• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 57.7KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Май 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Aqilbek

Дата регистрации 06 Май 2025

0 Продаж

O’rta asr O‘zbekiston tarixshunosligining yirik vakillari va ularning asarlari

boshqa boshchiligidagi xalq qo zg olonlari batafsil hikoya qilinadi. "Buxoroʻ ʻ tarixi"da IX asrda O rta Osiyoning arab xalifaligidan ajralib chiqishi, ʻ Movarounnahr va Xurosonda somoniylar davlatining barpo bo lishi va somoniylar ʻ davrida Buxoroning iqtisodiy va madaniy hayoti tasvirlangan. Asarda Buxoroning tarixiy topografiyasiga oid ma lumotlar bo lib, unda Buxoro shahrining ʼ ʻ darvozalari, ichki va tashqi devorlarining qurilishi ham ark va shahristonning bino qilinishi hikoya qilinadi. Asar faqat Buxoro tarixinigina emas, balki butun O rta ʻ Osiyo tarixini o rganishda hamda nodir manbadir. "Buxoro tarixi" Parij (1892)da ʻ fransuz, Buxoro (1904) va Tehron (1939)da fors, Toshkent (1897)da rus, Kembrij (1954)da ingliz, Toshkent (1966, 1993)da o zbek tilida, Dushanbe (1979)da tojik ʻ tilida nashr etilgan. 2.2 Abu Rayhon Beruniy (973–1048) Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Al-Beruniy (4-sentyabr, 973- yil, Kat (hozirgi Qoraqalpog istonning Beruniy tumani), ʻ Xorazm , – 13-dekabr, 1048-yil, G azna ʻ ) — Islom oltin davrining zabardast Xorazmlik qomusiy allomalaridan biri. G arb tillarida uning ismi Aliboron deb ham atalgan. Al- ʻ Beruniy nomi forscha „birun“ („chet“ degan ma noni anglatadi) so zidan olingan ʼ ʻ bo lib, u ʻ Afrig iy ʻ Xorazmshohlar poytaxti Kat shahrining chekka tumanida tug ilgan ʻ [ 1 ] [ 2 ] .Beruniy o'z hovlisida turli gullarni parvarishlashni yoqtirgani uchun unga "Rayhon" laqabini ham berishadi. Al-Beruniy hayotining dastlabki 25 yilini Xorazmda o tkazdi, u yerda ʻ islom , fiqh , ilohiyot , grammatika, riyoziyot , falakiyot , tibbiyot va falsafa , fizika va boshqa ilmlar bilan ham shug ullandi. Beruniy ona tili bo lgan ʻ ʻ xorazmiy tilidan tashqari fors , arab yunon , ibroniy va suryoniy tillarini bilgan va 50 yoshida sanskrit tilini o rgandi. ʻ Iroqiylarning oxirgi vakili Abu Nasr Mansur ibn Iroq Beruniyning ustozi edi. Al- Beruniy falakiyot , riyoziyot , geodeziya , jug rofiya ʻ , mineralogiya va tabiiy fanlarni 12 ta siri seziladi. Asarda ma rifiy-didaktik hikoyatlar ham mavjud (Luqmon hikoyasiʼ ʼ va boshqalar), qissalardagi hikoyatlarga dunyoviy ruh ham singdirilgan (Yusuf qissasi va boshqalar). R.ning bu asari o zbek adabiyotida badiiy nasr ʻ yodgorligining yetuk namunasi hamda 13—14-asrlar eski o zbek adabiy tilini ʻ o rganishda asosiy manba sifatida ahamiyat kasb etadi. Qissaning 15-asrga oid ʻ qo lyozmasi Londondagi Britaniya muzeyida, 16-asrda ko chirilgan nusxasi Sankt- ʻ ʻ Peterburgda, 19-asrda ko chirilgan qo lyozma, shuningdek, bosma nusxalari ʻ ʻ O zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida (inv. №1025, 7397, ʻ 1874) saqlanadi. Qissayi rabguziy o`zbek so`z sanatining ajoyib obidasi hisoblanadi.Unda anbiyolar-payg`ambarlar xayotidan xikoya qiluvchi qadimiy sharq qissa va afsonalarini qayta ishlab, manzarali lavxalar,jonli tasvirlar, xiyla pishiq his-hayojon,kechinmalarga boy obrazlar hosil etgan.Asarda etiqod va imonga sodiqlik,pok insoniy axloqning badnaflik,xirsiy xasad,qonxo`rlik va noxaqliklar ustidan bo`lgan galaba tasvirlangan. Xulosa O‘rta asr O‘zbekiston tarixshunosligi — milliy tariximizni chuqur o‘rganish va anglashda beqiyos ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy sohadir. Bu davrda yashab ijod qilgan tarixchilar — Narshaxiy, Abulg‘oziy, Munis, Ogahiy, Mirzo Olim Toshkandiy va boshqa ko‘plab olimlar o‘z asarlari bilan tarix faniga katta hissa qo‘shganlar. Ularning asarlarida nafaqat siyosiy voqealar, balki davrning ijtimoiy, madaniy, iqtisodiy hayoti, adabiy muhit va urf-odatlar ham chuqur yoritilgan. Tarixiy asarlar, ayniqsa, yozma manba sifatida bizga o‘tmish haqida ishonchli ma’lumotlarni beradi. “Tarixi Buxoro”, “Boburnoma”, “Shajarai turk”, “Firdavs ul-iqbol”, “Ansob us-salotin va tavorix ul-xavoqin” kabi yodgorliklar orqali O‘zbekiston hududida yuz bergan muhim tarixiy jarayonlar haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lamiz. Bu tarixiy meros nafaqat ilmiy ahamiyatga, balki ma’naviy-tarbiyaviy qiymatga ham ega. 26 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI (204-guruh) Mavzu: O’rta asr O‘zbekiston tarixshunosligining yirik vakillari va ularning asarlari KURS ISHI Bajardi: Mansurov Azizbek Rahbar: Mirzaaxmedov Xabibullo Andijon-2025 1 29 XIX asrning ikkinchi yarmidagina o zbek tilida yirik tarixiy asarlar paydoʻ bo ldi. Bu kitoblarning aksariyati o zbek xalqining ʻ ʻ Rossiya imperiyasining kengayishiga qarshi kurashi tarixiga bag ishlangan. Tarixchi Mirzo ʻ Olim ibn Mirzo Rahim Toshkandiyning 1842—1875-yillarni qamrab olgan “Ansob as-salotin va tavorix ul-xavoqin” (“Sultonlarning kelib chiqishi va xoqonlar tarixi”) kitobi shular jumlasidandir. Mulla Olim Maxdum Xojaning “Tarixi Turkiston” (“Turkiston tarixi”) tarixiy yilnomasi ham xuddi shunday mavzuga ega. Rus askarlariga qarshi kurashda qo shinlarga boshchilik qilgan qo qon ʻ ʻ sarkardasi mingboshi Alimqul xalq orasida nihoyatda mashhur edi. Qo qonlik ʻ shoir va tarixchilar unga ko plab asarlar, jumladan, mulla Xolbek ibn Muso ʻ Andijoniyning “Alimqul jangnomasi”, Muhammad Yunusning “Jangnomayi Alimqul mingboshi” asari Alimqulga bag ishlagan. ʻ 5 XX asr boshlarida o zbek shoiri, ustoz va ma rifatparvar ʻ ʼ Is hoqxon ʼ Ibrat To raqo rg oniy o zbek tilida “Tarixi Farg ona” (“Farg ona tarixi”) kitobini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yozib, Qo qon xonligining qadim zamonlardan buyon tarixini tasvirlaydi. ʻ Ishning hajmi va strukturasi . Kurs ishi, Kirish, Asosiy qism, ilova, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Kurs ishning hajmi 29 sahifani tashkil etadi. ASOSIY QISIM 2.1. Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy (IX–X asrlar) 5 Ўзбекистоннинг янги тарихи. — Ташкент: Шарқ, 2000. — Т. I. — С. 183. 10 I.KIRISH …………………………………………………………………………3 1. Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy ………………………………..10 2. Abu Rayhon Beruniy ………………..……………………………………….12 3. Yusuf Xos Hojib …………………………………………………………...…14 4 . Ahmad Yugnak ..................................................................................................16 5. Hofiz Tanish Buxoriy ...................................................................................... 