O‘rta asrlarda harbiy sohaning rivojlanishi, takomillashuvi va uning ahamiyati - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	910.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	23 Iyun 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

48 Sotish

O‘rta asrlarda harbiy sohaning rivojlanishi, takomillashuvi va uning ahamiyati

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI
“5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ O‘rta asrlarda harbiy sohaning rivojlanishi, takomillashuvi va
uning ahamiyati ” mavzusida yozgan

Ilmiy rahbar:

“ Himoyaga tavsiya etildi ”
Tarix va ijtimoiy fanlar
fakulteti dekani _______ _
“_____”____________
Qarshi
1

M U N D A R I J A
KIRISH …………………………………………………………………………...3
I. BOB. O‘rta asrlarda harbiy ishning rivojlanishi va takomillashuvi …....7
1.1. Turk xoqonligi davri ……………………………….…………….….….....7
1.2. Q o‘shin boshqaruvi hamda harbiy unvonlar … ………………….……13
I I. BOB. Somoniylar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Q oraxoniylar va
Xorazmshoxlar davrida harbiy ish va qo‘shin holati (IX-XII asrlar) ………..19
2.1. Somoniylar va G‘aznaviylar davrida harbiy ish holati va ahamiyati …...19
2.2. Qoraxoniylar va Xorazmshoxlar davrida harbiy ish va qo‘shin holati (IX-
XII asrlar) ……………………………………………………………………… 24
2.3. Xorazmshohlarning mo‘g‘ullarga qarshi kurashlari. Jaloliddin
Manguberdi jasorati… ………………………………………………………...33
XULOSA ................................................................................................................37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .........................................40
ILOVALAR .....................................................42
2

KIRISH
Mavzu ning dоlzarbligi . Vatanimizda harbiy ish tarixida O‘zbekiston o‘z
davlat mustaqilligini tiklagan istiqlol davri alohida o‘rin egallaydi. O‘zbekistonda
qariyb 130 yillik mustamlakachilik tuzumiga barham berilib, mustaqil davlatchilik
tiklanishi bilan mamlakat tarixida mutlaqo yangi davr boshlandi. O‘z mustaqil
taraqqiyot yo‘lini tanlab olgan xalqimiz osoyishtaligi, tinch taraqqiyotini
ta’minlash, bepoyon vatanimiz sarhadlarini qo`riqlash maqsadida O‘zbekiston
Respublikasi Qurolli Kuchlariga asos solindi. O‘zbekiston Respublikasining
birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi hamda boshchiligida milliy armiya
tashkil etildi va u zamonaviy harbiy texnika bilan ta’minlandi. O‘zbekistonning
Mudofaa Doktrinasi ishlab chiqildi va milliy armiya faqatgina mudofaa
maqsadlariga xizmat kilishi belgilab qo‘yildi. Harbiy kadrlar tayyorlashga,
ularning ma’naviy tarbiyasiga, zamonaviy bilimlarini rivojlantirish, aqliy
salohiyatini yuksaltirishga katta e’tibor berilmoqda.
Tarixiy tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, vatanimiz hududida davlatchilik
rivojlanib, jadal taraqqiyot sodir bo‘lgan davrlarda harbiy san’at ham rivojlanib,
yuksalgan. Yoki aksincha, siyosiy parokandalik va tarqoqlik davrlarida harbiy
san’at ham turg‘unlikka uchragan. Mustamlakachilik davrlarida esa o‘z
hukmronligini qurol kuchi bilan saqlab turgan mustabid hukumat xalqni harbiy
sohaga umuman yaqinlashtirmagan.
Harbiy ish tarixi mazmunan juda keng qamrovli soha sifatida harbiy sohaga
tegishli barcha tushunchalarni harbiy siyosat, jang maxorati, qurol-yarog‘lar,
mudofaa tizimi, harbiy san’at, ayni maytda urushlar tarixini ham qamrab oladi.
O‘zbekistonda harbiy ish tarixi juda chuqur tarixiy ildizlarga ega bo‘lib, insoniyat
tarixida qadimiy sivilizatsiya o‘choqlaridan biriga asos solgan xalqimizning
serqirra va boy o‘tmish madaniyatining muhim tarkibiy qismini tashkil qiladi.
Ayniqsa, "qariyb uch ming yillik taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan o‘zbek
davlatchiligi tarixida harbiy san’atning o‘rni beqiyos. Zero, butun o‘tmish
mobaynida davlat va jamiyatning xavfsizligi, yurt tinchligi va osoyishtaligiga,
3

