Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 910.0KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 23 Iyun 2023
Kengaytma doc
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

16 Sotish

O‘rta asrlarda harbiy sohaning rivojlanishi, takomillashuvi va uning ahamiyati

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI T ARIX KAFEDRASI “5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “ O‘rta asrlarda harbiy sohaning rivojlanishi, takomillashuvi va uning ahamiyati ” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: “ Himoyaga tavsiya etildi ” Tarix va ijtimoiy fanlar fakulteti dekani _______ _ “_____”____________ Qarshi 1 M U N D A R I J A KIRISH …………………………………………………………………………...3 I. BOB. O‘rta asrlarda harbiy ishning rivojlanishi va takomillashuvi …....7 1.1. Turk xoqonligi davri ……………………………….…………….….….....7 1.2. Q o‘shin boshqaruvi hamda harbiy unvonlar … ………………….……13 I I. BOB. Somoniylar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Q oraxoniylar va Xorazmshoxlar davrida harbiy ish va qo‘shin holati (IX-XII asrlar) ………..19 2.1. Somoniylar va G‘aznaviylar davrida harbiy ish holati va ahamiyati …...19 2.2. Qoraxoniylar va Xorazmshoxlar davrida harbiy ish va qo‘shin holati (IX- XII asrlar) ……………………………………………………………………… 24 2.3. Xorazmshohlarning mo‘g‘ullarga qarshi kurashlari. Jaloliddin Manguberdi jasorati… ………………………………………………………...33 XULOSA ................................................................................................................37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .........................................40 ILOVALAR .....................................................42 2 KIRISH Mavzu ning dоlzarbligi . Vatanimizda harbiy ish tarixida O‘zbekiston o‘z davlat mustaqilligini tiklagan istiqlol davri alohida o‘rin egallaydi. O‘zbekistonda qariyb 130 yillik mustamlakachilik tuzumiga barham berilib, mustaqil davlatchilik tiklanishi bilan mamlakat tarixida mutlaqo yangi davr boshlandi. O‘z mustaqil taraqqiyot yo‘lini tanlab olgan xalqimiz osoyishtaligi, tinch taraqqiyotini ta’minlash, bepoyon vatanimiz sarhadlarini qo`riqlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlariga asos solindi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi hamda boshchiligida milliy armiya tashkil etildi va u zamonaviy harbiy texnika bilan ta’minlandi. O‘zbekistonning Mudofaa Doktrinasi ishlab chiqildi va milliy armiya faqatgina mudofaa maqsadlariga xizmat kilishi belgilab qo‘yildi. Harbiy kadrlar tayyorlashga, ularning ma’naviy tarbiyasiga, zamonaviy bilimlarini rivojlantirish, aqliy salohiyatini yuksaltirishga katta e’tibor berilmoqda. Tarixiy tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, vatanimiz hududida davlatchilik rivojlanib, jadal taraqqiyot sodir bo‘lgan davrlarda harbiy san’at ham rivojlanib, yuksalgan. Yoki aksincha, siyosiy parokandalik va tarqoqlik davrlarida harbiy san’at ham turg‘unlikka uchragan. Mustamlakachilik davrlarida esa o‘z hukmronligini qurol kuchi bilan saqlab turgan mustabid hukumat xalqni harbiy sohaga umuman yaqinlashtirmagan. Harbiy ish tarixi mazmunan juda keng qamrovli soha sifatida harbiy sohaga tegishli barcha tushunchalarni harbiy siyosat, jang maxorati, qurol-yarog‘lar, mudofaa tizimi, harbiy san’at, ayni maytda urushlar tarixini ham qamrab oladi. O‘zbekistonda harbiy ish tarixi juda chuqur tarixiy ildizlarga ega bo‘lib, insoniyat tarixida qadimiy sivilizatsiya o‘choqlaridan biriga asos solgan xalqimizning serqirra va boy o‘tmish madaniyatining muhim tarkibiy qismini tashkil qiladi. Ayniqsa, "qariyb uch ming yillik taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan o‘zbek davlatchiligi tarixida harbiy san’atning o‘rni beqiyos. Zero, butun o‘tmish mobaynida davlat va jamiyatning xavfsizligi, yurt tinchligi va osoyishtaligiga, 3 chegaralar daxlsizligi, xalqning erki va ozodligi, madaniy taraqqiyotini ta’minlashi uchun harbiy kuchlarga ehtiyoj katta bo‘lgan. Shu sababli harbiy ishga davlatning muhim vazifasi sifatida juda katta e’tibor qaratilgan. Hali davlatchilik paydo bo‘lmagan, jamiyat to‘la shakllanmagan ibtidoiy davrlardayoq, chek-chegarasiz bepoyon o‘lkalarda yashagan turli urug` va qabilalar tashqi xavflardan o‘zlarini himoyalash maqsadida ittifoq va birlashmalarga uyushganlar, dastlab ovchilik maqsadlarida kashf etilgan o‘q- yoylar, pichoq, cho‘qmor va oyboltalardan o‘z xavfsizliklarini ta’minlash maqsadida qurol sifatida foydalana boshlaganlar. Aynan shu davrdan boshlab dastlabki qurollar, o‘zaro jang usullari paydo bo‘lib, harbiy san’atning ilk kurtaklari shakllana boshlagan. Shu bilan birga, o‘rta asrlarda harbiy sohaning rivojlanishi, takomillashuvi hamda ahamiyatini qamrab оlgan tariхiy vоqеalarni rеal ma’lumоtlar asоsida yoritish mavzu dоlzarbligini bеlgilab berdi. Ishning maqsadi va vazifalari. Malakaviy ishning maqsadi o’rta asrlarda harbiy sohaning rivojlanishi, takomillashuvi va uning ahamiyati davlatchilik an’analari va davlat bоshqaruvi tizimini yoritib berish. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni bajar amiz:  Turk xoqonligi davri to`g`risida ma’lumot berish;  Q o‘shin boshqaruvi hamda harbiy unvonlar ning asosiy xususiyatlari haqidagi tarixiy manbalarni to’plab, mavjud ashyoviy manbalar bilan qiyosiy tahlil qilish;  Somoniylar va G‘aznaviylar davrida harbiy ish holati va ahamiyati hamda o’ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish;  Qoraxoniylar va Xorazmshoxlar davrida harbiy ish va qo‘shin holati (IX-XII asrlar) manzarasini qarab chiqish;  Xorazmshohlarning mo‘g‘ullarga qarshi kurashlari. Jaloliddin Manguberdi jasorati ni manbalar asosida yoritish; Bitiruv malakaviy ishning ahamiyati. Bitiruv malakaviy ish mazmunini qamrab оlgan ma’lumоtlar quyidagi ilmiy ahamiyatga ega dеb hisоblaymiz: 4  Turk xoqonligi davri to`g`risida ma’lumotlar berildi;  Q o‘shin boshqaruvi hamda harbiy unvonlar ning asosiy xususiyatlari haqidagi tarixiy manbalarni to’plab, mavjud ashyoviy manbalar bilan qiyosiy tahlil qilindi;  Somoniylar va G‘aznaviylar davrida harbiy ish holati va ahamiyati hamda o’ziga xos xususiyatlarini tahlil qilindi;  Qoraxoniylar va Xorazmshoxlar davrida harbiy ish va qo‘shin holati (IX-XII asrlar) manzarasini qarab chiqi ldi ;  Xorazmshohlarning mo‘g‘ullarga qarshi kurashlari. Jaloliddin Manguberdi jasorati ni manbalar asosida yoriti ldi ; Ushbu bitiruv malakaviy ishdan Оliy o’quv yurtlarining Tariх fakultеti Tariх bo’limi хuzurida, Tariх faniga iхtisоslashgan umumta’lim maktabida va litsеy maktablarda O’zbеkistоn tariхi fani bo’yicha “Tariх” va “O’lkashunоslik” to’garaklarida оlib bоriladigan mavzularni ishlab chiqishda fоydalanish mumkin. Mavzuning o`rganilganlik darajasi . BMIda O‘zbekistonda harbiy ish tarixi ilk bor eng qadimdan to hozirga bo‘lgan yaxlit davriy chegarada, bosqichma- bosqich hamda keng turdagi tarixiy manbalar - arxeologik topilmalar, qo‘lyozmalar, arxiv xujjatlari, davriy matbuot va adabiyotlar asosida yoritilgan, shuningdek, "Qurolli Kuchlar tarixi" muzeyi materiallaridan foydalanildi. O‘zbekiston tarixining turli davrlari va yo‘nalishlari bo‘yicha yetakchi mutaxassislar, harbiy fanlar tarixi bo‘yicha mutaxassislar, yosh tadqiqotchilari bir qancga tadqiqotlar, ilmiy izlanishlar olib borishgan. Xususan, t.f.n. M. Filanovich (O‘zbekiston hududidagi qadimgi xalqlarning qurol-yarog‘lari va harbiy mahorati), t.f.d. A. Otaxo‘jayev (Sug‘d chokarlarining harbiy mahorati va qurol- yarog‘lari), M. Xotamova (Turk xoqonligi davrida harbiy qo‘shin xolati), t.f.d. G‘. Xo‘janiyezov (Qadimgi mudofaa inshootlari), t.f.d. A. Xo‘jayev (Qoraxoniylar davrida harbiy siyosat va qo`shin), fals.f.n., podpolkovnik B. Negmatov (Somoniylar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davrida harbiy ish tarixi), akademik Y. Buryakov va fil.f.d., professor X. Dadabov (Amir Temur - buyuk davlat arbobi va yetuk sarkarda), t.f.n. R. Mo`minova va t.f.d. G. Agzamova 5 (Xonliklardagi harbiy ish va qo‘shin holati), t.f.d. D. Ziyayeva (Mustamlaka davrida harbiy siyosat, Sovet hokimiyatining inqirozi va armiyadagi salbiy muammolar), t.f.d. Q. Rajabov (Sovet armiyasi va unga qarshi muxolif qurolli kuchlar), t.f.d. A. Golovanov (O‘zbek xalqining fashizmga qarshi kurashdagi harbiy jasorati), f.f.n. R. Nazarov (Turkiston Harbiy Okrugi markazning siyosiy manfaatlari va strategik maqsadlarini amalga oshirish quroli), harbiy fanlar nomzodi, podpolkovnik H. Dadaboyev (O‘zbekiston Respublikasida milliy armiyaning barpo etilishi va harbiy islohotlar) tomonidan tayyorlangan mazkur asarlar ko‘p yillik ilmiy izlanishlar samarasidir. BMIning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bоb, хulоsa va adabiyotlar ro’yхatidan ibоrat. 