O‘quvchilarni qo‘llab quvvatlashda rag‘batlantirish usullari - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	128.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	27 Ноябрь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Moxira Xasanova

Дата регистрации 06 Январь 2025

16 Продаж

O‘quvchilarni qo‘llab quvvatlashda rag‘batlantirish usullari

Купить

KURS ISHI
MAVZU: O‘QUVCHILARNI QO‘LLAB QUVVATLASHDA RAG‘BATLANTIRISH
USULLARI
1

MUNDARIJA
KIRISH. ....................................................................................................................3
I BOB. O‘QUVCHILARNI QO‘LLAB QUVVATLASHDA
RAG‘BATLANTIRISH HAQIDA ………………………………..……………...5
1.1. Ta’lim va tarbiya berish jarayonida o‘quvchilarni rag‘batlantirish ..................5
1.2. O‘quvchilarni rag‘batlantirishning psixologik xususiyatlari ............................11
II BOB. TA’LIM JARAYONIDA O‘QUVCHILARNI RAG‘BATLANTIRISH
USULLARI …………..……………………………………………………………15
2.1. Rag‘batlantirish metodi usullari haqida tushuncha………………….….…..15
2. 2. Rag‘batlantirish va jazolash metodlari haqida tushuncha… ……..………………….20
XULOSA …………..…………………………………………...……..…………………………………..………29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …….………………………………….31
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : Insonlarni muayyan faoliyatga chorlashning eng
ishonchli yo‘li bu ularni shu faoliyat uchun taqdirlash, ya’ni rag‘batlantirishdan
iborat. Bu shunchalik ravshanki, uni alohida ta’kidlab o‘tishga arzimaydi, deb
o‘ylash mumkin. Lekin inson ma’lum bir ishni bajarishdan o‘ziga qoniqish sezishi
uchun albatta atrofdagilardan rag‘bat izlaydi. Rag batlantirish– o quvchilarningʻ ʻ
harakatlarini ijobiy baholashni ko zda tutadi. Rag batlantirish quvonch, qoniqish,
ʻ ʻ
qanoatlanish kechinmalarini paydo qiladi, tetiklik va g ayrat bag ishlaydi, o z
ʻ ʻ ʻ
kuchiga ishonchni mustahkamlaydi, ijobiy xatti-harakatlarni rag batlantiradi, o z
ʻ ʻ
faoliyati va xulqiga mas’uliyatini oshiradi Rag batlantirish metodlari xilma-xil
ʻ
bo lib, ular tarkibiga ma’qullash, ko ngil ko tarish, dalda berish, ishonch bildirish,
ʻ ʻ ʻ
qayd qilish, og zaki va yozma tashakkur bildirish, mukofatlash va boshqalar kiradi.
ʻ
XXI asrda jahon miqyosida ta’lim barqaror taraqqiyotni ta’minlovchi asosiy
omil sifatida e’tirof etilib, 2030-yilgacha belgilangan xalqaro ta’lim
konsepsiyasida “butun hayot davomida sifatli ta’lim olishga imkoniyat yaratish” 1
dolzarb vazifa sifatida belgilandi. Bu ta’lim tizimida pedagoglar, jumladan
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kasbiy faoliyatida metodik tayyorgarlik
darajasini oshirish, ijodiy tafakkurni rivojlantirishga yo‘naltirilg an
texnologiyalardan foydalanish imkoniyatini kengaytirdi.
Ta’lim va tarbiya berish jarayonida o‘quvchilarni bilim va
salohiyatlarini o‘z o‘rnida yetarlicha rag‘batlantirib borish, nafaqat
ta’lim sifatini oshirishga balki ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini
ortishiga, liderlik xususiyatlarini shakllanishiga va eng asosiysi
intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bola ruhiyatida
sodir bo‘ladigan ijobiy o‘zgarishllarning eng katta va ahamiyatli
sabablaridan biri shuki, ularning tengdoshlari orasida maqtovga
sazovor bo‘lishidir. O‘ziga ishonchi ortgan o‘quvchining bilim olishga
1
YU NESKO tomonidan qabul qilingan 2030 yilgacha xalqaro ta ’ lim konsepsiyasi
3

bo‘lgan qiziqishi kundan kun ortib boradi va bu o‘z navbatida ularning
intellektiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Rag‘batlantirish o‘quvchining ruhini,
kayfiyatini ko‘taradi, ularni tetiklantiradi, g‘ayratiga g‘ayrat qo‘shadi, o‘z
kuchiga ishonchini orttiradi.
Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy
yo‘nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat.
Barcha fan o‘qituvchilari dars mashg‘ulotlari jarayonida interfaol usullardan
borgan sari kengroq foydalanmoqdalar. Interfaol usullarni qo‘llash natijasida
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o‘z fikrini
bayon qilish, uni asoslagan holda himoya qila bilish, sog‘lom muloqot, munozara,
bahs olib borish ko‘nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi.
“ Maktab voyaga yetayotgan avlod tafakkurini shakllantirish ustaxonasidir,
agar kelajakni qo ldan chiqarishni istamasang, maktabni qo lda mustahkamʻ ʻ
tutmog ing lozim”
ʻ 2
degan edi fransuz yozuvchisi Anri Barbyus. Darhaqiqat,
kelajagimiz davomchilari bo lmish yosh avlodni har tomonlama mukammal etib
ʻ
tarbiyalash, ularga bilim berish, haqiqiy fidoyilik va mustahkam iroda talab etadi.
Bu esa mavzuning dolzarbligini ko‘rsatmoqda.
Kurs ishining maqsadi. O‘quvchilarni qo‘llab quvvatlashda
rag‘batlantirishning mazmuni va mohiyatini o‘rganish.
Kurs ishining ob’yekti. O‘quvchilarni qo‘llab quvvatlashda rag‘batlantirish
usullarini maqsadga muvofiq tanlash
Kurs ishining mavzusi. O‘quvchilarni qo‘llab quvvatlashda rag‘batlantirish
usullari.
Kurs ishining vazifasi- O‘quvchilarni qo‘llab quvvatlashda rag‘batlantirish
usullarini nazariy tahlil qilish, o‘quvchilarni qo‘llab quvvatlashda rag‘batlantirish
usullarini psixologik- pedagogik asoslanishi, o‘quvchilarni qo‘llab quvvatlashda
rag‘batlantirish shaxs rivojlanishining muhim omili sifatida.
Kurs ishi kirish, birinchi, ikkinchi bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
2
F ransuz adibi Anri Barbyus
4

I BOB. O‘QUVCHILARNI QO‘LLAB QUVVATLASHDA
RAG‘BATLANTIRISH
1.1. Ta’lim va tarbiya berish jarayonida o‘quvchilarni
rag‘batlantirish
Rag‘bat — inson his tuyg ulari, ruhiy holatlari rivoji va barqarorlashuvigaʻ
yordam beruvchi, uni faollikka undovchi psixik ta sir. U javob reaksiyasi sifatida
ʼ
shaxsga ta sir o tkazishning vositasi vazifasini bajaradi. Shu bois rag bat ham
ʼ ʻ ʻ
sabab, ham oqibat rolini o ynaydi. Rag bat bilan reaksiya munosabati tashqi ta sir
ʻ ʻ ʼ
(muhitdagi o zgarishlar), organizmning harakatlarga javob reaksiyasi sifatida
ʻ
talqin qilinadi. Rag batni motiv (ichki turtki) bilan aynanlashtirish mumkin
ʻ
bo lmasada, ba zi holatlarda Rag bat ichki turtkiga aylanishi ham mumkin.
ʻ ʼ ʻ
Psixologiyada Rag bat inson ruhiyatiga, bilvosita dunyoqarashiga, hissiyotiga,
ʻ
kayfiyatiga, qiziqishiga, intilishiga ijobiy ta sir o tkazishdir. Rag bat moddiy va
ʼ ʻ ʻ
ma naviy mazmunga ega bo lib, shaxsning faoliyat samaradorligi ortishiga xizmat
ʼ ʻ
qiladi.
O‘quvchilarni tarbiyalashda rag‘batlantirishning o‘rni katta. Rag‘batlantirish
o‘quvchining ruhini, kayfiyatini ko‘taradi, ularni tetiklantiradi, g‘ayratiga g‘ayrat
qo‘shadi, o‘z kuchiga ishonchini orttiradi. Maktab tajribasida rag‘batlantirishning
turli shakllari qo‘llaniladi: ma’qullash, ko‘ngilni ko‘tarish, ishonch bildirish,
maqtash, yozma tashakkur, mukofotlash. Bundan tashqari jamoat tashkilotlari
faoliyatida rag‘batlantirish shakllari mavjud, Ma’qullash: boshni qimirlatib
ma’qullash yuv va qo‘l harakatlari bilan “balli”, “barakallo”, “rahmat”, “juda soz”
kabi so‘zlar orqali. Ko‘ngilni ko‘tarish, dalda berish ba’zan o‘qishda va ishda
muvaffaqiyatsizlikka uchragan paytda o‘quvchilar ko‘nglini ko‘tarish va dalda
berish kerak bo‘ladi. Ishonch bildirish. O‘quvchi kuchi yetadigan biror vazifani
topshirish. Masalan, nazorat ishini yig‘ishtirish va h.k. Qayd etish. O‘quvchilar
5

