslik uchun uning
ʻ ʻ
ma’nodoshlaridan yoki shu so z
ʻ o rniga ʻ olmoshlardan foydalanish kerakligini
yaxshi tushuntirsa, kichik yoshdagi o quvchi
ʻ matnni e’tibor bilan o qib, ʻ
takrorlarini nisbatan tez tuzata oladi.
2. So zning
ʻ ma’nosini yoki ma’no qirrasini tushunmaslik natijasida
uni aniq ma’nosida ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning
nutqi yaxshi
rivojlanmaganligi, so z boyligining kamligi sababli yuzaga ʻ
keladi.
Leksik xatolar xilma-xil bo lgani
ʻ uchun uni to g rilash ʻ ʻ va tushuntirish
usullari ham turlicha, ammo bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo li
ʻ
bor: bu yaxshi nutqiy sharoit yaratish, o qilgan
ʻ va qayta hikoya qilingan matnni til
tomondan tahlil qilish, matndagi so zlarning
ʻ ma’no qirrasini tushuntirishdir.
Morfologik-uslubiy xatolarga so z shaklini, so z o zgartuvchi va
ʻ ʻ ʻ so z ʻ
yasovchi qo shimchalarni noto g ri qo llashdan kelib chiqadigan
ʻ ʻ ʻ ʻ xatolar kiradi.
Sintaktik-uslubiy xatolarga so z birikmasi va gap tuzishga oid
ʻ xatolar
kiradi. Bunday xatolar juda xilma-xildir.
Kompozitsion, mantiqiy va dalillarni noto g ri bayon qilish nutqiy
ʻ ʻ xato
hisoblanmaydi.
Tipik kompozitsion xatoga insho, hikoya, bayonning tuzilgan rejaga mos
kelmasligi, ya’ni voqea, kuzatishlarni bayon etishda izchillikning buzilishi kiradi.
Inshoga tayyorgarlik vaqtida o quvchilar
ʻ kuzatish, material to plash, ʻ
dalillarni tanlashda tartibsiz, rejasiz ish tutsalar, hikoyani qanday boshlash, keyin
nimalar haqida yozish va uni qanday tugatishni aniq ko z oldilariga keltira
ʻ
olmaydilar, natijada kompozitsion xatoga yo l
ʻ qo yadilar. ʻ Bunday xato hikoya
mazmunini to liq
ʻ qamrab ololmaslik, materialni o z ʻ o rniga ʻ joylashtira olmaslik
natijasidir. Inshoni rejali, izchil yozish ko nikmasi murakkab ko nikma bo lib, u
ʻ ʻ ʻ
o quvchilarda
ʻ muntazam bajariladigan mashqlar yordamida asta shakllana boradi.
19

Mantiqiy xatolar
1. Tasvirlanayotgan voqea-hodisa uchun zarur bo lganʻ so z, ʻ ba’zan zarur
lavha, dalil tushirib qoldiriladi. Bunday xatoning sababini tushunish uchun
o quvchining insho yozish vaqtidagi ruhiy holatini
ʻ kuzatish talab etiladi. U sekin
yozadi, ammo ishga berilib ketib, tez fikrlaydi, ya’ni u hikoya mazmunini biladi,
ammo tez fikrlash va sekin yozish natijasida ayrim o rinlar yozuvda
ʻ aks etmay
qoladi.