6 I-BOB. O‘RTA ASRLARDA HARBIY ISHNING RIVOJLANISHI VA TAKOMILLASHUVI 1.1. Turk xoqonligi davri . VI asr o‘rtalariga kelib, Markaziy Osiyoda Ashina q abilasi hukmdori Bumin yabg‘uning ta’siri kuchayib, o‘zini «el-xoqon» deb e’lon q ilishi bilan tashkil topgan yangi davlat - Turk xoqonligi q isqa fursatda shar q da Koreya bo‘g‘ozidan g‘arbda to Shimoliy Qora dengiz bo‘ylarigacha, shimolda Urol tog‘lari, Yenisey va Baykalbo‘yidan janubga tomon Afg‘oniston va Shimoliy Hindistongacha bo‘lgan hududlarni egallashga muvaffaq bo‘ladi. Turk xoqonligining tez fursatda dunyoning ulkan imperiyalaridan biriga aylanishida uning harbiy jixatdan boshqa davlatlarga nisbatan ancha ilg‘or bo‘lganligi ham muhim omillardan biri bo‘lgan. XX asr turkshunos olimi L.N. Gumilev qayd etganidek, «Turkutlar (qadimgi turklar) ning erishgan g‘alabalari tufayli dunyoning yarmiga egalik qilishlari tasodif emas edi. Ishonch bilan aytish mumkinki, ular umumko‘chmanchilik darajasidan ancha yuqori bo‘lgan qo‘shin va boshqaruv tizimini yaratdilar hamda shunga yarasha g‘alabalarga sazovor bo‘lishdi» 1 . Buning zamirida esa Turk xoqonligiga asos solgan Ashina turklarining temir qazib olish mahoratiga ega ekanligi, temirdan qurol-yarog‘ ishlab chiqarishda boy tajribaga erishganligi, shunga yarasha mustahkam sovutlar, harbiy anjomlar, sovutli otliq qo`shinga ega bo‘lganligi va nihoyat, shunday imkoniyatlar tufayli harbiy kurash taktikalari ham rivojlanib, mukammallashib borganligi kabi muhim omillar yotar edi. Bu h olatlar ularning kuchayib borishiga va mustaqil bo‘lib olishlariga imkon tug‘dirdi 2 . Ular temir olish uchun uglerod oksidi bilan temir oksidini kimyoviy biriktirish yo‘lini bilishgan; bundan esa g‘ovaksimon metall massa - kritsa 3 hosil bo‘lgan. Hozirgi kunda ham bunday usulda olingan temirning sifati pechda 1 Гумшев Л.Н. Древние тюрки... С. 56. 1990. Р. 313. 2 Худяков Ю.С. Вооружение средневековмх шчсвников Южной Сибири и Центральной Азии. Новосибирск, 1986. С. 135. 3 Kritsa - cho‘yandan maxsus usul bilan hosil kilingan yumshoq temir. 7 eritish orqali olinuvchi temirdan anchagina yuqori turadi. Turk xoqonligi o‘zbek davlatchiligi tarixining muhim bosqichlaridan biri bo‘lib, uning tarixiga bag‘ishlangan fundamental tadqiqotlarda tarixiy voqea va hodisalar qatorida harbiy siyosat, jangu jadallar haqida xam qiziqarli ma’lumotlar qayd etilgan. Xususan, mintaqaning turli joylaridan topilayotgan qadimgi turklarga tegishli qabr-qo`rg‘onlardagi qurol-yarog‘lar, jangchilarning kiyimlari, ot-ulovlari bilan birga qoyatosh suratlarida tasvirlangan jang lavhalari ham bu haqida yanada aniqroq ma’lumotlar beradi. Xullas, shu kungacha qo‘lga kiritilgan arxeologik topilmalar va yozma manbalar qadimgi turklarning harbiy boshqaruvi va qo`shin tuzilishi, mudofaa, uzoqdan (masofali) va yaqindan olib borilgan janglari va umuman, harbiy san’atini o‘rganish imkonini beradi. Q o ‘ s h i n t u z i l i s h i . B u d a v r g a o i d y o z m a m a n b a l a r d a g i m a ’ l u m o t l a r v a q a d i m g i t u r k j a n g c h i l a r i t a s v i r l a n g a n q o y a t o s h r a s m l a r d a n m a ’ l u m b o ‘ l i s h i c h a , q o ‘ s h i n i k k i t u r d a qurollanganini aniqlash mumkin: 1) og‘ir qurollangan sovutli (zirxli) otliqlar; 2) yengil qurollangan jangchilar . Qadimdano q turklarning qo`shini yengil qurollangan otli q kamondozlardan iborat bo‘lgan. Bunday qo‘shin tarqoq saf taktikasini qo‘llagan. Aniqrog‘i, dush m anga ma’lum masofada turib birdaniga o‘q yog‘dirishgan . Keyinchalik h am turk qo`shinlarining asosini o‘ q va yoy bilan qurollangan ye n gil otli q lar tashkil etgan bo‘lib, ular tarqoq saf tortgan holda harakat qilishgan. Yozma manbalarda turklarning otda turib kamondan mohirlik bila n o‘ q uzishlari alohida ta’kidlanadi . Arab, fors, yunon, slavyan va boshqa tillardagi manbalarda ham turklarning jangovar qo`shini odatda otliqlardan iborat bo‘lganligi qayd etilgan. Turk xoqonligining G‘arbiy qanotida qo‘shin ikkita qanotdan iborat «O‘n o‘q» tizimidan tashkil topgan edi . O‘n o‘q q abilalar ittifo q i har biri 5 ta q abiladan iborat sharqiy va g‘arbiy ittifo qq a bo‘lingan. Sharqiy qismi 5 ta qabiladan iborat Dulu ittifoqi deb yuritilgan va ularga 5 ta «cho‘r» boshchilik qilshgan. G‘arbiy qismi esa Nushibi qabilalar ittifoqi bo‘lib, ularni 5 ta «erkin» boshqargan. Sharqiy yoki Markaziy xoqonlikda esa qo‘shin sharqiy q ism-to‘las va g‘arbiy qism - 8 tardush qanotlaridan iborat bo‘lgan . Buni qadimgi turk bitiktoshlari, xitoy yilnomalari va arab manbalarida keltirilgan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Jumladan, bitiktoshlarda uchraydigan «O`n o‘q» atamasi har biri 10 mingdan jangchi yetishtirib beruvchi 10 ta turk urug‘i mavjudligini anglatgan. Xitoy yilnomalarida Istami xoqon «o‘n nafar katta qabilaning boshliqlarini jami 100 ming jangchi bilan g‘arbiy o‘lkalardagi Xu mamlakatlarini qo‘l ostiga olish uchun yuborilgan»ligi va u «yabg‘u-xoqon» unvoni bilan xoqonlikning g‘arbiy qismi – O`n o‘q eli (O‘n o‘q davlati)ni boshqara boshlaganligi qayd etiladi 67 . Qolaversa, arab manbalaridagi ma’lumotlar ham buni tasdiqlaydi. Ulardan birida yozilishicha, VIII asr boshida xalifa Hisham ibn Abdulmalik (724-743) «turklar hukmdoriga» elchi yuborganida xoqonning huzurida 10 nafar qo‘lida bayroq (tug‘) ko‘targan otliq hozir bo‘lgan, ularning xar biri 10 ming nafar jangchini o‘z bayrog‘i ostida to‘plagan edi . Xoqonlikning asosiy qo‘shini turkiy urug‘lardan iborat bo‘lgan. Turk xoqonligida barcha erkaklar harbiy xizmatni bajarishga majbur edi. Xitoy yilnomalarida berilgan ta’rifga ko‘ra, «jangda qurbon bo‘lishni sharaf deb bilishgan, kasallik tufayli vafot etish esa uyat xisoblangan ». Bu ma’lumot xoqonlikdagi har bir harbiy kishining jangovar ruxda tayyorlanganini ko‘rsatadi. Ularning orasida shaxsiy qo‘riqchilar - Ashina urug‘idan bo‘lgan xoqonlarning zirhli otliq gvardiyasi alohida ajratilgan edi. Mazkur gvardiyalar qo‘shinning asosini tashkil etib, armiyaning birmuncha jangovar va zarbdor qismi bo‘lgan. Xoqonning shaxsiy qo‘riqchilari (xos soqchilari) xitoy yilnomalarida «fuli», ya’ni bo‘ri deb atalgan. Turklarning bayroqlari dastasiga ham oltin bo‘rining boshi kiydirilgan. Bu bayroq xoqonning o‘rda-qarorgohi tepasida hilpirab turgan. Xitoy muarrixlari buning sababini turklar o‘zlarining kelib chiqishini unutmaganliklari ramzidir, deb izohlaganlar . Shu bilan birga, xoqonlik qo‘shini tarkibida harbiy jangchilardan tashqari ziroatkor shahar aholisidan tuzilgan yordamchi piyoda va otliq otryadlar ham mavjud edi. Ular o‘zlarining qurol-aslahalari bilan qurollangan va an’anaviy jang usullarini yaxshi bilishgan . Qo‘shin tarkibida Sug‘d chokarlarining bo‘lishi 9 qal’alarni q amal q ilish va ularni ishg‘ol qilishda qo‘l kelgan. G‘arbiy xoqonlik qo`shinlari asosan otliq jangchilardan tashkil topgan bo‘lsada, janglarda tuyalardan xam foydalanilgan. Xususan, xitoy roxibi Syuan Szan (629-645) Turk xoqoni huzurida bo‘lgan paytda qo`shinlarning bir qismi otda, bir qismi tuyada ekanligiga guvoh bo‘ladi . Shuningdek, turklar va sosoniylar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan Hirot yaqinidagi jangda xoqonlik qo`shini tarkibida jangovar fillar otryadi ham bo‘lgan . Xoqonlik qo`shini soni xususida manbalarda turlicha ma’lumotlar uchraydi. Chunonchi, xitoy yilnomalarida 500, 2000, 10000, 100000, 150000, 400000, 1000000 gacha bo‘lgan qo`shin otryadlari xaqida ma’lumotlar uchraydi. Turk xoqonlaridan biri Shibi haqida xitoy yilnomachilari shunday yozadilar: «millionlab qo‘shinga ega, qadimda ham hech qachon shimoliy ko‘chmanchilar bunchalik kuchaymagan edi». Xoqonlikning G‘arbiy qanoti qo`shinlarining kamida 100 mingdan orti q jangchilardan iborat bo‘lgan. Jumladan, Istami boshchiligida g‘arbiy o‘lkalarga, Eftalitlarga q arshi yuborilgan qo‘shin 100 ming jangchidan iborat bo‘lgan . Sosoniylarga karshi yuborilgan turk shahzodasi El Arslonning qo‘shini esa 300- 4 00 ming jangchini tashkil etar edi . Taqkoslash uchun qayd etish kerakki, bu davrda Urta Osiyo va Sharqiy Turkistondagi voha davlatlarida qo`shin soni bor-yo‘g‘i 1000 dan 10 minggacha bo‘lgan. Qo‘shinni o‘nlik va ikkilik tartibida bo‘lishga rioya qilingan. Aniqrog‘i, har bir otryad 10, 100, 10000 va 100000 jangchidan iborat bo‘lib, ular o‘z navbatida ikkita qanotga bo‘lingan hamda 5, 50, 500 va 50000 kishidan tashkil topgan. Bunday otryadlardan iborat butun armiya esa to‘las va tardush yoki dulu va nushibl deb nomlanuvchi ikkita qanotga ajral-gan. Bu bo‘linmalar boshida jabg‘u, kichikroq otryadlar tepasida tegin va eltabar kabilar turgan . Turli xududlardan topilgan arxeologik materiallar xoqonlik qo`shinining mustahkam po‘lat qurollarga ega bo‘lganini tasdi q laydi. Xususan, Oltoy o‘lkasidagi Baliq Sook degan joydagi mozor-qo‘rg‘on qazilganda qurol-aslahalari va jang kiyimlari bilan ko‘milgan qadimgi turk jangchisiga tegishli ekanligi 10 aniqlandi. Ahamiyatlisi shundaki, ushbu topilmalar tiklanganda ular orasida qilich, dubulg‘a (shlem), xanjar, o‘q-yoy, sovut kabi jangovar buyumlar borligi, ularning mustahkam temir va kumushdan yasalganligi hamda otliqqa unchalik qiyinchilik tug‘dirmaydigan darajada yengil bo‘lganligi ma’lum bo‘ldi. Otliq jangchining yonida, albatta, egar-jabduq, murakkab kamon, pastga tomon kengaygan sadoq (unga o‘qlar o‘tkir uchlari yuqoriga qaratilib solingan) bo‘lishi shart edi. Kamarlar qadama bezaklar bilan bezatilgan. Qilich cha p tomondan ikkita kamar bilan q iyalatib ta q ilgan. Ko‘pincha qurol-aslahalar nayza va bolta bilan to‘ldirilgan. Mudofaa qurol-yarog‘lari uzun plastinkasimon yoki zirhli sovut, yopinchiq (barma)li dubulg‘a va uncha katta bo‘lmagan qalqon uzun halqasimon ilgak orqali yelkaga osilgan. Xoqonlik jangchilarining mahoratini arab mualliflari shunday ta’riflashadi: «Turk ... joni boricha quvlagan holda, orqaga va oldinga, o‘ng va chapga, yuqoriga va pastga qarab ota oladi. Xarijit (arab o‘qchisi) kamon ipiga bitta o‘kni joylaguncha, u (turk) 10 ta o‘kni otadi. Xarijit tekis joydan otini choptirgunicha, u o‘z otida tog‘ yoki vodiydan tushib, katta tezlik bilan choptiradi. Turkning to‘rtta ko‘zi bor - ikkita-si yuzida, ikkitasi esa gardanida» . VI—VII asrlarda qo`shin jang taktikasiga ega, o‘z kuchi va malakasiga ishongan drujina ko‘rinishida bo‘lgan. Qattiq asosdan yasalgan uzangi va egarning keng tarqalishi jangchining nayza bilan xujumini yanada kuchliroq qilib, dushman mudofaa qatorini yorib o‘tishini ta’minlagan. Kamondan kuchli zarb bilan yakka nishonni mo‘ljallab zo‘r va bexato