19 6. Mirzo Olim ibn Mirzo Rahim Toshkandiy ..........................................................22 7. Rabg uziyʻ ............................................................................... 25 XULOSA …………………………………………………………………………26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………..27 2 Mahmud Koshg‘ariy ibn Husayn ibn Muhammad (11-asr) — turkshunoslik ilmining asoschisi. filolog olim. Ijtimoiy kelib chiqishi jihatidan qoraxoniylar sulolasiga mansub. Otasi Husayn ibn Muhammad o‘sha davrdagi Baregan elining amiri bo‘lgan. Koshg’ariy boshlangich ma’lumotni o‘z qishlog‘ida, yuqori ma’lumotni Koshg‘ar madrasalarida olgan, arab, fors, turkiy kabi 7—8 tilni puxta egallagan. So‘ng u Buxoro, Samarqand, Marv, Nishopur shaharlarida bilimini oshirgan. 1056—57 yillarda mamlakatdagi ichki nizolar natijasida olim o‘z vatanini tark etib. 15 yil davomida atrofdagi qardosh xalqlar orasida yurishga majbur bo‘lgan. Ana shu yillarda u turkiy xalqlar yashaydigan o‘lkalarni kezib, bu yerlardagi turkiy qabila va urug‘lar, ularning kelib chiqishi va nomlanishi, joylashish o‘rinlari, urf-odatlari, ayniqsa, til xususiyatlarini sinchiklab o‘rganadi. So‘ng Bag‘dodga borib, ancha vaqt shu shaharda ijod qilgan, xususan, 1072 yili (ba’zi manbalarda — 1074 yil va undan ham keyin) dunyoga mashhur asari «Devonu lug‘otit turk» («Turkiy so‘zlar devoni»)ni yozib bitiradi va uni abbosiylardan bo‘lgan Abulqosim Abdulloh binni Muhammadil Muqtado biamrillohga bag‘ishlaydi. Ushbu asar turkiy xalqlar tarixidagi dialektologik, izohli, etnografik, tarixiy-etimologik lug‘atlarning barcha unsurlarini qamrab oluvchi dastlabki universal lug‘at bo‘lib, o‘z muallifini dunyoga ulug‘ adabiyotchi, tarixchi geograf va boshqa ko‘p fanlarlan yaxshi xabardor bo‘lgan yirik fan arbobi, qomusiy olim sifatida tanitdi. Bu asarida olim turkiy qabila va urug‘lar (xalqlar) tillaridagi so‘zlar ma’nosini arab tilida izohlab beradi. Misol sifatida esa maqollardan va badiiy adabiyotdan parchalar keltiradi. 13 Bu haqda Koshg’ariyning o‘zi yozadi: «Men bu kitobni maxsus alifbe tartibida hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, qo‘shiqlar, rajaz va vasl deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim... Men iste’moldagi so‘zlarnigina berdim, iste’moldan chiqqanlarini tashladim... 13 Боровков А.К. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка//Алишер Навои. Сборник статей. / Под редакцией Боровкова А.К.. — М., Л.: Изд. АН СССР, 1946. — С. 119. 23 Shuningdek, o‘rta asr tarixchilari tarixga faqatgina voqealar ketma-ketligi sifatida emas, balki undagi sabab-oqibat munosabatlarini, shaxslar rolini, siyosiy qarorlarning oqibatlarini tahlil qilishga intilganlar. Bu esa ularning yondashuvini zamonaviy tarixshunoslik talablariga yaqinlashtiradi. Shunday qilib, o‘rta asr tarixshunoslarining boy merosi bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib, ularni o‘rganish orqali nafaqat tarixiy tafakkurimizni boyitamiz, balki milliy o‘zligimizni anglashda muhim qadam tashlaymiz. Adabiyotlar 1. История Востока. — Т. 4. Восток в новое время (конец XVIII — начало XX в.): Кн. 1 / Отв. ред. Л. Б. Алаев и др. — M.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2004. 2. Алишер Навоий . Мажолис ун-нафоис. Iqtibos: «Ва Мавлононинг «Зафарнома» таржимасида ўн минг байтдин ортуқроқ маснавийси бор, баёзға ёзмағон учун, шухрат тутмади» . 3. Таварих-и гузида-Нусрат-наме. Исследование, критический текст, аннотированное оглавление и таблица сводных оглавлений А.М. Акрамова. Т.: Фан, 1967, с.13 4. A.J.E.Bodrogligeti, «Muhammed Shaybânî’s Bahru’l-huda : An Early Sixteenth Century Didactic Qasida in Chagatay», Ural-Altaische Jahrbücher, vol.54 (1982), p. 1 and n.4 5. Bodrogligeti A. J. E. Muhammed Shaybânî’s «Bahru’l- Hudâ»: An Early Sixteenth Century Didactic Qasida in Chagatay // Ural-Altaische Jahrbücher. 1982. Vol. 54. P.2 6. Bodrogligeti A. J. E. Muh|ammad Shaybānī Khan’s Apology to the Muslim Clergy // Archivum Ottomanicum. 1994a. Vol. 13. (1993/1994), р.98 27 Bug roxonga takdim etgan. Bug roxon muallifni taqdirlab, unga „Xos Hojib“ʻ ʻ („Eshik og asi“) unvonini bergan. ʻ Shundan keyin shoir „Yusuf Xos Hojib“ nomi bilan mashhur bo lgan. Lekin dostonning oxiridagi shikoyat ohanglariga ʻ qaraganda, shoir umrining oxiri bu davlatning tanazzuli davriga to g ri kelgan, ʻ ʻ shunga muvofiq hayoti ham og ir kechgan. Shoirning Qashqardagi maqbarasi ʻ ziyoratgohga aylangan. Jahon turkologiyasida asarga ilk turk didaktik dostoni sifatida yondashish mavjud ( Iosif Fon Xammer , V. Radlov , A. Kononov , I. Stebleva ). Martin Xartman , A. Vamberi , F. Ko prulu ʻ , Zaki V.To g on, ʻ ʻ Rashid Rahmati Arat v.b. tomonidan nashr va tarjima qilingan. O zbekistonda ʻ asarning to la matni izoh va hozirgi tilga ʻ tarjimasi bilan nashr etilgan. Fitrat , Q. Karimov , G . ʻ Abdurahmonov , B. To xliev ʻ va boshqa olimlar tadqiq etgan. 8 2.4. Ahmad Yugnakiy Ahmad Yugnakiy (XII asr oxiri, Samarqand , Yugnak qishlog i ʻ — XII asr 1-yarmi, ?) — turkiy shoir, mutafakkir, yirik adib, hadisshunos va ta limiy didaktik ʼ adabiyot namoyandasi. Ahmad Yugnakiy Samarqandga yaqin Yugnak qishlog ida ziyolilar oilasida ʻ tug ilgan ʻ [ 2 ] . Boshqa taxminlarga qaraganda Farg ona vodiysining ʻ Yug noq ʻ qishlog ida tug ilgan ʻ ʻ [ manba kerak ] . Samarqanddagi madrasalarda ta lim olgan bo lib, ʼ ʻ tug ma ko r bo lgan ʻ ʻ ʻ [ 2 ] . Buni Alisher Navoiy ham ta kidlagan ʼ [ manba kerak ] . Bizgacha uning „Hibat ul-haqoyiq“ („Haqiqat sovg alari“) dostoni saqlanib ʻ qolgan bo lib, bu asar ʻ Farg ona ʻ hukmdori Dodsipohsolarga bag ishlangan. ʻ Asarning bizga qadar bir necha qo lyozmalari yetib kelgan bo lib, XV asrda ʻ ʻ ko chirilgan ʻ arab va uyg ur ʻ yozuvidagi qo lyozma nusxalari ʻ Istanbulda saqlanadi. 8 Bodrogligeti A. J. E. Mu h |ammad Shaybānī Khan’s Apology to the Muslim Clergy // Archivum Ottomanicum. 1994a. Vol. 13. (1993/1994), р.98 16 YU. tug ilgan joy olimlar o rtasida ko p tortishuvlarga sabab bo lgan.