Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 200.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 21 Aprel 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

146 Sotish

O'rta asrlar iqtisodiy qarashlari. Merkantilizm iqtisodiy ta'limoti

Sotib olish
O'rta asrlar iqtisodiy qarashlari. Merkantilizm iqtisodiy ta'limoti MUNDARIJA: Kirish ……………………………………………………………………………..3 I.BOB.O’RTA ASRLAR IQTISODIY QARASHLARI……………………….6 1.1.Markaziy Osiyo mutafakkirlarining iqtisodiy qarashlari………………………6 1.2.A.Temurning iqtisodiy qarashlari va O’rta Osiyodagi iqtisodiy g’oyalar……13 1.3. O'rta asrlar yevropada iqtisodiy ta’limot …………………………………….16 II.BOB.MERKANTELIZM IQTISODIY TA’LIMOTI VA UNING MOHIYATI………………………………………………………………………23 2.1.Merkantilizmning birinchi iqtisodiy maktab ekanligi. ……………………….23 2.2.Merkantilizmning predmeti va uslubi. ………………………………………..24 2.3.Merkantilizmning tarixiy ahamiyati…………………………………………..26 Xulosa …………………………………………………………………………….32 Foydalanilgan ………………………………………………………………….…34 0 KIRISHMavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda keyingi yillarda taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo‘yildi. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, modernizatsiya, tarkibiy o‘zgarish va diversifikatsiya natijasida yangidan-yangi zamonaviy tarmoqlar va ishlab chiqarish quvvatlari, yangi energiya manbalari, turli xil infratuzilmalar, yo‘llar, transport vositalari ishga tushirilmoqda. Ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitlari. Ayni paytda, mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisida va boshqa qator majlislarda so‘zlagan nutqlari va qilgan ma’ruzalaridan, qabul qilingan yangi farmonlar va qarorlardan hamda Oliy Majlisga murojaatnomasidan, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan strategik vazifalardan bizga shu narsa ma’lum bo‘lib turibdiki, mamlakatimizda erishilgan ulkan yutuqlar bilan bir qatorda o‘z echimini topmagan murakkab muammolar, hal qilinishi lozim bo‘lgan o‘ta dolzarb va qiyin vazifalar juda ko‘p ekan. Mamlakatimiz prezidenti takidlaganidek, “oldimizda uzoq va mashaqqatli yo‘l turibdi. Barchamiz jipslashib, tinimsiz o‘qib-o‘rgansak, ishimizni mukammal va unumli bajarsak, zamonaviy bilimlarni egallab, o‘zimizni ayamasdan oldinga intilsak, albatta, hayotimiz va jamiyatimiz o‘zgaradi” 1 . O'rta Osiyoning Buyuk ipak yo'li o'rni va eksport potensialiga e'tiborni qaratsak. Markaziy Osiyoga, xususan, hozirgi O'zbekiston hududiga qiziqish avvaldan ma'lum va bu har tomonlama (siyosiy, iqtisodiy jihatdan) ahamiyatli 1 O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisning Sеnati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi (24.01.2020) Xalq so‘zi gazеtasi, 2020 yil 25 yanvar. 1 bo'lgan. Tarixiy va hozirgi ma'lumotlarga ko'ra, bu hudud, er, suv, iqlim, tabiati, geografik o'rni, qazilma boyliklari, hayvonot dunyosi jihatidan ajralib turgan. Aholining mehnatsevarligi, mirishkorligi, bunyodkorligi, kasb-hunarga mehr qo'yganligi va ijodkorligi muhim ahamiyatga ega. Bu o'lka eksport potensialida oltin, kumush va undan qilingan zebu-ziynatlar, zargarlik buyumlari, sifatli po'lat olish va undan yasalgan asbob-uskunalar, ayniqsa, qilich, qalqon va boshqa harbiy asbob-anjomlar, ipakdan to'qilgan xon atlas va boshqa nafis matolar, ajoyib ko'rinishli qorako'l terisi va undan tikilgan buyumlar xaridorgir bo'lgan. Markaziy Osiyo donishmandlarining kitoblari, diniy va ilmiy asarlar hammani qiziqtirgan. Kitob yozish (hattotlar) san'ati ham yuqori bo'lgan. Miniatyura san'ati yuqori darajada edi. o‘rtalarigacha iqtisodiyot to‘laligicha ijtimoiy fan mavqeiga ega emas edi. Dastlabki iqtisodiy nazariyalar kapitalizmning boshlang’ich davriga to’g’ri keladi (XVXVII asrlar). Bu davrda merkantilistlar jamiyat boyligi muomala sohasida yaratiladi, millat boyligi esa pul miqdori bilan aniqlanadi degan fikrni ilgari surishadi. Merkantilizm – bu iqtisodiy nazariyadagi birinchi maktab bo’lib, uning mashhur namoyondalaridan biri Tomas Men hisoblanadi (1571-1641 y.). Merkantilizm kapitalni dastlabki jamg’arilishi davriga xos bo’lib, savdo burjuaziya manfaatlarini ifoda etadi. Merkantilizmga ikki xususiyat xosdir: 1) boylik pul bilan ifodalanadi (davlat qancha ko’p pulga ega bo’lsa, u shuncha badavlat hisoblanadi); 2) davlat xokimiyati yordamida pul boyliklarini jamg’arishga erishish mumkin. Ushbu maktab namoyondalari mamlakatga olib kirilgan va olib chiqilgan 2 tovarlar o’rtasidagi farqning (aktiv savdo balansi) yuqoriligi bilan davlat boyligi oshadi va davlat aktiv savdo balansida siyosiy ishlarni olib borishi zarur deb hisoblashadi. Davlat mamlakatdan tovarlarni olib chiqishni rag’batlantirish va mamlakatga tovarlar olib kirishni cheklash, ba’zi tovarlarni esa olib kirilishini ta’qiqlash bilan protektsionizm siyosatini yuritishi lozim. Bunda quyidagi tamoyil ol’ga suriladi: chet eldan arzon bahoga sotib olish, boshqa davlatlarga qimmatroq sotish. Merkantilizm maktabi «Siyosiy iqtisod» atamasining paydo bo’lishi bilan bo’gliq. U frantsuz merkantilisti A.Monkrettonning 1615 yilda chiqqan «Siyosiy iqtisod traktlari» kitobiga kiritilgan edi. Merkantilistlar birinchi bo’lib iste’mol qiymatini emas, balki almashinuv qiymatini boylik deb e’lon qildilar. Keyingi iqtisodiy maktab fiziokratlar edi. Ushbu maktabning eng ko’zga ko’ringan namoyondasi – F.Kene (1694-1774 y.). Uning xizmati: fiziokratlar muomala sohasini taxlil etishdan ishlab chiqarishni taxlil etishga tomon burilish yasadi. Faqat ular qishloq xo’jaligi bilan chegaralanishdi. Kene ekvivalent ayirboshlash ta’limini ol’ga surdi va savdodagi ayirboshladan xech qanday boylik yaratilmasligini va ayirboshlash xech narsa ishlab chiqarilmasligini isbotladi. F.Kene «tabiiy tartiblanish» holatini, ya’ni bozor narxining beqaror tebranishi, erkin raqobat va ba’zi hollarda davlat aralashuvi asosida iqtisodiyotni rivojlatirishni ol’ga surdi. Fiziokratlar iqtisodiy rivojlanish o’zida tabiiy jarayonni namoyon qilishi, qonunlarga amal qilinishi va odamlar ta’siridan holi bo’lishini lozim deb bilishdi. Bu ularning mutloq yutuqlari edi. Kurs ishining maqsadi: Usbu kurs ishida iqtisodiyotni tartibga solishda merkantilizm va fiziokrat maktablari namoyondalarining nazariy qarashlari 3 to’g’risida mualliflar tomonidan fikr-mulohazalar keltirilgan. Qolaversa, iqtisodiyotni tartibga solishda ushbu maktablarning o’ziga xos xususiyatlari keltirilgan. Kurs ishining vazifasi: Merkantilizm maktabi «Siyosiy iqtisod» atamasining paydo bo’lishi bilan bo’gliq. U frantsuz merkantilisti A.Monkrettonning 1615 yilda chiqqan «Siyosiy iqtisod traktlari» kitobiga kiritilgan edi. 4 I.BOB.O’RTA ASRLAR IQTISODIY QARASHLARI. 1.1. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining iqtisodiy qarashlari. O’rta asr davriga (feodalizm) kelib iqtisodiy hodisa va jarayonlarni ancha to’ġri aks ettirgan iqtisodiy ġoya va nazariyalar shakllandi va rivojlandi. Ular o’sha davrdagi ijtimoiy, iqtisodiy rivojlanishidan kelib chiqqan holda o’ziga xos xususiyat kasb etadi. Bunday xususiyatlardan biri, eng avvalo, iqtisodiy ġoya va nazariyalarda diniy qarashlarning ustunligidir. O’sha davrda xo’jalik hayotidagi diniy-ahloqiy me`yorlar, ularning bozor iqtisodiy munosabatlari va ijtimoiy tizimda demokratik tamoyillarning o’rnatilishiga to’sqinlik qilishi yangi iqtisodiy ġoya, nazariyalarning din “pardasiga o’rab” berilishiga sabab bo’lgan. O’rta asr natural xo’jalik turi yoki feodalizm Sharqdagi bir qator mamlakatlarda III - VIII va Evropadagi mamlakatlarda V - XI asrlarda o’rnatildi. Ushbu davrning boshidayoq siyosiy hokimiyat va iqtisodiy qudrat oqsuyaklar va cherkov xodimlarining qulida bo’lgan, ular goh ochiq, gox yashirin tarzda tovarli iqtisodiyot ko’lamining va sudxurlikning kengayish moyilligini qoralagan. Arab mamlakatlarida feodal munosabatlarning shakllanishi, ijtimoiy-iqtisodiy hayot sharoitini to’ġri aks ettiruvchi iqtisodiy qarashlarning kelib chiqishi yangi islom dinining paydo bo’lishi bilan bevosita boġliq. Ana shunday iqtisodiy fikr va ko’rsatmalar islom dinining muqaddas kitobi - Kur`oni Karimda (arabcha - qiroat, ya`ni o’qish) keng tarzda o’z aksini topgan Qur`oni Karimdagi iqtisodiy ko’rsatmalar. Qur`oni Karimdagi asosiy ġoyalardan biri musulmonlarning qardoshligi bo’lib, arab qabilalari shu bayroq atrofida birlashdilar. Unda dehqon, hunarmandlar mehnati, umuman halol mehnat uluġlanadi, barcha boylik shu asosda paydo bo’lishi uqtiriladi. Bu muqaddas kitobda savdoga katta ahamiyat beriladi, sudxo’rlik (sudxo’rlik foizi) qoralanadi, 5 xususiy mulkning muqaddasligi, birovning mulkiga xiyonat va hatto hasad qilish katta gunoh deb ko’rsatiladi Ibn Xoldunning iqtisodiy qarashlari. Iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida arab mutafakkiri Ibn Xoldunning (1332-1405) hissasi benihoya katta. U Tunisda zodagonlar oilasida tuġilgan. Uning asosiy asari «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi»-1370 y.) Ibn Xoldun ijtimoiy rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini ko’rsatib berishga harakat qildi. Uning fikricha, tarixiy jarayon asosini kishilik jamiyatining rivojlanishi tashqil etadi. Ibn Xoldun: “Ijtimoiy hayot asosini mehnat faoliyati tashqil etadi”,deydi. Uning yozishicha, «jamiyatning ahvoli, uning boyligi va ravnaqi faqat mehnatga va kishilarning boylikni o’zlashtirishga bo’lgan ishtiyoqiga boġliq. Agar odamlar yashash vositalari to’ġrisida qayġurmasalar va ularga egalik qilish uchun mehnat qilmasalar unda bozorda oldi-sotdi bo’lmaydi