xulqining yaxshilanib borayotganligini qayd etish. Devoriy gazeta, maktab uzelida
va h.k. Maqtash. Kishini maqtash juda foydali deydi 3
M.Gorkiy, - chunki bu narsa
uning o‘ziga bo‘lgan hurmatini oshiradi, o‘z kuchiga ishonchni orttiradi. Sinf
yig‘ilishi, hurmat daftariga, maktab hurmat taxtasiga yozish, rasmini qo‘yish
shakllari ham mavjud.
Mukofotlash. Yoshma tashakkur va minnatdorchilik xatlari.
Interfaol metod – ta’lim jarayonida o‘quvchilar hamda o‘qituvchi o‘rtasidagi
faollikni oshirish orqali o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini faollashtirish,
shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo‘llash dars
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari:
norasmiy bahs-munozaralar o‘tkazish, o‘quv materialini erkin bayon etish va
ifodalash imkoniyati, ma’ruzalar soni kamligi, lekin seminarlar soni ko‘pligi,
o‘quvchilar tashabbus ko‘rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta
guruh, sinf jamoasi bo‘lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish
va boshqa metodlardan iborat bo‘lib, ular ta’lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini
oshirishda o‘ziga xos ahamiyatga ega. Hozirda ta’lim metodlarini takomillashtirish
sohasidagi asosiy yo‘nalishlardan biri interfaol ta’lim va tarbiya usullarini joriy
qilishdan iborat. Barcha fan o‘qituvchilari dars mashg‘ulotlari jarayonida interfaol
usullardan borgan sari kengroq foydalanmoqdalar. Interfaol usullarni qo‘llash
natijasida o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o‘z
fikrini bayon qilish, uni asoslagan holda himoya qila bilish, sog‘lom muloqot,
munozara, bahs olib borish ko‘nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. Bu
masalada amerikalik psixolog va pedagog B.Blum bilish va emotsional sohalardagi
pedagogik maqsadlarning taksonomiyasini yaratgan. Uni Blum taksonomiyasi deb
nomlanadi. 4
(Taksonomiya-borliqning murakkab tuzilgan sohalarini tasniflash va
sistemalashtirish nazariyasi). U tafakkurni bilish qobiliyatlari rivojlanishiga
muvofiq ravishdagi oltita darajaga ajratdi. Unga ko‘ra tafakkurning rivojlanishi
bilish, tushunish, qo‘llash, tahlil, umumlashtirish, baholash darajalarida bo‘ladi.
3
M.Gorkiy.”Aforizmlar” 2012
4
Taksonomiya-borliqning murakkab tuzilgan sohalarini tasniflash va sistemalashtirish nazariyasi
6

Shu har bir daraja quyidagi belgilar hamda har bir darajaga muvofiq fe’llar
namunalari bilan ham ifodalanadi, jumladan: Bilish-dastlabki tafakkur darajasi
bo‘lib, bunda o‘quvchi atamalarni ayta oladi, aniq qoidalar, tushunchalar, faktlar
va shu kabilarni biladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: qaytara
bilish, mustahkamlay olish, axborotni etkaza olish, aytib bera olish, yozish,
ifodalay olish, farqlash, taniy olish, gapirib berish, takrorlash. Tushunish
darajasidagi tafakkurga ega bo‘lganda esa, o‘quvchi faktlar, qoidalar, sxema,
jadvallarni tushunadi. Mavjud ma’lumotlar asosida kelgusi oqibatlarni taxminiy
tafsiflay oladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: asoslash,
almashtirish, yaqqollashtirish, belgilash, tushuntirish, tarjima qilish, qayta tuzish,
yoritib berish, sharhlash, oydinlashtirish. Qo‘llash darajasidagi tafakkurda
o‘quvchi olgan bilimlaridan faqat an’anaviy emas, noa’nanaviy holatlarda ham
foydalana oladi va ularni to‘g‘ri qo‘llaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar
namunalari: joriy qilish, hisoblab chiqish, namoyish qilish, foydalanish, o‘rgatish,
aniqlash, amalga oshirish, hisob-kitob qilish, tatbiq qilish, hal etish. Tahlil
darajasidagi tafakkurda o‘quvchi yaxlitning qismlarini va ular o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqliklarni ajrata oladi, fikrlash mantiqidagi xatolarni ko‘radi, faktlar va
oqibatlar orasidagi farqlarni ajratadi, ma’lumotlarning ahamiyatini baholaydi. Bu
tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: keltirib chiqarish, ajratish,
tabaqalashtirish, tasniflash, taxmin qilish, bashorat qilish, yoyish, taqsimlash,
tekshirish, guruhlash. Umumlashtirish darajasidagi tafakkurda o‘quvchi ijodiy ish
bajaradi, biror tajriba o‘tkazish rejasini tuzadi, birnechta sohalardagi bilimlardan
foydalanadi. Ma’lumotni yangilik yaratish uchun ijodiy qayta ishlaydi. Bu tafakkur
darajasiga muvofiq fe’llar namunalari: yangilik yaratish, umumlashtirish,
birlashtirish, rejalashtirish, ishlab chiqish, tizimlashtirish, kombinastiyalashtirish,
yaratish, tuzish, loyihalash. Baholash darajasidagi tafakkurda o‘quvchi mezonlarni
ajrata oladi, ularga rioya qila oladi, mezonlarning xilma-xilligini ko‘radi,
xulosalarning mavjud ma’lumotlarga mosligini baholaydi, faktlar va baholovchi
fikrlar orasidagi farqlarni ajratadi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe’llar
namunalari: tashxislash, isbotlash, o‘lchash, nazorat qilish, asoslash, ma’qullash,
7

baholash, tekshirish, solishtirish, qiyoslash. Interfaol usullar ko‘p turli bo‘lib,
ularning hammasi ham har qanday progressiv usullar kabi eng avvalo,
o‘qituvchidan mashg‘ulot oldidan katta tayyorgarlik ko‘rishni talab qiladi. Shu
mashg‘ulotlarni tashkil qilishda interfaol darsning asosiy xususiyatlarini uning
an’anaviy darsga nisbatan ayrim farqlarini ko‘rib chiqish orqali yaqqolroq idrok
etish mumkin.
1.2. O‘quchilarni qo‘llab-quvvatlashda rag‘batlantirishning psixologik
asoslari
O‘quvchi intellektini rivojlantirish bo‘yicha juda ko‘plab olimlar ish olib
borgan bo‘lib, O‘zbekistonda ulardan R.Toshimov, M.M.Mamatov,
M.G.Davletshin, E.G‘.G‘oziyev,B.R.Qodirov, G‘.B.Shoumarov, V.M.Karimova,
E.Z.Usmonova, Z.E.Nishonova, M.Vohidovlarning ilmiy ishlarini o‘rganish
maqsadga muvofiqdir.
E.G‘.G‘oziyev O‘zbekistonda tafakkur psixologiyasini keng yoritgan
olimlardan biridir. Muallifning fikriga ko‘ra, inson tafakkuri o‘zining mustaqilligi
jihatidan mustaqil va nomustaqil tafakkurga ajratiladi. "Tafakkurning mustaqilligi
deganda, kishining shaxsiy tashabbusi bilan o‘z oldiga konkret maqsad, yangi
vazifalar qo‘ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz qilishi,
natijani ko‘z oldiga keltira olishi, qo‘yilgan vazifani hech kimning ko‘magisiz,
ko‘rsatmasisiz o‘zining aqliy izlanishi tufayli, turli yo‘l, usul va vositalar topib,
mustaqil ravishda hal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak" 5
M.G‘.Davletshin aqliy tushunchalarni qobiliyat tushunchasi bilan bog‘lab
o‘rgangan. Qobiliyat shakllanishi va rivojlanishi, birinchidan, ma’lum bir
faoliyatga moyillik yoki intilish borligiga va faoliyat natijalarining sifatiga qarab,
tegishli tabiiy zehn nishonalarini aniqlash yo‘li bilan, ikkinchidan, mutaxassis
rahbarligida sistemali faoliyatga jalb etish orqali shaxsning tabiiy xususiyatlarini
chiniqtirish va rivojlantirish yo‘li bilan, uchinchidan, umumlashgan aqliy
operatsiyalarni shakllantirish yo‘li bilan borishi kerakki, bu operatsiyalar umumiy
5
G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob .
8

va maxsus axborotni yengil va samarali o‘zlashtirishni rejalashtirgan faoliyat
bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar hosil qilishni ta’minlasin. Bolalarda qobiliyatlarni
o‘sishi ta’lim-tarbiya jarayonida yuzaga keladi.
G‘.B.Shoumarov mamlakat fuqarolarining aqliy saviyasiga alohida urg‘u
berib, har bir davlat, jamiyat taraqqiyoti, uning istiqboli o‘z fuqarolarining saviyasi
bilan belgilanishini e’tirof etadi. Jamiyat va fan-texnikaning rivojlanishida aql
muhim omil va mezonlardan biridir. SHuningdek, SHoumarov har qanday
insonparvarlik jamiyatida aqli zaiflarga e’tibor muhimligini uqtirib, aqli zaiflik
omillarini markaziy asab tizimining organik buzilishi, shuning oqibatida bola bilish
faoliyatining turg‘un pasayishidir deydi.
O‘quvchilarni rag‘batlantirishning psixologik xususiyatlari haqida bir nechta
olimlar o‘zlarining ilmiy ishlarida juda muhim fikrlarni ilgari surgan bo‘lib,
yurtimiz olimlaridan J. Xasanboyev va X. To‘raqulovlarning fikrlariga ko‘ra:
"Rag‘batlantirish o‘quvchilarning harakatlarini ijobiy baholashni ko‘zda tutadi.
Rag‘batlantirish quvonch, qoniqish, qanoatlanish kechinmalarini paydo qiladi,
tetiklik va g‘ayrat bag‘ishlaydi, o‘z kuchiga ishonchni mustahkamlaydi, ijobiy
xatti-harakatlarni rag‘ batlantiradi, o‘z faoliyati va xulqiga mas'uliyatini oshiradi" -
deb hisoblaydilar. 6
Rag‘batlantirish metodlari turli xil bo‘lib, ular tarkibiga ma’qullash, ko‘ngil
ko‘tarish, dalda berish, ishonch bildirish, qayd qilish, og‘zaki va yozma tashakkur
bildirish, mukofotlash va boshqalar kiradi. Rag‘batlantirish pedagogik talablarni
hisobga olgan holda qo‘Ilanilishi lozim. Har qanday rag‘batlantirish o‘qnvchining
jamoa oldidagi chinakam xizmatlariga muvofiq bo‘lishi kerak. Rag‘batlantirish
vaqtida o‘quvchining alohida xususiyatlarini, jamoada tutgan o‘rnini hisobga olish
va u bitta o‘quvchi uchun ketma-ket bo‘lmasligi kerak. Doimiy ravishda haddan
oshirib maqtash, jamo‘aga nisbatan taqqoslash, talabchanlikni bo‘shashtirib
yuborish bular o‘quvchida man-manlik, xudbinlik sifatlarining yuzaga kelishiga
sabab bo‘ladi. Rag‘batni tashkil etishda o‘quvchining muvaffaqiyati bilan birga
uning jamoadagi o‘rni, axloqiy qiyofasi, shuningdek, mehnatga, jamoa
6
«Umumiy pedagogika” 2015 10 -son
9