ʻ ʻ ʻ ʻ Samarqand, Farg ona va Turkistonda Yugnak degan joy borligi aytilsada, ʻ ko pchilik uni Samarqand atrofida deyishga moyil va keyingi tadqiqotlar bu ʻ fikrning to g riligini tasdiqlaydi. XII asrda yashagan mashhur muarrix Abulkarim ʻ ʻ asSam oniy „AlAnsob“ („Nasabnoma“) kitobida yozadi: "Bu nisba (taxallus) ʼ „Yug anak“dan va bu (joy) Samarqand qishloqlaridan. Bu nisba bilan Abuhomid ʻ Ahmad ibn Abu Ahmad alYug anakiy mashhurdirlar". ʻ Shoir „Hibat ulhaqoyiq“ni tugatib, uni hukmdori Dod Sipohsolorbekka taqdim etadi. Mashhur sharqshunos olim Ye. E.Bertels bu asar qadimiy o zbek adabiy ʻ tilidan mumtoz o zbek adabiy tiliga o tishda bir ko prik bo lganini aytadi. Asar ʻ ʻ ʻ ʻ tilida qadimiy turkiy so zlardan ko ra, arab va fors so zlarining ko p qo llangani ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ shundan dalolat beradi. Yu. bu asari bilan o zbek adabiy tili va adabiyoti rivojiga ʻ katta hissa qo shgan. ʻ 10 „Hibat ulhaqoyiq“ 14 bob, 512 misradan iborat. Dostonning 1bobi Allohga hamd, 2 bobi Muhammad (sav) na ti va choryorlar ta rifiga, 3bobi Dod ʼ ʼ Sipohsolorbek madhiga bag ishlangan. 4 bobda kitobning yozilish sabablari bayon ʻ qilingan. Dastlabki 4 muqaddima bobdan so ng asosiy qismga o tiladi. 5 bob ʻ ʻ — ma rifatning foydasiyu jaholatning zarari, bbob ʼ — til odobi, 7 bob — dunyoning o tkinchiligi, 8 bob ʻ — saxiylik va baxillik, 9 va 10boblar turli masalalarga bag ishlangan bo lib, 11 bob ʻ ʻ — kitobning xotimasi (asarning 1480-yil Istanbulda Abdurazzoq Baxshi tomonidan ko chirilgan nusxasida 11 bob mavjud ʻ — 3 bob yo tushib qolgan, yo boshqalariga qo shilib ketgan). ʻ YU. o zini shoir emas, balki adab muallimi, deb hisoblagan. O ziga xos ʻ ʻ axloq kitobi bo lgan bu asarga Qur oni karim va Hadisi sharif ma nolari ʻ ʼ ʼ 10 Боровков А.К. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка//Алишер Навои. Сборник статей. / Под редакцией Боровкова А.К.. — М., Л.: Изд. АН СССР, 1946. — С. 119. 18 kechirgan Sadriddin Ayniy uni „Buxoro amirligining qorong u ufqidagi yorugʻ ʻ tong yulduzi“ deb atagan. Ahmad Donishning „Risola dar nazmi tamadun va taovun“ („Siyosiy risola“), „Meyor-ut-tadayun“ („Din haqida risola“), „Risola-fi- a mol-ul-kurra“(„Globus ilmi“), „Taoduli Hamsai Mutahayira“ („Quyosh ʼ tizimining 5 sayyorasi haqida risola“) kabi unchalik mashhur bo lmagan asarlari ʻ bor. Umrining so nggi yillarida Ahmad Donish xastalik tufayli to shakka ʻ ʻ mixlanib qolgan. Ammo do stlari va tarafdorlari uni bu yerda ham tark ʻ etishmagan. Hijriy 1314-yil ( 1897 ) ning bahor kunlaridan birida uning yuragi urishdan to xtagan. Donishning vafoti o sha davr ʻ ʻ Buxoro amirligining ilg or ʻ ziyolilari uchun katta yo qotish bo ldi. ʻ ʻ 2.7. Mirzo Olim ibn Mirzo Rahim Toshkandiy (XIX asr) Mirzo Olim Toshkandiy Ibn Mirza Rahim , Mushrif (19-asr) — tarixchi olim, shoir. Qo qon xonlari Xudoyorxon va Mallaxon saroylarida mushrif (nazoratchi) ʻ vazifasida ishlagan. 19-asr oxirida yozgan "Ansob ussalotin va tavorix ul-xavoqin" ("Sultonlar shajarasi va xoqonlar tarixi") asari bilan mashhur. Asar Farg onaning ʻ 15—19-asrlar orasidagi tarixini o z ichiga oladi. Muallif, ʻ ayniqsa, Qo qon xonligini ʻ so nggi davri 1842—76 yillar tarixini keng yoritgan. ʻ Asarda Qo qon ʻ adabiy muhiti batafsil tasvirlangan. Mazkur asar bo yicha dastlabki ʻ ma lumotni Validiy keltirib, 1913-yilda uni Qo qonda Yunusjon dodxoh ʼ ʻ kutubxonasida ko rganligini yozgan. Bir nechta qo lyozma nusxalari O zbekiston ʻ ʻ ʻ Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanadi. O zbek va tojik tillarida ʻ "Mushrif" taxallusi bilan she rlar yozgan. ʼ Mahmud Koshg‘ariy 22 Buyuk o zbek shoirlaridan biri, iste’dodli tarjimon Ogahiy nafaqat Munisʻ solnomasini tugatdi, balki Xiva xonligining butun tarixini batafsil yoritgan yana 5 ta tarixiy asar: “Riyoz ad-davla” (“Davlat bog lari”), “Zubdat at-tavorih” ʻ (“Tanlangan solnomalar”), “Jome’ al-voqi’ati sultoniy” (“Sulton haqida hikoyalar to plami”), “Gulshan al-davlat” (“Davlat gulzori”), “Shohid ul-iqbol” (“Baxt ʻ shohidi”)larni ham yozgan. Uning zamondoshi, boshqa xivalik tarixchi Xudoyberdi ibn Qo shmuhammad haqida juda kam ma’lumotlar mavjud. ʻ Bizga ma’lumki, u Xivadagi ko p madrasalardan birida tahsil olgan, Munisning shogirdi bo lgan. ʻ ʻ 1831—1932-yillarda «Dili g aroyib» («Ajoyib ruh») kitobini yozdi. Kitob asosan ʻ fors tilidagi asarlar – Mahmud ibn Valiyning “Bahr al-asror” va Muhammad Tohirning “Ajoyib at-taboqot” asarlariga taqlid bo lib, ular kabi turli-tuman ʻ yerlarning qisqacha tarixiy ekskursiya bilan hududlarning geografik tavsifi shaklida jamlangan. Asarning uch nusxasi O zbekiston Fanlar ʻ akademiyasi Sharqshunoslik instituti kutubxonasida saqlanmoqda. Munis va Ogahiy an’analarining davomchisi Muhammad Yusuf ibn Bobojonbek Bayoniy (1858—1923) edi. U o zbeklarning ʻ qo ng irot ʻ ʻ urug idan ʻ bo lgan. Uning bobosi Bobojonbek Xiva xoni Eltuzarning (1804—1806) nabirasi ʻ edi. Qadimgi davrlardan Qo ng irotlar sulolasigacha bo lgan voqealarni ʻ ʻ ʻ tasvirlaydigan “Shajarai Xorazmshohiy” (“Xorazmshohlar sulolasi”) va 1910— 1918-yillardagi Xiva xonligidagi jtimoiy-siyosiy vaziyat mavzusiga bag ishlangan ʻ “Xorazm tarixi” tarixiy asarlari bilan mashhurdir. Buxoro va Xiva xonliklaridan farqli ravishda Qo qon xonligida ʻ uzoq vaqt XVIII asr va XIX asrning birinchi yarmida tarixiy yilnomalarning aksariyati fors tilida yozilgan. Ali Qora Qunduziy (1786—1858), Hakimxon To ra (1802—?), ʻ Niyoz Muhammad Xo qandiy (1803—?), Muhammad Solih Toshkandiy (1830 ʻ —?) kabi tarixchilar o z yilnomalarini shu tilda yozganlar. Fors yilnomalarining ʻ o zbekcha tarjimalari kam. ʻ 9 Eshsultonning akasi Do stsultonning solnomasi va “daftar”lariga ko p murojaatʻ ʻ qiladi. 3 1556-yilda Urganch hokimi Ali Sulton (?-1565) davrida tarixchi Salir bobo o zining ko rsatmasi bilan Rashiduddinning “Jomi at-tavorix” asarini fors tilidan ʻ ʻ tarjima qilgan. Buning sharofati bilan mahalliy turkiyzabon aholining bilimdon qatlami birinchi bor jahon tarixi bilan tanishish imkoniyatiga ega bo ldi. ʻ O zbek tarixshunosligining yuksak professional darajasiga erishish o zbek ʻ ʻ tarixchisi, shoiri, siyosatchisi, sharq tabobati bo yicha mutaxassis, Xorazm ʻ hukmdori Abulg oziy Bahodirxon ʻ (1603-1664) faoliyati bilan bog liq. Siyosiy ʻ voqealar qizg in pallasida og ir yillarni boshidan kechirib, umrining oxirida ʻ ʻ siyosatdan nafaqaga chiqdi va taxtni o g li ʻ ʻ Anushaxonga (1663-1687) o tkazib, ʻ so nggi yillarini ilm-fanga bag ishladi. Abulg ozixonning asosiy ilmiy merosi ʻ ʻ ʻ “Shajarayi turk va mo g ul” (“Turk va mo g ullar nasabnomasi”) ʻ ʻ ʻ ʻ kompozitsiyasidir. Kitob 9 ta yirik bobdan iborat bo lib, ulardan 7 tasida ʻ turkiylarning afsonaviy tarixi, Chingizxon va uning vorislari tarixi tasvirlangan bo lib, Rashiduddinning “Jomi at-tavorix” va Ali Yazdiyning “Zafarnoma” ʻ asarlarining kompilyatsiyasidir. Oxirgi 2-bob Movarounnahr va Xorazm shayboniylariga bag ishlangan. Ushbu boblar orginaldir. ʻ Abulg ozixon “Turklarning nasabnomasi”ning so nggi bobini tugatmay, ʻ ʻ og ir xastalikdan vafot etadi. U hikoyani 1644-yilgacha yetkazishga muvaffaq ʻ bo ladi. 1644-1663-yillar voqealarini qamrab olgan 9-bobning davomi ʻ Anushaxonning topshirig iga ko ra boshqa tarixchi – Mahmud ibn mulla ʻ ʻ Muhammad Urganchiy tomonidan yozilgan. Xuddi shu tarixchi kitobning 1-4 bobini qaytadan yozgan. 