va odamlar oziq-ovqat qidirib, boshqa mamlakatlarga chiqib ketadilar». O’rta Osiyo mustaqil davlatlarining tashqil topishi, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari bilan aloqalarning kuchayishi ularning fan va madaniyatining yana iqtisodiy ham rivojlanishiga katta to’rtki bo’ldi. O’rta Osiyo X XIV asrlarda Sharqda ilġor ijtimoiy tafakkurlar rivojlangan bir markazga aylandi. Bu davrda dunyoga mashhur bo’lgan Forobiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Amir Temur, Navoiy va boshqa ko’plab olim va shoirlar, davlat arboblari etishib chiqdi. Ularning asarlarida iqtisodiy fikrlar ham o’z aksini topgan. A.Forobiyning iqtisodiy fikrlari. O’rta asr davrida ilġor iqtisodiy fikrlarni ilgari surgan buyuk mutafakkirlardan biri, Aristotelning izdoshi, uning asarlarini tahlil qilgan «ikkinchi muallim» Abu Nasr Forobiy (870-950) hisoblanadi. U ko’p qirrali olim bo’lib, o’z bilimini oshirish yo’lida tinmay mehnat qilgan, qaysi yurtda mashhur olim borligini eshitishi bilan, suhbatlashib undan saboq olish uchun yo’lga chiqqan. U 6 70 dan ko’p tilni bilgan.Forobiy bir asarni bir marta uqib tushunolmasa, uni qayta- qayta o’qirdi. Aristotelning «Jon haqida» asarining Forobiy o’qigan nusxasi topilgan bo’lib, kitob chetiga uning tomonidan «Men bu kitobni yuz marta o’qidim», boshqa bir kitobda esa «Bu kitobni qirq marta o’qidim, lekin yana o’qishim kerak», deb yozilgan. Forobiy Aristotel` asarlarini o’qib o’rganish bilan birga, ularga sharhlar ham yozgan. Buyuk alloma Ibn Sino Aristotelning «Metafizika» asarini Forobiy yozgan sharhlar yordami bilangina to’liq tushunganligi haqida yozgan. Forobiyning mulkchilik to’ġrisidagi qarashlari. Abu Nasr Forobiy mulkchilik haqida fikr yuritib, mulkka egalik qilish, undan maqsadga muvofiq foydalanish, o’ziga to’q yashash to’ġrisidagi ilġor fikrlarni ilgari suradi Uningcha, ma`rifatli, qonun asosida ish yuritadigan, hududiy madaniyatli kishilar jamiyat taraqqiyotida muhim rol` o’ynaydilar va aksincha “...shahar aholisi ma`rifatsiz, tajribasiz odamlar va bolalardan iborat bo’lsa, u holda ular qonun o’rnatgan tartib va boshqaruv usulini qabul qilmaydilar”. Hududiy tarbiya, madaniyat mulkni to’ġri tasarruf etish, undan unumli foydalanish va mulkni ko’paytirishga undaydi. Forobiyning ta`kidlashicha, “Mulk orttirishda unchalik xavf yuq... Mulkni ehtiyot qilib saqlab, o’z ehtiyoji uchun ishlatsa, bu yomon hisoblanmaydi. Ibn Sinoning iqtisodiy qarashlari. Uluġ mutafakkir Ibn Sinoning (980-1037) 280 dan ko’p asarlari mavjud bo’lib, ular tibbiyot, matematika, astronomiya, ximiya, falsafa, iqtisodiyot va boshqa sohalarga baġishlangan. Ibn Sinoning inson ehtiyojlari to’ġrisidagi, mehnat va uning moddiy ishlab chiqarishdagi roli to’ġrisidagi fikrlari diqqatga sazovor. Uning fikricha: «Hayvon tabiat ne`matlariga qanoat qiladi, insonga esa tabiat ne`matlari kamlik qiladi, u oziq-ovqat, kiyim-kechak va uy-joyga ehtiyoj sezadi. Ibn Sino ideal davlat to’ġrisida fikr yuritib, uni quyidagicha tavsiflab beradi: 7 1. hamma o’z foydasini ko’zlab mehnat qilishi kerak; 2. bu davlatda barcha moddiy boyliklar shunday teng taqsimlanishi kerakki, unda juda katta boylik va ashaddiy kambaġallik bo’lmasin; 3) barcha kishilar halol mehnat bilan shuġullanishi va halol savdo qilishi sababli ur o’sha digan odamlar bo’lmaydi va urushlar tugatiladi, davlatlar o’rtasidagi siyosiy baxslar esa tinch yo’l bilan hal etiladi; 3. ideal davlatda odamlarda hamma narsa muhayyo bo’ladi, shuning uchun ular bir-biriga qarama-qarshi bo’lmaydilar, quvnoq ashula va musiqani yaxshi ko’radilar, o’zoq vaqt qarimaydilar. Ibn Sinoning ideal davlat to’ġrisidagi qarashlari Platonning «Qonun»larida, Aristotelning «Afina siyosatchilari»da, Forobiyning «Sahovatli shahar yashovchilarining qarashlari to’ġri sida traktat»ida aytilgan fikrlariga ko’p jihatdan uxshab ketadi. Yusuf Xos Hojibning iqtisodiy fikrlari. Iqtisodiy fikrlarning rivojlanishiga munosib hissa qo’shgan X1 asrda yashab ijod etgan buyuk shoir va mutafakkir Yusuf Xos Hojib hisoblanadi. U jamiyatning rivojlanishida mehnatning o’rnini qayd qilib o’tgach, shunday deydi: «Odamga foydasi tegmagan odam - murda» va «O’tgan umr achinarli emas, balki sarflangan mehnat achinarlidir». Yusuf Xos Hojib mehnatga tavsif berish bilan cheklanmasdan, balki mehnat taqsimotining ahamiyatiga ham alohida e`tibor qaratdi. U dehqonchilikda, chorvachilikda, hunarmandchilikda yaratiladigan moddiy boyliklarning xususiyatlarini ko’rsatib beradi. O’rta Osiyo mustaqil davlatlarining tashkil topishi, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari bilan aloqalarning kuchayishi ularning fan va madaniyatining yana ham rivojlanishiga katta turtki bo’ldi. O’rta Osiyo X–XIV asrlarda Sharqda ilg’or ijtimoiy tafakkurlar rivojlangan bir markazga aylandi. Bu davrda dunyoga mashhur bo’lgan Forobiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Nizomulmulk, Amir 8 Temur, Navoiy, Bobur va boshqa ko’plab olim va shoirlar, davlat arboblari etishib chiqdi. Ularning asarlarida iqtisodiy fikrlar ham o’z aksini topgan. Biz ularni quyida ko’rib chiqamiz. A.Forobiyning iqtisodiy fikrlari. O’rta asr davrida ilg’or iqtisodiy fikrlarni ilgari surgan buyuk mutafakkirlardan biri, Aristotelning izdoshi, uning asarlarini tahlil qilgan «ikkinchi muallim» Abu Nasr Farobiy (870–950) hisoblanadi. U ko’p qirrali olim bo’lib, o’z bilimini oshirish yo’lida tinmay mehnat qilgan, qaysi yurtda mashhur olim borligini eshitishi bilan, suhbatlashib undan saboq olish uchun yo’lga chiqqan. U 70dan ko’p tilni bilgan. Forobiy bir asarni bir marta o’qib tushunolmasa, uni qayta-qayta o’qirdi. Aristotelning «Jon haqida» asarining Forobiy o’qigan nusxasi topilgan bo’lib, kitob chetiga uning tomonidan «Men bu kitobni yuz marta o’qidim» , boshqa bir kitobda esa «Bu kitobni qirq marta o’qidim, lekin yana o’qishim kerak» , deb yozilgan. Forobiy Aristotel asarlarini o’qib o’rganish bilan birga, ularga sharhlar ham yozgan. Buyuk alloma Ibn Sino Aristotelning «Metafizika» asarini Forobiy yozgan sharhlar yordami bilangina to’liq tushunganligi haqida yozgan. Farobiy bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan moddiy ehtiyojlar to’g’risida ta’limot yaratdi. Uning fikricha, odamlarning ehtiyoji jamiyat shakllanishining asosiy sababidir. «Tabiatan har bir odam shunday yaralganki, u yashashi va kamol topishi uchun ko’p narsalarga ehtiyoj sezadi. Ularni u bir o’zi topa olmaydi va ularga erishish uchun kishilar jamoasiga muhtoj bo’ladiki, uning har biri u ehtiyoj sezayotgan narsalardan biron-birini beradi. Bunda har bir odam boshqalarga nisbatan xuddi shunday holatda bo’ladi». Jamiyat shakllanishi uchun moddiy ehtiyojlar to’g’risida bunday tushuncha o’sha davrdagi ilg’or fikrlardan hisoblanadi. Shu bilan birga, moddiy boylik yaratishdagi mehnat va mehnat 9 qurollarining ahamiyatini, har xil hunar turlarini uqtirib o’tgach, qullikka keskin qarshi chiqdi. Forobiy Platonga o’xshab ideal tuzum to’g’risida fikr yuritdi. U kelajak haqida o’ylab, baxtga erishishning zarur va birlamchi shartini tashkil etuvchi o’zaro yordam va do’stlik tufayli bo’ladigan shaharni ideal shahar deb hisoblagan; er yuzida barcha xalqlarning o’zaro yordami asosida bir butun yagona jamiyat qurish mumkinligi to’g’risida, mahsulotlarni adolatli taqsimlash haqida fikrlar bildirgan. Ammo Forobiy mazkur o’zaro yordamning iqtisodiy asosi – mehnat mahsulotlarini ayirboshlashning zarurligini ko’rsatib bera olmadi. Shu narsani qayd qilib o’tish kerakki, Forobiy iqtisodiy savollarni ikkinchi o’ringa surib qo’ydi. Bu, ayniqsa, uning davlat to’g’risidagi talqinida ko’rinadi, unda adolat o’rnatish, ommani ma’rifatli qilish uning asosiy funktsiyalaridan deb e’tirof etiladi. Forobiyning mulkchilik to’g’risidagi qarashlari. Abu Nasr Forobiy mulkchilik haqida fikr yuritib, mulkka egalik qilish, undan maqsadga muvofiq foydalanish, o’ziga to’q yashash to’g’risidagi ilg’or fikrlarni ilgari suradi. U odamlarga, avlodlarga zarar keltirmaydigan mol-mulk orttirish foydali ish ekanligi, boshqalar uchun zarar keltiradigan boylik to’plash, mol-mulk orttirish esa yomon odat ekanligini aytib o’tadi. Forobiy kishilarni mulkiy qonunlar asosida tarbiyalash masalasiga alohida e’tibor beradi. Uningcha, ma’rifatli, qonun asosida ish yuritadigan, huquqiy madaniyatli kishilar jamiyat taraqqiyotida muhim rol o’ynaydilar va aksincha “...shahar aholisi ma’rifatsiz, tajribasiz odamlar va bolalardan iborat bo’lsa, u holda ular qonun o’rnatgan tartib va boshqaruv usulini qabul qilmaydilar”. Ko’rinib turibdiki, qonun-qoidalar asosida ish yuritishga alohida e’tibor qaratilgan. Huquqiy tarbiya, madaniyat mulkni to’g’ri tasarruf etish, undan unumli foydalanish va mulkni ko’paytirishga undaydi. Forobiyning ta’kidlashicha, “Mulk 10 orttirishda unchalik xavf yo’q... Mulkni ehtiyot qilib saqlab, o’z ehtiyoji uchun ishlatsa, bu yomon hisoblanmaydi”. Forobiyning mulkchilik to’g’risidagi iqtisodiy fikrlarining to’g’ri ekanligini hayotning o’zi ko’rsatib berdi. Mamlakatimizda mulkdorlar sinfining shakllanib, ularning soni ko’payib, iqtisodiyotni rivojlantirishda roli ortib borayotgan hozirgi davrda Forobiyning mulk va unga egalik qilish haqidagi g’oyalari yana ham faollashib bormoqda. Forobiyning taqsimotga bo’lgan iqtisodiy qarashlari. Taqsimot Forobiyning iqtisodiy qarashlarida o’ziga xos usulda talqin etiladi. Uningcha, jamiyat va kishilar qo’lidagi mol-mulkini, noz-ne’matlarni to’g’ri taqsimlash davlat miqyosidagi asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Taqsimot maqsadga muvofiq amalga oshirilmas ekan, ko’pchilik kishilar bachkanalashib ketadi, odamlar faqir ahvolga tushib qoladi. Shu narsa ayonki, mavjud narsalar taqsimlanadi. Shu bois maqsadga muvofiq taqsimotni amalga oshirish maqsadida Forobiy mavjud bo’lgan barcha boyliklarni to’g’ri hisobga olishni nazrda tutadi. U shunday yozadi: “Avvalo er va joylarning miqdori, keyin ularning egalari va tutgan o’rinlari, so’ngra nihoyatda zarur narsalar bo’lgan oziq-ovqatlar, ekiladigan erlar, saroy va shaxsi uylar miqdori hisobga olinishi zarur”. Forobiy Platonning: “Taqsimot juda qiyin ish, lekin juda zarur ishdir”, – degan fikrini alohida ko’rsatib o’tadi. Biz bundan Forobiy taqsimot muammosining qiyinligini, uni to’g’ri hal etish jamiyat hayotida muhim ahamiyatga ega ekanligini yaxshi tushunganligini ko’ramiz. Abu Rayhon Beruniy Muhammad ibn Ahmad ( 4-sentabr , 973 , Kat , Xorazm , — 11- dekabr , 1048 , G aznaʻ ) — XI asr qomusiy olimi. 