2. Mantiqiy izchillik buziladi. Mantiqiy xatolarni o quvchilar
ʻ matnni
qayta o qish
ʻ va tahlil qilish jarayonida oson to g rilaydilar. ʻ ʻ
2.2. Xatolarni to ʻ g ʻ rilash va ularning oldini olish
O quvchilar yo l qo ygan xatolarni guruhlash, ularning turlarini
ʻ ʻ ʻ aniqlash va
har bir xatoning kelib chiqish sabablarini o rganish
ʻ asosida nutqqa oid xatolarni
to g rilash va ularning oldini olish tizimi ishlab
ʻ ʻ chiqiladi:
1) nutqqa oid xatolarni o quvchilar
ʻ daftarida to g rilash; ʻ ʻ
2) sinf o quvchilari uchun umumiy bo lgan nutqqa oid xatolar
ʻ ʻ ustida
sinfda ishlash (buning uchun darsning 15-20 minutlik qismi ajratiladi va
tekshirilgan insho va bayon tahlil qilinadi, o quvchilarning
ʻ yo l qo yilgan xatoni ʻ ʻ
mustaqil ravishda topishga va uni to g rilashga
ʻ ʻ imkon beriladi);
3) ayrim individual xatolar ustida darsdan tashqari vaqtda ishlash, xatoni
topish, tushuntirish va to g rilash;
ʻ ʻ
4) yo l
ʻ qo yilishi ʻ mumkin bo lgan ʻ nutqiy xatolarning oldini olishga
qaratilgan uslubiy mashqlar tizimi (o qish
ʻ va grammatika darslarida matnni til
tomonidan tahlil qilish o quvchilar yo l qo ygan xato ustida
ʻ ʻ ʻ ishlash uchun asos
bo lib xizmat
ʻ qiladi);
5) o quvchilarni tuziladigan
ʻ matn leksikasidan, ayrim sintaktik
qurilmalardan foydalanishga tayyorlash maqsadida har bir hikoya, insho, bayondan
oldin uni til jihatidan mashq qilish;
20

6 ) imkoni bo lsa,ʻ grammatik mavzu o rganilayotganda, ʻ shu mavzu
xatoning oldini olish uchun asos bo lib xizmat qilishini ko rsatish -
ʻ ʻ tushuntirish;
7) o quvchilarni yozgan insho va bayonlarini o zlari tekshirishiga
ʻ ʻ va
mustaqil takomillashtirishi (“tahrir qilish”)ga maxsus o rgatish.
ʻ
Ko rsatilgan yo nalishlarning hammasi har bir sinf o quvchilari
ʻ ʻ ʻ uchun,
ayniqsa, 3- va 4-sinf o quvchilari
ʻ uchun muvofiq keladi.
Nutqiy xatolarni to g rilashva oldini olish til ustida ishlash bilan
ʻ ʻ bog lab, ʻ
maqsadga muvofiq holda uyushtiriladi.
O quvchilar
ʻ og zaki ʻ va yozma nutqida yo l ʻ qo ygan ʻ nutqiy xatolarni o z ʻ
vaqtida to g rilab borish zarur. O quvchi yo l qo ygan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ xatosining to g ri ʻ ʻ variantini
o zlashtirsin,
ʻ imkoni bo lsa, ʻ xatoning kelib chiqish sababini tushunsin. Xatoni
to g rilashning eng foydali usuli yo l ʻ ʻ ʻ
qo ygan ʻ xatosini o quvchining ʻ o zi ʻ to g rilashi ʻ ʻ
hisoblanadi, agar o quvchi xatosini to g rilay olmasa, uni o qituvchi to g rilaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Xato turiga qarab to g rilanadi: gap yoki so z birikmasi qayta tuziladi, so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqasi bilan almashtiriladi, zarur so z qo shiladi, ortiqchasi ustidan
ʻ ʻ chiziladi.
Insho yoki bayonni tahlil qilish darsida xatolar ustida ishlash maqsadi
uchun darsning ikkinchi qismi – 20-25 minuti ajratiladi. O qituvchi o quvchilar
ʻ ʻ
insho yoki bayonni qanday yozganlari haqida qisqa tushuncha berib, eng yaxshi
yozilgan matnni o qib
ʻ beradi, mazmundagi, mavzuni yoritishdagi kamchiliklar,
imloviy va nutqiy
xatolar aniqlanadi. Yo l qo yilgan xatoni to g rilash yo li ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tushuntiriladi.
Shundan so ng ʻ xato ustida birgalikda ishlanadi: o qituvchi ʻ yo l ʻ
qo yilgan xatoning bir turini to g rilash yuzasidan topshiriq beradi:
ʻ ʻ ʻ “Noo rin ʻ
ishlatilgan so zni boshqasi bilan almashtiring”. Xatosi bor
ʻ matnni o qib ʻ yoki yozib
beradi, o quvchilar
ʻ yo l ʻ qo yilgan ʻ xatoni topadilar, maqsadga muvofiq so z bilan ʻ
almashtirib, uni to g rilaydilar
ʻ ʻ va tushuntiradilar.
Ayrim o quvchilar yo l qo ygan individual xatolar darsdan tashqari ʻ ʻ ʻ
vaqtda,
qo shimcha
ʻ mashg ulot ʻ jarayonida to g rilanadi. ʻ ʻ O quvchi ʻ bilan individual
suhbatda ham, sinfda jamoa bo lib
ʻ ishlash jarayonidagi kabi bolalarning aqliy
faolligiga, ya’ni u xatosi nimadaligini tushunibgina qolmay, balki uni to g rilashi
ʻ ʻ
21

va tushuntirishiga erishish muhimdir.