3 История Востока. — Т. 4. Восток в новое время (конец XVIII — начало XX в.): Кн. 1 / Отв. ред. Л. Б. Алаев и др. — M.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2004. 1.Ўзбекистоннинг янги тарихи. — Ташкент: Шарқ, 2000. — Т. I. — С. 183. 7 yilda Xorazmda tug ilgan. Uning otasi Nur Saidbek yirik amir bo lib, avval Mirzoʻ ʻ Ulug bekka, keyin ʻ Abu Said Mirzoga xizmat qilgan. 1464—1467-yillarda Xorazm hokimi bo lgan, 1467-yilda Sulton Abu Said Mirzo buyrug i bilan qatl etilgan. ʻ ʻ Muhammad Solih uzoq vaqt Hirotda yashab, tahsil olgan. 1494-yildan Samarqand amiri Darvesh Muhammad Tarxon xizmatida bo lgan. 1500- ʻ yildan Shayboniyxonga xizmat qildi. Shayboniyxon vafotidan keyin (1510) umrining oxirigacha Ubaydullaxonning kotibi lavozimida faoliyat yuritdi. Shayboniyxonga o zining “ ʻ Shayboniynoma ” biografik she’rini bag ishlagan. ʻ Kitobdagi rivoyat Shayboniyxonning tug ilishidan boshlanib, 1505-yilgacha ʻ davom etadi. Asarning ikki nusxasi saqlanib qolgan, biri Vena shahrida , ikkinchisi Sankt-Peterburg davlat universiteti kutubxonasida saqlanadi. Fors tilidagi “ Shayboniynoma ” kitobi Kamoliddin Binoiy tomonidan yozilgan. Yana bir muallif Mulla Shodiy ham Shayboniyxon hayoti haqida hikoya qiluvchi “ Fathnoma ” nomli she’r yozgan. Kurs ishining ilmiy yangiligi : Muallifi noma lum bo lgan “Tavorixi ʼ ʻ guzidayi nusratnoma” yilnomasi Shayboniyxonga bag ishlangan. Kitobning ʻ birinchi qismida turklarning ajdodlari va Chingizxon haqida ma’lumotlar berilgan. Juvayniy , Rashiduddin asarlari asosida tuzgan. Bundan tashqari, muallif Ulug bekga nisbat berilgan “Tarixi arba ulus” (“To rt ulus tarixi”) ʻ ʻ ʻ kompozitsiyasidan ham foydalangan. Tarixda Shayboniyxonning bobosi Abulxayrxonning ko chmanchi o'zbeklar davlatida taxtga o tirishi ʻ ʻ tasvirlangan. Abulxayrxon vafotidan keyingi davr va Shayboniy Movarounnahrning zabt etilishi ayniqsa batafsil yoritilgan [ 3 ] . Kitob 1504-yilda Shayboniyning Andijonni bosib olishi voqealari bilan yakunlanadi va shu asosda uning tugashi 1505-yilga to g ri keladi. Kitob mazmuni ham, ʻ ʻ kompozitsiyasi ham bir qancha shu kabi asarlarning yaratilishida namuna bo lib ʻ xizmat qilgan. 4 Narshaxiy , Abu Bakr Muhammad ibn Ja far ibn Zakariyya al-Xattob ibnʼ Sharik an-Narshaxiy (899—959) — tarixchi olim. Buxoroning Narshax qishlog ida tug ilgan. Tarjimai holiga oid ma lumotlar ʻ ʻ ʼ kam. Somoniylar saroyida kotiblik qilgan. Narshaxiy 943—944 yillarda "Buxoro tarixi" ("Tahqiqi viloyati Buxoro") nomli asarini arab tilida yozib, uni somoniylar amiri Nuh ibn Nasr (hukmronlik davri: 943—954)ga bag ishlagan. Narshaxiyning ʻ o g li Abu Bakr Mansur va nevarasi hadisshunos olim Abu Rafi al-Ala ibn Mansur ʻ ʻ ibn Muhammad ibn Ja far asarni arab tilida davom ettirishib, ʼ Mansur ibn Nuh (hukmronlik davri: 997—999), ya ni so nggi somoniylar davrigacha ʼ ʻ to ldirishgan. Nasafiyning "Kitob al-qand" ("Samarqandiya") va Abu Sa d as- ʻ ʼ Sam oniy (1113— 1167)ning "Kitob al-ansob" asarlarida N. haqida ma lumotlar ʼ ʼ mavjud. N. o z tug ilgan qishlog ida vafot etgan. Asarning asl nusxasi bizgacha ʻ ʻ ʻ yetib kelmagan. 1128-yil quvalik Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad al-Qubaviy asarni fors tiliga qisqartirib tarjima qilgan. 1178—79 yillarda asar 2-marta qisqartirilgan. Tarjimonlar qisqartirish bilan birga uni yangi ma lumotlar bilan ʼ ma lum ma noda to ldirganlar. " ʼ ʼ ʻ Buxoro tarixi " 36 bobdan iborat bo lib, asosan, ʻ Buxoro vohasining tarixiga bag ishlangan. Kitobning bir necha bobi Buxoroning ʻ barpo etilishi, qadimiy nomlari, qadimiy podshoxlariga bag ishlangan. Asarning ʻ maxsus bir bobi Buxoro atrofidagi Karmana, Hyp, Tavois, Iskajkat, Sharg , ʻ Zandana, Vardona, Afshona, Barkat, Romitan, Varaxsha, Baykand (Poykend), Forob va boshqa "Tarixi Narshaxiy" kitobining birinchi beti (Yangi Buxoro, 1904). "Buxoro tarixi" kitobining birinchi beti (Toshkent, 1966).shahar va qishloqlarning tasviriga bag ishlangan. Unda bu joylarning tarixi, aholisi va uning mashg uloti, faoliyati ʻ ʻ hamda tashqi shaharlar bilan munosabatlari hikoya qilinadi. Buxoro aholisining ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida sodir bo lgan muhim tarixiy ʻ voqealar bayon qilinadi. Kitobda O rta Osiyoda arab xalifaligi hukmronligining ʻ o rnatilishi, islom dinining yoyilishi va Buxoroning arablar tomonidan taqsimlab ʻ olinishi hamda xalifalikka qarshi kurashlar, ayniqsa, Muqanna, Abu Muslim va 11 “Turklarning nasabnomasi”ning o zbek adabiyoti uchun ahamiyati shundaki,ʻ u chig atoy yozuvi an’anasining yuksak uslubidan foydalanmasdan, o zbeklarning ʻ ʻ umumiy shevasida yozilgan. Muallifning o zi shunday yozgan edi: ʻ “Hamma ya ni ʼ olijanob va sodda xalq tushinsin deb men bu hikoyani turkiy tilda yozdim, asarimni besh yoshli bola ham tushuna oladi; tushunarli qilish uchun men chig atoy-turkiy, fors va arab tillaridan birorta ham so z qo shmadim” ʻ ʻ ʻ . A.K. Borovkovning so zlariga ko ra, ʻ ʻ “Bu yerda, siz ko rib turganingizdek, bu yerda ʻ ko proq uslublar kurashi — tarixchining oddiy uslubi va “chig atoy” yuqori uslubi ʻ ʻ haqida bormoqda” . “Turklarning nasabnomasi” XVIII asrda Yevropada katta shuhrat qozongan. 1726-yilda nemis va fransuz tillariga , 1770-yilda rus tiliga , 1780-yilda ingliz tiliga tarjima qilingan. 1897-1913-yillarda kitob Rizo Nur tomonidan turk tiliga tarjima qilingan. 1935-yilda forscha tarjimasi paydo bo ldi. Kitobning nemis ʻ tiliga tarjimasi G. Ya. Kor, turkcha tarjimasi Ahmad Vefik Poshsho, fransuzcha tarjimasi P.I. Demezon (1871-1874), rus tiliga tarjimasi Ya. O. Yartsev va G.S. Sablukov (1906) tomonidan nashr etilgan. Abulg ozixon “Turklarning nasabnomasi” bilan bir qatorda turkmanlar ʻ tarixiga bag ishlangan “Shajarai Tarokim” (“Turkmanlar nasl-nasabi”) kitobi va ʻ “Manofi ul-inson” (“Inson manfaatlari”) tibbiyot risolasini ham yozgan. ʼ 4 Yana bir xivalik tarixchi — Shermuhammad Munis Xorazmiy (1778—1829) o zbeklarning yuz urug idan bo lgan. Munis, avvalambor, atoqli o zbek shoiri va ʻ ʻ ʻ ʻ tarjimoni sifatida tanilgan. 