11 Beruniy juda yoshligidan ilm va fanga qiziqadi. U sevgan fanlar — astronomiya, matematika, geodeziya, geografiya va mineralogiya bo’lgan. Beruniyning matematikaga va fanning boshqa sohalariga qo shgan hissasiniʻ yozib qoldirgan 100 dan ortiq asaridan ham ko rish mumkin. Ulardan eng yiriklari ʻ — „Hindiston“, „Yodgorliklar“, „Qonuni Mas’udiy“, „Geodeziya“, „Mineralogiya“ va „Astronomiya“. Qolganlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: matematikaga doirlari — 22 ta; astronomik asboblar haqida — 10 ta; astrologiklari — 21 ta; turli fanlar (fizika, mineralogiya, adabiyot, tarix va boshqalar) — 38 ta; turli tillardan tarjima asarlar — 21 ta. Beruniyning bu asarlaridan atigi 30 ga yaqini bizning kunlargacha yetib kelgan. 995-yilgacha u astronomiya, geografiya, geodeziya amaliy masalalarini hal etish bilan birga Yer va osmon globusini yasadi hamda astronomiyaga oid bir necha kitoblar yozdi. Olimning ana shunday asarlaridan biri „Geodeziya“ 1025- yilda yozib tugatilgan. Bu asar „shaharlar orasidagi masofalarni aniqlash uchun joylarning chegaralarini belgilash“ga doirdir. Kitobning 4-bobi oxirida Beruniy Yer aylanasining kattaligini o lchash haqida fikr yuritgan. Qadimdan insonlar ʻ Yerning shakli va kattaligini bilishga qiziqqanlar va turli xalqlar Yer shaklini turlicha tasavvur qilishgan. Miloddan avval o tgan Pifagor, Arastu, Arximed, ʻ Eratosfen kabi buyuk olimlar Yer dumaloq va shar shaklida degan fikrni aytganlar. Bag dodda tashkil topgan „Donishmandlik uyi“ nomli o sha davrning fanlar ʻ ʻ akademiyasida O‘rta Osiyolik olimlardan Xorazmiy, Farg oniy, Habash Xasib, ʻ Marvaridiy kabi olimlar turli sohalarda ish olib borganlar. Beruniy ham shu „Donishmandlik uyi“ning a zosi bo lib, u yerda 7 yil ishlagan. ʼ ʻ Olimning muhim asarlaridan biri „Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ uning Jo rjon saroyida xizmat qilgan davrida yaratiladi. 1000-yili tugallagan bu ʻ 12 asar muallifning ko p qirrali olim ekanini namoyish etdi va unga katta shuhratʻ keltirdi. Muallifning ilmiy adabiyotlarda qisqacha „Geodeziya“ deb yuritiladigan „Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarni aniqlash“ nomli astronomiya va geografiyaga bag ishlangan asari 1025-yilda yozib ʻ tugatildi. Beruniyning „Munajjimlik san atidan boshlang ich tushunchalar“ asari ʼ ʻ ham 1029-yilda G aznada yoziladi. Oradan bir yil o tgandan so ng u o zining ʻ ʻ ʻ ʻ „Hindiston“ nomi bilan tanilgan „Hindlarning aqlga sig adigan va sig maydigan ʻ ʻ ta limotlarini aniqlash“ kitobini ʼ yakunlaydi. Bunda Beruniy hozirgi Amerika qit asini mavjudligini Kolumbdan bir necha ʼ asr avval ilmiy asoslab bergan. Olim yashagan davrdagi munosabatlar, ishlab chiqarishning yuksalganligi, savdo-sotiqning rivojlanishi, sug'orish inshooatlarining ishga tushirilishi ana shu davr uchun xos edi. Shu asosda Beruniyda kishilik ehtiyojlarining paydo bo'lishi va uni qondirish asoslari, mehnat va hunarga munosabatlari uyg'unlashib ketadi. Uning fikriga ko'ra, kishilar o'z zaruriy ehtiyojlarini qondirish uchun uyushgan holda yashash va ishlashga majburdirlar. Ehtiyojlar turli-tuman va ko'p bo'lganligi uchun insonlar birlashgan holda turar joy va shaharlar yaratishga intiladilar, deb 1.2.A.Temurning iqtisodiy qarashlari va O’rta Osiyodagi iqtisodiy g’oyalar A.Temo’rning iqtisodiy qarashlari. Amir Temur (1336-1405) iqtisodiyotni boshqarishda o’ziga xos maktab yaratdi. U davlatning muhim ishlarini: soliq yiġish, tartib saqlashni, ijtimoiy binolar - bozorlar, hammomlar, yo’llar, suv inshootlarining tarmoqlarini nazorat qilib turgan. Ayniqsa, toshu tarozi to’ġriligi, odil baho tekshirib turilgan, qallob va tovlamachilar qattid jazolangan. Negaki, A.Temur: “Raiyatni xonavayron qilish davlat xazinasining kambaġalashishiga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa, sipoularning 13 tarqalib ketishiga sabab bo’ladi. Sipoularning tarqoqligi esa, o’z navbatida, saltanatning kuchsizlanishiga olib boradi ”, - deb ko’rsatib bergan. Mamlakatda dehqonchilikka katta e`tibor berilgan bo’lib, erga egalik qil ish quyidagi ko’rinishlarda bo’lgan: 1. Suyurgol erlar. Katta hajmdagi bu erlar davlat tomonidan ajratib berilib, bir avloddan ikkinchisiga o’tgan. Suyurgol egasi soliqdan ozod qilingan. Bunday er egalari dehqonlarni ishlatib, er soliġi - xiroj olganlar. 2. Tarxon erlar. Bu erlar xususiy mulk bo’lib, ular odamlarga biron- bir xizmati uchun berilgan. 3. Ushr erlar. Sayid va xo’jalarga mansub erlar. Bu erlar da olingan hosilning undan biri davlatga berilgan. 4. Vaqf erlar. Masjid, madrasa, xonadon, qabriston va shu singari joylarga doir erlar. Vaqfda er, suv, bozor, pullar va boshqalar mol- mulki bilan in`om etiladi. 5. Askarlarga, ularning rahhbarlariga beriladigan erlar. Amir Temur Angliya va Franciya qirollariga murojaat qilib, xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirishga harakat qilgan. Mashriqdan maġribgacha bo’lgan savdo-sotiq ishlarini ko’chaytirish uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar yaratib berilgan. Masalan, bir kunlik karvon yo’lida barcha narsa muhayyo etilgan, qaroqchilar qattiq jazolangan. Shu narsaga alohida e`tibor berish kerakki, chetdan olib kelingan tovarlar ustiga 10 foiz narx qo’shib sotish mumkin bo’lgan. Bu, hozirgi davr tili bilan aytganda, birinchidan - chet el tovarlariga bo’lgan talabni ko’chaytirsa, ikkinchidan - aholining iste`mol buyumlariga bo’lgan ehtiyojini to’laroq qondirish imkonini beradi. A.Temo’rning iqtisodiy fikrlari «Temur to’zuklari»da bayon etilgan. . «To’zuklarda» A.Temur davrida soliq va jarimalarni yigish va harj (sarf) qilishga 14 alohida e`tibor berishgan. «Xirojni yigish vaqtida, - deb uqtiriladi «Temur to’zuklari»da, - ikki vazir tayinlansin. Biri to’plangan molni yozib, raiyat ahvolini tekshirib tursin, boj oluvchilar fuqaroga zulm qilib, ularning ahvoliga haroblik etkazmasinlar. Viloyatlarda yigilgan barcha mol-ashyoni kirim daftariga yozishlari lozim. Ikkinchi vazir esa, chiqim daftariga yozib, yigilgan mollardan sipou maoshiga taqsim qilsinlar». A.Temur o’qimishli, olim odamlarning mehnatiga yuqori baho bergan. A.Navoiyning iqtisodiy ġoyalari. Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy ijodida iqtisodiy ġoyalar muhim o’rin egallaydi. Unda asosan tijorat, savdo muammolari ancha mukammal yoritilgan. Navoiy asarlarida savdo faoliyati ma`qullanadi, ammo tovlamachi va chayqovchilik qattiq tanqid qilinadi. U mehnatning inson va jamiyatdagi o’rniga, do’stlikka yuksak baho bergan. Alisher Navoiy (1441-1501) buyuk shoir va davlat arbobi. U o’z davrining siyosiy va iqtisodiy ahvolini yaxshilash, mamlakatning iqtisodiy qudratini barqarorlashtirish uchun kishilarda vatanparvarlik xis- tuyġusini uyġotish zarurligini yaxshi tushungan.Navoiyning dastlabki ijtimoiy-iqtisodiy fikrlari shakllangan asari «Hiloliya» hisoblanadi. U shaxsning tarixdagi o’rniga katta e`tibor berib, mamlakatning iqtisodiy ahvoli mamlakat hukmdorining aql-idroki va qobiliyatiga boġliqligini aytadi. “Agar mamlakat hukmdori fanlarni, ayniqsa iqtisodiyot, tarix, falsafa va siyosiy fanlarni mukammal bilsa, o’zi boshqarayotgan mamlakat obod va badavlat bo’ladi, agar aksi bo’lsa, mamlakat qashshoq va harob bo’ladi”, - deydi Navoiy. Keyinchalik jamiyatning rivojlanishida iqtisodchilarning va davlat arboblarining ahamiyati katta ekanligini ingliz olimi J.M.Keyns ham qayd qilib o’tadi.Navoiy mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirishda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishiga alohida e`tibor berdi. Navoiy o’zining «Maxbub-ul-kulub» (1500 y.) asarida mamlakatdagi ijtimoiy guruhlarning jamiyatda tutgan o’rnini ko’rsatib berishga harakat qiladi. 15 Navoiy dehqon va uning ishlab chiqarishdagi ahamiyati to’ġri sida quyidagi fikrlarni bildiradi: «Don sochuvchi dehqon erni yorish bilan rizq yo’lini ochuvchidir». Navoiy xalqaro savdo sohasida faoliyat yurituvchilarga nisbatan ijobiy munosabatda bo’lsada, mamlakat ichkarisida ish yuritayotgan savdogarlar, ya`ni olib sotarlarga nisbatan salbiy munosabatda bo’lgan. Uning fikricha, olib sotarlar «o’ziga foyda va boshqalarga qahat istovchi ... arzon olib qimmat sotish», ya`ni xalqni zarari hisobiga foyda ko’ruvchilardir.Navoiy intellektual mehnatni, ya`ni olimlar va boshqa shu kabilarning mehnatini jamiyat uchun zarur deb ko’rsatib berdi va ularni o’z mas`uliyat va burchlarini sezishga chaqirdi. 