Grammatikaga oid mavzuni o rganishda o quvchilar yo l qo yishiʻ ʻ ʻ ʻ mumkin
bo lgan xatoning oldini olish uchun mazkur mavzu ularga
ʻ qanday imkoniyatlar
yaratishi tushuntiriladi. Masalan, “Olmosh” mavzusini o rganganda, kishilik
ʻ
olmoshlarining takrorlangan so zlar
ʻ o rnida qanday ishlatilishi o quvchilarga ʻ ʻ
misollar bilan tushuntirilsa, ular ham insho yoki bayon yozishda shunga rioya
qiladilar.
O quvchilarning
ʻ og zaki ʻ va yozma nutqini o stirishdagi ʻ muvaffaqiyat
quyidagi uch asosiy omilga bog liq:
ʻ
1) so zga e’tibor bilan munosabatda bo lish, o quvchilarning ko p
ʻ ʻ ʻ ʻ mutolaa
qilishi, atrofidagi kishilarning to g ri va ifodali nutqi, ya’ni
ʻ ʻ nutqiy sharoit;
2) bolalarning nutqiy tajribasi qanday tashkil etilishi;
3) nutq o stirishda o qituvchining til nazariyasiga, grammatikaga,
ʻ ʻ
leksikologiya va stilistika elementlariga asoslanish ko nikmasi.
ʻ
Xatolarning oldini olish savodxonlikni har tomonlama
takomillashtirishning asosiy garovidir. O quvchilar
ʻ yo l ʻ qo yishi ʻ mumkin bo lgan ʻ
xatolarning oldini olish uchun o qituvchi quyidagi
ʻ chora-tadbirlarni amalga
oshirishi lozim:
- lug at ishini keng yo lga qo yish. Ona tili savodxonligining har
ʻ ʻ ʻ bir
soatida imlosi qiyin so zlarning
ʻ yozilishini ko rsatib berish; ʻ
- har darsda o quvchilarning
ʻ mustaqil ishlarida uchragan tipik xatolar
hisobini olib borish va keyingi soatlarda mustaqil ishning tegishli xatolarni bartaraf
etishga qaratilgan turlaridan foydalanish;
- o quvchilarning
ʻ o zaro ʻ diktant o tkazishlarini ʻ yo lga ʻ qo yish; ʻ
- o quvchilarda to g ri yozishga qiziqish uyg otish, savodxonlik
ʻ ʻ ʻ ʻ
konkurslari uyushtirish.
Xatolar oldini olishning eng muhim choralaridan biri o quvchilarning
ʻ har
kuni bajaradigan mustaqil ishlarida yo l
ʻ qo ygan xatolari ʻ ustida ish olib borishni
ta’minlashdir. O quvchi
ʻ mustaqil ishdagi xatoni o qituvchi ʻ signali (xato haqida
22

signal) asosida o ziʻ “Imlo lug ati” ʻ bilan taqqoslash orqali aniqlaydi va shu
so zning
ʻ to g ri ʻ ʻ variantini o z imlo lug ati daftariga ko chirib oladi. Ba’zi ʻ ʻ ʻ
o qituvchilar
ʻ vaqtni tejash maqsadida xatoni aniqlashni ko proq ʻ darsdan keyin
uyushtiradilar. Aslida esa dars jarayonida topshiriq qanday bajarilganligi va
o quvchining
ʻ shu so z ʻ imlosini qanday o zlashtirganligi ʻ tekshirib borilishi lozim.
O quvchilar
ʻ nutqidagi dialektal xatolarni bartaraf qilish maqsadida
yuqorida ko rsatilgan
ʻ ish usulidan tashqari, yana sinfdoshining nutqidagi dialektal
ta’sirida aytilgan so zlarni aniqlab, uning adabiy
ʻ tildagi variantini aytishni talab
qilish kabi mustaqil ish turlaridan foydalanish mumkin.
Dialektal xatolarni bartaraf qilish faqat xatolar ustida ishlash darsida emas,
balki har bir darsda alohida ish olib borishni taqozo etadi. Savol-javob, o qish,
ʻ
ijodiy mashq hamda mustaqil ishlardagi xatolarni tushuntirish jarayonida dialektal
xatolar ham izohlanadi va tuzatib boriladi. O qituvchi tomonidan tanlangan
ʻ
mustaqil ishlarda hamma vaqt mahalliy shevaga xos bo lgan
ʻ xatolarni bartaraf
etish ko zda
ʻ tutilishi lozim.