1806-yilda Eltuzarxon (1804-1806) buyrug i bilan Xiva ʻ xonligiga bag ishlangan “Firdavs al-iqbol” (“Jannat bog i”) nomli tarixiy ʻ ʻ yilnomasi ustida ish boshladi. Biroq Munis uni yakunlashga ulgurmadi. Uni jiyani, eng yirik o zbek tarixchisi Muhammad Rizo Erniyazbek o g li ʻ ʻ ʻ Ogahiy (1809- 1847) yakunlagan. 4 Ўзбекистоннинг янги тарихи. — Ташкент: Шарқ, 2000. — Т. I. — С. 183. 8 nafaqat katta boshi, balki g ayrioddiy tafakkuri uchun ham berilgan) kambag alʻ ʻ mulla Mir Nosir oilasida tug ilgan. Boshlang ich ta limni o qish, yozish va she r ʻ ʻ ʼ ʻ ʼ yozishni biladigan onasining xususiy maktabida olgan (nafaqat Buxoro , balki XIX asr o rtalaridagi musulmon davlatlari uchun ham bu alohida sazovorga molik ʻ jihat). Keyinchalik yosh Ahmad Buxorodagi maktab va madrasada o qishni davom ʻ ettirib, oilasi bilan o sha yerga ko chib o tadi. Madrasaga o qishga kirgunga ʻ ʻ ʻ ʻ qadar arab tilining asoslarini puxta egallagan, ko plab tarixiy yilnomalarni ʻ o rgangan, ʻ she rlar ʼ yozgan, qo lyozmalarni ʻ o zining miniatyuralari bilan bezatgan. ʻ Xuddi shu yillarda u zo r ʻ xattot , miniatyurachi va chizmachi sifatida buxoroliklar orasida mashhur bo ldi. Biroq Donish faqat madrasada o qitiladigan fanlarni ʻ ʻ o zlashtirish bilan cheklanib ʻ qolmagan; matematika , geometriya , astronomiya , tarix fanlarini mustaqil o rgangan, ʻ Sharq faylasuflari asarlarini o rgangan, xattotlik bilan ham qizg in ʻ ʻ shug ullangan. Donish madrasani tamomlagach, muallimlik amaliyoti bilan ʻ shug ullanadi, xattotlik ilmini takomillashtirgan. Bolaligidanoq Donish katta ʻ qobiliyatlarni namoyon etdi, she riyat ʼ va rasm chizishga moyil edi. Hozirda shartli ravishda „Tarixiy risola“ deb nomlangan oxirgi tugallanmagan asarida u davlat boshqaruvidagi asosiy muammolarni ochib berishga harakat qilgan. Ahmad Donish „Navodir-ul vaqoe“ („Nodir hodisalar“, 1870—1889) asarida, ayniqsa, „Farzandning ota-onaga nisbatan huquqi“, „Farzandlar tarbiyasi uchun“, „Oilaviy hayot qoidalari to g risida“ boblarida, ʻ ʻ ta lim, huquqshunoslik, iqtisodning davlat tizimini keskin va haqqoniy fosh ʼ etilgan. 12 Ahmad Donish XIX asr oxiri XX asr boshlarida O rta Osiyo ʻ xalqlarining ilg or ijtimoiy-siyosiy tafakkuri rivojiga, realistik adabiyot rivojiga katta ta sir ʻ ʼ ko rsatgan. Donish ijodi bilan tanishib, „ma naviy inqilob“ ni boshidan ʻ ʼ 12 Боровков А.К. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка//Алишер Навои. Сборник статей. / Под редакцией Боровкова А.К.. — М., Л.: Изд. АН СССР, 1946. — С. 119. 21 I. KIRISH O rta asr o zbek tarixshunosligiʻ ʻ — XV asrdan turkiy (chig atoy) ʻ tilda yozilgan tarixiy asarlar to plamidan iborat manbalar jamlanmasidir. ʻ Zamonaviy tarixchilar O rta Osiyo ʻ , jumladan, hozirgi O zbekiston ʻ hududi uchun XVI—XVIII asrlar uchun so nggi o rta asrlar atamasini, XVIII asr oxiridan ʻ ʻ esa “Yangi davr” atamasini qo llashadi. ʻ Mavzuning dolzarbligi : Chig atoy tilida tarixiy asarlar yozishga birinchi ʻ urinishlar temuriylar davrida bo lgan. ʻ Amir Temur saroyida bu tilda “Tarixi Xoni” nomli rasmiy yilnoma saqlangan. Alisher Navoiyning yozishicha, shoir Lutfiy Sharofiddin Ali Yazdiy qalamiga mansub “Zafarnoma” asarining bir qismini turkiy tilga she’riy shaklda yozgan, biroq tarjimasi qoralamada qolgan. Zahiriddin Muhammad Bobur “ Boburnoma ” deb nomlangan xotirotlarini jo n turkiy tilda, andijon shevasiga yaqin tilda yozgan. Keyinchalik xotirot katta ʻ shuhrat qozondi va ko plab tillarga tarjima qilindi. Biroq tarixiy asarlarning ʻ aksariyati o zbek xonliklarida ʻ bitilgan. Har bir xonlikda o ziga xos tarixshunoslik ʻ maktabi mavjud bo lgan ʻ . Mavzuning o‘rganilganlik darajasi : Shayboniylar sulolasining asoschisi Muhammad Shayboniy xayriya ishlari bilan shug ullanib, atrofiga shoir, ʻ olimlar, tarixchilarni to plagan. Uning faoliyatiga ko plab tarixiy asarlar ʻ ʻ bag ishlangan bo lib, ularning bir qismi turkiy tilda yozilgan. Ulardan eng ʻ ʻ mashhuri taniqli shoir Muhammad Solihning kitobidir. Muhammad Solih o zbeklarning ʻ bilqut qabilasidan bo lgan amir Shoh ʻ Malikning nabirasi, Shohruh Mirzo va Mirzo Ulug bekning ʻ bo lib 1455- ʻ 3 Shayboniyxonning o zi “Shiboniy” taxallusi bilan she’r yozgan.ʻ Shayboniyxonning O rta Osiyo turkiy adabiy tilida yozilgan she’rlarining devoni ʻ hozirda Istanbuldagi To pqopi qo lyozma fondida saqlanmoqda. U 192 sahifadan ʻ ʻ iborat. Uning falsafiy-diniy asari: 1508-yilda O rta Osiyo turkiy adabiy tilida ʻ yozilgan “Bahr ul-hudo” qo lyozmasi Londonda joylashgan. ʻ 1 Shayboniyxon asarlar yozishda ilohiyotga oid turli asarlardan foydalangan. 2 Unda Shayboniyxonning diniy masalalar bo yicha o z qarashlari mavjud. ʻ ʻ Muallif Islom asoslari haqidagi o z g oyalari: gunohlarga tavba qilish, rahm- ʻ ʻ shafqat ko rsatish, ezgu amallarni bajarishni o z ichiga olgan. Shayboniyxon ʻ ʻ musulmon urf-odatlari va dindor musulmonlarning kundalik vazifalarini mukammal bilishini ko rsatadi ʻ [ 5 ] . Shayboniyxon 1507-yilda O rta Osiyo turkiy- ʻ chig atoy tilida “Risolayi maorifi Shayboniy” nomli nasriy asar ʻ yozgan. Xurosonni qo lga kiritganidan so ng ko p o tmay va uning o g li ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Muhammad Temurga bag ishlangan (qo lyozma Istanbulda saqlanadi). Asarda ʻ ʻ islom qonunlarini bilish zarurligi, bu ilmning hukmdor uchun foydalari haqida so z ʻ boradi. Bu asarida Shayboniyxon ham o zini Ahmad Yassaviy so fiylik ta limoti ʻ ʻ ʼ tarafdori sifatida ko rsatdi ʻ [ 6 ] . Shayboniyxon saroyida fors tilidagi tarixiy asarlarni turkiy tilga tarjima qilish ishlari olib borilgan. Shunday qilib, Binoiy o z buyrug i bilan “Ajoyib al- ʻ ʻ maxluqot va g aroyib al-masnuot” kitobini ʻ arab tilidan turkiy tilga tarjima qiladi. Shayboniyxonning vorislari davrida ham bu an’analar davom etgan. Kurs ishning predmeti va ob`ekti : Shayboniylarning mashhur tarixchilaridan biri Abdulloh Nasrullohiydir . To liq ismi — Abdulloh ibn ʻ Muhammad ibn Ali Nasrullohiy bo lib, ʻ Balxda tug ilgan. Uzoq vaqt ʻ Husayn 1 Ўзбекистоннинг янги тарихи. — Ташкент: Шарқ, 2000. — Т. I. — С. 183. 2 История Востока. — Т. 4. Восток в новое время (конец XVIII — начало XX в.): Кн. 1 / Отв. ред. Л. Б. Алаев и др. — M.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2004. 