topshiriqlariga, jamoaning o‘ziga munosabati borasidagi jamoa fikrini inobatga
olish ham talab etiladi.
Psixologiyada esa rag‘batlantirish shaxsga nisbatan motivatsiya berish deb
yuritiladi. Motiv va motivasiya muammosi jahon psixologiyasida turli tuman
nuqtai nazardan yondashish orqali tadqiq qilib kelinmoqda. Uzoq va yaqin chet
ellarda o‘ziga xos psixologik maktablar vujudga kelgan bo‘lib, ularning negizida
ilmiy pozisiyalar va konsepsiyalar mohiyati jihatdan farqlanuvchi g‘oyalar va
yo‘nalishlar mujassamlashdi. Psixologiyada "motiv" tushunchasi muayyan motiv,
sabab, harakat, xatti-harakatni talab qiladi, shuning uchun ham o‘quv motivlari
o‘quvchining faoliyat predmetiga munosabati, shu faoliyatga yo‘naltirilishi sifatida
aniqlanadi. Faoliyatning motivatsiyasi uni rag‘batlantirish, ya’ni harakatga undash
jarayoni bilan chambarchas bog‘liqdir.
O‘quv faoliyatiga munosabatiga, mazmuniga ko‘ra o‘quv motivlari ichki va
tashqi turlarga bo‘linadi. Ichki motivlar ta’lim faoliyati mazmuni va uning jarayoni
(kognitiv qiziqish, intellektual faoliyatga bo‘lgan ehtiyoj, yaxshiroq natijaga
erishish istagi va boshqalar) bilan bog‘liq. Tashqi motivlar insonning tashqi muhit
bilan o‘zaro ta’sirini tavsiflaydi (talablar, maslahatlar, ko‘rsatmalar va boshqalar).
Motivlarning ushbu tasnifiga ko‘ra, o‘quv faoliyatini rag‘batlantirish usullari
shartli ravishda kichik guruhlarga bo‘linadi: kognitiv qiziqishni shakllantirish
usullari va ta’limda burch va mas'uliyat hissini shakllantirish usullari.
Rus pedagogika-psixologiyasi namoyandalari K.D.Ushinskiy, SH.A.
Amonashvili, I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, V.M.Bexterev, A.F.Lazurskiy,
V.N.Myasishev, A.A.Uxtomskiy, D.N.Uznadze, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev,
P.M.Yakobson, V.S.Merlin, L.I.Bojovich, V.I.Selivanov, V.G.Aseev va boshqalar
mazkur muammo yuzasidan tadqiqot ishlari olib borganlar. Jumladan E.Torndayk,
E.Tolmen, K.Xall, D.Xebb kabilar xulq motivasiyasiga muayyan darajada e’tibor
qilganlar. Ular o‘zlarining izlanishlarida xulq motivasiyasining "quyi darajalari" ni
o‘rganib, kalamushlarda tajriba ishlarini olib borib, jonivorda ochlik, tashnalik va
ularning turlicha darajalarini reaksiya tezligiga nisban namoyon bo‘lish xususiyati,
har xil sharoitda motivasiyaning kuchi to‘g‘risida muayyan qonuniyatlar ochishga
10

intilganlar. Hozirgi zamon bixevioristlari stimulni tashqi qo‘zg‘atuvchi sifatida
talqin qiladilar va organizmning ichki energiyasini faollashtiruvchi deb
hisoblaydilar. Neobixevioristik nazariyalar yangi qo‘zg‘atuvchilar, doayvalar
paydo bo‘lishiga asoslangan bo‘lib, ular insonning organik eshtiyojlarini
qoniqtirish bilan stimul natijasining uyg‘unlashuvi tariqasida tashlil etiladi.
Ularning ta’kidlashiga ko‘ra, ikkilamchi qo‘zg‘ovchilar organik
qo‘zg‘atuvchilarning go‘yoki qobig‘iga o‘xshaydi, xolos.
Sh.A.Amonashvili rag‘batlantirish metodiga quyidagicha ta’rif beradi.
Rag‘batlantirish -bu shaxsning harakatlariga yuqori baho berish orqali uning ijobiy
ko‘rinishlarini rag‘batlantirish, insonning sa’y-harakatlari va harakatlarining
boshqalar tomonidan e’tirof etilishidan zavq va quvonch hissini shakllantirish.
Amonashvili texnologiyasidagi har bir pedagogik (muammoli) vaziyat o‘qituvchi
va o‘quvchilar o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlaydi. Bolaga ta’lim va tarbiya
mazmunining u yoki bu elementini taklif qilib, iste’dodli o‘qituvchi uni nafaqat
ushbu mazmunn i amalga oshirishga, balki uni ijtimoiy, hissiy, intellektual tajribasi
bilan bog‘lashga ham yo‘naltiradi: nimani qabul qilish kerak? nimani rad etish
kerak, nimani yana birinchi marta o‘ylash kerak. Bu Amonashvilining
texnologiyasidagi vaziyatlarni haqiqatan ham muammoli, rivojlanayotgan va
qimmatli qiladi.
1.3. Ta’lim-tarbiya berish jarayonida rag‘batlantirishning bola
intelektiga ta’siri
Ta’lim va tarbiya berish jarayonida o‘quvchilarni bilim va salohiyatlarini
o‘z o‘rnida yetarlicha rag‘batlantirib borish, nafaqat ta’lim sifatini oshirishga balki
ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini ortishiga, liderlik xususiyatlarini shakllanishiga
va eng asosiysi intellektual qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bola
ruhiyatida sodir bo‘ladigan ijobiy o‘zgarishllarning eng katta va ahamiyatli
sabablaridan biri shuki, ularning tengdoshlari orasida maqtovga sazovor
bo‘lishidir. O‘ziga ishonchi ortgan o‘quvchining bilim olishga bo‘lgan qiziqishi
kundan kun ortib boradi va bu o‘z navbatida ularning intellektiga ham ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.
11

O‘quv tarbiya jarayonida bilim berishning zamonaviy pedagogik
texnologiyalaridan keng foydalanish, ularni doimiy ravishda takomillashtirib
borish, rivojlangan davlatlar ta’lim tajribalaridan maqsadli foydalanish - ta’lim
sifati va samaradorligini kafolatlaydi. Zamonaviy pedagogik va axborot
texnologiyalaridan fan, mavzu va uning mazmunida o‘rinli foydalanish ta’lim
oluvchilarning qiziqishlarini orttiradi, bilish faoliyatini yuqori darajada bo‘lishig a
imkon yaratadi. Bugun yuksak bilimli, zamonaviy fikrlaydigan, intellektual
rivojlangan yoshlargina jamiyatni barqaror istiqbolli kelajagini ta’minlay oladi.
Odamning intellekti ancha murakkab tuzilishga ega bo‘ladi va faqat
ko‘plab fikrlash turlarini emas, balki har xil intellektual operatsiyalar, malaka va
ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi. Intellekt individning ma’lum darajada mustahkam,
barqaror aqliy qobiliyatlari tuzilishidan iboratdir. Intellektning mohiyati va
taraqqiyotini tushuntirishda psixologiyada ikki xil qarash mavjud:
1. Intellekt - nasliy xususiyat, ya’ni avloddan avlodga o‘tuvchi tug‘ma
xususiyat sifatida.
2. Intellekt - organizm imkoniyatlari va maqsadga muvofiq ta’lim tarbiya
ta’sirida shakllanuvchi xususiyat sifatida.
O‘quvchilarni rag‘batlantirishning psixologik xususiyatlari haqida bir
nechta olimlar o‘zlarining ilmiy ishlarida juda muhim fikrlarni ilgari surgan bo‘lib,
yurtimiz olimlaridan J. Xasanboyev va X. To‘raqulovlarning fikrlariga ko‘ra:
"Rag‘batlantirish o‘quvchilarning harakatlarini ijobiy baholashni ko‘zda tutadi.
Rag‘batlantirish quvonch, qoniqish, qanoatlanish kechinmalarini paydo qiladi,
tetiklik va g‘ayrat bag‘ishlaydi, o‘z kuchiga ishonchni mustahkamlaydi, ijobiy
xatti-harakatlarni rag‘ batlantiradi, o‘z faoliyati va xulqiga mas'uliyatini oshiradi" -
deb hisoblaydilar.
Faoliyatning motivatsiyasi uni rag‘batlantirish, ya’ni harakatga undash
jarayoni bilan chambarchas bog‘liqdir.
O‘quv faoliyatiga munosabatiga, mazmuniga ko‘ra o‘quv motivlari ichki va
tashqi turlarga bo‘linadi. Ichki motivlar ta’lim faoliyati mazmuni va uning jarayoni
(kognitiv qiziqish, intellektual faoliyatga bo‘lgan ehtiyoj, yaxshiroq natijaga
12