16 1.3. O'rta asrlar yevropada iqtisodiy ta’limot Tomos Mann (Angliya), Kolbertizm, Monkreten (Franciya). David Hyumaaning iqtisodiy qarashlari. Merkantilizm va protekcionizm siyosatining ayrim mamlakatlardagi ko’rnishi: Italiya merkantilizmi, Angliya protekcionizmi, Franciya-kolbertizmi. Merkantilizmning tarixiy taqdiri. Rim imperiyasi emirilgandan keyin, Ġarbiy Evropada juda ko’p feodal davlatlar vujudga keldi. Ularda o’sha davrdagi katolik cherkovining qoidalari ustunlik qilardi. Barcha ilmiy fikrlarda diniy cheklashlar mavjud edi. Shuning uchun iqtisodiy savollar bo’yicha o’rta asr mualliflarining talqinlari diniy-etnik shaklda ifoda etilgan. F.Akvinskiyning iqtisodiy ġoyalari. Ġarbiy Evropadagi ancha ko’zga ko’ringan iqtisodiy fikrlar muallifi deb, odatda, Italiya monaxi Foma Akvinskiy (Akvinat) (1225-1274) tan olinadi O’rta asrning dastlabki davrida hukmronlik qilgan dastlabki kanonistlar ġoyasi savdo foydasini va sudxurlik foizini qat`iy qoraladi. Ular noto’ġri ayirboshlash va birovning mehnatini o’zlashtirish natijasi sifatida tavsiflanib, gunoh sanaldi. Faqat «Odil narx» o’rnatilgan sharoitdagina ekvivalentli va proporcional ayirboshlash bo’lishi mumkinligi o’qtirildi (“Odil narx” - mehnat va moddiy sarflar bilan ifodalanadigan narx O’rta asrning oxirgi davriga kelib, keyingi kanonistlar iqtisodiy muammo va ijtimoiy tengsizlik sabablarini tushuntiruvchi «dalillar» doirasini ancha kengaytirdilar. Bu erda shu narsa nazarda tutiladiki, dastlabki kanonistlar asoslangan metodologik baza, eng avvalo, avtoritarli isbotlash (diniy kitob va cherkov nazariyachilari asarlaridan dalil keltirish vositasi orqali) va iqtisodiy 17 kategoriyalarning ahlodiy-etnik tavsifi (shu jumladan «odil narx» to’ġrisidagi qoida ham) bo’lgan. Ayirboshlash - Qadimgi dunyo va o’rta asrda tadqidotchilar tomonidan proporcional va ekvivalent qoidasiga asoslangan, odamlarning hohishi tufayli bo’ladigan akt sifatida qabul qilingan. Bu principni inkor etmagan holda, noekvivalent bo’lib tuyulgan ayirboshlash, sub`ektiv jarayon sifatida, tomonlarga teng foyda keltirishi mumkinligini Akvinat ko’rsatib berdi. Boshqacha aytganda, buyum «bir odamning foydasiga boshqa odamning zarar ko’rishi hisobidan kelib tushsa», o’shandagina ayirboshlash sharti bo’zilgan buladi. Natural xo’jalik munosabatlarining bozor iqtisodiy munosabatlari tomonidan siqib chiqarilishi XVI asrdan XVIII asrgacha bo’lgan tarixiy davrni o’z ichiga oladi. Bu davr iqtisodiy adabiyotda, odatda merkantilizm davri deb ataladi. ( Merkantilizm italyancha «merkante» so’zidan kelib chiqqan - savdogar ma`nosini anglatadi). Merkantilizm - bu muomala sohasida iqtisodiy qonuniyatlarning rivojlanishiga bo’lgan qarashlar tizimi va protekcionizm principlariga asoslangan bir qator davlatlarning iqtisodiy siyosati, u feodalizmning emirilish davriga muvofiq keladi va “noindustrial” iqtisodiy davrdagi iqtisodiy voqelikni tahlil qilishga o’ringan ta`limot hisoblanadi. Merkantilizm bozor iqtisodiy munosabatlarining vujudga kelish davridagi birinchi iqtisodiy tafakkurlar maktabi sifatida bir qator nazariy - metodologik xususiyatlarga ega. Ularning mohiyatiga ko’ra, merkantilistlar:  tadqiqot predmeti (iqtisodiy tahlil) sifatida muomala sohasini tekshirishni afzal ko’rdilar, buning ustiga, ishlab chiqarish sohasidan ajralgan holda;  tadqiqot usuli sifatida asosan iqtisodiy hodisalarning tasodifiy yuzaki tashqi ko’rinishini ifoda etishga olib keluvchi va iqdtisodiyotning barcha sohalarini 18 tizimli tarzda tahlil qilish imkoniyatini istisno etuvchi empirizm (nazariyadan ko’ra amaliy faoliyatga ko’proq moyil bo’lishlik) dan foydalandilar;  pulning paydo bo’lishini odamlarning sun`iy ixtirosi natijasi deb hisobladilar, pulning o’zini esa boylik bilan bir narsa deb qaradilar;  pul qiymati (qimmati) ning kelib chiqi shi ni oltin va kumush pullarning «tabiiy xususiyati» va mamlakatdagi ularning miqdori bilan boġlab talqin qildilar;  mehnat taklifining oshishini yuqori ish haqi bilan emas, balki past ish haqi zarurligi bilan boġlab ko’rsatdilar;  iqtisodiy o’sishni davlatning tashqi savdoni tartibga solish va savdo balansida ijobiy sal`doga erishishi tufayli mamlakat pul boyligining ko’p aylanishi natijasi sifatida qaradilar. Dastlabki merkantilizm buyuk geografik kashfiyotlardan oldin paydo bo’ldi va XVI asrning o’rtalarigacha faol amal qilib keldi. Uning asosiy vakillari Uil`yam Stafford (1554-1612) (Angliya), Gaskar Skaruffi (1519-1584) (Italiya) va boshqalar hisoblanadi. Dastlabki merkantilizm «pul balansi» siyosatini olib borgan. Bu siyosat pul muomalasini, tashqi savdoni ma`muriy yo’l bilan qattiq tartibga solish asosida mamlakatning pul boyligini ko’p aytirishga qaratilgan (mamlakat puli qancha ko’p bo’lsa, u shuncha boy hisoblangan). Dastlabki merkantilizm oltin va kumushni boylikning mutlaq shakli deb qaradi va uni chetdan olib kelish yo’lini qidirdi. Dastlabki merkantilistlar tashqi savdoda ijobiy sal`doga erishish uchun quyidagilar maqsadga muvofiq hisobladilar: eksport qilinadigan tovarlarga maksimum yuqori ba h o o’ rnatishni ; tovarlar importini har tomonlama cheklashni ;  mamlakatdan oltin va kumushning oqib chiqib ketishiga yo’l quymaslikni. Dastlabki merkantilizm davrida hukumat xorijiy savdogarlarni ularning pulini mahalliy pulga almashtirish va ko’proq tovar sotib olishga qiziqtirish maqsadida 19 ataylab chadalarni bo’zib, ularning qiymmatini pasaytirish bilan shuġullangan. Keyinchalik tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi, tashqi savdoning kengayishi merkantalistlarning boylik muammosiga bo’lgan qarashini o’zgartirishga majbur etdi. Keyingi merkantilizm XVI asrning ikkinchi yarmidan XVII asrning ikkinchi yarmigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. (Uning asosiy vakillaridan biri ingliz Tomas Man hisoblanadi). Bu davrga kelib milliy sanoat va savdoni rivojlan ishi ning davlat tomonidan raġbatlantirilishi sababli, mamlakatlar o’rtasida savdo aloqalari keng va muntazam rivojlana boshladi. Dastlabki merkantilistlarning «pul balansi» o’rniga keyingi merkantilistlarning «savdo balansi» nazariyasi kelib chiqdi. «Savdo balansi» nazariyasi (yoki etuk merkantilizm) Angliyada keng tarqala boshladi. Mazkur koncepciya vakillari dastlabki merkantilistlarni mamlakatdan tashqariga pul chiqarishni man etgani, importni xaddan tashqari cheklagani uchun tanqid qildi. Ularning fikricha, hukumatning tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy vazifasi - mamlakatda imkoni boricha ko’proq pul mablaġlarini jamġarish emas, balki aktiv savdo balansiga erishishdir (eksportning importdan ustun bo’lishi). Eksport va import o’rtasidagi farq (ijobiy sal`do) - mamlakat boyligining o’ sishidir. Demak, real boylik bu- «o’lik pullar» yiġindisi emas, balki yangi pullarni, ya`ni pul kapitalini vujudga keltiruvchi pullardir. Shulardan kelib chiqqan holda, keyingi merkantilizm vakillari aktiv savdo balansiga erishish uchun qator tavsiyalarni ilgari surdilar:  tashqi bozorlarni nisbatan arzon tovarlar sotish yo’li bilan egallash hamda bir mamlakat tovarini olib, boshqalariga uni qimmatiga sotish;  mamlakatda faqat aktiv savdo balansini saqlab turgan holda, tovarlar importiga ruxsat etish (zeb-ziynat buyumlaridan tashqari); 20  qulay savdo ishlarini amalga oshirish uchun oltin va kumushni chetga chiqarish, pirovard natijada mamlakatda ularning massasini ko’p aytirish. Merkantilizm Ispaniya, Italiya, Angliya va Franciyada ancha keng tarzda rivojlandi. Masalan, Ispaniyada boylik qimmatli metall, pul bilan bir narsa deb qaralgan. Shu bois, Ispaniyada XVII asrning boshigacha mamlakatdan oltin va kumushni olib chiqish (o’lim jazosi taxlikasi ostida) taqiqlangan. Merkantilizm iqtisodiy ta`limot va davlat siyosati sifatida Franciyada ancha rivoj topdi. Franciyada merkantilizm vakillaridan biri, mashxur «Siyosiy iqtisod traktati» (1615) asarining muallifi Antuan Monkret`en (1576-1621) hisoblanadi. U davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvini - jamġarmani ko’p aytirishning, mamlakat xo’jaligini mustahkamlash va rivojlantirishning asosiy omili sifatida qaradi. A.Monkret`en pul boyligini ko’p aytirish yo’llarini qidirdi, o’z takliflarini qirol Lyudovik XIIIga tavsiya etdi. U manufakturani rivojlantirish, xunarmandchilik maktablari tashqil etish, mahsulotlar sifatini yaxshilash, o’z mamlakati savdogarlariga tashqi savdoda monopol hudud berish, mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar savdosini kengaytirish bilan Franciya bozoridan xorijiy savdogarlarni siqib chiqarishni taklif qildi. A.Monkret`en xorijiy savdogarlarni mamlakat boyligini surib oluvchi nasosga taqqoslaydi. A.Monkret`en dasturi Franciya tashqi savdosini kengaytirishni ko’zda tutadi, u nisbatan monetarizm ġoyasini, shuningdek, savdo balansi koncepciyasini aks ettiradi. Franciyadagi amaliy merkantilizmning eng yordin vakili Jan Batist Kol`ber (1619-1683 y.) hisoblanadi. U franco’z qiroli Lyudovik XIV saroyida moliya superintendanta (vaziri) vazifasida ishlagan va faol protekcionistik siyosatni olib borgan. Keyinchalik J.B.Kol`ber olib borgan iqtisodiy siyosat va franco’z merkantilizmi kol`bertizm deb atala boshladi. 