Xatolarni bartaraf qilishda, ayniqsa, yozma ish tahlilini o tkazish
ʻ yoki
xatolar ustida ishlash darslari ahamiyatlidir. Xatolar ustida ishlash darsida
quyidagilarga e’tibor bermaslik natijasida o quvchilar ishda
ʻ anchagina
kamchiliklarga yo l
ʻ qo ymoqdalar: ʻ
- yozma ish tahliliga ajratilgan vaqtning noto g ri taqsimlanishi;
ʻ ʻ tipik
xatolar doirasidan chetga chiqmaslik;
- xatoni bartaraf etishga o quvchilarning
ʻ qiziqishini uyg ota ʻ olmaslik;
ularni passiv tinglovchiga aylantirish hamda xato ustida ishlashga ham e’tibor
berib, xilma-xil ish formalar (turli kartochkalar, darslikdagi mashqlar va b.)dan
foydalana olmaslik;
- har bir o quvchining
ʻ bilim saviyasi va mustaqil ishlash qobiliyatini
hisobga olmaslik, differentsial topshiriqdan foydalanmaslik;
- yozma ishda yo l qo yilgan xatolarning to g ri klassifikatsiya
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilinmasligi tufayli o quvchilar
ʻ diqqatini tipik xatolar ustia ishlash paytida asosiy
23

masalaga jalb eta olmaslik;
-yozma ishda qoniqarsiz baho olgan o quvchilarningʻ tahlil jarayonida
e’tibordan chetda qolishi;
24

- o quvchilarning oldingi yozma ishlarida yo l qo ygan xatolariniʻ ʻ ʻ hisobga
olmaslik hamda bu xatolarning qanday bartaraf etilayotganligini nazorat qilmaslik;
- o quvchilarni
ʻ yo l ʻ qo yilgan ʻ xatolarning sabablarini tahlil qilishga
o rgatmaslik;
ʻ
- tahlil jarayonida ularning “Imlo lug ati”
ʻ bilan ishlashni tashkil eta
olmaslik.
Barcha turdagi yozma ishlarning tahlilida orfografik va punktuatsion
xatolar ustida ishlash bir-biriga o xshaydi.
ʻ Shuning uchun diktantda uchragan
orfografik va punktuatsion xatolarni bartaraf etishda qo llangan mustaqil ish
ʻ
turlaridan bayon va inshoning tahlilida foydalansa bo ladi.
ʻ
Quyida diktant tahlilini o tkazish tartibi va xatolar ustida ishlash
ʻ haqida
fikr yuritamiz.
Diktant tahlilini o tkazishda asosiy e’tibor imloga doir xatolarga
ʻ qaratiladi.
O quvchilarning
ʻ yozma ishlarida uchraydigan imloga doir xatolarni to rt ʻ
guruhga ajratish mumkin:
1. Qo shimchalarni
ʻ qo llamaslikdan ʻ kelib chiqadigan xatolar:
“Maktabning bog i”,
ʻ “yerga qo ndi” ʻ o rniga ʻ “yerda qo ndi” ʻ kabi. Bunday tipdagi
xatolarni bartaraf etish uchun o sha xatoga aloqador
ʻ qoidani tushuntirish, uni
darslikdan mustaqil tartibda o qitish
ʻ hamda bu qoidaga doir mashqlar ishlatish,
didaktik va tarqatma materiallardan foydalanish tavsiya qilinadi.
2. E’tiborsizlik orqali yo l qo yiladigan xatolar. “Daftar” so zini
ʻ ʻ ʻ “daptar”,
“o quvchi”, so zini “ukuchi” tarzida yozish kabi. Bu tipdagi
ʻ ʻ xatolar, asosan,
e’tiborsizlikdan kelib chiqadi. Bunday xatolar ustida ishlashda maktab o quvchilari
ʻ
uchun chiqarilgan “Imlo lug ati” bilan
ʻ har bir o quvchining ʻ individual ishlashni
tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
3. Hech qanday orfografik qoida bilan asoslab bo lmaydigan,
ʻ yozilishni
faqat esda saqlash lozim bo lgan so zlarda qilingan xatolar:
ʻ ʻ “tayyor” so zini ʻ
“tayor” yozish, “sayyod” so zini “sayod” yozish kabi.