5 So‘ngra men har bir qabilaga mansub so‘zlarning yasalish xususiyatlarini va qanday qo‘llanishini qisqacha izoqlab ko‘rsatish uchun alohida yo‘l tutdim. Bu misol tariqasida turklarning tilida qo‘llanilib kelgan she’rlaridan, shodlik va motam kunlarida qo‘llanadigan hikmatli so‘zlaridan, maqollaridan keltirdim». Shuni aytish kerakki, «Devon»da berilgan adabiy parchalar, til faktlari faqat 11-asr adabiyotining namunalari bo’lmay, ularning aksar qismi juda uzoq o‘tmish davrlarning mahsulidir. Shu jihatdan bunday parchalar turkiy tillarning kelib chiqish tarixini, rivojlanishini, adabiy harakatining juda uzoq tarixini belgilashga xizmat qiluvchi eng muhim hujjatdir. Asardagi bir qancha geografik, etnografik ma’lumotlar ham tegishli sohalar nuqtai nazaridan katta ahamiyatga ega. Mahmud Kosh’gariy mazkur asariga o‘zi tuzgan dunyo xaritasini ilova qiladi. Xaritada mamlakat, shaxar, qishloq, tog‘, cho‘l, dengiz, ko‘l, daryo qabilarning nomlari yozilgan. Xaritada aks etmagan ba’zi bir nomlar lug‘at matnida izohlangan. Xarita, asosan, Sharqiy yarim sharga to‘g‘ri keladi. Bu haqda Mahmud Kosh’gariyning o‘zi: «Rumdan Mochingacha bo‘lgan... shaharlar o‘rnini aniqlash maqsadida ularning hammasini yer shaklidagi doirada ko‘rsatdim», — deb yozadi. Shartli qabul qilingan bo‘yoqlar rangi doira tashqarisida to‘rt joyda so‘z bilan izohlangan. Ayrim kamchiliklariga qaramay, Mahmud Kosh’gariyning 11-asrda tuzilgan xaritasi o‘z davri uchun mukammal, hozirgi davr uchun geografik ma’lumotlar beruvchi muhim manba hisoblanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, Mahmud Kosh’gariyning «Devonu lug‘otit turk»dan avvalroq yaratilgan, «Javoqirun-nahvi fi lug‘otit-turk» («Turkiy tillar sintaksisi qoidalari») deb nomlangan asari ham bo‘lgan. 14 Ushbu asar hozircha topilgani yo‘q. Mahmud Kosh’gariy 1080 yilda (yoki 1118 y.da) vataniga qaytib kelib, O‘paldagi Aziq qishlog‘ida, Hazrati Mullom tog‘i etagidagi tepalikda joylashgan madrasada dars bergan va ilmiy ijod bilan mashg‘ul bo‘lgan (hoz. mazkur madrasaning faqat 14 Bodrogligeti A. J. E. Muh |ammad Shaybānī Khan’s Apology to the Muslim Clergy // Archivum Ottomanicum. 1994a. Vol. 13. (1993/1994), р.98 24 poydevorlari saqlanib qolgan). Mahmud Kosh’gariy 1105 y.da (yoki 1126 y.da) 97 yoshida vafot etib, O‘paldagi uning ajdodlari maqbarasiga dafn etilgan. Maqbara hozirgacha «Hazrati Mullom mozori» nomi bilan mashhur. 15 Rabg uziyʻ Rabg uziy ʻ (taxallusi; asl ismsharifi Nosiriddin Burhoniddin o g li) (13-asr ʻ ʻ oxiri — Xorazmning Raboto g uz mavzei — 14-asr boshlari) — turkiy shoir. ʻ ʻ Raboto g uzda qozilik qilgan. Sharq xalqlari og zaki ijodini, ayniqsa, ʻ ʻ ʻ rivoyatlarni, avliyo-anbiyolar to g risidagi qissalarni chuqur o rgangan. O zi ham ʻ ʻ ʻ ʻ ko pgina ibratli hikoyatlar, qissalar yozgan. Turkiy xalqlar adabiyoti tarixida ʻ birinchilardan bo lib nasrda rivoyatlardan hikoyat, hikoyatlardan qissa yaratishni ʻ boshlab bergan. Bizgacha "Qisasi Rabg uziy" (1309—10) asarigina yetib kelgan. ʻ Asar musulmon mo g ul beklaridan Nosiriddin To qbug aning topshirig i bilan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yozilgan. Kitob turkiy tilda, asosan, nasrda, madhiyalar, ba zi qissalarning ʼ xulosalari, lirik kechinmalar va xotima qismi esa nazmda yozilgan. Qur oni ʼ karimdagi ba zi lavhalar, islomga oid boshqa kitoblardan va Abu Ishoq ʼ Nishopuriyning "Qisas ul-anbiyo"sidan ayrim faktlar asarga asos qilib olingan. Asar an anaviy hamd va na t bilan boshlanadi, so ng uning yozilish sababi, muallif ʼ ʼ ʻ haqida ma lumot beruvchi qisqa so zboshi, keyin esa qissalar keladi. ʼ ʻ Jami 72 qissadan iborat. Mavzu doirasiga ko ra, asar qissalari juda rang-barang. Olamdagi ʻ butun mavjudot egasi bo lgan Allohni ulug lash, payg ambarlar hayotiga doir ʻ ʻ ʻ lavhalarni eslash, kamtarinlik va takabburlik, otaona va farzand munosabatlari, erk va adolat mavzulari shular jumlasidandir. Qissalar hajmi turlicha: Mas, Yusuf haqidagi qissa salkam 100 sahifani tashkil kilsa, Lut haqidagi qissa bir necha sahifadangina iborat. Qissalarda real hayot voqealari bilan bog liq mavzular ham ʻ uchraydi. Qissalar bayonida, personajlar tasvirida xalq og zaki ijodining bevosita ʻ 15 История Востока. — Т. 4. Восток в новое время (конец XVIII — начало XX в.): Кн. 1 / Отв. ред. Л. Б. Алаев и др. — M.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2004. 25 Asar 14 bobni tashkil qilgan bo lib, uʻ Qur on ʼ va hadis hikmatlarining badiiy sharhi hamda ilm o rganishning foydalari, shirinsuxanlik, kamtarlikning foydalari, ʻ takobur, xasislik, achchiqzabonlikning zararlari xususida ham fikr yuritilgan. Alisher Navoiy „ Nasoyim ul-muhabbat “ asarida Yugnakiyni eslab „Hibat ul-haqoyiq“ dostonidan bir bayt keltirgan. 9 Ta limiy doston janriga mansub bu asarda ijtimoiy, siyosiy masalalar bayon ʼ qilingan, bilim foydasi va til odobi kabi axloqiy muammolar talqini berilgan. Adib Ahmad yashagan davri va joyi haqida adabiyotshunoslikda turli qarashlar mavjud. Asarining to la matni (izoh va nasriy bayon) e lon qilingan, rus olimlari S. ʻ ʼ Malov , E. Bertels , N. Baskakov , I. Stebleva ; turk olimlari F. Ko prulu ʻ , N. Osimbek , R. R. Arat , T. Takin va o zbek olimlari ʻ Fitrat , Q. Mahmudov , I. Haqqulov , M. Imomnazarov , H. Boltaboevning tadqiqot va maqolalari bor. Tarjimai holi haqida deyarli ma lumot yo q. „Hibat ulhaqoyiq“ („Haqiqatlar ʼ ʻ tuhfasi“) asari bizgacha yetib kelgan. Uning oxirida Adib Ahmad ismi tilga olinadi. Asar nusxalaridan biriga temuriy amaldorlardan Arslonxoja Tarxon tomonidan ilova qilingan 10 baytli masnaviyda Yu. haqida ba zi ma lumotlar ʼ ʼ mavjud. Undan ma lum bo lishicha, Adib Ahmad Yugnak degan so lim va bahavo ʼ ʻ ʻ joyda tug ilgan. Otasining oti Mahmud Yugnakiy bo lgan. Kitobi adabdan iborat ʻ ʻ bo lib, nomi —"Hibat ulhaqoyiq". Kitob koshg ariy tilda she riy yo l bilan ʻ ʻ ʼ ʻ yozilgan. „Qutadg u bilig“dan 1—2 a. keyin yaratilgan bu asar o zbek mumtoz ʻ ʻ adabiyotining noyob durdonasi hisoblanadi. Alisher Navoiy „Nasoyim ulmuhabbat“ tazkirasida Yu.ni O rta Osiyoning mashhur shayxlari qatoriga qo yib, ʻ ʻ uning tug ma ko rligi xususida so zlaydi, yana Navoiy Husayn Boyqaro tt o g li ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ Badiuzzamonga yozgan xatlaridan birida ham „Hibat ulhaqoyiq“dan parchalar keltiradi. „Hibat ulhaqoyiq“ asari shoir haqidagi ma lumotlarni birmuncha ʼ to ldirishga, Yu. yashab ijod etgan davrni tahlil qilishga imkon beradi. ʻ 9 Боровков А.К. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка//Алишер Навои. Сборник статей. / Под редакцией Боровкова А.К.. — М., Л.: Изд. АН СССР, 1946. — С. 119. 17 singdirilgan. U islom dini axloqini tashviq qilish, komil insonni tarbiyalab yetishtirish maqsadi bilan yozilgan. „Hibat ulhaqoyiq“ ilk bor uyg ur yozuvida bitilgan. Uning nusxalari ko pʻ ʻ bo lib, ularda asar hajmi turlicha. Hozircha ma lum qo lyozmalardan 3 tasi (biri ʻ ʼ ʻ uyg ur yozuvi, ikkinchisi arab va uyg ur yozuvi, uchinchisi esa arab yozuvi bilan ʻ ʻ bitilgan) to liq, qolganlari parchalardan iborat. 