otishgan. Kamon tushirilgan holda tutilgan, bu esa kamonning butun kuchini otishga saqlash imkonini bergan. O`q pati yumshab ketmasligi uchun o‘qdonning tagi kengaygan bo‘lgan, bu esa o‘z navbatida o‘qning bir xilligini ta’minlagan. Ikkinchi, o‘qchi kamarning bo‘lishi, aftidan, jang vaqtida kamon va sadoqni almashtirishni osonlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan. Bu davrda xar xil turdagi uch parrakli o‘q uchlari keng tar q algan. Ularning hammasi yengil qurollangan dushmanni otishga mo‘ljallangan. Keyinchalik ikki va to‘rt parrakli, shuningdek, yassi o‘q uchlari xam paydo bo‘lgan. O`q uchlari ba’zan suyakdan xam yasalgan biroq ular juda kam uchraydi, o‘qlar asosan temirdan 11 qilingan, temir kam bo‘lgan joylardagina suyakdan yasalgan bo‘lishi mumkin. Arxeologik topilmalar orasida ba’zan o‘q uchlaridan tashqari o‘qning yog‘ochdan qilingan qismlarining qoldiqlari ham uchraydi. O`qlarning turli bo‘yoqlarga bo‘yalganligi esa jangchiga urush vaqtida kerakli o‘q uchini adashmasdan tez topishini qulaylashtirgan. Jangchilarning dushmanga qarshi olib borgan masofali janglarida asosan murakkab tuzilishga ega suyak va shoxdan qoplamali kamon va temir uchli o‘qdan foydalanishgan. Qurol-yarog‘ l arning qoldiqlari Tyan-Shyandagi ot bilan ko‘milgan jangchi qabrlardan, faqat erkaklarning mozorlaridan topilgan. Mazkur topilmadar asosida jangchilarning qurol-yarog‘lari haqida ma’lum bir tasavvurlarga ega bo‘lish mumkin. Qilich va uzun dudama q ilich har doim aslzodalik va boylik belgisi hisoblangan . Xitoy manbalarida «fuli», ya’ni «bo‘ri» deb ta’riflangan xoqonlik jangchilari shamshir, nayza, uzun og‘ir qilichlar bilan qurollanganligi, yaqin masofadagi ko‘l jan-gini olib borishga moslashganligi, ular Turk xoqonligi qo‘shinining zarbdor o‘zagi hisoblanishi e’tirof eti l adi. 12 1.2. Q o‘shin boshqaruvi hamda harbiy unvonlar. Xo q on hamma narsadan avval «mangu el» (ya’ni, imperiya) xotirjamligi, farovonligining kafolati bo‘lib, «el»ning mavjud bo‘lishining as o siy sharti sifatida beklar va «butun xalq»ning xoqonga sadoqati talab q ilinardi. Xoqon, bitiktoshlar tili bilan aytganda «turk eli» uchun, «turk xalqi» uchun «tunlari uxlamaslik va kunduzlari (ishsiz) o‘tirmasligi» shart edi”. Urush va sulx, jang va bitim barchasi «turk eli»ning tinchligi uchun xoqon irodasi bilan hal qilinardi. Bir so‘z bilan aytganda, xoqonning harbiy va diplomatik huquqlari mutlaq cheksiz edi. Turk xoqonligining g‘arbiy qismida qo`shinining ikkala qanotida xoqonlik oila a’zolari - yabg‘u, shad, tegin unvonli shahzodalar turgan. Xoqonlikning mazkur vakillari tobe qabilalarni boshqarish, soliqlar yig‘ishni tashkil kilish bilan birgalikda, ularni harbiy ishlarga jalb etish, jang-larga olib borish va harbiy harakatlarda boshchilik qilish ishlarini x.am amalga oshirganlar. Xoqonlikda shahzoda -teginlar o‘z qo`shiniga ega bo‘lib, biror o‘lkani boshqarishga mas’ul qilingan taqsirda shad unvonini olgan. Qo‘shin boshqaruvida oltin bo‘ri boshli bayroqlardan, buyruqlarni yetkazishda esa muhrli oltin nayzali o‘qlardan unumli foydalanilgan. Qo‘shin boshqaruvini turli darajadagi harbiy amaldorlar olib borishgan. Ular orasida eng yuqorilari - jabg‘u (yabg‘u), tegin, eltabar bo‘lib, mazkur barcha mansablar otadan o‘g‘ilga meros bo‘lib o‘tar va Ashina xonadoni a’zolaridan tayinlanar edi. Xitoy manbalari va turkiy bitiktoshlarda xoqonlikda mavjud bo‘lgan mansab va unvonlarning nomlari saqlanib qolgan. Xoqonlikning boshqaruv tuzumida qariyb 40 ga yaqin unvon va ellikdan ortik epitetlar mavjud bo‘lib, ularni quyidagicha guruhlarga bo‘lish mumkin: 1) rasmiy: a) ma’muriy; b) harbiy; 2) ijtimoiy: a) diniy; b) ramziy-faxriy. 13 Turk xoqonligida boshqaruv tizimida xoqondan keyin birinchi o‘rinda yabg‘u turgan. Dastlabki davrlarda «yabg‘u» xoqonning vorisi hisoblanib, odatda xoqonlarning ukalari shu unvonga ega bo‘lar edilar. Shuning uchun ham yabg‘u xitoy yilnomalarida xoqondan keyingi birinchi shaxs sifatida ko‘rsatiladi. Undan keyin esa tegin, ya’ni xoqonning o‘g‘illari - shahzodalarga beriladigan unvon bo‘lgan. Odatda teginlarga boshqarish uchun ma’lum bir hudud berilib, o‘zining qo‘shiniga ham ega bo‘lgan. Hokimiyat akadan ukaga emas, otadan o‘g‘ilga o‘tadigan bo‘lgach, teginlar taxt vorisi xisoblanib, yabg‘ularning mavqeiga nisbatan ularning mavqei yukorirok bo‘lishiga olib keladi. Teginlardan so‘ng eltabarlar turgan. Yabg‘u, shad, tegin, eltabar, tudun, tutuk, cho‘r, tarxon, erkin, inanchu, buyruq kabi o‘nlab unvonlar va ularning oldida keluvchi apa, inal, kul, tun va h.k. ko‘plab epitetlar rasmiy xarakterda bo‘lib, ulardan aksariyati ma’muriy bo‘lsa, bir kismi harbiy edi. Ayniqsa, ular orasida tutuk, cho‘r, tar-xon, erkin kabi unvonlar ko‘prok harbiy xarakterdagi unvonlar bo‘lishi barobarida karam qabilalarni boshqarishga vohalarga hukmdorlik kilishga yuborilgan ma’murlarning unvoni sifatida ham uchraydi. Xoqonlikda mavjud unvonlar tizimida harbiy unvonlar ham o‘ziga xos o‘rin egallagan. Jumladan, bitiktoshlarda suboshi, chabish, bingboshi, beshyuzboshi, yuzboshi, o‘nboshi kabi unvonlar uchraydi. Shuningdek, xitoy yilnomalarida xoqonlik amaldorlarining unvoni sifatida cha-bishi-szyabi (chabish) bir necha bor qayd etiladi. Suboshi lug‘aviy jihatdan qadimgi turkcha su «qo‘shin» va bashn «bosh, rahbar», ya’ni «qo`shin boshlig‘i, lashkarboshi» ma’nosida edi. Chabish (chovush) esa «qo`shinda vazifador shaxs, lashkar boshliklaridan biri» sifatida bo‘lib, Mahmud Qoshg‘ariy uni «jangda saflarni tuzatuvchi, dam olish vaqtida askarni zulm qilishdan saqlovchi odam» shaklida ta’riflaydi. Xoqonliqda harbiy unvonlar sifatida bo‘lgan bing-boshi «mingboshi», beshyuzboshi. yuzboshi, o‘nboshi va hokazolar ham asosan markaziy hokimiyat va qo`shin qanotlari boshqaruvida mavjud bo‘lib, ularning bunday 14 nomlanishi xoqonlikning mohiyatan «o‘nlik tizimi»ga ega harbiy imperiya bo‘lganligi bilan izohlanadi. Jang taktikasi. Mahoratli jangchilarning jangovarlik qobiliyati o‘z davri uchun yetarlicha darajada yukori bo‘lgan. Ular deyarli tinimsiz jangu jadallar olib borar, butun atrofida dushmanlar o‘rab olgan bo‘lishlariga qaramay, turli qabilalarning qarshiliklarini qurol kuchi bilan bartaraf etib, Uzoq Sharq va O‘rta Osiyogacha bo‘lgan uzoq masofali yurishlarni amalga oshirar edilar. Xitoy yilnomalarida ham qayd etilishicha, «turli davlatlarning hammasi unga (Turk xoqonligiga) bo‘ysungan. Kamondozlari 1 milliondan ortiqroq edi. Shimoliy ajnabiylar (ya’ni xitoylik bo‘lmaganlar) hech qachon bunday kuch-qudratga ega bo‘lishmagan edi». Xoqonlikda mavjud an’analarga ko‘ra, hukmdorlar qo`shin jangovarligini oshirish uchun bir qator tadbirlarni amalga oshirganlar. Jumladan, VII asrning yarmiga mansub xitoy yilnomalarida qayd etilishicha, hukmdorlar «doimiy ravishda jang qilish, qilichbozlik va o‘q-yoy otish mashqlarini amalga oshirar, ovga chiqardilar». Turk xoqonligining harbiy san’ati uchun Markaziy Osiyo chorvadorlari an’anasi kabi ot bilan jang qilish usuli xos edi, Hujumni avval kamondan ma’lum masofada turib o‘q uzish bilan boshlab berishgan. Bu vazifani asosan o‘q-yoy bilan qurollangan yengil otliq otryadlar bajarishgan, Jangning hal kiluvchi pallasida esa urushga og‘ir qurolli otliqlar kirgan. Ular dushmanga zich safga tizilgan holda nayzalar bilan hujum qilishgan. Shu tariqa ular dushmanni yaqin masofada turib jang qilishga majbur qilishgan. Bunday xujum esa foyda berib, dushman bardosh berolmay, ko‘p o‘tmay chekingan. Zirhli otliqlar esa xujumda davom etib, pushmanni batamom yakson qilish bilan jangni yakunlashgan. diqqatga sazovor jihati shuki, xoqonlik qo`shinlari dushmanni oxirigacha ta’qib qilib borib, uni butunlay yakson qilmagunlaricha tinchishmas edi. Masalan, juan-juanlarni ular to Yevropaga qadar ta’qib q ilib borishgan. Yordamchi piyoda otryadlarning jangdagi ishtiroki esa aralash jang usulidan 15 foydalanilganda qo‘l kelgan. Ya’ni, dushmanning hujumini o‘ q -yoy bilan q arshi olishda ularning nafi tekkan. Vaziyat taqozo etganida ba’zi turk otryadlari dushmanga turli tarafdan hujum qilgan holda mustaqil harakat qilishgan. Vizantiyalik harbiy mutaxassis Mavrikiy (VII asr bi-rinchi yarmi) o‘zining «Strategikon» nomli asarida turklarning taktik usullarini shunday tasvirlaydi: «Endi turklar va avarlar ham jangovar tartibda joylashishadi... Ular jangovar qo`shinni rimliklar (vizantiyaliklar nazarda tutilmoqda) va forslarga o‘xshab bir chiziq bo‘ylab joylashtirishmaydi». Xoqonlikda xabarlashuv, ya’ni o‘zaro alo q a bog‘lash ham yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, dushmanga q arshi rejalashtirilgan harbiy faoliyat o‘zaro xat- xabarlashuvlar orqali amalga oshirilgan. Shunday mazmundagi yozishmalar Sug‘diy va ba q triy tilli hujjatlar orasida saqlanib qolgan. Xatlar Sug‘d, Toxoriston yoki Qobuliston hukmdorlariga tegishli bo‘lib, ularning ba’zilarida xoqon tomonidan «topshiriq kelganligi» yoki «yorliq yuborilganligi», yo bo‘lmasa, ushbu hukmdorliklarning arablarga qarshi harbiy yordam so‘rab, xoqonga xat orqali murojaat qilishganidan dalolat beradi. Harbiy istehkom - q o‘rg‘onlar. Mintaqada harbiy mudofaa inshootlarini qurish an’anasi ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lib, chegara chiziqlarida mustahkamlangan manzilgohlar va yashirinish uchun mo‘ljallangan qal’alar, qasrlar va hukmdorlarning qarorgohlari barpo etilgani shundan dalolat beradi. Chorvadorlar jamiyatida ko‘chmanchi davlatlarning vujudga kelishi bilan harbiy inshootlarning ahamiyati yanada ortdi . Chorvadorlar imperiyalarning suv yoki quruqlik yo‘llari bo‘ylab uncha katta bo‘lmagan istehkomlar qad ko‘taradi. Biroq bunday