erishish istagi va boshqalar) bilan bog‘liq. Tashqi motivlar insonning tashqi muhit
bilan o‘zaro ta’sirini tavsiflaydi (talablar, maslahatlar, ko‘rsatmalar va boshqalar).
Motivlarning ushbu tasnifiga ko‘ra, o‘quv faoliyatini rag‘batlantirish
usullari shartli ravishda kichik guruhlarga bo‘linadi: kognitiv qiziqishni
shakllantirish usullari va ta’limda burch va mas'uliyat hissini shakllantirish
usullari.
Rus pedagogika-psixologiyasi namoyandalari K.D.Ushinskiy, SH.A.
Amonashvili, I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, V.M.Bexterev, A.F.Lazurskiy,
V.N.Myasishev, A.A.Uxtomskiy, D.N.Uznadze, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev,
P.M.Yakobson, V.S.Merlin, L.I.Bojovich, V.I.Selivanov, V.G.Aseev va boshqalar
mazkur muammo yuzasidan tadqiqot ishlari olib borganlar. Jumladan E.Torndayk,
E.Tolmen, K.Xall, D.Xebb kabilar xulq motivasiyasiga muayyan darajada e’tibor
qilganlar. Ular o‘zlarining izlanishlarida xulq motivasiyasining "quyi darajalari" ni
o‘rganib, kalamushlarda tajriba ishlarini olib borib, jonivorda ochlik, tashnalik va
ularning turlicha darajalarini reaksiya tezligiga nisban namoyon bo‘lish xususiyati,
har xil sharoitda motivasiyaning kuchi to‘g‘risida muayyan qonuniyatlar ochishga
intilganlar. Hozirgi zamon bixevioristlari stimulni tashqi qo‘zg‘atuvchi sifatida
talqin qiladilar va organizmning ichki energiyasini faollashtiruvchi deb
hisoblaydilar. Neobixevioristik nazariyalar yangi qo‘zg‘atuvchilar, doayvalar
paydo bo‘lishiga asoslangan bo‘lib, ular insonning organik eshtiyojlarini
qoniqtirish bilan stimul natijasining uyg‘unlashuvi tariqasida tashlil etiladi.
Ularning ta’kidlashiga ko‘ra, ikkilamchi qo‘zg‘ovchilar organik
qo‘zg‘atuvchilarning go‘yoki qobig‘iga o‘xshaydi, xolos.
Sh.A. Amonashvili rag‘batlantirish metodiga quyidagicha ta’rif beradi.
“Rag‘batlantirish -bu shaxsning harakatlariga yuqori baho berish orqali uning
ijobiy ko‘rinishlarini rag‘batlantirish, insonning sa’y-harakatlari va harakatlarining
boshqalar tomonidan e’tirof etilishidan zavq va quvonch hissini shakllantirish”.
Amonashvili texnologiyasidagi har bir pedagogik (muammoli) vaziyat o‘qituvchi
va o‘quvchilar o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlaydi. Bolaga ta’lim va tarbiya
mazmunining u yoki bu elementini taklif qilib, iste’dodli o‘qituvchi uni nafaqat
13

ushbu mazmunn i amalga oshirishga, balki uni ijtimoiy, hissiy, intellektual tajribasi
bilan bog‘lashga ham yo‘naltiradi: nimani qabul qilish kerak? nimani rad etish
kerak, nimani yana birinchi marta o‘ylash kerak. Bu Amonashvilining
texnologiyasidagi vaziyatlarni haqiqatan ham muammoli, rivojlanayotgan va
qimmatli qiladi.
Maktabgacha va boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar psixologiyasi va
bu yoshdagi bolalarning situatsion tajribasining o‘ziga xos xususiyati shundaki,
kattalar bilan muloqot qilishda bolalar hali ham ular uchun obro‘li bo‘lgan
kattalarning baholariga kuchli intilishidir. Chunki ular atrofdagilar oldida o‘zining
kichik yutug‘I uchun ham munosib rag‘bat eshitishni hohlaydi. Bu esa ularda
kel gusi faoliyatlarining ijobiy tomonga o‘zgarishiga turtki bo‘ladi. Agar rag‘batlar
yangi pedagogik texnologiyalarga asoslangan holda, interfaol usulda qo‘llanilsa
o‘quvchilarni bilim olishga bo‘lgan qiziqishi ortishi bilan bir qatorda
ulardagi intellektning rivojlanioshiga ham xizmat qiladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida bolalarni o‘ z kuchiga ishontirish,
mashg‘ulotlarga havasini uyg‘ota bilish, material bayoni vaqtida ularning
diqqatini to‘ la jalb qila olish, materialni esda saqlab qolish yo‘llarini (mashq,
ko‘rgazmali qurollardan foydalanish, mustaqil ish, suhbat, didaktik o‘ yin kabi
vositalarni) qo‘llanishi o‘ qitish samaradorligini yanada oshiradi. ... Demak, alohida
yordamga muxtoj bolalarni ham mustaqil fikrlashga o‘ rgatish, ularni mustaqil
hayotga tayyorlash uchun ularning nutqini o‘ stirish, ya’ni o‘ qish va
yozishga o‘ rgatish hamda kasb hunarga o‘ rgatish eng muhim va dolzarb
masalalardan biridir.
Rag‘batlantirishga, ayniqsa, yetarli darajada qathiyatli bo‘lmagan bolalar
ko‘proq muhtoj bo‘ladi. Rag‘batlantirish metodidan kichik va o‘smir yoshidagi
bolalar tarbiyasida foydalanish yaxshiroq samara beradi. CHunki bu yoshdagi
bolalar o‘z xulqi va faoliyatini baholashga o‘ta sezgirlik, chanqoqlik bilan
qaraydilar. O‘qituvchi ortiqcha erkalatib yuborilgan yoki e’tibordan chetda qolgan
o‘quvchilarga alohida diqqatini qaratmog‘i zarur. Rag‘batlantirishning tarbiyaviy
ta’sir kuchi ko‘pchilik tomonidan obhektiv qo‘llab-quvvatlanishiga bog‘liq .
14

II BOB. TA’LIM JARAYONIDA RAG‘BATLANTIRISH USULLARI
2.1. Rag‘batlantirish metodi usullari haqida tushuncha
Rag‘batlantirish (stimullash) deganda, fikrlashga, his etishga va faoliyatga
jalb etish, turtki berish, kuch berish tushuniladi. U yoki bu omilning o‘quvchi
shaxsiga ta’sirini mustahkamlash va kuchaytirish maqsadida stimullovchi metodlar
qo‘llaniladi va bularning ichida eng ko‘p qo‘llaniladigani musobaqalarni
rag‘batlantirishdir.
Ushbu guruh metodlari tarbiyachi foydalanadigan juda ham nozik qurolki, u
tez o‘zgaruvchan xarakterga hamda doimiy rivojlanishdagi, bir vaqtning o‘zida
ham effekt javob kuchiga, ham effekt ta’sir kuchiga ega bo‘lib, shaxs bilan
muloqot davomida qo‘llaniladi. SHuning uchun ham ushbu metoddan
foydalanuvchining obro‘si alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur guruh
metodlaridan foydalanishda ularning harakat mexanizmi har tomonlama
o‘rganilgan va tajribada ko‘p sinovdan o‘tkazilgan bo‘lishi kerak.
Qadimdan xalqimizda turli sport o‘yinlari (uloq, kurash, dasta-chikaldak,
chovgon singari), askiya payrovlari kabilardan bolalarni tarbiyalashda juda ustalik
bilan foydalanib kelingan.
Hozirgi davrda ham musobaqalardan mehnat, ijtimoiy faoliyat, o‘qishda eng
yaxshi natijalarga erishish uchun, orqada qolayotganlarni ilg‘orlar safiga ko‘tarish,
turli ijodiy faollik, tashabbus, ijodkorlik, mashuliyat va o‘zaro hamkorlikni
rivojlantirish maqsadida foydalaniladi.
Odatda, musobaqalarni turli sinflar o‘rtasida eng yaxshi o‘zlashtirish
bo‘yicha o‘tkazish, shuningdek, eng ko‘p sher yodlash, eng ko‘p misol yechish,
eng yaxshi taklif, eng toza daftar, eng pokiza kitob, eng ko‘p daraxt, gullar
o‘tqazish, sinfni namunali saqlash kabi yo‘nalishlarda o‘tkazish maqsadga
muvofiq.
Musobaqalar, odatda, guruhlar o‘rtasida, yakka tartibda, jamoalar orasida
o‘tkaziladi.
15

Musobaqalarni tashkil etish va o‘tkazish davomida oshkoralik, aniqlik,
natijalarni qiyoslash, halollik, do‘stlik, ilg‘or tajribalarni amaliyotda qo‘llash va
rag‘batlantirish qoidalariga amal qilish kerak.
Rag‘batlantirish - ayrim o‘quvchilar yoki jamoalar xulqi va faoliyatini
jamoatchilik tomonidan ijobiy baholash usuli hisoblanadi. Uning stimullovchi roli
o‘quvchi tomonidan bajarilayotgan va amalga oshirilayotgan ishning hayotdagi
talqinini jamoatchilik tomonidan tan olinishidir. O‘quvchi bunday bahodan
qoniqish hosil qila borib, unda o‘zidagi kuch, imkoniyatga ishonchi ortadi. SHuni
nazarda tutish kerakki, mahqullash va rag‘batlantirish har doim ham, hamma yerda
ham bir xil natija beravermaydi. Rag‘batlantirishning tarbiyaviy ahamiyati
tarbiyaviy ishning natijasidagina emas, balki uni keltirib chiqaruvchi motiv va
faoliyat usullarida hamda baholanib borilishida ko‘rinadi. Bolani o‘z
intilishlarining moddiy rag‘batlantirilishi emas, balki tarbiyachi tomonidan
mahqullanishi qimmatli ekanligiga o‘rgatib borish kerak. Ozgina qilingan ishga
ham mukofot kutishdan yomoni yo‘q.
Rag‘batlantirishning ko‘plab usullari mavjud bo‘lib, shulardan, mahqullash,
maqtash, ishonch bildirish, qayd etish, buyruq yo‘li bilan minnatdorchilik bildirish,
ko‘pchilik oldida mukofotlash, rasmga tushish va boshqalarni keltirish mumkin.
SHuningdek, xalqimiz pedagogik tajribasida yana hali nazariy asoslashni
taqozo etadigan juda ko‘plab rag‘batlantirish usullari mavjudki, ularni aniqlab,
tarbiya tizimida unumli foydalanish imkoniyatlarini ochib berishni talab etiladi.
Pedagogika nazariyasi va amaliyotida jazolash metodiga nisbatan qarashlar
bir-biriga zid. Qadimdan ota-bobolarimiz bu metodning samarasi kam ekanligini
aytib kelganlar. Lekin, shu bilan birga, jazolash shunday tarbiya metodiki, u bolani
ijtimoiy mehyor va qoidalarga, odob va axloqqa zid mahlum salbiy xatti-
harakatlardan qaytarish, uning xulqini o‘zgartirish usuli sifatida qo‘llanilib
kelinadi.
O‘qishga qiziqishni rag‘batlantirish turlaridan biri – o‘qishda ma’lum
qiyinchilik sezayotgan o‘quvchilarga muvaffaqiyatli vaziyatlarni yaratishdir.
Rag‘batlantirish o‘quvchitalabaning ko‘nglini ko‘taradi, unga quvonch keltiradi va
16