21 J.B.Kol`berning asosiy ġoyalari va ularning hayotga tatbiq etil ishi quyidagicha tavsiflanadi: 1. Franciya tashqi savdosini faollashtirishga har tomonlama ta`sir ko’rsatdi; 2. tashqi bozorga tovar ishlab chiqarishni hisobga olgan holda manufaktura sanoatini rivojlantirishga imkoniyat yaratib berdi; 3. protekcionistik tariflardan keng foydalangach, Franciya bojxona siyosatini tartibga solish bilan faol shuġullandi; 4. manufaktura sanoati rivojlanishiga alohida e`tibor bergan holda, qishloq xo’jaligining ancha orqada qolib ketishini keltirib chiqardi, ayniqsa, mamlakatdan don olib chiqishni noto’ġri man etishi va mamlakatga erkin don olib kirishga ruxsat berishi natijasida dehqonchilikning qashshoqlashuviga olib keldi. Angliya merkantilizmining ancha yirik vakili Uil`yam Staffordning (1154- 1612 y.) hayot faoliyati to’ġrisidagi ma`lumotlar juda kam. Uning faqat boy savdogar oilasidan kelib chiqqanligi va “Bizning vatandoshlarning ba`zi bir shikoyatlarining qisqacha bayoni” asarini yozganligi ma`lum. Unda U.Stafford merkantilizm uchun harakterli bo’lgan quyidagi ġoyalarni ilgari surgan: 1. muomalada bo’zilgan pullar emas, balki to’la qimmatli pullar bo’lishi kerak, chunki faqat ular tashqi tovar aylanmasida yaroqli hisoblanadi; 2. chetga xom ashyo chiqarishni man etishni taklif etadi (keyin undan tayyor mahsulot ishlab chiqarilib yuqori bahoda Angliyaga qaytib kelmasin); 3. katta miqdordagi pulning chetga chiqib ketishiga yo’l quymaslik uchun qimmatli xorijiy tovarlarni (zeb-ziynat buyumlari) iste`mol qil ishn i man etishni talab qilib chiqdi; 4. Angliyada ishlab chiqarilishi mumkin bo’lgan tovarlarni mamlakatga olib kirishni to’liq man etishni tavsiya etdi. 22 Angliyada keyingi etuk merkantilizm Tomas Man (1571-1641) asarlarida ifoda etilgan. Manufaktura tizimining klassik vakili T.Man o’z davrining yirik savdogar, Ost-Indiya kompaniyasining direktorlaridan biri bo’lgan. Kompaniyani chetga moneta chiqargani uchun tanqid qiluvchilardan uning manfaatini himoya qilish maqsadida T.Man 1621 yilda «Angliyaning Ost-Indiya bilan bo’lgan savdosi to’ġrisida mulohaza» kitobini chop etdi. Monetaristlar koncepciyasiga savdo balansi nazariyasini qarshi qo’ydi. T.Man 1630 yilda «Angliyaning tashqi savdodagi boyligi yoki boylikni tartiblash sifatidagi tashqi savdo balansi» asarini yozdi. T.Man bo’yicha, boylikning manbai faqat tashci savdo hisoblanadi, bunday boylikka «har yili xorijliklardan harid qilgan summadan ko’ra, ularga ko’proq sotish» yo’li bilan erishiladi. U chetga faqat tayyor mahsulot chiqarishni, isrofgarchilikka qarshi qattiq kurashishni, qimmat baho xorijiy tovarlarni iste`mol qilishdan o’zini tiyishni tavsiya etadi. Shunday qilib, aytish mumkinki, merkantilizm koncepciyasi eng avvalo, protekcionistik tadbirlardan foydalanishga va iqtisodiy xodisa va jarayonlarning rivojlanishida davlat aralashuviga tayanadi. Bunday qarash jahon iqtisodiyoti taraqqiyotining turli bosqichlarida, shu jumladan, hozirgi davrda ham ko’zatiladi.Merkantilizm va uning vakillari - ijodiy merosidagi ham pozitiv, ham negativ unsurlar nuqtai nazaridan, iqtisodiy ta`limotlar tarixida uchmas iz qoldirdi. Birinchidan, merkantilistlar koncepciyasi deyarli butunlay muomala sohasidagi xo’jalik hayotining amaliyotiga qaratilgan. Shunday bo’lsada, bu ularga ko’plab iqtisodiy kategoriyalarni ilmiy muomilaga kiritish, savdo sohasi, ssuda operaciyalari va pul muomalasining muhim qonuniyatlarini aniqlab berish imkonini beradi. Lekin iqtisodiyotning boshqa sohalariga bo’lgan ularning ta`siri doimo aynan bir xil bo’lgan emas. Masalan, mamlakatning o’z sanoati va 23 savdosini rivojlantirishi uchun pul muhim vosita ekanligini to’ġri tushuntirib bergach, merkantilistlar shunday bo’lsada milliy iqtisodiyotga xorijiy investiciyalarni jalb qilishga e`tibor bermadilar. Bundan tashqari, ular uchun ishsizlik muammosi ham muhim hisoblanmagan. «Ixtiyoriy ishsizlik»ning asosiy sababi ishlamaslik xoxishini keltirib chiqaruvchi yoki «yalqovlik», yoki «ahloqiy buzuqlik» hisoblangan. Ikkinchidan, merkantilizm bozor munosabatlari shakllanishining va Evropada ancha rivojlangan mamlakatlar - Angliya va Franciyada uning o’rnini olgan klassik siyosiy iqtisodning o’ziga xos xususiyatlarini keltirib chiqardi. Angliyada esa merkantilizm, iqtisodiy tarixdan ma`lumki, Franciyaga nisbatan ancha «unumli» bo’ldi. XVII asrdagi savdo va sanoat sohasidagi bu mamlakatning protekcionizm siyosatidagi asosiy yutuqlari, odatda, Ost-Indiya kompaniyasi rahbarlaridan biri - Tomas Man nomi bilan boġlab tushuntiriladi. Shu narsa ham ma`lumki, aynan Angliyada merkantilizm bilan bo’lgan ġoyaviy kurash natijasida eng muhim nazariy xulosalar ishlab chiqildi va ular A.Smit, D.Rikardo, T.Mal`tus, J.S.Mill va boshqalarning asarlarida o’z aksini topdi. Bundan tashqari, Angliya XIX asrda ancha kuchli rivojlangan mamlakat sifatida eng muhim antimerkantilistik chora-tadbirlarni, jumladan ichki va tashqi savdoda to’la erkinlik siyosatini amalga oshira boshladi. Tayanch iboralar: primitiv bosqich; civilizaciya bosqichi; zaruriy buyumlar; zarur bo’lmagan buyumlar; moddiy extiyojlar; ideal shahar; ideal davlat; odil narx; boylik; ayirboshlash; savdo foydasi va sudxurlik foizi, merkantilizm; dastlabki merkantilizm; keyingi merkantilizm; pul-boylik; «pul balansi»; «savdo balansi»; kol`bertizm. 24 II.BOB.MERKANTELIZM IQTISODIY TA’LIMOTI VA UNING MOHIYATI 2.1.Merkantilizmning birinchi iqtisodiy maktab ekanligi. Natural-xo’jalik munosabatlarining bozor iqtisodiy munosabatlari tomonidan siqib chiqarilishi 16-asrdan 18-asrgacha bo’lgan tarixiy davrni o’z ichiga oladi. Bu davr merkantilizm davri deb ataladi. Merkantilizm (italyancha «merkante» so’zidan kelib chiqqan – savdogar ma‘nosini anglatadi) birinchi ilmiy qarashlar tizimi hisoblanadi. Bu ta‘limotning kelib chiqishiga bir qancha sotsial-iqtisodiy sabablar turtki bo’ldi. Avvalo feodal tuzumning yemirilishi, tovar-pul munosabatlarining o’sishi, fan va madaniyatning rivoji, ayniqsa, yangi yerlarning ochilishi, buyuk geografik kashfiyotlar, mustamlakachilik tizimining paydo bo’lishi savdo-sotiqning rivojiga turtki bo’ldi. Merkantilizm, eng avvalo, davlatning iqtisodiy siyosatini ifoda etgan, uning amaliy faoliyati uchun tavsiyalar ishlab chiqqan. Ular davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvini qo’llab-quvvatladilar, yuqori soliq stavkasini va davlat harajatlarini himoya qildilar. Bir qancha asr davomida boylikning manbai, halq farovonligining asosi mehnat, yer, dehqonchilik, chorvachilik va xunarmandchilik deb tushnilar edi. Lekin XV asrga kelib, natural xujalikning yemirilishi, tovar-pul munosabatlarining o’sishi, Fan va madaniyatning yuksalishi, Yangi yerlarning ochilishi, buyuk geografik kashfiyotlar va mustamlakachilik tuzumining paydo bo’lishi savdoning tez rivojlanishiga turtki bo’ldi. Manna shu davrga kelib, Yevropadagi asosiy mamlakatlar merkantilizm siyosati ta‘sirida edilar. Merkantilistlar , millatlar xuddi savdogarlar singari foyda olish uchun bir-birlari bilan raqobat qilishlari kerak deb hisoblardilar. Xukumat eksportni qonunlar bilan qo’llab quvvatlashi, sanoatda ish 25 haqi va resrslarga kam harajat qilishi kerak deb ta‘kidladilar. Shu usulda «qulay savdo balansiga» erishishi mumkin. «Qulay savdo balansi» deb eksport importdan ortiq bo’lgan vaziyat tshunilar edi. Merkantilistlarning fikricha oltin va kumush zahirasining ko’payishi millat farovonligining o’lchovidir. Yevropadagi ko’pchilik mamlakatlar qulay savdo balansiga erishish uchun o’zga mamlakatlarni bosib olib, ular mustamlakalarni arzon ishchi kuchi va xom ashyo manbai hamda tayyor tovarlarni sotish uchun bozor deb hisoblar edilar. Masalan Angliyada Amerikadagi o’z koloniyalarida Navigatsiya to’g‗risida qonun qabul qilingan edi. Bu qonun koloniyalarga qalpoq, jundan to’qilgan buyumlar, toblangan temir kabi tovarlar ishlab chiqarishni taqiqlab, Britaniya sanoatini himoya qilar edi. Qonunda Angliya xukumatidan boshqa birorta mamlakatga sotilishi mumkin bo’lmagan «alohida tovarlar» (asosan xom ashyo) ro’yxati bor edi 2.2.Merkantilizmning predmeti va uslubi . Merkantilizmning predmetida - ishlab chiqarishdan ajralgan holda muomila sohasini tahlil qildilar. Tadqiqot usuli sifatida iqtisodiy xodisalarning tashqi holatini ifoda etuvchi va iqtisodiyotni sistemali tahlil etishni inkor etuvchi, nazariyadan ko’ra Amaliy faoliyatga moyil bo’lgan - empirizm usulidan foydalandilar. Merkantilistlarning ilmiy dunyoqarash prinsiplari qo’yidagilardan iborat: Har qanday oltin va qimmatbaho narsalarga boylik sifatida qarash; Mamlakatga oltin va kumushning oqib kelishini ta‘minlash maqsadida tashqi savdoni tartiblash; Arzon xom ashyoni import qilish yo’li bilan sanoatni rag‗batlantirish; Import tovarlarga proteksionistik tariflarni belgilash; Bu siyosatni ayniqsa 26 Angliya keng qo’llagan (1/120, jumladan Ost-Indiya, Afrika). Tayyor mahsulotlar eksportini rag‗batlantirish; Pulning paydo bo’lishini su‘niy ixtirosi natijasi deb hisoblab, pulning o’zini boylik bildan bir narsa deb qaradilar; Ish haqining past darajasini ushlab turish uchun aholining o’sishi. («qashshoqlik va muhtojlik xalqni shunchalik aqlli va mehnatsevar qiladi», deydi T.Mann) Demak, merkantilizmning asosiy doktrinasi aktiv savdo balansini yurgizishdan iborat edi. Bunda pul balansi siyosati olib borilgan, chetdan imkoni boricha kam tayyor tovar olishga urinilgan. Chet ellik savdogarlarni esa sotilgan mol pulining hammasiga yangi tovar sotib olishga majbur qilingan. Merkantilizm rivojida 2 davrni ajratish mumkin: 1. Ilk merkantilizm yoki monetarizm (15-16-asr o’rtalari). 