istehkomlarning hech birida aholi doimiy yashagan emas, ular faqat jang vaqtlarida zaxira ombori va mudofaa joylari vazifasini o‘tagan. Xoqonlik voha davlatlarini boshqarish uchun ularning hududida harbiy garnizonlar qurgan. Ana shunday garnizonlardan biri Beshbaliq shahri bo‘lgan. Yozma manbalarda keltirilishicha, G‘arbiy turk hukmdorlaridan biri xoqonlikka xiroj va soliq yetkazib turgan Gaochanni qo‘riqlash maqsadida 16 Beshbaliqda garnizon qurdirgan. Gaochandan 125 km shimolda joylashgan mazkur garnizon o‘z joylashuviga ko‘ra, tashqi xavflardan himoyalash uchun strategik jihatdan qulay bo‘lgan”. Xoqonlik qo`shinlariga mo‘ljallangan maxsus qarorgoh shahar-qal’alar mavjud bo‘lgan. Ana shunday karorgox va garnizonlardan yana biri - Jabg‘ukat (Oqota shahar xarobasi) shahri edi. Jabg‘ukat Binkatdan shimol tomonga olib boradigan o‘rta asr savdo yo‘lida joylashgan ilk shaxarlardan biri bo‘lib, «chiroyli bu shaxar, qadimda Chochning harbiy lageri - lashkargohi edi», «ichki mudofaa devoriga ega harbiy lashkargoh». Chochdan Iloqqa olib boruvchi yo‘ldan sharqda, Turk daryosi (Chirchiq) vodiysida joylashgan bo‘lib, Choch vohasi Turk xoqonligi tarkibiga kirgan paytda (U1-UP asrlar) ilk turk hukmdorlari karorgoxi sifatida barpo etilgan. Jabg‘ukatning qachon va kim tomonidan barpo qilinganligi xa q ida turlicha farazlar bor. Masalan rus sharqshunos olimi V.V. Bartold Toshkent yaqinidagi sobiq Niyozbek qal’asi o‘rnida bo‘lgan ushbu shahar nomini turkcha yabg‘u (jabg‘u) unvoni bilan bog‘lagan va lug‘aviy jihatdan «Jabg‘u shahri» degan ma’noni anglatadi, degai taxminni ilgari surgan. Y.F. Buryakov xam xon qarorgohi o‘rnidan qad rostlagan turkiy nomdagi shaharlardan biri bo‘lgan, deb hisoblaydi. Ma’lumki, 555 yilda Eftalitlar va Turk xoqonligi orasidagi chegara Sirdaryo xavzalari va Toshkent vo h asi h isoblanib, manbalarga ko‘ra, VI asrning 60-yillarida Istami eftalitlarga qarashli h ududlardan dastlab Choch vohasini q o‘lga kiritgan edi. Aynan shu voqealar bilan bog‘liq holda Jabg‘ukat dastlab harbiy maqsadlar (qo‘shin saqlash, qo`shinning harbiy tayyorgarligi va h.k.) uchun mo‘ljallab ko`rilgan bo‘lishi ham mumkin. Istemi boshchiligidagi turklarning eftalitlarga qarshi keyingi yurishlarida Jabg‘ukat harbiy baza, istehkom vazifasini o‘tagan bo‘lishi mumkin. Bu kabi harbiy qarorgoh-qo‘rg‘onlar nafaqat harbiy maqsadlarda, balki vaziyat talab qilganida ma’lum vaqt oliy hukmdorlarning ham yashash joylari hisoblangan. Shuningdek, urushlar paytida uning atrofidagi chorvador aholiga 17 yashirinish imkonini bergan. Turk xoqonligida harbiy yutu q lar minta q adagi boshqa davlatlarning harbiy ish rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Vizantiyalik harbiy mutaxassis Mavrikiy (VII asr birinchi yarmi) o‘zining «Strategikon» nomli asarida Vizantiya qo‘mondonlariga doimo avar va turklarning tajribasini qo‘llash zarurligi qayd etilgan. Ushbu nasihatlar, eng avvalo, qurol- yarog‘larga tegishli bo‘lib, xususan: «Jangchining kiyimi xuddi avarlarnikidek, keng, uzun va chiroyli bo‘lishi kerak» yoki «...otlarning tumshug‘i va ko‘kragi xuddi avarlarniki singari quroq bo‘laklari bilan bo‘lsa ham qoplangan bo‘lishi kerak, ular, ayniqsa, jang vaqtida oldinda bo‘luvchi otliqlarning otlarini bo‘yin va ko‘ksini himoyalab tursin. Egar ustida ikkita temir uzangi, arqon va oziq-ovqat uchun qopchiq bo‘lishi kerak. Otning belida to‘rtta, boshida va iyagida bittadan popugi bo‘lishi kerak». Shuningdek, «chodirlar avarlar va turklarnikiga o‘xshab yaxshilab tikilishi kerakki, chunki shunday chodirlar ham chiroyli, ham qulaydir» deb uqtirilgan. Demak, yuqorida ko‘rib chiqilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, xoqonlik o‘z davrida harbiy jihatdan ilg‘or bo‘lgan. O`nlik tizimga asoslangan muntazam qo‘shin, ya’ni asosan har biri 10 ming nafar jangchi bilan ta’minlovchi «O‘n o‘q» tuzilmasi doimiy ravishda hozir bo‘lgan 100 minglik qo‘shin mavjud bo‘lgan, xoqonlik uning ko‘p sonli, intizomli va tezkor otliq qo`shinga ega bo‘lganligi, o‘z davrining qudratli davlatlaridan biriga aylanishiga aylanishiga imkon bergan. Shu sababli, Turk xoqonligi qudratli Sosoniylar Eroni, Vizantiya va Xitoy ustidan ma’lum muddat ustunlik qilishga va doimiy ravishda o‘z hududini kengaytirib borishga muvaffaq bo‘lgan. Garchi Turk xoqonligining butun siyosiy tarixi harbiy yurishlar va qabilalararo urushlar bilan to‘la bo‘lishiga qaramay, u Jung‘oriyadan to Qora dengizgacha bo‘lgan ulkan hududda turkiy qabilalarning o‘zaro uyushishiga zamin yaratdi va qator turkiy tilli xalqpar etnomadaniy muhitining shakllanishini ta’minlaydi. Xoqonlikning kuchli harbiy tashkiloti esa Xitoy va Eronning tajovuzkorona niyatlariga to‘sqinlik qila oldi, VIII asrdagi arab xalifaligi bosqiniga ham qattiq qarshilik ko‘rsata oldi. 18 II-BOB. SOMONIYLAR, G‘AZNAVIYLAR, SALJUQIYLAR, QORAXONIYLAR VA XORAZMSHOXLAR DAVRIDA HARBIY ISH VA QO‘SHIN HOLATI (IX-XII ASRLAR) 2.1. Somoniylar va G‘aznaviylar davrida harbiy ish holati va ahamiyati. Somoniylar davlati. Somoniylar (875-999) davrida harbiy qo‘shin doimiy maxsus gvardiya va muvaqqat qo`shinga bo‘lingan. Davlat va podsho saroyi hayotida saroy gvardiyasi katta rol o‘ynagan. Gvardiya tarkibida mahalliy axoli vakillari bo‘lgan yosh harbiylar qatorida asir qilib olingan turkiy g‘ulomlar xam bor edi. Saroy gvardiyasida vusoqboshi (3 g‘ulomga boshlik kichik komandir), hojib (gvardiyachi g‘ulomlarning oliy mansabi), xaylboshi (hojibdan kuyi, vusoqboshidan yuqori) mansablari mavjud edi. Gvardiyachilar dastlabki 5 yillik xizmati davomida navbati bilan ot, qamchi, karochuri (uzun shamshir), beliga bog‘lash uchun kesh va qin, egar jabduq, yulduzli jilov, qizil kiyim va halqaga osilgan temir gurzi bilan ta’minlangan. 5 yildan keyin unga otda yurish uchun maxsus etik, to‘n, o‘n olti tirgovichli chodir, uch nafar g‘ulom berilib, vusoqboshi darajasi tayinlangan. Vusoqboshi darajasiga yetgan harbiyga kumushdan ziynatlangan bosh kiyim va ganjalik kiyim in’om qilingan. Shu tariqa har yili kiyim-kechaklari ko‘payib, uning askarlari va martabasi xaylboshi va undan keyin hojib darajasigacha o‘sib borgan. «...uning shoyistaligi va hunari, shijoati hammaga ma’lum bo‘lganidan so‘ng ulug‘ ishlar qo‘lidan kelardi, odamlar va xudovandga do‘st bo‘lardi, to o‘ttiz besh yoshga to‘lgunicha amirlik unvonini bermasdilar va viloyatlarga ham hokim etmasdilar». Hojib saroy lashkarboshisi bo‘lgan, unga saroy va hukumat muassasalarini qo‘riqlash bo‘yicha xizmat qiluvchi va harbiy harakatlar davrida o‘ta mas’uliyatli vazifalarni bajaruvchi gvardiyachi-g‘ulomlarning katta otryadi bo‘ysungan. Vuzurgi hojib - bosh hojib somoniylar davlatining eng oliy mansabli amaldorlaridan biri bo‘lgan. Hojiblar va bosh hojib davlat ishlarida 19 katta rol o‘ynaganlar. Harbiy xizmatda mavqega erishgan turk g‘ulomlari ozod qilinib, ma’lum imtiyozlarga ega bo‘lganlar. Ular fidoyi xizmatlari uchun davlat tomonidan munosib taqdirlanib, o‘z erklarini tanlaganlar va qator imkoniyatlarga ega bo‘lganlar. Mana shunday g‘ulomlardan biri qobiliyatli lashkarboshi hamda iste’dodli siyosatchi darajasigacha yetgan Alpteginning hayot yo‘li bunga misol bo‘la oladi. Xizmat pog‘onalaridan shu tariqa ko‘tarilib borgan Alptegin 35 yoshidayoq Xuroson sipohsolori lavozimini egallaydi, 2700 harbiy g‘ulomlarga qo‘mondonlik qiladi, Movarounnahr hamda Xurosonda katta mulklarga ega bo‘ladi. Shu davrda turk g‘ulomlari orasidan yetishib chi qqan Sabuktegin (940- 997) esa xizmat pog‘onalaridan o‘sib borib, katta mavqega erishadi va kelajakda g‘aznaviylar sulolasiga asos soladi. Somoniylar davrida urush yoki boshqa zaruriyat tug‘ilganda mahalliy hukmdorlar, Movarounnahr hamda Xurosondagi alohida viloyatlar egalari katta miqdorda ko‘ngillilar qo`shini - xalq lashkarini to‘plaganlar. Istaxriy ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakat ko‘ngillilar qo`shini uchun ma’lum miqdorda askarlar yetkazib beradigan alohida kuloblar (okruglar)ga bo‘lingan. Ko‘ngillilar qo‘shinining jangovar sifatlari juda yuqori bo‘lgan. Ibn Havqal so‘zlariga ko‘ra, bu qo‘shinlar o‘z uyi, joyi, oilasi, ko‘shnilarini yaxshi bilgan erkin dehqonlar, ya’ni jamiyatning to‘q va erkin qatlamlari vakillaridan tuzilgan. Ular tashqi harbiy xavf tug‘ilganda, yoki ichki nizolar va ko‘chmanchilarga q arshi yurishlar tashkil qilinganda to‘plangan. Mazkur qo‘shinlar o‘z mablag‘lari, ma h alliy xokimlar mablag‘lari va davlat mablag‘lari hisobiga yashar edilar. Qurol-aslaha va ta’minot aniq majburiyatlarga bog‘liq bo‘lgan. Masalan, somoniylarga yarim qaram bo‘lgan Chag‘oniyon viloyati o‘z xisobidan o‘zini ta’minlay oladigan, o‘z otlariga ega bo‘lgan 10 ming askar yetka-zib bergan. Shubhasiz, yurishlar vaqtida ko‘ngillilar qo`shini asosan markaziy hukumat xisobidan ta’minlangan. Qo‘shinlar tarkibida ko‘chmanchi kabilalar otryadlari ham bo‘lgan. Chegaralar esa maxalliy xokimlarning harbiy kuchlari va g‘oziylar tomonidan ko‘riklangan. G‘aznaviylar davlati. G‘aznaviylar (962-1183) saltanatida hukmdorning eng yaqin yordamchisi va maslaxatchisi bo‘lmish vazir nafaqat ma’muriyat 20 amaldorlari, balki harbiy kuchlarga ham javob bergan. Sulton va markaziy hokimiyatning asosiy tayanchi bo‘lgan doimiy qo`shin asosan otliq qo`shindan iborat bo‘lsada, piyoda otryadlar, favqulodda xolatlarda esa shaxar va qishloq axlidan to‘planadigan ko‘ngillilar va dexqonlar ham kirgan. G‘aznaviylar qo`shinida maxalliy aholi vakillari qatorida seyistonliklar, xindlar, kurdlar, arablarni ham uchratish mumkin edi. G‘aznaviylar qo‘shinida maxsus tuzilmalar ham bo‘lgan. Maxsus tuzilmalarda zodagonlar vakillari hamda qaram kishilar, amir xizmatida