uni yanada yaxshiroq o‘qishga undaydi. Rag‘batlantirish yo‘llari bu yaxshi baho
qo‘yish, maxsus tanlangan topshiriqlar berish, fotosuratlarini maxsus
rag‘batlantirish oynalariga ilish kabilardir. Muvaffaqiyatga erishish vaziyatini
o‘quvchining oraliq harakatlarini rag‘batlantirish, ya’ni uni yangi zo‘r berishlarga
maxsus undash yo‘li bilan ham tashkil qilish mumkin. Muvaffaqiyat vaziyatlarni
yaratishda u yoki bu topshiriqlarni bajarish jarayonida qulay ma’naviy-ruhiy
muhitni ta’minlash muhim o‘rin egallaydi.
Rag‘batlantirish va tanbeh berish usullari o‘ziga xos xususiyatlarga egadir.
Masalan, baho bilan rag‘batlantirish, maxsus tanlangan topshiriqlar berish yo‘li
bilan o‘qishdagi muvaffaqiyat vaziyatini yaratish, imtiyozli stipendiyalar tayinlash,
tajriba va laboratoriya ishlarini tayyorlashda qatnashish.ekranlarni jihozlashlari
orqali rag‘batlantirish; bilimlarni jamoatchilik tomonidan ko‘rish yakunlariga
qarab rag‘batlantirish va hokazolar.
O‘qishga doir tanbehlar: dars paytidagi og‘zaki tanbeh berishlar, bahosini
pasaytirib qo‘yish, ish daftariga yozishlar, xatolarni ko‘rsatish, koyish va boshqa
usullar orqali qo‘llaniladi. Koyish hamda jazolashning boshqa turlarini qo‘llash
o‘qitish usulida istisno hol, chunki bu usul eng so‘nggi ilojsiz chora hisoblanadi.
2.2. Shaxsni tarbiyalanganlik ko‘rsatkichi
Yaxlit pedagogik jarayonni boshqarish qayta aloqasiz mumkin emas, chunki
bunday aloqa o‘sha jarayon natijalari tavsifini ifodalaydi. Ushbu vazifani
bajarishda esa nazorat, o‘z-o‘zini nazorat va o‘z-o‘zini baholash metodlari yordam
beradi.
Tarbiya jarayoni samaradorligini baholash uchun tarbiyalanuvchining
faoliyatini, xulqini o‘rganish zarur, chunki insonni uning harakatlari, bevosita
faoliyati orqali baholash mumkin. Tarbiya samaradorligi deganda, erishilgan
natijalarning darajasini, qo‘yilgan tarbiya maqsadlariga to‘g‘ri kelishini
tushunamiz.
O‘quvchilarning tarbiyalanganlik ko‘rsatkichlarini ularning yechimga
muvofiq keladigan barcha asosiy faoliyatdagi qatnashuvi darajasi bilan belgilash
17

mumkin bo‘ladi. Bu o‘rinda o‘quvchilarning o‘yin, o‘quv, mehnat, ijtimoiy va
boshqa sohalardagi ishtiroki natijalari ko‘zda tutiladi.
Maktab o‘quvchilari tarbiyalanganligining muhim ko‘rsatkichlarini ularning
tengqurlari bilan, kattalar bilan jamoadagi muomalasi va munosabatlari ham
belgilab beradi. O‘quvchilarning muomala va xulqiy harakatlari ko‘p jihatdan
shaxsga tarbiyaviy ta’sir natijalarini ifodalaydi.
SHaxsning tarbiyalanganlik ko‘rsatkichini uning axloqiy, siyosiy, ma’naviy
va boshqa sohalardagi ma’lumoti, bilim darajasi ham ko‘rsatib beradi. Yuqoridagi
ko‘rsatkichlarning har biri alohida olib qaralmaydi, chunki shaxs ongi, harakati,
xulqi va muomalasini bir-biridan ajratgan holda aniqlab bo‘lmaydi. Har qanday
faoliyatni alohida qismlarga bo‘lish, taqsimlashni shartli ravishda tushunmoq
kerak, chunki uni bo‘lish o‘quvchilar tarbiyalanganlik darajasini qismlarga,
elementlarga bo‘lib o‘rganish uchun kerakligini nazarda tutish zarur. Xuddi shu
fikrni tarbiyaning mahlum metodlari va uning samaradorligini baholashni shartli
ravishda ajratish to‘g‘risida ham aytish mumkin.
Pedagogik faoliyatni umumiy tahlil etishdan ko‘zlangan maqsad tarbiya
jarayonining kechish holatlarini ifodalovchi natijaviy va protsessual
komponentlarni baholashdan iborat. Tarbiyachilarning o‘z harakatlarini, ularning
o‘quvchilarga yondashuvining to‘g‘riligi, ular qo‘llayotgan muomala stilining
xarakteri, o‘zaro ta’sirini, o‘quvchilarning tashabbusi va mustaqilligini
rivojlantirishga ularning ta’sirini baholashi zarur. Natijaviy va jarayonli
ko‘rsatkichlarni uzviy birlikda ko‘rib chiqish tarbiya jarayonini o‘rganishning
obhektivligini tahminlaydi.
Nazorat metodining asosiy ko‘rinishlari quyidagicha: o‘quvchini pedagogik
kuzatish; uning-tarbiyalanganligini aniqlashga yo‘naltirilgan suhbatlar, so‘rovlar,
foydali faoliyat natijalarining tahlili; u yoki bu mashuliyatli topshiriqlarni bajarish,
tarbiyalanuvchi xulqini o‘rganish maqsadida yaratilgan holatlar va boshqalar.
Bolalarni jamoa uchun, jamoa orqali tarbiyalash shaxs shakllanishida muhim
rol o‘ynaydi. Chunki yoshlar faqat jamoada va jamoa ta’siri ostida o‘zaro
munosabatlar asosida haqiqiy komil inson bo‘lib shakllanadi. Jamoa o‘z a’zolariga
18

ta’sir ko‘rsatadi, ulardan muayyan xulqatvorni talab qiladi. Jamoaning sog‘lom va
obro‘li jamoatchilik fikri kuchi nihoyatda kattadir. Jamoaning ma’qullash yoki
qoralashi, jamoaning sog‘lom tanqidi, o‘z a’zolari oldiga qo‘yadigan ta’sirli va
jiddiy talablari shaxsni tarkib toptiruvchi, nazorat qiluvchi va tuzatuvchi muhim
omildir. Hammaga ma’lumki, axloq qoidalari va normalarini buzuvchi bolaga
ko‘pgina o‘qituvchining tarbiyaviy ta’siri o‘tmaydi. Yoki aksincha, aybdor bola
uning xatti-harakatlariga xayrixohlik bildiribgina qolmasdan, balki bir ovozdan va
chinakam qoralagan , yetarlicha zarba bergan ahil jamoaning siquviga qarshi tura
olmaydi. Natijada jamoa talablarining taraqqiy etishi jipslashgan, axloqiy jihatdan
o‘sgan jamoa bilan birga muayyan evolyutsiyani, dinamikani boshidan kechiradi.
Sog‘lom ijtimoiy fikrga, o‘z a’zolariga nisbatan rivoj topgan tanqid va
talabchanlikka ega bo‘lgan, inoq, g‘oyaviy yo‘nalishga ega bo‘lgan jamoa o‘z
a’zolariga ta’sir ko‘rsatish kuchiga ega bo‘ladi hamda ularga to‘g‘ri yo‘nalishda
ta’sir ko‘rsatadi. Ammo buning o‘zi kamlik qiladi. Ana shundan bunday jamoada
ta’sir ko‘rsatishning to‘g‘ri shakllarini qo‘llay olishi, individual yondoshishi,
nazorat usulini qo‘llash hislatlarini tarkib topshirishdan iborat vazifa bordir.
Jamoada va jamoa uchun tarbiyalash, tarafdori bo‘lgan V.A.Suxomlinskiy ham
bolalar jamoasida bolalar xatti-harakatini muhokama qilishdan qochish zarur,
chunki bundan ayrim hollarda bola psixikasini shikastlanishi, xato va
kamchiliklarga yo‘l qo‘yilishi mumkin deb hisoblaydi. Darhaqiqat, jamoa inoqlik
bilan kerakli yo‘nalishda ish tutib, ta’sir ko‘rsatishning o‘zini oqlamagan
shakllarini (burchakka turg‘izib qo‘yish, urish, qulog‘ini cho‘zish) qo‘llashga
harakat qilgan ayrim hollarda ham bo‘ladi. Barcha hollarda o‘qituvchining jamoa
ishiga aralashishi va uni kuzatish xuquqi saqlanib qoladi, shunday bo‘lsa ham,
jamoa ta’sir ko‘rsatishning to‘g‘ri shakllarini tanlay olishiga erishish kerak.
Jamoa orqali bolalar o‘zini ko‘zguda ko‘rgandek his qilishi muhimdir. Chunki ular
haqiqiy jamoadagina o‘zini-o‘zi anglaydi, kamchilik va yutuqlari, salbiy va ijobiy
sifatlarini farqlaydi, jamoadagi ideal kishilardan o‘rnak oladi, ularga o‘xshashlikka
harakat qiladi, o‘zini-o‘zi tarbiyalash imkoniga ega bo‘ladi. O‘z-o‘zini tarbiyalash
esa insonning axloqiy sifatidir. Unda bolalar o‘zini-o‘zi qo‘lga oladi, salbiy
19