chegaralar daxlsizligi, xalqning erki va ozodligi, madaniy taraqqiyotini
ta’minlashi uchun harbiy kuchlarga ehtiyoj katta bo‘lgan. Shu sababli harbiy ishga
davlatning muhim vazifasi sifatida juda katta e’tibor qaratilgan.
Hali davlatchilik paydo bo‘lmagan, jamiyat to‘la shakllanmagan ibtidoiy
davrlardayoq, chek-chegarasiz bepoyon o‘lkalarda yashagan turli urug` va
qabilalar tashqi xavflardan o‘zlarini himoyalash maqsadida ittifoq va
birlashmalarga uyushganlar, dastlab ovchilik maqsadlarida kashf etilgan o‘q-
yoylar, pichoq, cho‘qmor va oyboltalardan o‘z xavfsizliklarini ta’minlash
maqsadida qurol sifatida foydalana boshlaganlar. Aynan shu davrdan boshlab
dastlabki qurollar, o‘zaro jang usullari paydo bo‘lib, harbiy san’atning ilk
kurtaklari shakllana boshlagan.
Shu bilan birga, o‘rta asrlarda harbiy sohaning rivojlanishi, takomillashuvi
hamda ahamiyatini qamrab оlgan tariхiy vоqеalarni rеal ma’lumоtlar asоsida
yoritish mavzu dоlzarbligini bеlgilab berdi.
Ishning maqsadi va vazifalari. Malakaviy ishning maqsadi o’rta asrlarda
harbiy sohaning rivojlanishi, takomillashuvi va uning ahamiyati
davlatchilik an’analari va davlat bоshqaruvi tizimini yoritib berish. Ushbu
maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni bajar amiz:
 Turk xoqonligi davri to`g`risida ma’lumot berish;
 Q o‘shin boshqaruvi hamda harbiy unvonlar ning asosiy xususiyatlari
haqidagi tarixiy manbalarni to’plab, mavjud ashyoviy manbalar bilan
qiyosiy tahlil qilish;
 Somoniylar va G‘aznaviylar davrida harbiy ish holati va ahamiyati hamda
o’ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish;
 Qoraxoniylar va Xorazmshoxlar davrida harbiy ish va qo‘shin holati (IX-XII
asrlar) manzarasini qarab chiqish;
 Xorazmshohlarning mo‘g‘ullarga qarshi kurashlari. Jaloliddin Manguberdi
jasorati ni manbalar asosida yoritish;
Bitiruv malakaviy ishning ahamiyati. Bitiruv malakaviy ish mazmunini
qamrab оlgan ma’lumоtlar quyidagi ilmiy ahamiyatga ega dеb hisоblaymiz:
4