1444 yil Samarqandda ʻ Zaynulobidin baxshi, 1480-yil Istanbulda Abdurazzoq baxshi va Turkiyaning To pqopi kutubxonasidagi noma lum kotib tomonidan ko chirilgan qo lyozmalar ʻ ʼ ʻ ʻ e tiborli nusxalar hisoblanadi. Asarni 1marta turk olimi Najib Osimbek topib (inv. ʼ № 4757), nashr ettirgan (qisqartirilgan nashri — 1906, to liq nashrlari1916, 1925). ʻ Keyin 1951 va 1992 yillarda uni R. R. Arat so zboshi, izohlar va 6 ta nusxasining ʻ faksimilesi va Turkiyada 16-asrda ko chirilgan arab yozuvidagi nusxasining ʻ tarjimasi bilan nashr ettirgan. O zbekistonda asardan parchalar Fitrat, Oybek, ʻ P.Shamsiyev, S.Mutallibovlar tomonidan o zbek adabiyoti namunalaridan tuzilgan ʻ majmualarda e lon qilingan. So ng u Q.Mahmudov tomonidan alohida kitob holida ʼ ʻ e lon qilindi (1968; 1971). O tgan asr oxirlarida uyg ur olimlari H. Temur va T. ʼ ʻ ʻ 11 Ayyub, qozoq olimlari E. Qurishjonov va boshqa. Sog indiqovlar uni asl matni, ʻ tarjima va fotonusxalari bilan nashr ettirganlar. Shuningdek, Ye. E.Bertels, Fitrat, Fuod Ko prulu, T. Takin, E. Rustamov, N.Mallayev, A.Qayumov, A.Hayitmetov, ʻ A.Rustamov, M.Imomnazarov, B.To xliyev, N.Rahmonov, I.Haqqulov, ʻ G.Xo janova va boshqalar Yu. va „Hibat ulhaqoyiq“ haqida u yoki bu darajada ʻ tadqiqot ishlarini olib borganlar. 2.5. Hofiz Tanish Buxoriy (XVI asr) Hofiz Tanish Buxoriy ibn Mir Muhammad Buxoriy , Mavlono Naxliy (taxminan 1540 — Buxoro — 1589) — tarixchi olim va shoir. Otasi Mir 11 Боровков А.К. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка//Алишер Навои. Сборник статей. / Под редакцией Боровкова А.К.. — М., Л.: Изд. АН СССР, 1946. — С. 119. 19 Boyqaroning o g li Badiuzzamon Mirzoga xizmat qildi. 1507-ʻ ʻ yilda Hirot Shayboniyxon tomonidan bosib olingach, uning xizmatiga kirgan. Shayboniyxon vafotidan keyin u Suyunchxo jaxon ʻ , so ngra uning o g li ʻ ʻ ʻ Keldi Muhammad qo l ostida bo lgan. 1525-yilda uning topshirig i bilan “Zubdat al- ʻ ʻ ʻ asar” (“Tanlangan yilnomalar”) yilnomasini bitdi. Qo lyozma ro yxatlaridan ʻ ʻ biri Abbosiylar tarixidan boshlanib, Shayboniyxon boshchiligidagi o zbeklarning ʻ mashhur jangigacha bo lgan o zbek tilidagi umuminsoniy tarixning bir qismini ʻ ʻ yakunlaydi. 1519-yilda Buxoroda Ko chkunchixon ʻ buyrug i bilan Sharafaddin Ali ʻ Yazdiyning “Zafarnoma” asarini chig atoy tiliga tarjima qildirtirgan. ʻ Xorazmda yozilgan birinchi yilnoma O tamish hojining ʻ “Chingiznoma” asaridir. Muallif Elbarsxonga (1511—1518) xizmat qilgan nufuzli o zbek oilasidan ʻ chiqqan. Uning birgina mashhur asari “Chingiznoma” 1558-yilda Shayboniy Eshsultonning ko rsatmasi bilan yozilgan (1558-yilda o ldirilgan) ʻ ʻ [ 9 ] . Kitobning afzalligi shundaki, u ko pchilik musulmon yilnomalariga xos bo lgan to plam ʻ ʻ ʻ emas, balki ko chmanchi o zbeklar orasida keng tarqalgan og zaki urf-odatlarga ʻ ʻ ʻ asoslangan. Muallif Xorazm va Dashti Qipchoqda ko p sayohat qilgani bois uning ʻ hikoyasi ko p jihatdan guvohlarning hikoyalariga asoslangan. V.P. Yudin kitobni ʻ “dasht og zaki tarixnavisligi”ga asoslangan bir qancha yozma ishlarga kiritgan. U ʻ shular jumlasidan XVI-XVII asrlarning boshqa asarlari: Ali Hasan Jaloirning “Jomi at-tavorix” va “Tavorixi guzida”ni ham o z ichiga oladi. ʻ Aftidan, Chingiznomaning saqlanib qolgan qo lyozmasi to liq emas, chunki ʻ ʻ rivoyat To xtamishxonda ʻ (1380—1395) to xtatilgan. ʻ O temish hoji solnomasi Xiva tarixshunoslik maktabining shakllanishida ʻ muhim bosqich bo lib xizmat qildi. Shuni aytish mumkinki, o sha davrda ʻ ʻ Xorazmda tarixiy faktlarni yozma ravishda yozib olish an’anasi allaqachon mavjud bo lgan, yilnomalar yoki tarixiy yozuvlar mavjud bo lgan. O temish hojining o zi ʻ ʻ ʻ ʻ 6 7. Собрание восточных рукописей Академии наук Узбекской ССР / под редакцией и при участии А.А. Семенова. Т., 1952, с. 36-37. 8. Этнический атлас Узбекистана , Ташкент, 2002 — 307-bet. 9. Предисловие к изданию «Чингизнамэ». Утемиш-хаджи. Чингиз-намэ. — Алма-Ата: «Гылым», 1992. — С. 3. 10. Юдин В.П. Орды: Белая, Синяя, Серая, Золотая…//Казахстан, Средняя и Центральная Азия в XVI—XVII вв.. — Алма-Ата, 1983. — С. 106- 165. 11. Предисловие к изданию «Чингизнамэ». Утемиш-хаджи. Чингиз-намэ. — Алма-Ата: Гылым, 1992. — С. 4. 12. Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX— XIII вв.. — Ашхабад: Ылым, 1969. — С. 35. Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари.. — Ташкент: Ўқитувчи, 2001. — С. 193. 13. Боровков А.К. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка//Алишер Навои. Сборник статей. / Под редакцией Боровкова А.К.. — М., Л.: Изд. АН СССР, 1946. — С. 119. 14. Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари. — Ташкент: Ўқитувчи, 2001. — С. 194—195. 15. Материалы по истории туркмен и Туркмении. — М., Л., 1938. — Т. II.. — С. 23. 16. Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари.. — Ташкент: “Ўқитувчи”, 2001. — С. 259. 17. Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари.. — Ташкент: “Ўқитувчи”, 2001. — С. 197. 18. Ўзбекистоннинг янги тарихи. — Ташкент: Шарқ, 2000. — Т. I. — С. 183. 28 2.3. Yusuf Xos Hojib (XI asr) Yusuf Xos Hojib ( arabcha : بجا????? ح ّصا ????? خ ?ف ????? سوي ; asl ismi Yusuf ) (tax. 1020/1021-yil, Bolasog un ʻ — ?) — turkiy shoir , mutafakkir, davlat arbobi. „Qutadg u bilig“ ʻ dostoni muallifi. Qoraxoniylar saroyida xizmat qilgan. 1069-70-yillarda yozib tugallangan "Qutadg u bilig" ʻ („Saodatga boshlovchi bilim“) asari qoraxoniylar davlatining mustahkam qaror topishiga xizmat qilgan nizomnomadir. Uch nusxasi ( Vena , Qohira va Namangan ) mavjud. Nisbatan to lig i ʻ ʻ Namangan nusxasi bo lib, 1923-yili ʻ Fitrat tomonidan qo lga kiritilgan, ʻ u O R FA ShI ʻ da saqlanadi. 