sifatlaridan holi bo‘lishga, yaxshi sifatlarni o‘zida shakllantirishga harakat qiladi.
Bu esa jamoaning shaxs shakllanishiga ijobiy ta’sir etishidir.
Bolalarni shaxs sifatida shakllanishida bolalar o‘rtasida o‘tkaziladigan tarbiyaviy
tadbirlar katta rol o‘ynaydi. Chunki bolalar o‘rtasida o‘tkaziladigan, ayniqsa
bog‘chalarda uyushtirilgan tadbirlar - jipslashgan bolalar jamoasini tashkil etishda
muhim vositalardan biridir. Bolalarni jamoa qilib jipslashtirish uchun dastavval
umumiy maqsad bo‘lishi kerak, hammaning manfaatiga to‘g‘ri keladigan, butun
guruh uchun umumiy ish bo‘lishi maqsadga muvofik. Keyin jamoa orasida ishlarni
aniq taqsim qilish va uni bajarilishini muntazam ravishda tekshirish lozim. Bunda
hamma bir kishi ekanligi sezilib turishi lozim. Bu maktab jamoatchilik
topshirig‘ini yaxshi bajargan sinf , maktab sharafi (hozirgi kunda bunday tadbirlar
mahallalarda ham o‘tkazilishi maqsadga muvofiq), bog‘cha uchun faxrlanish
nimaligini tushunib olish imkonini beradi. Bog‘chalarda, mahallalarda, kechalar,
ertaliklar, ekskursiyalar, bayramlarni birgalashib o‘tkazish bolalar jamoasini
tuzishga va uni mustahkamlashga yordam beradi.
2.2. Rag‘batlantirish hamda jazolash metodlari haqida tushuncha
Rag batlantirish metodlariʻ – o quvchilarning harakatlarini ijobiy baholashni ʻ
ko zda tutadi. Rag batlantirish quvonch, qoniqish, qanoatlanish kechinmalarini
ʻ ʻ
paydo qiladi, tetiklik va g ayrat bag ishlaydi, o z kuchiga ishonchni
ʻ ʻ ʻ
mustahkamlaydi, ijobiy xatti-harakatlarni rag batlantiradi, o z faoliyati va xulqiga
ʻ ʻ
mas’uliyatini oshiradi. Rag batlantirish metodlari xilma-xil bo lib, ular tarkibiga
ʻ ʻ
ma’qullash, ko ngil ko tarish, dalda berish, ishonch bildirish, qayd qilish, og zaki
ʻ ʻ ʻ
va yozma tashakkur bildirish, mukofatlash va boshqalar kiradi.
Rag batlantirish pedagogik talablarni hisobga olgan holda qo llanilishi lozim.
ʻ ʻ
Har qanday rag batlantirish o quvchining jamoa oldidagi chinakkam xizmatlariga
ʻ ʻ
muvofiq bo lishi lozim. Rag batlantirish vaqtida o quvchining alohida
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlarini, jamoada tutgan o rnini hisobga olish va u ketma-ket bo lmasligi
ʻ ʻ
kerak. Haddan oshirib maqtash jamoaga nisbatan taqqoslash talabchanlikni
bo shashtirib yuborish, bular o quvchida man-manlik, xudbinlik sifatlarining
ʻ ʻ
20

yuzaga kelishiga sabab bo ladi. Rag batni tashkil etishda o quvchiningʻ ʻ ʻ
muvaffaqiyati bilan birga uning jamoadagi o rni, axloqiy qiyofasi, shuningdek,
ʻ
mehnatga, jamoa topshiriqlariga, jamoaning o ziga munosabati borasidagi jamoa
ʻ
fikrini inobatga olish ham talab etiladi.
Jazo berish metodlari – bu o quvchilarning xatti-harakati va faoliyatiga
ʻ
salbiy baho berishdir. Jazo berish axloq me’yorlariga qarama-qarshi faoliyat va
xatti-harakatlarni muhokama etishni ifodalaydi. Jazo berish noma’qul xatti-
harakatlarning oldini olish, axloqni tuzatishi, jamoa oldida uyalishi, o zini
ʻ
gunohkor deb bilish hissini uyg otishi mumkin. Jamoa tomonidan yoki uni qo llab-
ʻ ʻ
quvvatlashi asosida jazo berish metodlari ham hilma-xil bo lib, ular jumlasiga
ʻ
tanbeh berish, koyish, uyaltirish, qizartirish xatti-harakatlarni jamoa o rtasida
ʻ
muhokama qilish, muayyan faoliyatidan chetlatish va boshqalar kiradi.
Jazo berish ham pedagogik talablarga amal qilish zarur. Berilayotgan jazo
maqsadga muvofiq bo lib, o quvchilarning aybiga, salbiy xatti-harakatiga qarab
ʻ ʻ
berilishi lozim. Jazo berish chog ida salbiy xatti-harakatning sabablari uning
ʻ
jamoaga yetkazadigan zarari, o quvchining shaxsiy xususiyatlarini inobatga olish
ʻ
lozim.
Jazo berish o quvchining manfaatlaridan kelib chiqmasligi yoki uning uchun
ʻ
xizmat qilmasligi lozim. Jazo jamoa tomonidan ham berilishi mumkin. Barcha
hollarda ham o quvchini jismoniy va ruhiy azobga solmasligi, uni tahqirlanmasligi,
ʻ
sha’nini yerga urmasligi, huquqini paymol etmasligi kerak.
Tarbiya metodlari sharoitni, vaqtni, shuningdek, o zaro bir-biriga ta’sirini
ʻ
hisobga olgan holda qo llash maqsadga muvofiq tarbiya metodlari, tarbiya
ʻ
vositalari bilan juda yaqin aloqada hatto, bir-biriga singib ketgan bo lsada, ular bir-
ʻ
biridan farq qiladi. Tarbiya vositalariga tarbiyaning maqsadga muvofiq tashkil
qilingan faoliyat turiga kiradi.
O yin, o quv mehnati, sport va boshqa faoliyat turlari shunday vositalar
ʻ ʻ
hisoblanadi. Bundan tashqari tarbiya jarayonida turli predmetlar, moddiy va
ma’naviy madaniyat namunalari, axborot hamda texnik vositalardan ham tarbiya
vositasi sifatida foydalaniladi. Chunonchi, ko rgazmali, o quv qurollari badiiy-
ʻ ʻ
21

ilmiy adabiyotlar, san’at asarlari, radio, televideniye, kompyuter, magnitofon,
slaydo, shuningdek, kishilar ham tarbiya vositasi bo lib xizmat qilishi mumkin.ʻ
Tarbiya vositalaridan foydalanish doimo unga muvofiq keluvchi tarbiya
metodlaridan foydalanishni taqozo etadi, chunki ular yordamida ong, his-tuyg u,
ʻ
xulq-atvor tarkib toptiriladi. O quvchining turli ko rinishdagi faoliyati
ʻ ʻ
uyushtiriladi.
Bugungi kunda tarbiya jarayonida axborot va texnika vositalaridan
foydalanishga alohida diqqat-e’tibor qaratilmoqda. Ulardan maqsadga muvofiq va
samarali foydalanish o quvchilarning ma’naviy kamol topishiga olib keladi.
ʻ
Yuqorida bildirilgan mulohazalarga tayangan holda mavzu yuzasidan
quyidagi xulosalarga kelish mumkin.
1. Tarbiya jarayonining asosini, ijtimoiy hayotining obyektiv talablarini,
shaxsning ijtimoiy mohiyatini hamda tabiatini aks ettiruvchi qonuniyatlar tashkil
etgani bois tarbiya jarayonini ilmiy asoslangan tarzda olib borish uning
qonuniyatlarni chuqur o rganishni talab etadi.
ʻ
2. Tarbiya jarayonining muvaffaqiyati uni tashkil etishda qanday tamoyillarga
ko ra ish ko rilayotganligiga ham bog liq. Tarbiya tamoyillari yosh avlodni
ʻ ʻ ʻ
tarbiyalash maqsadidan kelib chiqqan va komil insonni tarbiyalashning mazmuni,
metodlari va yo nalishiga qo yiladigan eng muhim talablarni belgilab beruvchi
ʻ ʻ
asosiy g oya va qoidalar yig indisidir.
ʻ ʻ
3. Tarbiya jarayonini tashkil etishda o qituvchi tomonidan qo llaniladigan
ʻ ʻ
metodlar ham muhim ahamiyatga ega bo lib, ular ijtimoiy jamiyat tomonidan
ʻ
ta’lim muassasalari oldiga qo yilgan yosh avlodni har tomonlama barkamol, erkin,
ʻ
ijodkor, mustaqil fikr egasi etib tarbiyalash vazifalari bilan belgilanadi. Tarbiya
metodlari o zaro o hshash jihatlariga ko ra uch guruhga bo linadi. Tarbiya
ʻ ʻ ʻ ʻ
jarayonida qo llaniladigan tarbiya vositalari metodlari ahamiyatini kuchaytirishga
ʻ
xizmat qiladi.
Rag‘batlantirish va jazolash metodlariga nisbatan qo‘yiladigan
pedagogik talablar. Rag‘batlantirishning ko‘plab usullari mavjud bo‘lib,
shulardan, mahqullash, maqtash, ishonch bildirish, qayd etish, buyruq yo‘li bilan
22

minnatdorchilik bildirish, ko‘pchilik oldida mukofotlash, rasmga tushish va
boshqalarni keltirish mumkin.
SHuningdek, xalqimiz pedagogik tajribasida yana hali nazariy asoslashni
taqozo etadigan juda ko‘plab rag‘batlantirish usullari mavjudki, ularni aniqlab,
tarbiya tizimida unumli foydalanish imkoniyatlarini ochib berishni talab etiladi.
Pedagogika nazariyasi va amaliyotida jazolash metodiga nisbatan qarashlar
bir-biriga zid. Qadimdan ota-bobolarimiz bu metodning samarasi kam ekanligini
aytib kelganlar. Lekin, shu bilan birga, jazolash shunday tarbiya metodiki, u bolani
ijtimoiy mehyor va qoidalarga, odob va axloqqa zid mahlum salbiy xatti-
harakatlardan qaytarish, uning xulqini o‘zgartirish usuli sifatida qo‘llanilib
kelinadi.
Jazolash bola xulqiga o‘zgarishlar kiritadi, uning qaerda va nimada xato
qilganligini anglab yetishiga, o‘zidan qoniqmaslik, uyat hissining shakllanishiga
yordam beradi.
Jazo bolaga ma’naviy, ruhiy, axloqiy yoki jismoniy jihatdan ziyon
yetkazmasligi zarur. SHuningdek, shaxsni kamsitish, ko‘pchilikdan yotsirash,
qochish kabi sifatlarning, egoistik qarashlarning yuzaga kelishiga olib kelmasligi
kerak.
Har qanday jazo u yoki bu harakatlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni tahlil
qilish, isbotlashdan iborat. Tasodifan yoki o‘ylab qilingan harakatlarni bir-biridan
ajrata bilish, ushbu kamchilikni keltirib chiqaruvchi motivlarni tez ilg‘ab olish va
baho berish tarbiyachidan pedagogik sezgirlik va mahorat talab qiladi.
Hech qachon taxminan, bilmay yoki ataylab jazolamaslik zarur.
Rag‘batlantirish va jazolash metodlaridan foydalanishga nisbatan qo‘yilgan
pedagogik talablar:
1. Rag‘batlantirish va jazolash biron-bir tarbiya
maqsadini mustaqil hal etib bermaydi, balki ushbu metodlar asosiy metodlar
guruhining ta’sir kuchini oshirishga yordam bermog‘i lozim.
2. Ushbu metodlar guruhi faqat tarbiyaviy ahamiyat kasb
etmog‘i kerak.
23