ʻ Tahlil jarayonida bunday
so zlarni imlosini o rgatish uchun shu so zni
ʻ ʻ ʻ bir necha marta og zaki ʻ takrorlatish
25

shu so zniʻ doskada yozdirish, lug atdan ʻ toptirish metodlaridan mumkin.
4. Sheva ta’sirida sodir bo ladigan
ʻ xatolar: “kelyapti” o rniga ʻ “kelopti”,
“kevotti”, “kelutti”, “deraza” o rniga
ʻ “treza” yozish kabi.
Bunday tipdagi xatolarni bartaraf etishning eng qulay yo li taqqoslash,
ʻ
chog ishtirishdir. O quvchidan tahlil darsida o zi yozgan so z bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ o sha ʻ so zning ʻ
adabiy tildagi variantini taqqoslash, chog ishtirish,
ʻ farqini aniqlash talab etiladi.
Buning uchun so zining
ʻ shevadagi ko rinishlari ʻ bilan adabiy tildagi variantini
chog ishtiradigan
ʻ ko rgazmalaridan ʻ ham foydalanish mumkin.
Ba’zi o quvchilar
ʻ yozma ishlardagi tipik xatolarni belgilashda qiynaladilar.
Sinfdagi ko pchilik
ʻ o quvchilar ʻ yo l ʻ qo ygan ʻ xatolar tipik xato sanaladi. O qituvchi ʻ
taxminan darsning o n-o n besh minutini tipik ʻ ʻ
xato ustida ishlashga ajratadi.
O quvchilar
ʻ diqqati tipik xato bilan bog liq ʻ bo lgan qoidaga ʻ qaratiladi.
O quvchilar
ʻ xatoga yo l ʻ qo yilgan ʻ so zning ʻ to g ri ʻ ʻ variantiga o xshash ʻ
misollar topadilar, qoidaning shu so zga
ʻ aloqador joyini kitobdan topib o qiydilar, ʻ
so zning
ʻ to g ri ʻ ʻ yozilishini asoslaydilar.
Darsning qolgan qismida esa, asosan, xatolar ustida individual mustaqil ish
olib boriladi. Bunda har bir o quvchi o z xatosi ustida
ʻ ʻ ishlaydi. “Xuddi” so zini ʻ
xato yozgan o quvchiga shunga o xshash
ʻ ʻ yonma-yon kelgan qo sh undoshli so zlar ʻ ʻ
topib daftarga yozish, shu so zlardan
ʻ bir-ikkitasi yordamida gap tuzish topshiriladi.
“Qad ko tarib”
ʻ birikmasidagi “qad” so zini ʻ “qat” yozgan o quvchilarga ʻ jarangli d
undoshi uning jarangsiz jufti t talaffuz qilinishini aytib, t kabi talaffuz qilinib, d
yoziladigan so zlar topshiriladi va “Ayrim undosh
ʻ tovushlarning yozuvda
ifodalanishi” mavzusini mustaqil tartibda kitobdan o qish topshiriladi.
ʻ
Bir xil xatoga yo l qo ygan o quvchilar bilan ham ishni aynan bir
ʻ ʻ ʻ usulda
tashkil etib bo lmaydi.
ʻ Agar bir o quvchiga ʻ xato yozilgan so zning to g ri ʻ ʻ ʻ
variantini bilib olish uchun faqat qoidani eslash va 1-2 misol keltirish kifoya
bo lsa,
ʻ boshqa o quvchi ʻ uchun shu xatoni bartaraf etish maqsadida ma’lum bir
mashqni bajarish hamda ijodiy xarakterdagi misollar topishini uyushtirishga to g ri
ʻ ʻ
keladi.
O qituvchi
ʻ individual kartochkalarni tuzishda o quvchilarning ʻ real o quv ʻ
26

imkoniyatini hisobga oladi. Ma’lumki, tez yozish va mustaqil ishlashga o rganganʻ
o quvchilar topshiriqni qisqa muddatda va bo sh
ʻ ʻ o zlashtiruvchi o quvchiga ʻ ʻ
nisbatan ancha sifatli bajaradilar. Yetarli darajada mustaqil ishlash ko nikmasiga
ʻ
ega bo lmagan
ʻ o quvchilar ʻ kartochkada ko rsatiladigan ʻ vazifalarni bajarish uchun
birmuncha ko proq
ʻ vaqt sarf qiladilar va uni bajarishda qiynaladilar. Har bir
kartochkaning differensialligi o quvchilarning
ʻ o z ʻ xatosini bilib olishga bo lgan ʻ
qiziqishini kuchaytiradi hamda belgilangan vaqtda o quvchilarning
ʻ ulgurishlariga
imkoniyat yaratadi.