bo‘lgan harbiy asirlar, g‘ulomlar bor edi. Ular asosan Movarounnahr, Taroz, Qoshg‘ar va Xo‘tondan kelgan g‘ulomlar bo‘lib, keyinchalik xususiy va saroy maktablarida maxsus o‘quv kursi va harbiy tayyorgarlikni o‘taganlar. G‘ulomlar bir qancha kategoriyalarga bo‘linganlar, shulardan saroy g‘ulomlari ko‘pchilikni tashkil etib, ular-ning soni 4000 ta bo‘lgan. Bulardan tashqari sultonga tansokchilar va bayroqdorlardan iborat yana 300 ta g‘ulom bo‘lgan. G‘ulomlarning asosiy qismidan askarlar va qo‘riqchilar sifatida foydalanilgan, qolgan qismi xizmatkorlar vazifasini bajargan. Sulton g‘ulomlari xazinadan yillik maosh va oziq-ovqat bilan ta’minlanganlar. Ular o‘zlarining xuquqiy makomlar va mulkiy holatlari bilan ajralib turganlar. Ularning ba’zilari hatto yuqori mansablarga erishib, hojiblar, viloyatlar xokimlari bo‘lishgan. Sulton xizmatda yuqori ko‘rsatkichlarga erishgan ski sevimli g‘ulomlarga sahovat ko‘rsatib, ularga boyliklar in’om qilgan, yerlar sovg‘a qilgan. Uzoq safarda yuradigan g‘ulomlar tez-tez erkinliklar olishgan. G‘ulomlar mahalliy ijtimoiy va etnik qatlamlarga deyarli bog‘liq bo‘lmaganlar va shuning uchun xam mulkdorlar hokimiyatining hukmronligini amalga oshirishda qulay qurol bo‘lgan. Saroy g‘ulomlari dabir -- davlat idorasi amaldorlarining. maxfiy nazorati ostida bo‘lgan, gunoxlar qilganda qattiq jazolangan. G`aznaviylar davrida qo`shin uch lashkarboshi (sipoxsolor) ga bo‘ysunadigan, Hindiston, Iroq hamda Xurosonda joy-lashtirilgan uch yirik birlashmaga bo‘lingan. Butun qo`shin ustidan oliy qo‘mondonlikni nog‘ora, tug‘, katta yoki kichik do‘mbira 21 kabi xizmatning muxim belgilariga ega bo‘lgan bosh hojib amalga oshirgan. Bosh q o‘mondon tilla belbog‘li q ora chakmon va ikki shoxli telpak kiyib yurgan. Bosh hojib va qo‘mondonlar davlat hayotida, xususan podshohliklar almashishi, yangi sultonning taxtga kelish davrlarida katta rol o‘ynaganlar . Saljuqiylar davlati (1038-1308) . Saljuqiylar davrida davlat boshqaruv tizimida ma’muriy va fuqarolik muassasalari bilan bir qatorda, «devopi ariz al- jaysh» deb nomlangan harbiy idora ham mavjud bo‘lgan. Uni boshqaruvchi bo‘lmish ariz ad-jaysh turli viloyatlarda o‘z bo‘linmalariga, o‘z noibi (o‘rinbosar yoki yordamchi) ga ega bo‘lgan. Ariz harbiy nozir vazifasini bajargan. U qo`shinga beriladigan ish haqi va nafaqalarni qattiq nazorat qilgan, davolovchi va xizmatchilar shtatlariga ega bo‘lgan davolash va aloqa vositalariga homiylik qilgan, vaqti-vaqti bilan qo‘shinni tekshiruvdan, ya’ni ko‘ruvdan o‘tkazib turgan, xizmatdagi va safdan chiqqan harbiylarning ro‘yxatlarini aniqlab, shaxsiy tarkibni tekshirish va hisobga olish ishlari ham amalga oshirilgan. Harbiy boshqarmaning maxsus daftarida q o‘shin tarkibiga beriladigan ish h aqi turlari va miqdori belgilab qo‘yilgan. Bularning bari arizning bevosita majburiyati bo‘lgan. Ariz qo‘shin harakatini h am tegishli tarzda qayd etib borgan. Harbiylar uzoq safarlarda bo‘lgan chog‘larida o‘zlariga berilgan yerlar hisobidan maosh olib, ta’minlanganlar. Bu mablag‘lar qo‘shinlar borgan viloyat va mamlakatlar g‘aznasidan q oplangan. Ulush olgan harbiylarning nomlari Ariz tomonidan maxsus ro‘yxatlarga kirit i shgan. Salju q iylar qo‘shinining komandir va askarlari xizmatlari uchun ham pul mukofoti, ham oziq-ovqat, jumladan don bilan rag‘batlantirilgandar. Harbiy amaldorlarga haq to‘lash ariz buyrug‘i va ruxsatnomasi bilan maxsus ruxsatnoma (berat) va ko‘chirish hujjatlari (parvona) bo‘yicha davlat devoni vositalari xisobidan amalga oshirilgan. Qo‘shindagi ish haklarining qiskarishi yoki unga qo‘shimchalar tegishli moliya-solik devonlari tomonidan qayd qilingan, Devopi ariz barcha mablag‘larni (kimga tegishli yoki meros bo‘lishidan qat’iy nazar) qayd qilib borgan. U ko‘pincha asosiy qo‘shin qarorgoxida bo‘lgan, yo‘qligida harbiy devon 22 ishlarini noib, ya’ni uning o‘rinbosari boshqargan. Arizga bevosita bo‘ysungan qo‘shinlar orasida sipohiylar (doimiy otryadlar) va mutajaniylar - chegara qo`shinlari xam bo‘lgan. Saljuqiylar qo‘shinlarining tarkibi o‘sha davrdagi barcha ma h alliy urug‘lar vakillaridan iborat edi. Qo‘shinlarda 24 o‘g‘uz qabilalaridan to‘plangan harbiy otryadlar mustaqil harbiy birliklarni tashkil qilar, ularning xar biri xon, malik yoki amir deb yuritiluvchi o‘z boshlig‘iga ega edi. 23 2.2. Qoraxoniylar va Xorazmshoxlar davrida harbiy ish va qo‘shin holati (IX-XII asrlar) Qoraxoniylar davrida harbiy siyosat va qo‘shin tuzilishi. (X asr oxiri XII asrlar). Markaziy Osiyo xalqlari tarixida o‘ziga xos o‘rin tutgan davlatlardan biri Qoraxoniylar xoqonligi edi. Turkiy davlatchilik an’analari asosida shakllangan mazkur davlat X asrning 90-yillarida Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Janubiy Tangritog‘ oldidagi hududlarda tashkil topgan. Davlatning barpo bo‘lishida qarluq, chigil, yag‘mo kabi yirik turkiy qabilalar yetakchilik qilgan. Qoraxoniylar sulolasi hukmdorlari Arslonxon va bug‘roxon unvonlari bilan yuritilgan. Taxtga chiqqan Arslonxon yoki bug‘roxon, ulug‘xon, ya’ni qoraxon deb atalgan. Ba’zida qoraxon, «xonlar xoni», «tamg‘achxon» deb xam yuritilgan. X asr oxirida Qoraxoniylar hukmdori Abdulkarim Sotuq Bug‘roxon va uning nabirasi Horun ibn Muso ibn Sotuq boshchiligida Movarounnaxrga yurish qilib, 922 yilda Shosh, Farg‘ona va boshqa turkiy qabilalar yashagan viloyatlar qo‘shinlari bilan birga Buxoroni egallagan. 996-999 yil l ardagi ikkinchi yurishda Somoniylar davlatiga barxam berilib, Qoraxoniy Nasr I butun Movarounna h rni egallagan. Shu tariqa Nasr I Movarounnahrga yangi turkiy sulolalar hukmronligiga asos solgan. Bu davlat to 1212 yilgacha boshqa bir turkiy davlat hukmdori Muhammad Xorazmshoh tomoni-dan butunlay tugatilmaguncha, Movarounnahrni boshqarib turdi. Qoraxoniylar xoqonligining qurolli kuchlari masalasi uyg‘ur olimi Hoji Nurxajining arab alifbosiga asoslangan uyg‘ur tilida nashr etilgan «Qadimgi uyg‘urlar va qoraxoniylar» nomli asarida keltiriladi. Asarning uchinchi bobi «Qoraxoniylar davridagi harbiy qo`shin» deb nomlangan bo‘lib, ushbu bobda keltirilgan ma’lumot o‘rganilayotgan mavzuga qator aniqliklar kiritishga yordam beradi. Hoji Nurhaji asarida yozilishicha, Qoraxoniylar sulolasi armiyani kuchaytirish, unga rahbarlik qilish, urush tarixini va qonuniyatlarini o‘rganish masalasiga katta e’tibor bergan. Shu bilan birga, 24 harbiy qo`shinlarga rahbarlik qiluvchilarga q o‘yilgan talablar ishlab chiqilgan. Mazkur talablarga ko‘ra, qo‘mondonlardan qattiq intizom, dovyurak, kuchli, qobiliyatli, qurollarni yaxshi bilishdan tashqari, o‘qimishli va harbiy bilimning ustasi bo‘lishi talab qilingan. Yusuf Xos Dojibning so‘zi bilan aytganda, bir harbiy qo‘mondon chaqqonlik jasoratli, tajribali, farosatli, bir so‘zli, yurakli bo‘lish kifoya qilardi, u dushmanning ahvolini o‘rganishi va yaxshi bilishi, siyosiy va harbiy vaziyatdan to‘la xabardor bo‘lishi, qo‘l ostidagi qo`shinni oqilona boshqara bilishi, qo‘shinlarni joylashtirishda yaxshi joy tanlashi, odamlarga mehribon bo‘lishi lozim bo‘lgan. Shuningdek, qo‘mondonlardan lashkarlarni o‘ziga ishontira olish, buning uchun yaxshi muomalali, yumshoq ko‘ngilli bo‘lish bilan birga, urushda jasorat ko‘rsatish, zarur bo‘lganda hiyla ishlata olish, o‘zining oilasi va bolalari manfaatlarini ko‘zlab davlat va xalq manfaatini oyoq osti qilmaslik kabi fazilatlar talab etilgan. «Qutadg‘u bilik»da qayd etilishicha, « q o‘mondon mol-mulk or q asida yurmasligi, pul yig‘masligi lozim. Shunda u o‘z atrofiga mard yigitlarni to‘play oladi, ular esa urushda aziz jonlarini fido qiladi. Qo‘mondon mag‘rur bo‘lsa, dushman uning oldida mag‘lub bo‘ladi», - deb yozilgan. Qoraxoniylar xoqonligida mavjud bo‘lgan odatga ko‘ra, aksariyat xollarda xoqonning o‘zi yoki uning o‘g‘li bosh qo‘mondon lavozimiga tayinlangan. Armiya «suv», bosh qo‘mondon esa «suv boshi» deb namlangan. Har bir 4 ming kishi «bir qo‘shin», 12 ming kishi «cho‘ng qo‘shin» (katta qo‘shin) deb atalgan. Bosh qo‘mondon o‘zi uchun turarjoy, ya’ni «o‘rdagoh» tanlashi, qo‘shinlarni olib kelish va tarqatish uchun qulay joy tanlay olishi muhim vazifalardan biri deb qaralgan. Qoraxoniylar sulolasi qo‘shinlarining tartib-inti-zomi masalasiga jiddiy e’tibor berilgan. Ayniqsa, qo‘mondonlar tayinlashda yuqorida ko‘rsatilgan talablardan kelib chiqish shart bo‘lgan. Mamlakatda joriy etilgan qonun- qoidalarga ko‘ra, tinchlik davrida muntazam xizmatdagi armiya soni ko‘p bo‘lmagan, ammo uning jangovarligini oshirishga katta e’tibor berilgan. Urush davrida armiya-ning soni ko‘paytirilgan, urush tugagandan so‘ng q o‘shimcha safarbar qilingan askarlar uyiga qaytarilgan. Muntazam armiya 25 qal’alarni himoya qiluvchi, xoqonni himoya qiluvchi (yirtig‘), dushmanga kechasi zarba beruvchi (aqinchi), dushmanning ichki ahvolini kuzatuvchi (yizak) va ma’lumot olish maqsadida dushman odamlarini tutib keluvchi (tutqoq), kechasi soqchilik qiluvchi (yotqoq), kunduzi soqchilik qiluvchi (turg‘oq) kabi qismlardan iborat bo‘lgan. Qurolli kuchlar markaziy o‘rdani himoya qiluvchi, davlat ixtiyoridagi muntazam armiya, qoraxoniylar sulolasi a’zolariga, hokimlarga (voliylarga) va boshqa yuqori darajali amaldorlarga tegishli qo`shinlar, qabilalar boshlig‘i ixtiyoridagi harbiy qism kabilarga bo‘lingan . Qoraxoniylar harbiy qismlarida eng kichik birlik «o‘toq» - o‘nlik tizimi joriy etilgan. 