2. Rivojlangan merkantilizm, savdo balansi (yoki manufaktura) (16-18- asr o’rtalari). (Iqtisodiyot tarixida sanoatning 3 xil shaklini ajratish mumkin: uy hunarmandchiligi, manufaktura va fabrika. Uy hunarmandchiligida sohalar, tarmoqlararo mehnat taqsimoti mavjud, hamma ishni bir odam yoki shogird, oila bilan birga qiladi. Manufakturada esa kooperatsiya yuzaga keladi, eng muhimi chuqur mehnat taqsimoti, xususiy tadbirkor, yollanma ishchi paydo bo’ladi (15 asr)). Dastlabki va keyingi merkantilizmning o’ziga xosligi. Dastlabki merkantilizm 16-asrning o’rtalarigacha faol amal qilib keldi. Uning asosiy vakillari U.Stafford (Angliya), G.Skaruffi (Italiya) hisoblanadi. Dastlabki merkantilizm «pul balansi» siyosatini olib borgan. Bu siyosat tashqi savdoni qattiq 27 tartiblab turish yo’li bilan mamlakatning pul boyligini ko’paytirishga qaratilgan edi (mamlakatning puli qancha ko’p bo’lsa, u shuncha boy hisoblangan). Dastlabki merkantilistlar qo’yidagi omillarni: Eksport qilinadigan tovarlarga maksimum yuqori baho o’rnatishni; Tovarlar importini har tomonlama cheklashni; Mamlakatdan oltin va kumushning oqib chiqib ketishiga yo’l qo’ymaslikni maqsadga muvofiq hisobladilar. Keyingi merkantilizm 16-asrning ikkinchi yarmidan 18-asrgacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrga kelib mamlakatlar o’rtasida savdo aloqalari keng va muntazam rivojlana boshladi. Dastlabki merkantilistlarning «pul balansi» o’rniga keyingi merkantilistlarning «savdo balansi» nazariyasi kelib chiqdi. Keyingi merkantilizmning asosiy vakillari ingliz Tomas Mann, Jon Lokk, R.Kantilon, fransiyalik Antuan Monkreten hisoblanadilar. Mazkur konsepsiya vakillari dastlabki merkantilistlarni mamlakatdan tashqariga pul chiqarishni man etgani, importni haddan tashqari cheklagani uchun tanqid qildi. Ularning fikricha, hukumatning tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy vazifasi – aktiv savdo balansiga erishishdir. (eksportning importdan ustun bo’lishidir). Eksport va import o’rtasidagi farq – mamlakat boyligining o’sishidir. Real boylik – bu «o’lik pullar» yig‗indisi emas, balki yangi pullarni, ya‘ni pul kapitalini vujudga keltiruvchi pullardir. Keyingi merkantilizmning aktiv savdo balansiga erishish uchun bir qator tavsiyalari shulardan iborat edi: Tashqi bozorlarni nisbatan arzon tovarlar sotish yo’li bilan egallash; Mamlakatda aktiv savdo balansini saqlab turgan holda tovarlar importiga ruxsat etish (zeb-ziynat buyumlaridan tashqari); 28 Shu haqda yetuk ingliz merkantilist Tomas Men «agar mamlakatda pul muomalasi qattiq tartibga solinib turilsa, chetga monetani erkin chiqarilishini taqiqlansa, unda tashqi savdoni normal rivojlantirib bo’lmaydi» degan xulosaga keladi. O’z navbatida, fransiyalik Antuan Monkreten(1576-1621) «Siyosiy iqtisod traktati» nomli asarida savdogarlarni ancha foydali toifa, deb hisoblaydi. U manufakturani rivojlantirishni, hunarmandchilik maktablarini tashkil etishni, mahsulotlar sifatini yaxshilashni va mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar savdosini kengaytirish bilan Fransiya bozoridan xorijiy savdogarlarni siqib chiqarishni tavsiya qildi. 2.3.Merkantilizmning tarixiy ahamiyati Merkantilizmning tarixiy ahamiyati . Merkantilizm, uning vakillari iqtisodiy ta‘limotlar tarixida o’chmas iz qoldirdi. J.M.Keyns «Merkantilizm to’g‗risidagi mulohazalar»da bu ta‘limotning ayrim g‗oyalarini qo’llaydi, unda «amaliy donolik» kurtaklari borligi ta‘kidlanadi. Eksportning importdan ko’pligi, oltinlarning oqib kelishi esa pulga taklifni kuchaytirib, foiz stavkalarini pasaytiradi va shu bilan investitsiya hamda bandlikni rag‗batlantiradi. Keyns shularni «merkantilizm doktrinasidagi ilmiy haqiqat urug‗lari» deb ataydi. Merkantilizm Angliya va Fransiyada klassik siyosiy iqtisodning vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Angliyada proteksionizm siyosati faol qo’llanilishi natijasida savdo va sanoatda kata yutuqlarga erishildi. Buning natijasida XIX asrda Angliya ancha kuchli rivojlangan amalakat sifatida ichki va tashqi savdoda to’la erkinlik siyosatini amalga oshira boshladi. Fransiyada proteksionizm siyosatining noto’g‗ri qo’llanilishi oqibatida, ya‘ni mamlakat tashqarisig don chiqarishni taqiq eti shva boshqa mamlakatlardan uning 29 erkin olib kelinishi bilan fermer xo’jaliklarin6ing shakllanishi va rivojlanishiga to’sqinlik qilindi. Ammo proteksionizm siyosati olib borilishi natijasida Fransiya sanoatida qudratli manufaktura tarmoqi yaratildi. Ammo merkantilizmning asosiy va bosh xatosi shundan iborat ediki, mamlakat boyligi oltin va kumush zahiralardangina iborat bo’lmay, yer, qurilish, boshqa ko’plab iste‘mol mollaridan iboratdir. Angliyalik Uilyamm Petti 18-asr oxiridagi pul miqdoriga baho berib, bu pullar barcha mulkning 3% dan kamroq ekanligini isbotlab beradi. Aktiv savdo balansi faqat vaqtincha samara berdi. Merkantilizm va uning vakillari – ijodiy merosidagi ham pozitiv , ham negativ unsurlar nuqtai nazaridan, iqtisodiy ta’limotlar tarixida o’chmas iz qoldirdi. Birinchidan, merkantilistlar kontseptsiyasi deyarli butunlay muomala sohasidagi xo’jalik hayotining amaliyotiga qaratilgan. Shunday bo’lsada, bu ularga ko’plab iqtisodiy kategoriyalarni ilmiy muomilaga kiritish, savdo sohasi, ssuda operatsiyalari va pul muomalasining muhim qonuniyatlarini aniqlab berish imkonini beradi. Lekin iqtisodiyotning boshqa sohalariga bo’lgan ularning ta’siri doimo aynan bir xil bo’lgan emas. Masalan, mamlakatning o’z sanoati va savdosini rivojlantirishi uchun pul muhim vosita ekanligini to’g’ri tushuntirib bergach , merkantilistlar shunday bo’lsada milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga e’tibor bermadilar. Bundan tashqari, ular uchun ishsizlik muammosi ham muhim hisoblanmagan. «Ixtiyoriy ishsizlik»ning asosiy sababi ishlamaslik xohishini keltirib chiqaruvchi yoki «yalqovlik», yoki «axloqiy buzuqlik» hisoblangan. 30 Ikkinchidan, merkantilizm bozor munosabatlari shakllanishining va Evropada ancha rivojlangan mamlakatlar – Angliya va Frantsiyada uning o’rnini olgan klassik siyosiy iqtisodning o’ziga xos xususiyatlarini keltirib chiqardi. Xususan, Frantsiyada XVII asrda moliya vaziri Jan Batist Kolber ancha faol protektsionizm siyosatini olib borgan davrda sanoatning qudratli manufaktura tarmog’i yaratildi. Ammo bir vaqtning o’zida mamlakat tashqarisiga don chiqarishni man etish va boshqa mamlakatlardan uni erkin olib kelish yo’li bilan fermer xo’jaliklarining shakllanishiga to’sqinlik qilindi. O’sha davrdagi Frantsiya ichki bozorining uning azaliy raqibi – Angliyaga nisbatan «torligi» oqibatda aynan shu vaziyatga bog’lab tushuntirildi. Natijada, frantsuz merkantilizmi kolbertizm deb atala boshladi, klassik siyosiy iqtisod doirasidagi o’ziga xos frantsuz maktabi esa fiziokratizm ta’limoti deb yuritildi. Angliyada esa merkantilizm , iqtisodiy tarixdan ma’lumki, Frantsiyaga nisbatan ancha «unumli» bo’ldi. XVII asrdagi savdo va sanoat sohasidagi bu mamlakatning protektsionizm siyosatidagi asosiy yutuqlari, odatda, Ost-Indiya kompaniyasi rahbarlaridan biri – Tomas Man nomi bilan bog’lab tushuntiriladi. Shu narsa ham ma’lumki, aynan Angliyada merkantilizm bilan bo’lgan g’oyaviy kurash natijasida eng muhim nazariy xulosalar ishlab chiqildi va ular A.Smit, D.Rikardo, T.Maltus, J.S.Mill va boshqalarning asarlarida o’z aksini topdi. Bundan tashqari, Angliya XIX asrda ancha kuchli rivojlangan mamlakat sifatida eng muhim antimerkantilistik chora-tadbirlarni, jumladan ichki va tashqi savdoda to’la erkinlik siyosatini amalga oshira boshladi. G’oyalar o‘z – o‘zidan paydo bo’lmaydi.Aksincha ular o’z davrlarida mashhur bo’lguncha ko’p vaqt e’tiborsiz qoladilar.Merkantilistlar davrida klassik maktab e’tiborini tortgan g‘oyalar paydo bo’lgan.Ular turli yo‘llar bilan shakllangan. Dastlab bu g‘oyalar ko‘pgina mualliflar tomonidan qabih fikirlar 31 sifatida radetilgan , keyinroq bir nechta mualliflar tomonidan qabul qilindi, nihoyat merkantilistlar davri tugadi va ana o‘sha qabih fikirlar klassik davrining eng markaziy bosh g‘oyalariga aylandi. Shuning uchun Adam Smitniki deb qabul qilingan g’oyalar avvalgi hukmron mercantilist g’oyalaridan uzoqlashgan ayrim noan’anaviy yozuvchilar mehnati evaziga shakllangan bo’lishi mumkin. 1500 – 1750 yillar davomida ijod qilgan mutaffakkirlarning har hilligi va tarqoqligini tushuntirish uchun ular haqida qisqacha tushuncha beramiz. Tomas Man, Uilyam Petti, Bernard Mandevil , Devid Hyum va Richard Kantillonlar shular jumlasidandir. Adam Smit o‘zining Xalqlar boyligi asarining 4 – kitobida merkantilistlar nazariyasi va siyosatini keskin rad etgan, unda Smit Tomas Manni merkantilistlar lideri sifatida keltirib o‘tgan. Man (1571 – 1641) Ost Indiya kompaniyasining direktori edi, bu kompaniya ayrim yozuvchilar tomonidan 2 jihati bo‘yicha tanqidga uchragan: 1) Angliya Hindistondan importi unga qiladigan eksportidan ko’p edi, 2) Angliya Import uchun Hindistonga qimmatbaho metallar yuboradi: Man shaxsiy biznes manfaatdan foyda ko‘ruvchi hukumat siyosati tarafdori, oddiy merkantilist edi. Amerika talabalarini amerika mustamlakalari tarixidan xabardor bo’lganliklari uchun ular merkantilistik nazariya va amaliyoti haqida bilvosita ma’lumotga egalar. Ingiliz siyosati mustamlakalarni xom – ashyo eksport qiluvchi iqtisod shaklida va ayni paytda ularni Ingliz manufakturasiga muhtojlikda ushlab turishni nazarda tutar edi. Man o‘z kitobida Angliya xazinasi xalqaro savdodan boyishini ta’kidlagan. U oddiy mercantilist edi , chunki u ham halqning boyligini davlatda mavjud bo’lgan qimmatbaho toshlar bilan tenglashtirdi, shuning uchun oltin va kumushning oqib kelishini ta’minlash maqsdida ijobiy savdo balansini ushlab turish lozim deb 32 hisobladi. Uning fikricha, hukumat ijobiy saldoga ega bo’lish uchun tashqi savdoni nazorat qilishi, arzon xom – ashyo importini rag‘batlantirishi,ishlab chiqarilgan tayyor tovarlar importini tariff va boshqa himoyaviy vositalar orqali cheklashi , hamda ish haqini kamaytirish va shu yordamida raqobatdoshlikni oshirish maqsadida aholi sonini o’stirishi lozim edi. Man ushbu merkantilistik g’oyalarni taqdim etdi, lekin Ost Indiya Kompaniyasi tanqidini o’z ichiga olgan ayrim hom merkantilistik tushunchalarni inkor etdi. U barcha davlatlar bilan ijobiy umumiy savdo balansiga ega bo’lish yaxshi, qimmatbaho toshlarning boshqa davlatlarga chiqib ketishi esa yomon bo’lsa ham, Hindiston bilan salbiy savdo balansiga ega bo’lish va Hindistonga oltin export qilish Angliya uchun foydali ekanligini ta’kidladi, chunki bu salbiy balans boshqa davlatlar bilan ijibiy savdo balansiga erishishga va oltin va kuvushning davlatga kirib kelishiga olib keladi. 