 Turk xoqonligi davri to`g`risida ma’lumotlar berildi;
 Q o‘shin boshqaruvi hamda harbiy unvonlar ning asosiy xususiyatlari
haqidagi tarixiy manbalarni to’plab, mavjud ashyoviy manbalar bilan
qiyosiy tahlil qilindi;
 Somoniylar va G‘aznaviylar davrida harbiy ish holati va ahamiyati hamda
o’ziga xos xususiyatlarini tahlil qilindi;
 Qoraxoniylar va Xorazmshoxlar davrida harbiy ish va qo‘shin holati (IX-XII
asrlar) manzarasini qarab chiqi ldi ;
 Xorazmshohlarning mo‘g‘ullarga qarshi kurashlari. Jaloliddin Manguberdi
jasorati ni manbalar asosida yoriti ldi ;
Ushbu bitiruv malakaviy ishdan Оliy o’quv yurtlarining Tariх fakultеti Tariх
bo’limi хuzurida, Tariх faniga iхtisоslashgan umumta’lim maktabida va litsеy
maktablarda O’zbеkistоn tariхi fani bo’yicha “Tariх” va “O’lkashunоslik”
to’garaklarida оlib bоriladigan mavzularni ishlab chiqishda fоydalanish mumkin.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi . BMIda O‘zbekistonda harbiy ish tarixi
ilk bor eng qadimdan to hozirga bo‘lgan yaxlit davriy chegarada, bosqichma-
bosqich hamda keng turdagi tarixiy manbalar - arxeologik topilmalar,
qo‘lyozmalar, arxiv xujjatlari, davriy matbuot va adabiyotlar asosida yoritilgan,
shuningdek, "Qurolli Kuchlar tarixi" muzeyi materiallaridan foydalanildi.
O‘zbekiston tarixining turli davrlari va yo‘nalishlari bo‘yicha yetakchi
mutaxassislar, harbiy fanlar tarixi bo‘yicha mutaxassislar, yosh tadqiqotchilari bir
qancga tadqiqotlar, ilmiy izlanishlar olib borishgan. Xususan, t.f.n. M. Filanovich
(O‘zbekiston hududidagi qadimgi xalqlarning qurol-yarog‘lari va harbiy
mahorati), t.f.d. A. Otaxo‘jayev (Sug‘d chokarlarining harbiy mahorati va qurol-
yarog‘lari), M. Xotamova (Turk xoqonligi davrida harbiy qo‘shin xolati), t.f.d. G‘.
Xo‘janiyezov (Qadimgi mudofaa inshootlari), t.f.d. A. Xo‘jayev (Qoraxoniylar
davrida harbiy siyosat va qo`shin), fals.f.n., podpolkovnik B. Negmatov
(Somoniylar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlar davrida harbiy ish tarixi),
akademik Y. Buryakov va fil.f.d., professor X. Dadabov (Amir Temur - buyuk
davlat arbobi va yetuk sarkarda), t.f.n. R. Mo`minova va t.f.d. G. Agzamova
5

(Xonliklardagi harbiy ish va qo‘shin holati), t.f.d. D. Ziyayeva (Mustamlaka
davrida harbiy siyosat, Sovet hokimiyatining inqirozi va armiyadagi salbiy
muammolar), t.f.d. Q. Rajabov (Sovet armiyasi va unga qarshi muxolif qurolli
kuchlar), t.f.d. A. Golovanov (O‘zbek xalqining fashizmga qarshi kurashdagi
harbiy jasorati), f.f.n. R. Nazarov (Turkiston Harbiy Okrugi markazning siyosiy
manfaatlari va strategik maqsadlarini amalga oshirish quroli), harbiy fanlar
nomzodi, podpolkovnik H. Dadaboyev (O‘zbekiston Respublikasida milliy
armiyaning barpo etilishi va harbiy islohotlar) tomonidan tayyorlangan mazkur
asarlar ko‘p yillik ilmiy izlanishlar samarasidir.
BMIning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bоb, хulоsa
va adabiyotlar ro’yхatidan ibоrat.
6