6520 baytdan iborat, masnaviy (ya ni aruzning ʼ „mutaqoribi musammani mahzuf“) vaznida yozilgan Uning hayoti va faoliyati haqida ma lumotlar beruvchi yagona manba ham ʼ „Qutadg u bilig“ kitobidir. ʻ Ushbu kitobga ko ra, u zamonasining barcha asosiy ʻ ilmlarini atroflicha o rgangan, arab va fors tillarini mukammal bilgan. ʻ Mahmud Koshg ariy ʻ kabi turkiy tilning mavqeini oshirish, uning madaniyadabiy hayotdan o ziga munosib o rin egallashi uchun kurashgan. ʻ ʻ Yusuf Xos Hojibning „Qutadg u bilig“ („Saodatga yo llovchi bilim“, 1069 ʻ ʻ —70) asari islomiy turkiy adabiyotni boshlabgina bermay, uni yangi taraqqiyot bosqichiga ham ko tardi. U nafaqat ʻ turkiy xalqlar adabiyoti an analari, balki ʼ qardosh xalqlar, jumladan, forsiy adabiyot tajribalarini ham ijodiy o zlashtirgan ʻ holda yaratilgan. „Shohnoma“ kabi mutaqorib vaznida yozilgan va „Turkiy Shohnoma“ nomi bilan shuhrat qozongan (73 bob, 6520 bayt va to rtliklardan ʻ iborat). „Qutadg u bilig“ ʻ — XI asr so z san atining nodir namunasi bo lib, unda o z ʻ ʼ ʻ ʻ davrining ilg or ijtmoiy-siyosiy, ma naviyaxloqiy masalalari badiiy talqin qilingan, ʻ ʼ turkiy xalqlar tarixi, madaniyati, ilm-fani, urf-odat va an analari, turmush tarzi, ʼ qadriyatlari xususida batafsil ma lumot berilgan. Yusuf Xos Hojib uni ʼ Bolosog unda boshlab, Qashqarda yozib tugatgan va qoraxoniy hukmdor Tavg och ʻ ʻ 15 yaxshi bilgan. 6 Shuningdek, tarixchi, xronolog va tilshunos sifatida ham ajralib turardi. U o z davrining deyarli barcha fanlarini mukammal o rgangani sababʻ ʻ qomusiy alloma deb nomlanadi va ko plab ilm sohalarida tinimsiz izlanishlari ʻ uchun mo l-ko l mukofotlangan ʻ ʻ [ 3 ] . Shoh xonadoni va jamiyatdagi boshqa qudratli unsurlar Al-Beruniyning tadqiqotlarini moliyalashtiradi. O ziga xos ta sirga ega ʻ ʼ bo lgan Al-Beruniyning o zi ham falsafani o rganish davomida, boshqa ʻ ʻ ʻ xalqlarning olimlaridan, xususan, yunon olimlaridan ham ilhom olgan. Beruniy Iroqiylar xonadoniga mansub edi va o sha paytda Xorazmdagi ʻ hukmron Afrig iylarga ʻ xayrixoh edi, 995-yil Katni , Xorazmning ikkinchi poytaxti, Gurganj (Urganch)ning amiri Ma mun ibn Muhammad bosib oladi ʼ va Afrig iylar ʻ sulolasini taxtdan ag dardi va natijada Beruniy vatanini ʻ tashlab Buxoroga ketdi. U yerda u Ibn Sino bilan yozishmalar olib borgan va bu ikki olim o rtasida fikr almashilgan. ʻ U o zining „Geodeziya“ asarida 990-yil ʻ Kat shahrining geografik kengligini aniqlaganini yozadi. Ma lumki, geografik kenglikni aniqlash uchun geografiya, ʼ matematika va astronomiyadan yetarlicha bilimga ega bo lish lozim. ʻ Ray shahriga (hozirgi Tehron yaqinida) keladi. U Rayda mashhur olim — matematik va astronom al-Xo jandiy, tabib va faylasuf ʻ ar-Roziylar bilan tanishadi. Beruniy Rayda o zining „Al-Faxriy sekstanti“ risolasini yozadi. 997-yil ʻ Beruniy Katga qaytdi. Bu davrda Xorazmda o zgarishlar bo lib, Ma mun vafot ʻ ʻ ʼ etib, uning o rniga Ali ibn Ma mun taxtga chiqqan edi. 997-yilda mashhur ʻ ʼ tabib Abu Ali Ibn Sino ham Urganjga keladi. 998-yil Beruniy Jurjonga keldi. U Jurjonda 1004-yilgacha yashaydi. O zining o n beshga yaqin asarini shu yerda yaratdi. Jumladan, olimning „Qadimgi ʻ ʻ xalqlardan qolgan yodgorliklar“ asari 1000-yil atrofida shu yerda yozilgan. 1004- 6 Bodrogligeti A. J. E. Mu h |ammad Shaybānī Khan’s Apology to the Muslim Clergy // Archivum Ottomanicum. 1994a. Vol. 13. (1993/1994), р.98 13 yilning bahorida Beruniy Xorazmga qaytdi. Bu vaqtda Xorazmning poytaxti Urganj edi. Urganjda u Oy tutilishini kuzatdi. Saroyda al-Masihiy, tabib al- Hammar, Ibn Iroq va boshqalar ishlar edilar. Urganjda Beruniy matematika , astronomiya bilan bir qatorda fizika va mineralogiyaning ba zi masalalari bilan shug ullandi.ʼ ʻ Minerallarni aniqlash, ularni tizimga solishda solishtirma og irliklardan ʻ foydalanish g oyasi ham mana shu yerda tug ildi. ʻ ʻ 7 1017-yilning yozida turkiy podsho Mahmud G aznaviyning ʻ buyrug iga ʻ ko ra Beruniy asir sifatida ʻ G aznaga ʻ olib ketildi. U yerda og ir sharoitda yashadi. ʻ 1019-yildan keyin ilmiy ish bilan shug ullanish sharoitiga erishdi. 1022–1024- ʻ yillarda Mahmud Hindistonga qilgan yurushida Beruniyni o zi bilan olib ketdi. ʻ Safarda ham Beruniy ilm bilan shug ullandi. U ʻ Panjobdagi Nandna qal asi yonida ʼ yer shari meridianini bir gradusining uzunligini o lchadi va u 110,895 ʻ km. ekanini aniqladi. Bu ma lumot hozirgi zamon o lchashlari natijasi ʼ ʻ — 111,1 km bilan taqqoslansa, Beruniy o lchashlarining aniqligi qay darajada ekani ko rinadi. U ʻ ʻ umrining ko p qismini hozirgi ʻ Afg onistonning ʻ janubiy-sharqiy qismidagi o sha ʻ paytdagi G aznaviylar ʻ davlati poytaxti G azna ʻ shahrida o tkazdi. ʻ Hindiston yarimoroliga sayohat qilganda, Hindistonda amalda bo lgan ʻ hinduiylik dinini o rganib chiqqandan so ng 1030-yilda „Tarix al-Hind“ (Hindiston tarixi) nomli ʻ ʻ hind madaniyati haqida risola yozdi. U o z davri uchun hayratlanarli darajada xolis ʻ yozuvchi edi. Turli xalqlarning urf-odatlari va e tiqodlari, uning ilmiy ob’ektivligi ʼ 11-asr boshlarida Hindistonni ajoyib tasvirlagani uchun unga al-Ustad („Ustoz“) unvonini berdi. 7 Bodrogligeti A. J. E. Mu h |ammad Shaybānī Khan’s Apology to the Muslim Clergy // Archivum Ottomanicum. 1994a. Vol. 13. (1993/1994), р.98 14 Muhammad Buxoriy Ubaydullaxonning eng yaqin kishilaridan sanalgan. Hofiz Tanish Buxoriy Buxoro madrasalarida tahsil olgan. Qulbobo Ko kaldoshningʻ tavsiyasi bilan Hofiz Tanish Buxoriy Abdullaxon II saroyiga xizmatga qabul qilingan va xonning shaxsiy voqeanavisi (tarixchisi) qilib tayinlangan (1570-yildan). U umrining oxirigacha shu lavozimda xizmat qilgan. Hofiz Tanish Buxoriy o z davrining yetuk shoiri bo lib, u „Mavlono ʻ ʻ Naxliy“ taxallusi bilan she rlar yozgan. 1560-yilda u ʼ Iskandarxon taxtga o tirganida unga qasida bag ishlagan. Uning she rlari ko plab tazkiralar va ʻ ʻ ʼ ʻ bayozlarda uchraydi. Hofiz Tanish Buxoriy o zining shoh kitobi ʻ — „Abdullanoma“ („Sharafnomai shohiy“) asari bilan tanilgan. Asar shayboniylardan Abdullaxon II ga bag ishlangan bo lib, 1584—88 yillarda Buxoroda fors tilida yozilgan. ʻ ʻ Muallifning rejasiga ko ra, asar muqaddima, 2 qism (maqola) va xotimadan iborat ʻ bo lishi mo ljallangan. Biroq asarni yozish jarayonida reja o zgargan. 1-va 2- ʻ ʻ ʻ maqolalar qo shib yozilgan, xotima esa muallifning vafoti tufayli yozilmay qolgan. ʻ Mutribiyning guvohlik berishicha, „Abdullanoma“ asarining oxirgi qismini Abdullaxon II ning topshirig i bilan qozi Poyanda Zominiy (1602-yilda) yozgan. ʻ „Abdullanoma“ asari sharqshunos olim Sodiq Mirzayev tomonidan o zbek ʻ tiliga to liq tarjima qilingan. Bu asar B.Ahmedov so z boshisi va izohlari bilan ʻ ʻ birgalikda 2-marta nashr etilgan. Asarning rus tilidagi tarjimasi M. Salohiddinova tomonidan amalga oshirilib, uning faqat I—II qismlari faksimilesi bilan chiqarilgan. Asarning qo lyozma nusxalari O zbekiston Fanlar akademiyasi ʻ ʻ Sharq shunoslik instituti fondlarida saqlanadi (inv. № 2207, 3781). Sankt- Peterburgda asarning uchta qo lyozmasi mavjud. ʻ 2.6. Ahmad Donish (1827–1897) Ahmad (Donish taxallusi bilan ijod qilgan, bu so z „bilimdon“ degan ʻ ma noni anglatadi; u Kalla ʼ — „boshli“ laqabini ham olgan edi, bu laqab Ahmadga 20
Купить