1755 – yilda Manning mashhur kitobi so‘nggi bor nashr etildi. Bu liberal merkantilistlar Smitning “Halqlar boyli…” asariga asos yaratib berishni boshlagan edilar. Uilyam Petti hayoti davomida faqatgina bitta asarini chop ettirgan, biroq o‘limidan so‘ng 10 yil davomida qolgan 4 ta kitobi ham nashr etilgan. Bu kitoblar ko‘proq traktatlar bo‘lib izchil tuzilmaga rioya qilinmagan edi.Pettining Siyosiy Arifmetikasi 1676 – yilda yozilgan bo‘lsa- da, 1690 – yilga qadar chop etilmagan. U siyosiy arifmetika metodologiyasi yangilik kiritayotganini anglab yetgan edi. Buni amalga oshirish uchun biroz noan’anaviy usuldan foydalanaman. Nisbiy va absolyut so’zlarni, intelektual ta’kidlarni ishlatishdan ko’ra men… son, og’irlik va o’lchovlar orqali tushuntiraman, sezgilarga ta’sir qiluvchita’kidlarnigina ishlatish va faqat shunday sabablarni o’rganish tabiiy asoslarga ega. Petty ijtimoiy voqealarni o’lchashda statistic usullarni qo’llashni ochiqchasiga ma’qullagan birinchi olim bo’lgan bo’lsa kerak. U aholi sonini , milliy daromadni, 33 eksportni, importni va xalqning asosiy jamg’arilgan kapitalini o‘lchashga harakat qilgan. Uning uslubi haddan tashqari hom bo’lib, Adam Smitning siyosiy arifmetikadan kam foydalanganligini ko’rsatar edi. O’z tahlili va siyosiy xulosalaridan oddiy merkantilist bo’lib ko’rinsa ham, keyinchalik xulosalari muhim ahamiyat kasb etuvchi iqtisodiy nazariyaning va ijtimoiy fanlarning shakllanishida Petty muhim rol oynadi. 1- bobning ilovasida biz iqtisodiyot nazariyasi metodologiyasi haqida fikr yuritgan edik. Bizni qiziqtirgan eng muhim masalalardan biri fundamental tamoyillarni keltirib chiqarishda foydalaniladigan mexanizmlar edi. Iqtisoddagi eng kuchli an’analardan biri ilmiy metodologiya bo’lib, unda muammolar va nazariyalar til orqali tushuntiriladi. 19-asr ohirigacha gipotezani tekshirish hozirgi vaziyatga yoki tarixga solishtirish orqali amaga oshirib, statistikadan kam foydalanilar edi. Pettining g’oyalar son, og’irlik va o’chovlar orqali ifodalanishi va tabiatda ko’rish mumkin bo’lgan g’oyalargina qabul qilinishi kerak degan mashhur g’oyasi hozirgi iqtisodiy nazariyaning asosi hisoblanadi. Uning statistikadan dastlabki foydalanishlari hom bo’lishiga qaramay, uning metodoligik yondashuvi o’z davrining empirik induktsiyasidan tortib hozirgi kundagi iqtisodiy jurnallarda ishlatiladigan zamonaviy ekonometrik yondashuvlar bilan bir hil ahamiyatga ega. Ko‘pgina merkantilistlar quruq traktatlar yozib , biznesmen sifatida ko‘ringan bo‘lsa , B. Mandevill metafor sherlar orqali o’z fikrlarini bayon qilgan. Uning “Arilar haqida ertak yohud individual g’arazlik, jamoat manfaatlari” (1714) deb nomlangan asari nafaqat uning atrofidagilarni, balki adabiyot, falsafa, psixologiya, iqtisod yo‘nalishlaridagi talabalarni ham bahs munozaraga chorladi.Keyns Mandevilni qo’llab o’zining “Halqlar boyligi…” asarida ikki sahifa mulohaza qoldirgan. 34 Iqtisodiyot nazariyasi Devid Hyum o’zining talantini va tahliliy qobiliyatlarini iqtisodiy muammolarga bag’ishlamaganidan ancha yo’qotish sezgan, lekin bu yoqotishlar o’rnini uning filosofiya , siyosat va tarixdagi muvaffaqiyatlari bilan to’ldirilgan edi. U Adam Smitning yaqin do‘sti bo‘lgan. Ularning birgalikdagi ilmiy ijodlari keying avlodgao’ziga hos ta’sirini o’tkazdi. 35 Xulosa Haqiqatda esa barcha daromadlar tovarlarga ayirboshlanilmadi. Jamg’arish yuzaga keladi va jamg’arilgan pul miqdori investitsiyaga har doim ham teng bo’lmaydi. Klassikchilar ja’mi talab va ja’mi taklifga bo’gliq holda narxning tebranishi barcha bozorlarni, shu o’rinda mehnat bozorini ham, resurslar bozorini ham barqarorlashtiradi deb hisoblashdi. Bo’glanish: bozorda narxning pasayishi ish haqini pasayishiga olib keldi yoki ish haqi avvalgiday qolsa u holda ishsizlik yuzaga keldi. Biroq iqtisodiy inqirozlarning keskinlashuvi oqibatida asosan 1929-1933 yillardagi, klassik iqtisodiy liberalizm nazariyasini zaif ekanligini ko’rsatdi. Iqtisodiy inqiroz bozor mexanizmining o’zi iqtisodiyotni tartibga soluvchi va barqarorlashtiruvchi yagona mexanizm bo’la olmasligini ko’rsatdi. Iqtisodiy liberalism kontseptsiyasining ta’siri zaiflashdi. 1929-1933 yillarda bo’lib o’tgan iqtisodiy inqiroz davrida ishlab chiqarish sur’ati 45% ga pasaydi, ishsizlik darajasi oshib ketdi va hokazo. Asosan 1929-1933 yillardagi inqiroz o’zgaruvchan sharoitda bozor davlatning aralashuvisiz ishlab chiqarishni tartibga solishga va resurslardan samarali foydalanishni ta’minlash imkoniyatiga ega emasligini ko’rsatdi. Ingliz iqtisodchisi Dj.M.Keyns (1883-1946) taklif etgan kontseptsiya iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning roli haqidagi qarashlarning rivojlanishida yangi va muhim bosqichi hisoblanadi. U bozor iqtisodiyotida davlatning roli haqidagi klassik qarashlarda keskin burilish yasadi. U tartibga solishning bozor mexanizmi bilan uy’gunlashtirilgan iqtisodiyotda davlatning aralashuvisiz iqtisodiyot samarali rivojlana olmasligini ko’rsatib berdi. Keyns kontseptsiyasi o’sha davrdagi xo’jalik tizimini xalokatli larzalardan saqlab qolishga qaratilgan 36 edi. U iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning o’rniga klassik(iqtisodiy liberalizm) qarashlarda burilish yasadi. Iqtisodiyotni rivojlanishida bozor va davlatning roli, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning zarurati haqidagi Keyns qarashlari iqtisodiy rivojlanishda davlatning roli haqidagi qarashlarda keyns inqilobi nomini oldi. Keyns iqtisodiy modelning mazmunini «Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936 y.) asarida yoritib berdi. Bu tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti doktrinasi edi. U bozor iqtisodiyoti «kasal» uni davolash lozim deb hisoblaydi. «Keyns inqilobi» jarayonida ol’ga surilgan g’oya klassik siyosiy iqtisodchilarni qarashlarida bozor iqtisodiyotiga qarashlarida burilish yasadi. Keyns yalpi talab va taklifni takomillashtirishda davlat siyosatidan foydalanmasdan turib ishlab chiqarish inqirozidan chiqish mumkin emasligini ko’rsatib berdi. Ja’mi talabni pul- kredit va moliya mexanizmlari orqali davlat tomonidan tartibga solish - Keyns g’oyasining asosini tashkil etadi. Keyns ta’limotidagi asosiy tezis: talab taklifni belgilaydi. Ishsizlikni va resurslardan to’liq foydalanilmaslikni qisqartirish uchun esa davlat o’zning harajatlarini kengaytirish yo’li bilan talabni ra’gbatlantirishi, kam foizli soliq tizimi orqali xususiy investitsiyani ra’gbatlantirishi lozim. Keyns modeli narxlar va ish haqlari qisqa davr ichida sekin o’zgarishi bilan klassik modeldan farqlanadi. Keyns Seyning taklif shaxsiy talabni yuzaga keltiradi degan qonunini rad etdi. Keyns ja’mi talab ja’mi taklifni yuzaga keltiradi, degan fikrni ilgari suradi. 37 38 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O‘zbekiston, 2022. - 46 b. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” gi Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017- 2021 yillardaO‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni ko‘llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi to‘g‘risida"gi Farmoni. 4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan quramiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o‘tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari / Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. - 488 b. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2018 yil. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2020 yil. 7. Xodiyev B . Yu ., Shodmonov Sh . Sh . Iqtisodiyot nazariyasi . Darslik. - T.: Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet. 8. O‘lmasov A., Vahobov A.B. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: «Iqtisod- moliya», 2014. - 480 bet. 9. SHodmonov SH.SH., G‘ofurovU.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: Iqtisod-moliya, 2010. - 728 bet. 39 10. SHodmonov SH.SH., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni.-T.: Iqtisod-moliya, 2016.-728 bet. 11. Juravleva G.P. Ekonomicheskaya teoriya. Mikroekonomika- 1, 2. Mezoekonomika: Uchebnik / MOSKVA: Dashkov i K, 2016. - 934 s. 12. Kochetkov A.A. Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnik dlya bakalavrov / Moskva.: Dashkov i K, 2016. - 696 s. 13. Larionov I.K., Silvestrov S.N. Ekonomicheskaya teoriya. Ekonomicheskie sistemi: formirovanie i razvitie: Uchebnik dlya magistrov / Moskva.: Dashkov i K, 2015. - 876 s. 14. Jo‘raev T.T., D. Tojiboeva Iqticodiyot nazapiyaci (ko‘pgazmali qo‘llanmalap va tect cavollapi 1-kicm). - T.:"Fan va texnologiya", 2012 Internet saytlari. 1. www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining rasmiy sayti. 2. www.Fanfikir.uz 3. www.uza.uz - O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti. 4. www.ceep.uz - O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti. 5. www.ziyonet.uz 40