I-BOB. O‘RTA ASRLARDA HARBIY ISHNING RIVOJLANISHI VA
TAKOMILLASHUVI
1.1. Turk xoqonligi davri .
VI asr o‘rtalariga kelib, Markaziy Osiyoda Ashina q abilasi hukmdori
Bumin yabg‘uning ta’siri kuchayib, o‘zini «el-xoqon» deb e’lon q ilishi bilan
tashkil topgan yangi davlat - Turk xoqonligi q isqa fursatda shar q da Koreya
bo‘g‘ozidan g‘arbda to Shimoliy Qora dengiz bo‘ylarigacha, shimolda Urol
tog‘lari, Yenisey va Baykalbo‘yidan janubga tomon Afg‘oniston va
Shimoliy Hindistongacha bo‘lgan hududlarni egallashga muvaffaq bo‘ladi.
Turk xoqonligining tez fursatda dunyoning ulkan imperiyalaridan biriga
aylanishida uning harbiy jixatdan boshqa davlatlarga nisbatan ancha ilg‘or
bo‘lganligi ham muhim omillardan biri bo‘lgan. XX asr turkshunos olimi
L.N. Gumilev qayd etganidek, «Turkutlar (qadimgi turklar) ning erishgan
g‘alabalari tufayli dunyoning yarmiga egalik qilishlari tasodif emas edi.
Ishonch bilan aytish mumkinki, ular umumko‘chmanchilik darajasidan
ancha yuqori bo‘lgan qo‘shin va boshqaruv tizimini yaratdilar hamda
shunga yarasha g‘alabalarga sazovor bo‘lishdi» 1
.
Buning zamirida esa Turk xoqonligiga asos solgan Ashina turklarining temir
qazib olish mahoratiga ega ekanligi, temirdan qurol-yarog‘ ishlab chiqarishda
boy tajribaga erishganligi, shunga yarasha mustahkam sovutlar, harbiy anjomlar,
sovutli otliq qo`shinga ega bo‘lganligi va nihoyat, shunday imkoniyatlar tufayli
harbiy kurash taktikalari ham rivojlanib, mukammallashib borganligi kabi muhim
omillar yotar edi.
Bu h olatlar ularning kuchayib borishiga va mustaqil bo‘lib olishlariga imkon
tug‘dirdi 2
. Ular temir olish uchun uglerod oksidi bilan temir oksidini kimyoviy
biriktirish yo‘lini bilishgan; bundan esa g‘ovaksimon metall massa - kritsa 3
hosil
bo‘lgan. Hozirgi kunda ham bunday usulda olingan temirning sifati pechda
1
Гумшев Л.Н. Древние тюрки... С. 56. 1990. Р. 313.
2
Худяков Ю.С. Вооружение средневековмх шчсвников Южной Сибири и Центральной Азии.
Новосибирск, 1986. С. 135.
3
Kritsa - cho‘yandan maxsus usul bilan hosil kilingan yumshoq temir.
7

eritish orqali olinuvchi temirdan anchagina yuqori turadi.
Turk xoqonligi o‘zbek davlatchiligi tarixining muhim bosqichlaridan biri
bo‘lib, uning tarixiga bag‘ishlangan fundamental tadqiqotlarda tarixiy voqea va
hodisalar qatorida harbiy siyosat, jangu jadallar haqida xam qiziqarli ma’lumotlar
qayd etilgan. Xususan, mintaqaning turli joylaridan topilayotgan qadimgi
turklarga tegishli qabr-qo`rg‘onlardagi qurol-yarog‘lar, jangchilarning kiyimlari,
ot-ulovlari bilan birga qoyatosh suratlarida tasvirlangan jang lavhalari ham bu
haqida yanada aniqroq ma’lumotlar beradi. Xullas, shu kungacha qo‘lga
kiritilgan arxeologik topilmalar va yozma manbalar qadimgi turklarning harbiy
boshqaruvi va qo`shin tuzilishi, mudofaa, uzoqdan (masofali) va yaqindan olib
borilgan janglari va umuman, harbiy san’atini o‘rganish imkonini beradi.
Q o ‘ s h i n t u z i l i s h i . B u d a v r g a o i d y o z m a m a n b a l a r d a g i m a ’ l u m o t l a r
v a q a d i m g i t u r k j a n g c h i l a r i t a s v i r l a n g a n q o y a t o s h r a s m l a r d a n m a ’ l u m
b o ‘ l i s h i c h a , q o ‘ s h i n i k k i t u r d a qurollanganini aniqlash mumkin: 1) og‘ir
qurollangan sovutli (zirxli) otliqlar; 2) yengil qurollangan jangchilar .
Qadimdano q turklarning qo`shini yengil qurollangan otli q
kamondozlardan iborat bo‘lgan. Bunday qo‘shin tarqoq saf taktikasini
qo‘llagan. Aniqrog‘i, dush m anga ma’lum masofada turib birdaniga o‘q
yog‘dirishgan . Keyinchalik h am turk qo`shinlarining asosini o‘ q va yoy bilan
qurollangan ye n gil otli q lar tashkil etgan bo‘lib, ular tarqoq saf tortgan holda
harakat qilishgan. Yozma manbalarda turklarning otda turib kamondan mohirlik
bila n o‘ q uzishlari alohida ta’kidlanadi . Arab, fors, yunon, slavyan va boshqa
tillardagi manbalarda ham turklarning jangovar qo`shini odatda otliqlardan iborat
bo‘lganligi qayd etilgan.
Turk xoqonligining G‘arbiy qanotida qo‘shin ikkita qanotdan iborat «O‘n o‘q»
tizimidan tashkil topgan edi . O‘n o‘q q abilalar ittifo q i har biri 5 ta q abiladan
iborat sharqiy va g‘arbiy ittifo qq a bo‘lingan. Sharqiy qismi 5 ta qabiladan iborat
Dulu ittifoqi deb yuritilgan va ularga 5 ta «cho‘r» boshchilik qilshgan. G‘arbiy
qismi esa Nushibi qabilalar ittifoqi bo‘lib, ularni 5 ta «erkin» boshqargan. Sharqiy
yoki Markaziy xoqonlikda esa qo‘shin sharqiy q ism-to‘las va g‘arbiy qism -
8