10 kishidan iborat qism bir chodirga joylashtirilgan. Bu qismning boshlig‘i esa «o‘tokboshi» deb nomlangan. Bir necha o‘toqqa rahbarlik qilgan kishi «hayil boshi» deb atalgan. Ko‘p hollarda 10 ta o‘toq bir qismni tashkil qilgan bo‘lib, buning tarkibidagi askarlar soni 80 kishidan kam - 100 kishidan ko‘p bo‘lmasligi belgilangan. Bunday qismga yetakchilik qilgan amaldor «o‘n o‘tok boshi» deb nomlangan bo‘lib, uning karamog‘ida «yuzbo-shi», «yuzlar amir boshi» unvonlarida xizmat kiluvchilar bo‘lgan. Urush davrida qo‘shinlar «o‘ng q o‘l qo`shin», «so‘l qo‘l qo`shin», «o‘rta saf» va «orqa saf»larga bo‘lingan. Bular ma’lum bir tartibda va ani q belgilangan o‘rinda turib harakat qilgan. Qo‘shinning oziq-ovqat ta’minoti bilan maxsus qismlar shug‘ullangan bo‘lib, bu masalaning yaxshi bajarili-shi g‘alabaning asosi deb belgilangan. Urushda qahramonlik ko‘rsatgan yoki katta g‘alabaga erishgan qoraxoniy xoqonlariga «bug‘roxon», «bug‘ro-qoraxon» yoki «tungaxon», Qoraxoniylar sulolasi hokimiyatini kuchaytirishda xizmat ko‘rsatgan yoki tashqi siyosatda, iqtisodiy va madaniy ishlarda faol harakat qilgan xoqonlarga esa, «qodirxon» unvonlari berilgan. Jangda jasorat ko‘rsatganlarga «qilichxon» yoki «so‘kman» (dushman safini yorib o‘tish ma’nosini bildiradi), «tunga-tekin», «alip-tekin», «yorg‘on-tekin» unvonlari berilgan. Davlat ishlarida xizmat ko‘rsatgan shaxslar «kul-bilgaxon», xon o‘rdasida xizmat ko‘rsatganlar esa 26 «bosh hojib» unvonlari bilan taqdirlangan. Barcha amaldorlar, jumladan, harbiy amaldorlar o‘z mansablari uchun belgilangan kiyim-kechaklarga, maktub yo‘llashda tuzilgan matnlarga o‘zlarining maxsus tamg‘alarini bosishlari shart edi. Tamg‘alarda esa egasining ismi, mansabi yozilgan bo‘lib, ular xoqon tomonidan ta q dim etilgan. Barcha harbiy amaldorlarning maoshi boshqa amaldorlar singari ma’lum qonun-qoida asosida belgilangan bo‘lib, uning o‘sishi yoki kamayishi mansab va lavozimning o‘zgarishiga, ko‘rsatgan xizmatiga bog‘liq bo‘lgan. Qoraxo n iylar davrida harbiy ishlar bilan shug‘ullanadigan maxsus devon ta’sis etilgan bo‘lib, u «harbiy de-von» deb nomlangan. Mazkur idora harbiylarni tizimlash, ularning maoshlarini belgilash va tarqatish, lavozimlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha rasmiyatlar bilan shug‘ullanish, qurbon bo‘lganlarni ro‘yxatdan chiqarish va yangilarni ro‘yxatga olish kabi ishlar bilan shug‘ullangan. Bunday ro‘yxatlar uchun tutilgan daftar «oy-butuki» yoki q isqartirilgan shaklda «oy» deb atalgan. Askarlikka odam olishda diniy e’ti q od masalasiga e’tibor berilgan va ularning barcha harakatlari shariat talablariga binoan baholangan. Askarlikka odam olish majburiy va tanlov asosida amalga oshirilgan, harbiy xizmatga jalb etilganlarga esa oyma-oy maosh to‘langan. Hoji Nurxajining yozishicha, shu davrdagi saljuqiylarda o‘rda askarlariga to‘rt oyda bir marta oylik to‘langan edi. Oyma-oy maosh to‘lash qoraxoniylar qo‘shinlarining jangovarlik ruhini mustahkamlashga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Qoraxoniylar qo`shinlarida 9 xil tug‘ ishlati lg an. Bu haqda Mahmud Qoshg‘ariy «tug‘ - alam demaktur, to‘kqiz tug‘lik xon deyiladi, mayli viloyat qancha ko‘p bo‘lsin, martabasi ustun bo‘lsin, tug‘ to‘qqizdan ortiq bo‘lmaydi. Chunki 9 soni xosiyatli bo‘ladi», - deb yozgan. Tug‘larning rangi sarg‘ish qizil (och qizil) bo‘lgan va ipak yoki paxta matodan to‘kilgan. Hoji Nurxajining xulosasiga qaraganda. qoraxoniylar davrida joriy etilgan harbiy tuzilma va unvonlar Turk xoqonliklari davridagi an’analardan deyarli farq qilmagan. Faqatgina bir necha o‘toqqa, ya’ni bir necha 10 kishidan iborat bo‘lgan 27 harbiy qismga rahbarlik qilgan «hayil boshi», (qisqacha «hail») unvoni qoraxoniylar islom dinini qabul qilganlaridan so‘ng joriy etilgan. Qoraxoniylar davrida turli hududlarga joylashtirilgan harbiy qismlarning o‘zaro aloqalarini yo‘lga qo‘yish ishlariga katta e’tibor berilgan. Bu borada aloqalarni ikki xil uslub bilan amalga oshirishgan. Bularning biri tez chopar otlar yordamida, ikkinchisi, baland tog‘ cho‘qqilariga va tepaliklarga qurilgan minoralar ustiga olov yoqish bilan (qurg‘uy, qarg‘u) amalga oshirilgan. Harbiy taktika masalasida pistirma qo‘yish dushmanga yolg‘on xabar yetkazib chalg‘itish harbiy qismlar joylashgan yerlarni baland devorlar bilan o‘rab olish, devorlar ustiga kuzatish minoralarini barpo etish ishlariga katta e’tibor berilgan. Bu davrda ishlatilgan q uro l -yarog‘lar asosan o‘ q -yoy, qilich, bolta, nayza (sanku), temir to‘qmo q (basu gurza), xanjarlardan iborat bo‘lib, bular hujum qurollari deb hisoblangan. Metalldan qilingan sovut (yoriq), dubulg‘a (metalldan qilingan qalpoq) va qalqon himoya qurollari sifatida ishlatilgan. Ushbu qurollar ichida q ilich bilan boltaga katta axamiyat berilgan. Dubulg‘a kiygan kishi ba’zan «yashuk» d e b nomlangan. Dubulg‘a kiyganda bosh og‘rimaslik uchun uni kiyishdan avval boshga jundan to‘qilgan qalpoq kiyilgan. Bunday jun qalpoq « q adu q » deb atalgan. Sovutning shakli har xil bo‘lib, u mayda hal q achalardan, zanjirlar, tangasimon metall parchalaridan qilingan. Bunday sovutlar shakliga q arab halqa sovut, zanjir sovut (o‘rma yoriq), tanga sovut (soy yoriq) deb atalgan. Sovut kiygan jangchi «yoriqliq ar», kiymagan kishi «boshnak ar» deb nomlangan. O‘q-yoy uchun ishlatilgan o‘ q yog‘ochdan maxsus asbob yordamida tekis va silli q q ilib yasalgan. O`qning oxirgi qismiga qush pati yopishtirish uslubi bilan otganda ovoz chiqaradigan va ovozsiz o‘qlar ishlab chiqarilgan. Ovozli o‘qlar dushmanni qo‘rqitish yoki unga vahima solish uchun, ovozsiz o‘qlar esa dushmanga qo‘qqisdan, kutilmagan zarba berish va o‘qning qayerdan kelganligani sezdirmaslik uchun ishlatilgan. Nayzalarning uchi (bashoq) yapaloq va uzun uchlik qilib po‘latdan yasalgan. Qoraxoniylar ishlatgan qilichlar yuqori sifatli po‘latlardan va turkiy xalqlarga xos bo‘lgan an’anaviy shaklda yasalgan. Ayrim hollarda qilich sopi tilla bilan bezatilgan. Qilichning egasi uni doim asrashi va 28 yaltiratib qo‘yishi shart bo‘lgan. Qilichlarni yaltiratish maxsus modda yordamida amalga oshirilgan. Qoraxoniylar davrida «qilich q amchi» nomli yana bir qurol ishlatilganligi ma’lum. Ammo bu qurolning anik shakli saqlanmagan. Mavjud taxminlarga ko‘ra, qamchi uchiga o‘tkir tig‘ joylashtirilgan. Ishlatilgan asosiy qurollar qilich, bolta, xanjar, nayza, o‘q-yoy, himoya vositalari esa qalqon, sovut va dubulg‘a (po‘lat qalpoq) bo‘lgan. Harbiy qismlarda sir saqlash, dushman ayg‘oqchilarining pinhoniy kirib kelishini oldini olish, dushman hududida o‘z odamlarini tanib olish, urushga tayyorgarlik ko‘rilayotganda o‘z odamlarini tanimay qolmaslik uchun shartli ibora - parol masalasiga katta e’tibor berilgan va bu ham ma’lum darajada o‘ziga xos qurol deb tushunilgan. Parol so‘zi esa «im» 1 deb nomlangan. Im tez-tez o‘zgarib turgan va u nihoyatda maxfiy saqlangan. Xoqon bosh qo‘mondon hisoblangan. Davlatning muntazam armiyasidan tashqari, xoqon avlodlari, hokimlar, yirik amaldorlar va qabila boshliqlari ixtiyorida ham himoya bilan shug‘ullanuvchi harbiy maxsus qismlar bo‘lgan. Qoraxoniylar xoqonligida harbiy saloxiyat, qo`shin tuzilishi, uning kuchi askarlikka yollash asosida amalga oshirilgan. Tinchlik davrida harbiylar ko‘pchilikni tashkil etmaganligi, katta qo‘shin urush davrida to‘planganligi bu davrda muntazam armiya bo‘lmaganligidan dalolat beradi. Ammo harbiy sohada qo‘shin tuzilishida asrlar davomida turkiy xalqlar orasida shakllangan an’analar saqlanib qolgan. Jangchilarni vatanparvarlik, mol-dunyoga berilmaslik va sotqinlikka moyil bo‘lmasligiga va jangovar ruxda tarbiya-lashga katta e’tibor berilgan. Xorazmshoxlar davlati (1097-1231). Xorazmshohlar o‘z davrining qudratli Qo`shiniga ega bo‘lib, qo‘shinlarni doimiy to‘ldirib borish va ta’minlashga katta ahamiyat berilgan. Xorazmshohlar qo‘shini yaxshi qurollangan va tayyorgarlikka ega bo‘lgan, uning lashkarboshilari esa harbiy to‘qnashuvlarda jasurliklari bilan ajralib turganlar. Xorazmshoxlar davlatida qo‘shin tarkibi harbiy yurishlar ko‘lamiga bog‘liq ravishda o‘zgarib turgan. Masalan, 1195 yilda xorazmshoh Takash (1172-1200) 1 Hozir «im» so‘zi o‘zbek tilida bosh irg‘itib yoki yuz, ko‘z, qosh, qo‘l harakati bilan qilingan ishora ma’nosida ishlatiladi (O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 2 jildli. 1-jild. M., 1981., 324-bet . 29 ning devoni daftarida 170 ming otliqning nomi ro‘yxatga olingan bo‘lsa, undan keyingi Xorazmshoh Alovuddin Muhammad (1200-1220) hukmronligining dastlabki yillarida bir necha kun davomida 70 mingga yaqin otliq urush maydoniga kirgan. Xorazmshoh Alovuddin Muhammad 1217 yilning kuzida Bag‘dodga yurish qilishga qaror qilganida, uning to‘plagan qo‘shinlar cho‘l va sahrolarni to‘ldirib yuborgan. 