3. Ushbu metod guruhi sodir bo‘lgan holatni, motivlarni keltirib chiqargan
sabablarni, yosh va o‘ziga xos xususiyatlarni, shaxs obro‘sini hisobga olmog‘i
lozim.
Ushbu metod guruhining kuchi uni qo‘llayotgan tarbiyachi yoki shaxsning
jamoa yoki o‘sha guruhdagi obro‘siga bog‘liq.
Doim bitta shaxsni rag‘batlantirish yoki jazolash metodning ta’sir kuchini
yo‘qotadi.
Ushbu metodlar guruhi shaxsni hurmat qilish, undagi eng yaxshi insoniy
sifatlarga tayanish asosida qo‘llanilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Jazolashning ko‘rinishlari: ogohlantirish, xayfsan ehlon qilish, muomalani
o‘zgartirish, turg‘izib qo‘yish, uyaltirish, darsdan chiqarib yuborish, maktabdan
haydash va boshqalar.
Tarbiya jarayonida rag‘batlantirish metodlarining qo‘llanilishi .
Rag batlantirish pedagogik talablarni hisobga olgan holda qo llanilishi lozim. Harʻ ʻ
qanday rag batlantirish o quvchining jamoa oldidagi chinakkam xizmatlariga
ʻ ʻ
muvofiq bo lishi lozim. Rag batlantirish vaqtida o quvchining alohida
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlarini, jamoada tutgan o rnini hisobga olish va u ketma-ket bo lmasligi
ʻ ʻ
kerak. Haddan oshirib maqtash jamoaga nisbatan taqqoslash talabchanlikni
bo shashtirib yuborish, bular o quvchida man-manlik, xudbinlik sifatlarining
ʻ ʻ
yuzaga kelishiga sabab bo ladi. Rag batni tashkil etishda o quvchining
ʻ ʻ ʻ
muvaffaqiyati bilan birga uning jamoadagi o rni, axloqiy qiyofasi, shuningdek,
ʻ
mehnatga, jamoa topshiriqlariga, jamoaning o ziga munosabati borasidagi jamoa
ʻ
fikrini inobatga olish ham talab etiladi. Ta’lim jarayonida rag‘batlantirish orqali
o‘quvchilarning intelektual salohiyatini rivojlantirish esa ta’lim sifatining
oshishiga xizmat qiladi. Buning uchun turli xil metodlardan foydalanish maqsadga
muvofiqdir. “Rag‘bat” tushunchasini ta’limga tadbiq etish ta’lim sifatini
takomillashtirishi bilan bir qatorda o‘quvchilarda ta’lim materiallarini
o‘zlashtirishga qiziqishini orttirish, mustaqil ta’lim olish qobiliyatini rivojlantirish
hamda ular o‘rtasida sog‘lom raqobatni yuzaga keltirish uchun xizmat qiladi.
24

Rag‘batlantirish natijasida o‘quvchilar kichik doirada o‘zini yetuk shaxs
sifatida tanishi, o‘z tengdoshlari orasida liderlik xuxusiyatlarini xis qilishi va
yanada yuqori natijalarga erishish motivatsiyasi namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, kichik
yoshdagi boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlarini inobatga oladigan
bo‘lsak, sodda va aniq rag‘batlantirish usullarini qo‘llash maqsadga muvofiq.
Ushbu rag‘batlantirishlarni yakka tartibda, jamoaviy tartibda, bir soatlik darsga,
hafta davomidagi darslarni o‘zlashtirish natijasiga , chorak yoki yil yakunidagi
bilim, ko‘nikmalariga qarab qo‘llash mumkin. Quyida o‘quvchilarni
rag‘batlantirishning interfaol, zamonaviy usullarini qo‘llash hamda ularning
ta’limiy-tarbiyaviy ahamiyatini ko‘rsatib o‘tamiz. Pul birliklari orqali
rag‘batlantirish. Bu turdagi rag‘batlantirishni har bir sinfga turli usullarda qo‘llash
mumkin. 1-sinflar uchun 100 so‘mlik, 500 so‘mlik hamda 1000 so‘mlik pul
birliklarining kichik kartochkalardagi ko‘rinishlaridan foydalanish mumkin. Bunda
o‘qituvchi o‘quvchining har bir olgan 5 bahosi uchun 100 so‘mdan berib boradi,
100 so‘mliklar 5ta bo‘lganda bu pullar 500so‘mlik pullarga almashtiriladi, 500
so‘mlik pullar ikkita bo‘lganda bu pullar 1000 so‘mlik pullarga almashtiriladi.
O‘qituvchi tomonidan ma’lum bir miqdor belgilanadi va qaysi o‘quvchining
katmonidagi pullar o‘sha miqdorga yetib borsa, o‘sha o‘quvchiga mukofot beriladi.
O‘quvchilar o‘zlarining jamg‘armasini tezroq o‘sha miqdorga yetib borishiga
intiladi.Bu orqali o‘quvchilar 5 ta yuz 500 ga , 2ta 500 esa 1000 so‘mga teng
bo‘lishini bilib oladi. O‘quvchilarning og‘zaki hisoblash malakalari ortib boradi
shu bilan bir qatorda ularni bozor iqtisodiyoti haqidagi bilimlari shakllantiriladi. 2-
3-sinflar uchun esa 1000 so‘mlik, 5000 so‘mlik va 10000 so‘mlik pullardan, 4-
sinflar uchun esa 5000 so‘mlik, 10000 so‘mlik, 50000 so‘mlik hamda
100000so‘mlik pullardan foydalanish mumkin. Bunda ham o‘quvchilar har bir
olgan 5 baholari va yutuqlari uchun eng kichikik pul birliklaridan boshlab
rag‘batlantiriladi.
Pullar miqdori ko‘payib borgani sayin o‘quvchilar ularni butunlab boradi va
o‘z jamg‘armasini ko‘paytirishni yo‘lga qo‘yadi. Jamg‘armasi o‘qituvchi qo‘ygan
miqdorga yetib kelgan o‘quvchilarni “Maqtov yorlig‘i”, “Sertifikat” yoki
25

“Diplom” lar bilan taqdirlash mumkin. O‘qituvchi pul miqdorini bir hafta, bir
chorak va bir yil uchun turlicha belgilashi mumkin. Bu usul orqali o‘quvchilarni
tartib intizomga ham o‘rgatish mumkin. Chunki uy vazifani bajarmagan, darslarga
o‘z vaqtida tayyorlanmagan, darsga kech qolgan, odob doirasidan chiqqan
o‘quvchilarning jamg‘armasidan jazo sifatida ma’lum bir miqdordagi pul olib
qo‘yiladi. Natijada o‘quvchilar odobli, tartibli bo‘lish bilan bir qatrda o‘z mehnati
orqali to‘plagan pullarini kamayishiga ham yo‘l qo‘ymaydi. Ta’lim jarayonida har
qanday metod ma’lum bir maqsadga yo‘naltirilishi va buning natijasi esa bilim
samaradorligining oshishiga xizmat qilishi lozim Shu jumladan o‘quvchilarni
shunchaki rag‘batlantirishdan farqli o‘laroq interfaol usullarda rag‘batlantirish
ularning intelektual, ijodiy va ma’naviy bilimlarini boyitishga xizmat qilishi lozim.
Ta’lim berish jarayonida rag‘batlantirish va tanbeh berish usullarining o‘ziga
xos xususiyatlari. O‘quv faoliyatini rag‘batlantirish deb kishining aktiv faoliyatga
bo‘lgan tashqi mayliga aytiladi. Shu boisdan rag‘batlantirish – o‘qituvchi
faoliyatining muhim omili hisoblanadi. Ammo rag‘batlantirish kishining faoliyatga
bo‘lgan ichki mayliga ta’sir qilgandagina real maqsad sari undaydigan kuchga
aylanadi.
Shu bilan birga yana bunday ichki undash faqat tashqi rag‘batlantirishlar
ta’siridagina emas, balki o‘quvchilarning o‘z-o‘zining ta’sirida ham, uning oldingi
tajribasi, ehtiyojlari va hokazolar ta’sirida yuzaga keladi.
O‘qishga qiziqishni rag‘batlantirish turlaridan biri – o‘qishda ma’lum
qiyinchilik sezayotgan o‘quvchilarga muvaffaqiyatli vaziyatlarni yaratishdir.
Rag‘batlantirish o‘quvchitalabaning ko‘nglini ko‘taradi, unga quvonch keltiradi va
uni yanada yaxshiroq o‘qishga undaydi. Rag‘batlantirish yo‘llari bu yaxshi baho
qo‘yish, maxsus tanlangan topshiriqlar berish, fotosuratlarini maxsus
rag‘batlantirish oynalariga ilish kabilardir. Muvaffaqiyatga erishish vaziyatini
o‘quvchining oraliq harakatlarini rag‘batlantirish, ya’ni uni yangi zo‘r berishlarga
maxsus undash yo‘li bilan ham tashkil qilish mumkin. Muvaffaqiyat vaziyatlarni
yaratishda u yoki bu topshiriqlarni bajarish jarayonida qulay ma’naviy-ruhiy
muhitni ta’minlash muhim o‘rin egallaydi.
26