O'rta asrlar iqtisodiy qarashlari. Merkantilizm iqtisodiy ta'limoti


 

MUNDARIJA:

Kirish ……………………………………………………………………………..3

I.BOB.O’RTA ASRLAR IQTISODIY QARASHLARI……………………….6

1.1.Markaziy Osiyo mutafakkirlarining iqtisodiy qarashlari………………………6

1.2.A.Temurning iqtisodiy qarashlari va  O’rta Osiyodagi iqtisodiy g’oyalar……13

1.3. O'rta asrlar yevropada iqtisodiy ta’limot …………………………………….16

II.BOB.MERKANTELIZM IQTISODIY TA’LIMOTI VA UNING MOHIYATI………………………………………………………………………23

2.1.Merkantilizmning birinchi iqtisodiy maktab ekanligi. ……………………….23

2.2.Merkantilizmning predmeti va uslubi. ………………………………………..24

2.3.Merkantilizmning tarixiy ahamiyati…………………………………………..26

Xulosa …………………………………………………………………………….32

Foydalanilgan ………………………………………………………………….…34

 

 


 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimizda keyingi yillarda taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo‘yildi. Iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, modernizatsiya, tarkibiy o‘zgarish va diversifikatsiya natijasida yangidan-yangi zamonaviy tarmoqlar va ishlab chiqarish quvvatlari, yangi energiya manbalari, turli xil infratuzilmalar, yo‘llar, transport vositalari ishga tushirilmoqda. Ishlab chiqarish jarayoni iste’mol qiymatlarni vujudga keltirish uchun maqsadga muvofiq qilinadigan harakatdir, tabiat yaratgan narsalarni kishi iste’moli uchun o’zlashtirib olishdir, kishi bilan tabiat o’rtasidagi modda almashuvining umumiy shartidir, kishi hayotining abadiy tabiiy sharoitlari.

Ayni paytda, mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisida va boshqa qator majlislarda so‘zlagan nutqlari va qilgan ma’ruzalaridan, qabul qilingan yangi farmonlar va qarorlardan hamda Oliy 

Majlisga murojaatnomasidan, O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan strategik vazifalardan bizga shu narsa ma’lum bo‘lib turibdiki, mamlakatimizda erishilgan ulkan yutuqlar bilan bir qatorda o‘z echimini topmagan murakkab muammolar, hal qilinishi lozim bo‘lgan o‘ta dolzarb va qiyin vazifalar juda ko‘p ekan. 

Mamlakatimiz prezidenti takidlaganidek, “oldimizda uzoq va mashaqqatli yo‘l turibdi. Barchamiz jipslashib, tinimsiz o‘qib-o‘rgansak, ishimizni mukammal va unumli bajarsak, zamonaviy bilimlarni egallab, o‘zimizni ayamasdan oldinga intilsak, albatta, hayotimiz va jamiyatimiz o‘zgaradi”[1]. 

O'rta Osiyoning Buyuk ipak yo'li o'rni va eksport potensialiga e'tiborni qaratsak. Markaziy Osiyoga, xususan, hozirgi O'zbekiston hududiga qiziqish avvaldan ma'lum va bu har tomonlama (siyosiy, iqtisodiy jihatdan) ahamiyatli bo'lgan. Tarixiy va hozirgi ma'lumotlarga ko'ra, bu hudud, er, suv, iqlim, tabiati, geografik o'rni, qazilma boyliklari, hayvonot dunyosi jihatidan ajralib turgan. Aholining mehnatsevarligi, mirishkorligi, bunyodkorligi, kasb-hunarga mehr qo'yganligi va ijodkorligi muhim ahamiyatga ega.

Bu o'lka eksport potensialida oltin, kumush va undan qilingan zebu-ziynatlar, zargarlik buyumlari, sifatli po'lat olish va undan yasalgan asbob-uskunalar, ayniqsa, qilich, qalqon va boshqa harbiy asbob-anjomlar, ipakdan to'qilgan xon atlas va boshqa nafis matolar, ajoyib ko'rinishli qorako'l terisi va undan tikilgan buyumlar xaridorgir bo'lgan.

Markaziy Osiyo donishmandlarining kitoblari, diniy va ilmiy asarlar hammani qiziqtirgan. Kitob yozish (hattotlar) san'ati ham yuqori bo'lgan. Miniatyura san'ati yuqori darajada edi.

o‘rtalarigacha iqtisodiyot to‘laligicha ijtimoiy fan mavqeiga ega emas edi.

Dastlabki iqtisodiy nazariyalar kapitalizmning boshlang’ich davriga to’g’ri keladi (XVXVII asrlar). Bu davrda merkantilistlar jamiyat boyligi muomala sohasida yaratiladi, millat boyligi esa pul miqdori bilan aniqlanadi degan fikrni ilgari surishadi. Merkantilizm – bu iqtisodiy nazariyadagi birinchi maktab bo’lib, uning mashhur namoyondalaridan biri Tomas Men hisoblanadi (1571-1641 y.).

Merkantilizm kapitalni dastlabki jamg’arilishi davriga xos bo’lib, savdo burjuaziya manfaatlarini ifoda etadi. Merkantilizmga ikki xususiyat xosdir:

1) boylik pul bilan ifodalanadi (davlat qancha ko’p pulga ega bo’lsa, u shuncha badavlat hisoblanadi);

2) davlat xokimiyati yordamida pul boyliklarini jamg’arishga erishish mumkin. Ushbu maktab namoyondalari mamlakatga olib kirilgan va olib chiqilgan

tovarlar o’rtasidagi farqning (aktiv savdo balansi) yuqoriligi bilan davlat boyligi oshadi va davlat aktiv savdo balansida siyosiy ishlarni olib borishi zarur deb hisoblashadi. Davlat mamlakatdan tovarlarni olib chiqishni rag’batlantirish va mamlakatga tovarlar olib kirishni cheklash, ba’zi tovarlarni esa olib kirilishini ta’qiqlash bilan protektsionizm siyosatini yuritishi lozim. Bunda quyidagi tamoyil ol’ga suriladi: chet eldan arzon bahoga sotib olish, boshqa davlatlarga qimmatroq sotish.

Merkantilizm maktabi «Siyosiy iqtisod» atamasining paydo bo’lishi bilan bo’gliq. U frantsuz merkantilisti A.Monkrettonning 1615 yilda chiqqan «Siyosiy iqtisod traktlari» kitobiga kiritilgan edi. Merkantilistlar birinchi bo’lib iste’mol qiymatini emas, balki almashinuv qiymatini boylik deb e’lon qildilar. Keyingi

iqtisodiy maktab fiziokratlar edi. Ushbu maktabning eng ko’zga ko’ringan namoyondasi – F.Kene (1694-1774 y.). Uning xizmati: fiziokratlar muomala sohasini taxlil etishdan ishlab chiqarishni taxlil etishga tomon burilish yasadi. Faqat ular qishloq xo’jaligi bilan chegaralanishdi. Kene ekvivalent ayirboshlash ta’limini ol’ga surdi va savdodagi ayirboshladan xech qanday boylik yaratilmasligini va ayirboshlash xech narsa ishlab chiqarilmasligini isbotladi.

F.Kene «tabiiy tartiblanish» holatini, ya’ni bozor narxining beqaror tebranishi, erkin raqobat va ba’zi hollarda davlat aralashuvi asosida iqtisodiyotni rivojlatirishni ol’ga surdi. Fiziokratlar iqtisodiy rivojlanish o’zida tabiiy jarayonni namoyon qilishi, qonunlarga amal qilinishi va odamlar ta’siridan holi bo’lishini lozim deb bilishdi. Bu ularning mutloq yutuqlari edi.


 

[1] O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisning Sеnati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi (24.01.2020) Xalq so‘zi gazеtasi, 2020 yil 25 yanvar. 

Sotib olish