1218 yilda xorazmshoh o‘tkazgan harbiy ko‘rikda 150 ming otli q qo‘shin va 100 ming piyoda qo‘shin qatnashgan. Xorazmshoxlar qo`shinida og‘ir va yengil otliqlar (tuyalar ham bo‘lgan) dan iborat kavaleriya, piyoda va ko‘ngillilardan iborat bo‘lib, ularni qurol-yarog‘, o‘q-dori, oziq-ovqat, mablag‘ bilan ta’minlab turgan yordamchi kuchlar ham bo‘lgan. Doimiy qismlardan tashqari, xorazmshohlar mamluklar, ya’ni qul- askarlardan iborat shaxsiy gvardiya xarasga ham ega bo‘lganlar. Bunday gvardiyani birinchi bo‘lib xorazmshoh Alovuddin Takash tashkil qilgan. Uning tarkibida 10 ming kishi bo‘lgan. Xaras (gvardiya) Xorazmshox va uning oilasini qo‘riqlashdan tashkari turli ekspeditsiyalar, savdo karvonlariga hamrohlik qilishga ham jalb etilgan. Jangovar xarakatlar boshlanishi bilan xorazmshoxlar safarbarlik e’lon qilib, tinch axolidan ko‘ngilli lashkar to‘plaganlar. Davlatda harbiy boshqaruvning oliy organi devon al-ard (yoki devon al-jaysh) bo‘lgan, mazkur devonning boshlig‘i soxib devon al-ard (yoki soxib devon al- jaysh, yoxud arid al-jaysh) hisoblangan. Manbalarda butun davlat harbiy boshqaruvining bosh idorasi devoni arz dar jumlayi mamolik deb nomlanganligi qayd etiladi. Devon al-ard barcha xdrbiy lavozim va unvon sohiblarini, qo`shinni maosh, oziq-ovqat va to‘lovlar bilan ta’minlagan, qo`shinlarni nazorat qilish va ro‘yxatga olish bilan shug‘ullangan, ularning qurol-aslahalarini boshqargan. Yirik viloyatlarda harbiy boshqaruvning mahalliy organlari ham bo‘lgan. Qo‘shinda o‘z ahamiyatiga ko‘ra ikkinchi lavozim xarbgsh lozir (nozir al- jaysh) hisoblanib, u qo`shin devoni nazoratida faoliyat yuritgan. Xorazmshohlar qo`shini qo‘mondoni qo’id yoki muqaddam unvoniga ega bo‘lgan. Bu lavozimga 30 buyuk va qobiliyatli amirlardan biri saylangan. Xususan, xorazmshox El Arslon (1156-1172) qo‘shinlarga qo`mondon qilib qarluq amirlaridan biri Shamsulmulk ibn Husayn Ayyorbekni tayinlagan. U o‘z singlisini unga turmushga beradi va qo‘mondonlikka tayinlaydi. Alovuddin Muhammad hukmronligi davrida Ray viloyatining birinchi hokimi va qo`mondoni etib uning o‘g‘li Abulfath Yusuf tayinlangan. U amir-sipoxsolor harbiy unvoniga ega bo‘lgan. Viloyatlar qo‘shinlari qo‘mondonlari yana soxib al-jaysh unvoniga xam ega bo‘lganlar. Yangi xududlar va viloyatlar bosib olinganida xorazmshohlar o‘z amirlariga olingan yerlarni iqta sifatida tarqatganlar va barcha mahalliy amirlar ichidan nisbatan buyuklarini qolganlari ustidan boshliq qilib tayinlaganlar, ularga amirul umaro (amirlar amiri) unvonini berganlar. Malik harbiy unvoniga ega bo‘lganlar 10 ming otlik otryadlar ustidan qo`mondonlik qilganlar. Ba’zi hollarda harbiy unvonlar quyi tabaqalar vakillariga ham berilgan. Malik unvoniga oddiy xalq orasidan chiqqan Mu’ayidalmulk Qavomiddin ko‘tarilgan. Shuningdek, janglarda alohida o‘rnak ko‘rsatgan maliklarga xon martabasi berilgan. Xorazmshohlar qo`shinida xabarchilar - chovushlar ham bo‘lgan, ularga katta chovushlar boshchilik qilgan. Shuningdek, razvedka ishlari bilan shug‘ullanuvchi xabarchilar josus (yoki ayg‘oqchi) larning maxsus bo‘linmalari xam bo‘lgan. Ular dushmanning xolatini, harakatlarini o‘rganganlar, bu esa juda muxim ish bo‘lgan. Qo‘shinda sud ishlari bilan shug‘ullanuvchi qozi mansabi ham bo‘lgan. Xorazmshoxlar qo‘shinlari qilich, kamon, nayza, gurzilar bilan qurollanganlar, bundan tashqari, qo`shinda katapultalar (manjanik, ya’ni tosh otish quroli), muhosara, ya’ni qurshov mashinalari, toshbaqalar, ya’ni harakatlanadigan gum- bazlar, uchli yozoch surollar va hujum zinapoyayaari bo‘lgan. Xorazmshohlar qo`rg`onlarni qurish va mustahkamlashga aloxida e’tibor berganlar. Qal’alar qo`shinlariga mustah kamlab qo‘mondonlik qilganlar. Xorazmshoxlar davlatida mirshablik xizmati shixnachar bo‘lib, ular o‘z otryadlari bilan jazolash funksiyalarini ham bajarganlar. Odatda, shixna lavozimiga turkiy xalqqa mansub lashkarboshilar - amirlar tayinlanganlar. Shixna hokimiyat uchun xavf tug‘dirgan barcha ishlarga aralashgan va kim axolini 31 tuzumga qarshi boshlamoqchi bo‘lsa, ular ustidan nazorat o‘rnatgan. Xorazmshoxlar barcha bosib olingan viloyatlar, shaharlari va aholi punktlariga o‘z shixnalarini tayinlaganlar. Masalan, 1165 yilda xorazmshoh El Arslon qo`shinlari Dihistonni bosib olganida, darxol u yerda o‘z shixnasini tayinlagan. I93 yilda xorazmpyuh Takash Saraxs va Marv shaharlarini e gallashi bilan, u yerlarga o‘z shixnalarini tayinlaydi. Sulton Jaloliddin Manguberdi Xuroson shixnaligiga amir Qulixonni, keyinrok amir Yog‘an Sunkurni, Isfaxon shixnaligiga Nusratiddin Muhammadni, Ozarbayjon shixnaligiga amir Badriddin Tutakni, Hamadon shixnaligiga amir Sarir Malikni tayinlagan. Xorazmshoxlar davrida qo`shinning jangovar harakatlar vaqtidagi hujum va mudofaadagi tuzilishi quyidagicha bo‘lgan: avangard - o‘ng qanot; markaz - chap qanot; aryergard va pistirma. Har bir 10 ming kishilik otryad ketidan askarlar oilalari xarakat qilgan, janglarda jangovar kiyimlarda ayollar h am q atnashgan. Harbiy harakatlar boshlanishi oldidan yoki urush e’lon qilinishidan oldin xorazmshohlar bo‘lajak janglarni muhokama qilish uchun harbiy kengash chaqirganlar, unda yirik lashkarboshilar, ulamolar, faqihlar va munajjimlar taklif qilingan. Biroq bu harbiy kengashlar har doim ham to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligidan qat’i nazar, shohning shaxsiy qarori bilan tugallangan. 2.3. Xorazmshohlarning mo‘g‘ullarga qarshi kurashlari. Jaloliddin Manguberdi jasorati. 32 Xorazmshohlar davlatining so‘nggi hukmdori, Muhammad Xorazmshoh o‘zining katta o‘g‘li bo‘lgan Jaloliddin Manguberdini 1215 yilda G‘azna, Bomiyon, G‘ur, Bust, Takinobod, Zamindovar va Hindiston hududlarigacha bo‘lgan yerlarga xokim va taxt vorisi etib tayinlaydi. Biroq, Turkon xotun va qipchoq amirlarining qat’iy noroziligi sababli Qutbiddin Uzlokshox foydasiga vorislikdan mahrum etilgan Jaloliddin keyinchalik otasining harbiy yurishlarida ishtirok etib, o‘zining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik qobiliyatlarini namoyish etadi. Chingizxon boshchiligidagi Movarounnaxrga bostirib kelgan mo‘g‘ul qo`shinlari birin-ketin shaxarlarni egallab, Samarqandga yaqinlashganlarida og‘ir bemor bo‘lgan Muhammad Xorazmshoh Jaloliddinni o‘z o‘rniga xorazmshoh etib tayinlaydi. Jaloliddin Manguberdi ukalari bilan birga Urganch shaxrini mo‘g‘ullardan mudofaa q ilishga oshiqadi. Lekin Urganchdagi qipchoq amirlari Turkon xotunning akasi Xumorteginni sulton deb e’lon qilib, Jaloliddin Manguberdiga karshi chiqadilar. Bundan xabar topgan Jaloliddin Manguberdi Temur Malik boshchiligidagi 300 kishilik suvoriylar bilan o‘z vatani - Xorazmni tashlab, Xurosonga ketishga majbur bo‘ladi va Niso shahri yaqinida 700 nafar mo‘g‘ul suvoriylariga karshi jangga kiradi. Jaloliddin Manguberdi shiddatli jangdan so‘ng ularni tor-mor keltirib, Nishopurga keladi. Bu yerdan u barcha viloyat xokimlarini mo‘g‘ullarga qarshi birlashishga da’vat etadi. Jaloliddin Manguberdiga Hirot voliysi, qaynotasi Aminalmulk 10 ming kishilik qo‘shin bilan kelib ko‘shiladi va ular birgalikda Qandahorni qamal qilib turgan mo‘g‘ul qo‘shinlari bilan 3 kun jang qilib, bosqinchilarni tor-mor keltirishga muvaffaq bo‘ladilar. 1221 yilda G‘aznaga kelgan Jaloliddin Manguberdiga yaqin atrofdagi qabila boshliqlari, yirik mulk egalari o‘z qo`shinlari bilan kelib qo‘shiladilar. Jaloliddin Manguberdining o‘zidagi kuchlar esa 60 ming suvoriy va boshqa kelib qo‘shilgan kuchlar bilan Valiyon qal’asini qamal qilayotgan mo‘g‘ul qo‘shinlariga hujum qiladi. Uch kun davom etgan jangdan so‘ng, mo‘g‘ullarni 33 tor-mor keltiradi. Jangda 1000 dan ortiq mo‘g‘ul askari halok bo‘ladi, omon qolgan qismi Panjshir daryosidan o‘tib, ko‘prik buzib tashlashga muvaffaq bo‘ladilar. Bu Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ullar ustidan qozongan yirik g‘alabasi edi. Bu voqeadan keyin Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga qarshi Shiki Xutuxu no‘yon boshchiligidagi 45 ming kishilik qo`shinlarini jo‘natadi. G‘azna yaqinidagi Parvon jangida Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullar ustidan yana bir ajoyib g‘alabani qo‘lga kiritadi. Jaloliddin Manguberdi bu jangda yangi harbiy taktika qo‘llaydi. U tarixda birinchi bo‘lib dushman suvoriylariga qarshi ot yonida turib piyoda jang qilish uslubini qo‘llaydi. Mo‘g‘ullarning ushbu jangdagi mag‘lubiyati to shu vaqtgacha jiddiy zarbaga uchramagan Chingizxonni talvasaga soladi. U o‘zining asosiy kuchini urushga solishga va harbiy harakat rahbarligini o‘z qo‘liga olishga majbur bo‘ladi. Biroq, bu orada Jaloliddin Manguberdiga kelib qo‘shilgan lashkarboshilar bir-birlari bilan urushib q olib, ketib q oladilar. Jaloliddin Manguberdining yonida o‘z lashkari bilan Aminalmulk qoladi, xolos. Ayni shu paytda Chingizxon katta qo‘shin to‘plab, Jaloliddin Manguberdiga qarshi shaxsan o‘zi jangga otlanadi. Chingizxon qo`shini Jaloliddin Manguberdini daryodan o‘tishiga imkon bermay, q urshab oladi. 1221 yil kuzda daryo bo‘yidagi tengsiz jangda mag‘lubiyatga uchragan Jaloliddin Manguberdi 4000 jangchisi bilan daryoning o‘ng sohiliga suzib o‘tib, cho‘l ichkarisiga kirib ketadi. Chingizxon Jaloliddin Manguberdining bu jasoratidan hayratda qolib, o‘z o‘g‘illariga qarab: «Ota o‘g‘il mana shunday bo‘lishi lozim!», deya xitob qiladi. Chingizxon o‘ziga teng rakibga duch kelganini anglab, Jaloliddinning katta kuch to‘plashiga xala q it berish uchun barcha choralarni ko‘radi. Jaloliddin Manguberdi Shimoliy Hindistonning notanish cho‘lida o‘z jangchilari bilan sargardonliqda qoldi. Ammo qiska fursatda bu yerda ham nufuzi kuchayib, maxalliy hokim va noiblar Jaloliddin Manguberdiga o‘z xayrixohligini izhor etadilar. G‘iyosiddin Pirshoxdan ajralib ketgan amirlardan Sanjokonxon, Elchi paxlavon, O‘rxon, Soyircha, Tekjoruq Xonkishilar o‘z lashkarlari bilan kelib, Jaloliddin Manguberdiga ko‘shiladilar. Jaloliddin 34 Manguberdi Kalor shahri, Parosravar, Tarnuj qal’alarini qo‘lga kiritadi. 1222 yil Chingizxon Jaloliddin Manguberdi izidan To‘rbay To‘qshin va Bola no‘yonlarning 20 minglik qo`shin yubo-radi, ammo ular jazirama issiqqa dosh berolmay, orqaga qaytadilar. Jaloliddin Manguberdi Hindistonda o‘z nomidan kumush va mis tangalar zarb qiladi, zabt etilgan mulklariga noib-lar tayinlaydi. Uning nufuzi tobora ortib boradi. Jaloliddin Manguberdining akasi tasarrufidagi Kirmon noibi, keyinchalik esa Fors viloyati, Yazd xokimlari unga o‘z tobeliklarini izxor qiladilar. Jaloliddin Manguberdi Isfahonga kelganda axoli uni katta tantana bilan kutib oladi, qo`shini qurol-aslaxa bilan ta’minlanadi. Tez orada unga qarshi kayfiyatda bo‘lgan akasi G‘iyosiddin Pirshohning qo`shin boshliqlari ham Jaloliddin Manguberdi tomoniga o‘tadilar. 