Rag‘batlantirish va tanbeh berish usullari o‘ziga xos xususiyatlarga egadir.
Masalan, baho bilan rag‘batlantirish, maxsus tanlangan topshiriqlar berish yo‘li
bilan o‘qishdagi muvaffaqiyat vaziyatini yaratish, imtiyozli stipendiyalar tayinlash,
tajriba va laboratoriya ishlarini tayyorlashda qatnashish.ekranlarni jihozlashlari
orqali rag‘batlantirish; bilimlarni jamoatchilik tomonidan ko‘rish yakunlariga
qarab rag‘batlantirish va hokazolar.
O‘qishga doir tanbehlar: dars paytidagi og‘zaki tanbeh berishlar, bahosini
pasaytirib
qo‘yish, ish daftariga yozishlar, xatolarni ko‘rsatish, koyish va boshqa usullar
orqali qo‘llaniladi. Koyish hamda jazolashning boshqa turlarini qo‘llash o‘qitish
usulida istisno hol, chunki bu usul eng so‘nggi ilojsiz chora hisoblanadi.
Maktabda, Shuningdek barcha ta’lim muassasalarida o‘quvchitalabalarga tan
jazosi berish, o‘zlashtiraolmagani uchun uni haqorat qilish, shaxsiga tegish, yomon
iboralar bilan so‘kish aslo mumkin emas. Pedagogik faoliyatda bu kabi usullardan
foydalanish nojoiz sanaladi.
Usulni tanlab, o‘qituvchi o‘ziga savol berishni boshlaydi:
→ Usulni qo‘llashdan so‘ng natijalar qaysi sohalarda: Bilimlar sohasidami?
Ko‘nikmalardami? Malakalardami? Yoki ko‘rsatmada ko‘p bo‘ladi.
→ Keyingi savol ta’lim berishning bajariladagan ishlar tartibiga taalluqli:
“Talabalarning faolligi (tashabbus) qanday bo‘lishi kerak?”
Ta’lim usullarining natijaviyligini qaysi mezonlar aniqlaydi?
Yaxshi yoki yomon usullar mavjud emas. Usulning natijaviyligini bajarilgan
yoki bajarilmagan vazifa bo‘yicha xulosa chiqarish mumkin.
Ta’lim jarayonida o‘quvchilarni rag‘batlantirish Qanday qilib, keng tarqalgan
usullar, jumladan aqliy hujum yoki guruhli munozarani natijaviyligini o‘quv
mashg‘ulotida echiladigan topshiriqlar bilan bog‘liqsiz, yoki aniq amaliy vaziyatni
tahlil qilish va echish (keys-stadi) usulini natijaviyligini, ushbu usul
qo‘llanilayotgan o‘quv mashg‘ulotining maqsad va vazifalaridan uzilishda
oldindan baholash mumkin.
27

Tajribalarning ko‘rsatishicha, usulning asosiy natijaviylik
mezonlari quyidagilar:
1. belgilangan vazifalarni hal etish uchun uni qo‘llashning mosligi va
iqtisodiyligi;uni qo‘llashda soddallik va osonlik;
2. nafaqat eng yaxshi natijalarni ta’minlashi, balki ularga erishishning
yuqori ishonchliligini ta’minlay olishi.
Eng ko‘p tarqalgan va xususiyatga ega bo‘lgan ta’lim usullari
quyidagilar hisoblanadi:
1. suhbat
2. bahs
3. o ‘ yin
4. kеys-stadi
5. loyihalar usuli
6. muammoli usul
7. aqliy hujum va boshqalar hisoblanadi.
28

XULOSA
O‘quvchilarni tarbiyalashda rag‘batlantirishning o‘rni katta. Rag‘batlantirish
o‘quvchining ruhini, kayfiyatini ko‘taradi, ularni tetiklantiradi, g‘ayratiga g‘ayrat
qo‘shadi, o‘z kuchiga ishonchini orttiradi. Maktab tajribasida rag‘batlantirishning
turli shakllari qo‘llaniladi: ma’qullash, ko‘ngilni ko‘tarish, ishonch bildirish,
maqtash, yozma tashakkur, mukofotlash. Bundan tashqari jamoat tashkilotlari
faoliyatida rag‘batlantirish shakllari mavjud, Ma’qullash: boshni qimirlatib
ma’qullash yuv va qo‘l harakatlari bilan "balli", "barakallo", "rahmat", "juda
soz" kabi so‘zlar orqali. Ko‘ngilni ko‘tarish, dalda berish ba’zan o‘qishda va ishda
muvaffaqiyatsizlikka uchragan paytda o‘quvchilar ko‘nglini ko‘tarish va dalda
berish kerak bo‘ladi. Ishonch bildirish. O‘quvchi kuchi yetadigan biror vazifani
topshirish. Masalan, nazorat ishini yig‘ishtirish va h.k. Qayd etish. O‘quvchilar
xulqining yaxshilanib borayotganligini qayd etish. Devoriy gazeta, maktab
uzelida va h.k. Maqtash. Kishini maqtash juda foydali deydi M.Gorkiy, -chunki bu
narsa uning o‘ziga bo‘lgan hurmatini oshiradi, o‘z kuchiga ishonchni orttiradi.
Sinf yig‘ilishi, hurmat daftariga, maktab hurmat taxtasiga yozish, rasmini
qo‘yish shakllari ham mavjud. Mukofotlash. Yoshma tashakkur va
minnatdorchilik xatlari.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, rag‘batlantirish o‘rtacha darajada
qo‘llanilishi kerak, shunda u foydali bo‘ladi va o‘quvchilarning harakatlari va
harakatlari yo‘naltirilgan yagona maqsadga aylanmaydi. Rag‘batlantirish adolatli
bo‘lishi va har bir o‘quvchiga teng sharoitlarda, ma’lum bir shaxsning individual
xususiyatlarini hisobga olgan holda ifodalanishi kerak. Ya’ni, har birining yutuq
darajasini o‘z imkoniyatlari va qobiliyatlari bilan bog‘lash kerak. Har qanday
o‘quvchining xatti-harakatlari yoki yutuqlarini rag‘batlantirishga loyiqligini hal
qilishda jamoaning fikrini hisobga olish yaxshi shakl hisoblanadi. Bu ushbu usulni
qo‘llashda eng katta ob'ektivlik va adolatni ta’minlaydi, shuningdek, bolalarni
o‘rtoqlarining faoliyatini tahlil qilish va baholashga o‘rgatadi.Hozirgi vaqtda
faoliyat va xulq-atvorni rag‘batlantirish usullari deganda o‘quvchilarning xatti-
29

harakatlarini yaxshilashga va ularning ijobiy xulq-atvor motivatsiyasini
rivojlantirishga qaratilgan shaxsning motivatsion maydoniga ta’sir qilish usullari
tushuniladi. Inson faoliyati strukturasining turli xil tadqiqotlari har doim
motivatsion komponentga bo‘lgan ehtiyojni ta’kidlaydi. Har qanday faoliyat, shu
bilan birga, insonni faol, to‘liq fidoyilik bilan harakat qilishga, muqarrar
qiyinchiliklarni, noqulay sharoitlarni va boshqa vaziyatlarni yengib o‘tishga,
ko‘zlangan maqsad sari astoydil harakat qilishga undasa, yanada samarali davom
etadi va sifatli natijalar beradi. Bularning barchasi bevosita o‘quv faoliyati bilan
bog‘liq bo‘lib, agar o‘quvchilar bilim olishga ijobiy munosabatda bo‘lsa, ularda
kognitiv qiziqish bo‘lsa, bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash zarurati tug‘ilsa,
muvaffaqiyatga erishish ularning burchiga aylanadi va mas'uliyat hissi shakllanib
boradi. Agar o‘quvchida harakat qilish va qiyinchiliklarni engish istagini keltirib
chiqaradigan kuchli va yorqin motivlar bo‘lsa, o‘qish yanada samaraliroq bo‘ladi.
Yaxlit pedagogik jarayonni boshqarish qayta aloqasiz mumkin emas, chunki
bunday aloqa o‘sha jarayon natijalari tavsifini ifodalaydi. Ushbu vazifani
bajarishda esa nazorat, o‘z-o‘zini nazorat va o‘z-o‘zini baholash metodlari yordam
beradi.
Tarbiya jarayoni samaradorligini baholash uchun tarbiyalanuvchining
faoliyatini, xulqini o‘rganish zarur, chunki insonni uning harakatlari, bevosita
faoliyati orqali baholash mumkin.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga ko‘taramiz. - Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2017. - 592 b.
2. Xasanboyev, X. To‘raqulov va boshqalar “Pedagogika”. Oliy o‘quv yurtlari
uchun darslik. -Toshkent: “ Noshir ” , 2011.
3. E.G‘oziyev “ Umumiy psixologiya ” . Psixologiya mutaxassisligi uchun darslik I -
kitob Toshkent – “ Universitet ” - 2002.
4. Qojaspirova G.M. Pedagogika: Seminar va o‘quv-uslubiy materiallar. - M.
VLADOS - 2003 yil.
5. Markova A.K., Matis T.A., Orlov A.B. O‘rganish uchun motivatsiyani
shakllantirish: o‘qituvchi uchun kitob. - M .: Ta’lim. 1990 yil.
6. Rapatsevich E.S. Zamonaviy lug‘at pedagogika bo‘yicha. - M .: Zamonaviy
so‘z, 2001 yil.
7. Abdullaeva H. A., Bikbaeva N.U. va boshq. Boshlang‘ich ta’lim konstepstiyasi.
Boshlang‘ich ta’lim. 1998. 6 –son, -12 –24 betlar.
8. Abdurahmanova N., Jumaev M., O‘rinboeva L. Boshlang‘ich sinflar uchun
matematikadan didaktik materiallar. -T.: “ Istiqlol ” , 2004, -65 bet.
9. Azizxo‘jaeva N.Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat.-T.: “ O‘qituvchi ”
2003. –23 –48 bet.
10. Abdieva D. Soros bilan hamkorlik –yutuqlar kaliti. Boshlang‘ich ta’lim. 2003.
2-son, 17-22 bet.
11. Bo‘ronova Sh. Ona tili darslarida interfaol metodlardan foydalanish. Uzluksiz
ta’lim. 2004. 3-son. -34-38 betlar.
Internet tizimi
Arxiv.uz
Alto.uz
Google qidiruv tarmog‘i
31

O‘quvchilarni qo‘llab quvvatlashda rag‘batlantirish usullari

Купить