tardush qanotlaridan iborat bo‘lgan .
Buni qadimgi turk bitiktoshlari, xitoy yilnomalari va arab manbalarida
keltirilgan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Jumladan, bitiktoshlarda uchraydigan
«O`n o‘q» atamasi har biri 10 mingdan jangchi yetishtirib beruvchi 10 ta turk
urug‘i mavjudligini anglatgan. Xitoy yilnomalarida Istami xoqon «o‘n nafar katta
qabilaning boshliqlarini jami 100 ming jangchi bilan g‘arbiy o‘lkalardagi Xu
mamlakatlarini qo‘l ostiga olish uchun yuborilgan»ligi va u «yabg‘u-xoqon»
unvoni bilan xoqonlikning g‘arbiy qismi – O`n o‘q eli (O‘n o‘q davlati)ni
boshqara boshlaganligi qayd etiladi 67
. Qolaversa, arab manbalaridagi ma’lumotlar
ham buni tasdiqlaydi. Ulardan birida yozilishicha, VIII asr boshida xalifa
Hisham ibn Abdulmalik (724-743) «turklar hukmdoriga» elchi yuborganida
xoqonning huzurida 10 nafar qo‘lida bayroq (tug‘) ko‘targan otliq hozir bo‘lgan,
ularning xar biri 10 ming nafar jangchini o‘z bayrog‘i ostida to‘plagan edi .
Xoqonlikning asosiy qo‘shini turkiy urug‘lardan iborat bo‘lgan. Turk
xoqonligida barcha erkaklar harbiy xizmatni bajarishga majbur edi. Xitoy
yilnomalarida berilgan ta’rifga ko‘ra, «jangda qurbon bo‘lishni sharaf deb
bilishgan, kasallik tufayli vafot etish esa uyat xisoblangan ». Bu ma’lumot
xoqonlikdagi har bir harbiy kishining jangovar ruxda tayyorlanganini ko‘rsatadi.
Ularning orasida shaxsiy qo‘riqchilar - Ashina urug‘idan bo‘lgan xoqonlarning
zirhli otliq gvardiyasi alohida ajratilgan edi. Mazkur gvardiyalar qo‘shinning
asosini tashkil etib, armiyaning birmuncha jangovar va zarbdor qismi bo‘lgan.
Xoqonning shaxsiy qo‘riqchilari (xos soqchilari) xitoy yilnomalarida «fuli»,
ya’ni bo‘ri deb atalgan. Turklarning bayroqlari dastasiga ham oltin bo‘rining
boshi kiydirilgan. Bu bayroq xoqonning o‘rda-qarorgohi tepasida hilpirab
turgan. Xitoy muarrixlari buning sababini turklar o‘zlarining kelib chiqishini
unutmaganliklari ramzidir, deb izohlaganlar .
Shu bilan birga, xoqonlik qo‘shini tarkibida harbiy jangchilardan tashqari
ziroatkor shahar aholisidan tuzilgan yordamchi piyoda va otliq otryadlar ham
mavjud edi. Ular o‘zlarining qurol-aslahalari bilan qurollangan va an’anaviy jang
usullarini yaxshi bilishgan . Qo‘shin tarkibida Sug‘d chokarlarining bo‘lishi
9