1225 yil Jaloliddin Manguberdi Ozarbayjonga keladi. So‘ng Bag‘dod hukmdori Xalifa Nosirga elchi jo‘natib, mo‘g‘ullarga qarshi birlashishga chaqiradi. Ammo bunga javoban Xalifa Jaloliddin Manguberdiga qarshi 20 minglik qo‘shin jo‘natadi. Basra yaqinidagi jangda Xalifa qo`shinlari tor-mor keltirildi. Xalifa Bag‘dod mudofaasi bilan mashg‘ul bo‘ladi. Jaloliddin Manguberdi Bag‘dod atrofida 12 kun turgach, Ozarbayjonga kelib, 1225 yil mayda Marog‘a shahrini jangsiz qo‘lga kiritadi. Damashq, Erbil hokimlari u bilan ittifoq tuzadilar. O‘sha yili avgustda Garni qal’asi yaqinida gurjilarning 60 ming kishilik qo`shinini tor-mor keltirib, Dvin, Lori shaharlarini egallaydi, Surmari shahri hokimlari unga o‘z tobeliklarini bildirishadi. 1227 yil sentabrda Isfaxondan 30 chaqirim sharkdagi Sin qishlog‘i yaqinida Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullarning Taynol no‘yon boshli q qo‘shini bilan to‘ q nashib, ularni yengadi. Taynol no‘yon Jaloliddin Manguberdi jasoratiga tan berib, unga «Zamonasining haqiqiy bahodiri ekan, o‘z tengqurlarining sarvari ekan», deya yuqori baho beradi. Jaloliddin Manguberdining Ko‘niya, Jazira, Damashq va Misr hokimlariga nomalar yozib, o‘sha davrda tobora katta xavf-xatarga aylanib borayotgan, minglab kishilar yostig‘ini quritib, yuzlab shahar va kishloqlarni vayronaga 35 aylantir-gan Chingizxonga qarshi kurashish yo‘lida birlashtirishga harakat qiladi, ammo bu yo‘ldagi xatti-harakatlari behuda ketdi. Bu orada muxolif kuchlar birlashib, Jaloliddin Man-guberdiga qarshi 1230 yil 10 avgustda Arzinjon yaqinida jang qiladilar. Jangda Jaloliddin Manguberdi kuchlari mag‘lubiyatga uchraydi. Jaloliddin Manguberdining kuchsizlanganidan foydalangan mo‘g‘ullar 1231 yilda katta qo‘shin bilan Ozarbayjonga bostirib kirib Marog‘a, Tabrizni egallab, uni ta’qibga oladilar. Mayofariqin viloyatidagi qishloqlardan birida mo‘g‘ullar tungi hujum natijasida Jaloliddin Manguberdining oz sonli qo`shinini tor-mor keltirdilar, Jaloliddin Manguberdi ta’qibdan qutulish uchun Qurdiston tog‘lariga chiqib ketadi va qaroqchi kurdlar qo‘lida halok bo‘ladi, Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlarida hamroh bo‘lgan shaxsiy kotibi, tarixchi Nasaviyning «Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi» asarida yozishicha, «...qorachadan kelgan, o‘rta bo‘yli, turk lafzli odam edi. fors tilini xam yaxshi bilardi. Uning botirligiga kelganda shuni aytish kerakki, sulton arslonlar orasidagi eng kuchli sher edi. ...U adolatsizliklarni yomon ko‘rardi. Jaloliddin o‘ta qat’iyatli, nihoyatda irodali, murakkab vaziyatlarda, taqdirning qaltis sinovlarida o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydigan favqulodda mard va botir sarkarda edi» 1 . O‘zbekiston hukumati Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi kurashda ko‘rsatgan mislsiz jasorati, vatanga va o‘z xalqiga sadoqat va cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida 1998 yilda «Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida» qaror qabul qildi. Qarorga ko‘ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga haykal o‘rnatildi, yirik ko‘cha, maydon, jamoa korxonalari va boshqalarga uning nomi qo‘yildi. 2000 yilning 30 avgustida «Jaloliddin Manguberdi» ordeni ta’sis etilgan. ХULОSA 1 Shahobiddin Muhammad an-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi. Toshkent, 2006. 295-296-betlar. 36 Xulosa qilib aytganda, istiq l ol O` zbekiston xalqiga o‘z ozodligi, davlat mustaqilligi, milliy ma’naviyatini tik l ash va mustaqil taraqqiyot yo‘lini tanlab olish imkonini berdi. Ayni paytda so‘nggi 130 yil davomida mustamlaka iskanjasida yashagan xalqimiz o‘z milliy armiyasini tashkil etish, vatan sarhadlarini mustakil mudofaa qilish, uni o‘z kuchlari bilan asrab-avaylash va himoya qilish imkoniga ega bo‘ldi. Jangchilarning dushmanga qarshi olib borgan masofali janglarida asosan murakkab tuzilishga ega suyak va shoxdan qoplamali kamon va temir uchli o‘qdan foydalanishgan. Qurol-yarog‘ l arning qoldiqlari Tyan-Shyandagi ot bilan ko‘milgan jangchi qabrlardan, faqat erkaklarning mozorlaridan topilgan. Mazkur topilmadar asosida jangchilarning qurol-yarog‘lari haqida ma’lum bir tasavvurlarga ega bo‘lish mumkin. Qilich va uzun dudama q ilich har doim aslzodalik va boylik belgisi hisoblangan . Xitoy manbalarida «fuli», ya’ni «bo‘ri» deb ta’riflangan xoqonlik jangchilari shamshir, nayza, uzun og‘ir qilichlar bilan qurollanganligi, yaqin masofadagi ko‘l jan-gini olib borishga moslashganligi, ular Turk xoqonligi qo‘shinining zarbdor o‘zagi hisoblanishi e’tirof etiladi. Xoqonlik o‘z davrida harbiy jihatdan ilg‘or bo‘lgan. O`nlik tizimga asoslangan muntazam qo‘shin, ya’ni asosan har biri 10 ming nafar jangchi bilan ta’minlovchi «O‘n o‘q» tuzilmasi doimiy ravishda hozir bo‘lgan 100 minglik qo‘shin mavjud bo‘lgan, xoqonlik uning ko‘p sonli, intizomli va tezkor otliq qo`shinga ega bo‘lganligi, o‘z davrining qudratli davlatlaridan biriga aylanishiga aylanishiga imkon bergan. Shu sababli, Turk xoqonligi qudratli Sosoniylar Eroni, Vizantiya va Xitoy ustidan ma’lum muddat ustunlik qilishga va doimiy ravishda o‘z hududini kengaytirib borishga muvaffaq bo‘lgan. Garchi Turk xoqonligining butun siyosiy tarixi harbiy yurishlar va qabilalararo urushlar bilan to‘la bo‘lishiga qaramay, u Jung‘oriyadan to Qora dengizgacha bo‘lgan ulkan hududda turkiy qabilalarning o‘zaro uyushishiga zamin yaratdi va qator turkiy tilli xalqpar etnomadaniy muhitining shakllanishini ta’minlaydi. Xoqonlikning kuchli 37 harbiy tashkiloti esa Xitoy va Eronning tajovuzkorona niyatlariga to‘sqinlik qila oldi, VIII asrdagi arab xalifaligi bosqiniga ham qattiq qarshilik ko‘rsata oldi. Xorazmshoxlar davrida qo`shinning jangovar harakatlar vaqtidagi hujum va mudofaadagi tuzilishi quyidagicha bo‘lgan: avangard - o‘ng qanot; markaz - chap qanot; aryergard va pistirma. Har bir 10 ming kishilik otryad ketidan askarlar oilalari xarakat qilgan, janglarda jangovar kiyimlarda ayollar h am q atnashgan. Harbiy harakatlar boshlanishi oldidan yoki urush e’lon qilinishidan oldin xorazmshohlar bo‘lajak janglarni muhokama qilish uchun harbiy kengash chaqirganlar, unda yirik lashkarboshilar, ulamolar, faqihlar va munajjimlar taklif qilingan. Biroq bu harbiy kengashlar har doim ham to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligidan qat’i nazar, shohning shaxsiy qarori bilan tugallangan. Bu orada muxolif kuchlar birlashib, Jaloliddin Man-guberdiga qarshi 1230 yil 10 avgustda Arzinjon yaqinida jang qiladilar. Jangda Jaloliddin Manguberdi kuchlari mag‘lubiyatga uchraydi. Jaloliddin Manguberdining kuchsizlanganidan foydalangan mo‘g‘ullar 1231 yilda katta qo‘shin bilan Ozarbayjonga bostirib kirib Marog‘a, Tabrizni egallab, uni ta’qibga oladilar. Mayofariqin viloyatidagi qishloqlardan birida mo‘g‘ullar tungi hujum natijasida Jaloliddin Manguberdining oz sonli qo`shinini tor-mor keltirdilar, Jaloliddin Manguberdi ta’qibdan qutulish uchun Qurdiston tog‘lariga chiqib ketadi va qaroqchi kurdlar qo‘lida halok bo‘ladi, Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlarida hamroh bo‘lgan shaxsiy kotibi, tarixchi Nasaviyning «Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi» asarida yozishicha, «...qorachadan kelgan, o‘rta bo‘yli, turk lafzli odam edi. fors tilini xam yaxshi bilardi. Uning botirligiga kelganda shuni aytish kerakki, sulton arslonlar orasidagi eng kuchli sher edi. ...U adolatsizliklarni yomon ko‘rardi. Jaloliddin o‘ta qat’iyatli, nihoyatda irodali, murakkab vaziyatlarda, taqdirning qaltis sinovlarida o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydigan favqulodda mard va botir sarkarda edi». O‘zbekiston hukumati Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ul bosqinchilariga 38 qarshi kurashda ko‘rsatgan mislsiz jasorati, vatanga va o‘z xalqiga sadoqat va cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida 1998 yilda «Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida» qaror qabul qildi. Qarorga ko‘ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin Manguberdiga haykal o‘rnatildi, yirik ko‘cha, maydon, jamoa korxonalari va boshqalarga uning nomi qo‘yildi. 2000 yilning 30 avgustida «Jaloliddin Manguberdi» ordeni ta’sis etilgan. Fоydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yхati. 39 1. Islom Karimоv . O’zbеkistоnning o’z istiqlоl va taraqqiyot yo’li. T.,”O’zbеkistоn”, 1992. 2. Islom Karimоv. O’zbеkistоnning siyosiy-ijtimоiy va iqtisоdiy istiqbоlining asоsiy tamоyillari. //Vatan sajdagоh kabi muqaddasdir). T.3,T.,1996. 3. Islom Karimov. Milliy armiyamiz - mustaqilligimizning tinch va osoyishta qayotimizning mustahkam kafolatidir. T ., 2003 yil. 4. Islom Karimov. Yuksak ma'naviyat–yengilmas kuch. Т.: Ma'naviyat, 2008.-176 bet. 5. Islom Karimov. Asosiy vazifamiz-Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir.-T.: O'zbekiston, 2010.-48 bet. 6. Islom Karimov. Mamlakatimizni modemizasiya qilish yo'lini davom ettirish taraqqiyotimizning muhim omilidir. Т.: O'zbekiston. 2010. 7. Islom Karimov. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo`lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. T.: O`zbekiston”. 2015. 8. Islom Karimov. Hayot sinovlarida toblangan Qashqadaryo eli har qanday yuksak marrani egallashga qodir. T.: O`zbekiston. 2016 9. Islom Karimov. Ozodlik havosidan to`yib nafas olgan xalq o`z yo`lidan hech qachon qaytmaydi. T.: O`zbekiston. 2016. 10. Shavkat Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak. T.: O`zbekiston. 2017. 11. O`zbekistonda harbiy ish tarixidan (Qadimgi davrdan hozirgacha). T., “Sharq”, 2012. 12. ILOVALAR. 40 Harbiy himoya kiyimlari va qurollari. 41

O‘rta asrlarda harbiy sohaning rivojlanishi, takomillashuvi va uning ahamiyati

Sotib olish