Darsligingizning “Sog tanda - sog lom
ʻ aql” bo limini ʻ toping. Tutuq belgisi
ishtirok etgan so zlarning
ʻ yozilishiga e’tabor bering. “Imlo lug ati”dan ʻ tutuq
belgisi bilan kelgan 6 ta so z
ʻ topib, daftaringizga yozing.
Kartochkalar tipik xatolar ustida ish tugagandan keyin o quvchilarning
ʻ
yozma ish daftarlari ichiga qo yib tarqatiladi. Xatolar
ʻ ustidagi ish esa
o quvchilarning sinf daftarlarida bajarilgani ma’qul.
ʻ Chunki yozma ish daftarlarida
yig ib olingan taqdirda ham o quvchi
ʻ ʻ xatolar ustida ishlashni davom ettirishi, har
bir soatlik darsda o quvchi
ʻ bilimi sinalayotgan o qituvchi o quvchi yo l qo yilgan ʻ ʻ ʻ ʻ
xato so zining
ʻ to g ri ʻ ʻ variantini yozib ko rsatishini ʻ talab qilishi mumkin.
Ayrim o quvchilar
ʻ topshiriqni yozma ish daftarining o zida ʻ ko rsatadi. Bu ʻ
metod, bizningcha, ancha afzal. Birinchidan, bunday metod o quvchi
ʻ ishini ancha
yengillashtirsa, ikkinchidan, har bir yozma ishda o quvchi
ʻ savodxonligida
bo layotgan
ʻ o zgarish ʻ ko rinib ʻ turadi.
O qituvchi navbatdagi yozma ishni tekshirar ekan, undan oldingi
ʻ yozma
ishda o quvchiga qanday topshiriq berilganligini hisobga olib
ʻ borish zarur.
Birinchi ish usulining ham o ziga
ʻ xos afzalligi bor. O qituvchi ʻ ma’lum bir
o quvchi
ʻ uchun tayyorlangan kartochkadan o rni ʻ bilan boshqa maqsadda ham
foydalanishi mumkin.
27

Xulosa
Maktab – bolalarning dastlabki bilim oladigan maskani ekanligi
barchamizga ma’lum. Shu bois, ta’lim — tarbiyaning aynan maktab davridan
qattiq nazorat ostiga olinishi katta ahamiyatga ega. O‘quvchilarning har bir fanni
mukammal o‘zlashtirishi ertangi kunning yetuk mutaxassislari bo‘lib yetishib
chiqishida muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilarning darsga bo‘lgan e’tibor va
intilishlarini shakllantirish o‘qituvchi oldidagi dolzarb, ayni paytda muqaddas
vazifadir. Maktab o‘quvchilarining har bir fanni puxta o‘zlashtirishi, yetarli
ko‘nikma va bilimlarga ega bo‘lishida o‘qituvchidan ijodkorlik va albatta chuqur
bilimdonlik talab etiladi.
O qituvchi yozma ish tahlili darsiga tayyorlanganda quyidagilarniʻ hisobga
olishi shart:
- o quvchilarning yozma ish daftarlarini sifatli tekshirish, undagi
ʻ xatoni
tuzatib ko rsatmasdan,
ʻ xato haqida signal berish metodidan foydalanish;
- takrorlanishi zarur bo lgan
ʻ orfografik va tanish belgilari qoidalarini
belgilash va unga mos mashqlar (misollar) tanlash;
- didaktik tarqatma materiallarini puxta o ylab,
ʻ uni har bir o quvchining ʻ
bilim saviyasi, mustaqil ishlash ko nikmasini hisobga
ʻ olgan holda tuzish;
- yo l qo yilgan xatolarni to g ri klassifikatsiya qilish, tipik va
ʻ ʻ ʻ ʻ individual
xatolar ustida ishlash sistemasini puxta o ylab
ʻ ko rish; ʻ
- uyga topshirilgan vazifani puxta o ylab,
ʻ uy topshirig ining ʻ o quvchi ʻ
yo l
ʻ qo ygan ʻ xatolarni bartaraf etishiga yordam berishini ta’minlash.
Ilg or o qituvchilarning tajribalariga asoslanib, biz xatolar ustida
ʻ ʻ ishlash
darslarida quyidagilarga rioya qilishni maslahat beramiz:
- ham tipik, ham individual xatolar ustida o quvchining mustaqil
ʻ
ishlashini, yo l
ʻ qo ygan ʻ xatolarga ongli munosabatda bo lishni, ʻ xatolarning
sabablarini o ylab
ʻ ko rishini ʻ tashkil etish;
- har bir o quvchining lug at bilan mustaqil tartibda ishlashini
ʻ ʻ
28

uyushtirish;
- o quvchiningʻ o z ʻ xatosi bilan o ralashib ʻ qolishiga yo l ʻ qo ymaslik, ʻ shu
xatoga aloqador bo lgan
ʻ qoidalarni eslash, ijodiy misollar topish, har bir
o quvchiga xatoning oldini olish yuzasidan
ʻ maslahatlar berish;
- xatolar ustida ishlash jarayonida o quvchining o z-o zini nazorat
ʻ ʻ ʻ
qilishini tashkil etish;
- bo sh
ʻ o zlashtiruvchi ʻ o quvchilar ʻ bilan individual ish olib borish, ularga
o z
ʻ xatolarini bilib olishga yordamlashish;
- xatolar ustida ishlash jarayonida darslik materiallaridan, turli
kartochkalar, ko rsatmali
ʻ qurollar va texnika vositalaridan unumli foydalanish.
Demak, xatolarning oldini olish va uni bartaraf etish uchun o quvchilar
ʻ
bilan muntazam ish olib borish lozim.
Yuqori qayd etilgan mustaqil ish turlaridan o qituvchi
ʻ o rinli ʻ foydalansa,
shubhasiz o quvchilarning
ʻ ijodiy fikrlashiga, nazariy tushunchalarni amaliy ish
bilan qo shib
ʻ olib borishiga erishadi.
29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Qosimova K., Matchonov S., G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tiliʻ ʻ
o qitish metodikasi. -T.: “Noshir”, 2009. - 163 b.
ʻ
2. G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H., Masharipova U.,
ʻ ʻ
Sattorova X. Husnixat va uni o qitish metodikasi. -T.: TDPU, 2013. - 70 b.
ʻ
3. Karima Qosimova va boshqalar. Ona tili o qitish metodikasi. – Toshkent, 2009.
ʻ
4. Nurmatova M. Ifodali o qish to garagi. “Til va adabiyot ta’limi” 1992-yil. 1-son.
ʻ ʻ
5. Jalilova M., Ne’matova G. Takrorlash mashg ulotlarini “Topqirlar bellashuvi”
ʻ
tarzida o tkazish. “Til va adabiyot ta’limi” 1994-yil 2-3-qo shma sonlari.
ʻ ʻ
6. Tolibova J.O. Pedagogik texnologiyalar – do stona muhit yaratish omili. -T., 2005.
ʻ
7. Bakiyeva H, Ahmedova N., Azizova N., Nosirova D., Teshaboyeva B., Ismoilova
U., Egamberdiyeva B. Savodga o rgatish darslari.-T.: “Extremumpress”, 2014. -
ʻ
119 b.
8. Safarova R., Inoyatova M. Alifbe. –T.: “Respublika ta’lim markazi”, 2021. -80 bet.
9. Azimova I., Mavlonova K., Quronov S., Tursun Sh. Ona tili va o qish
ʻ
savodxonligi (1-sinf uchun darslik). –T.: “Yangiyo l poligraf servis”, 2021. -104
ʻ
bet.
10. Azimova I., Mavlonova K., Quronov S., Tursun Sh. Ona tili va o qish
ʻ
savodxonligi (2-sinf uchun darslik). –T.: “Respublika ta’lim markazi”, 2021. -120
bet.
11. Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo ldosheva Sh. Ona tili (3- sinflar uchun
ʻ
darslik). -T.: “O qituvchi”, 2019. -152 bet.
ʻ
12. Ikromova R., G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Shodmonqulov
ʻ ʻ
13. D. Ona tili (4-sinflar uchun darslik). -T.: “O qituvchi”, 2020. -160 bet.
ʻ
30

O'quvchilarni mantiqiy fikrlashga o'rgatishda inshoning roli

Sotib olish