qal’alarni q amal q ilish va ularni ishg‘ol qilishda qo‘l kelgan.
G‘arbiy xoqonlik qo`shinlari asosan otliq jangchilardan tashkil topgan
bo‘lsada, janglarda tuyalardan xam foydalanilgan. Xususan, xitoy roxibi Syuan
Szan (629-645) Turk xoqoni huzurida bo‘lgan paytda qo`shinlarning bir qismi
otda, bir qismi tuyada ekanligiga guvoh bo‘ladi . Shuningdek, turklar va sosoniylar
o‘rtasida bo‘lib o‘tgan Hirot yaqinidagi jangda xoqonlik qo`shini tarkibida jangovar
fillar otryadi ham bo‘lgan .
Xoqonlik qo`shini soni xususida manbalarda turlicha ma’lumotlar uchraydi.
Chunonchi, xitoy yilnomalarida 500, 2000, 10000, 100000, 150000, 400000,
1000000 gacha bo‘lgan qo`shin otryadlari xaqida ma’lumotlar uchraydi. Turk
xoqonlaridan biri Shibi haqida xitoy yilnomachilari shunday yozadilar: «millionlab
qo‘shinga ega, qadimda ham hech qachon shimoliy ko‘chmanchilar bunchalik
kuchaymagan edi».
Xoqonlikning G‘arbiy qanoti qo`shinlarining kamida 100 mingdan orti q
jangchilardan iborat bo‘lgan. Jumladan, Istami boshchiligida g‘arbiy
o‘lkalarga, Eftalitlarga q arshi yuborilgan qo‘shin 100 ming jangchidan
iborat bo‘lgan . Sosoniylarga karshi yuborilgan turk shahzodasi El Arslonning
qo‘shini esa 300- 4 00 ming jangchini tashkil etar edi . Taqkoslash uchun qayd etish
kerakki, bu davrda Urta Osiyo va Sharqiy Turkistondagi voha davlatlarida
qo`shin soni bor-yo‘g‘i 1000 dan 10 minggacha bo‘lgan.
Qo‘shinni o‘nlik va ikkilik tartibida bo‘lishga rioya qilingan. Aniqrog‘i, har
bir otryad 10, 100, 10000 va 100000 jangchidan iborat bo‘lib, ular o‘z
navbatida ikkita qanotga bo‘lingan hamda 5, 50, 500 va 50000 kishidan tashkil
topgan. Bunday otryadlardan iborat butun armiya esa to‘las va tardush yoki
dulu va nushibl deb nomlanuvchi ikkita qanotga ajral-gan. Bu bo‘linmalar
boshida jabg‘u, kichikroq otryadlar tepasida tegin va eltabar kabilar turgan .
Turli xududlardan topilgan arxeologik materiallar xoqonlik qo`shinining
mustahkam po‘lat qurollarga ega bo‘lganini tasdi q laydi. Xususan, Oltoy
o‘lkasidagi Baliq Sook degan joydagi mozor-qo‘rg‘on qazilganda qurol-aslahalari
va jang kiyimlari bilan ko‘milgan qadimgi turk jangchisiga tegishli ekanligi
10

aniqlandi. Ahamiyatlisi shundaki, ushbu topilmalar tiklanganda ular orasida qilich,
dubulg‘a (shlem), xanjar, o‘q-yoy, sovut kabi jangovar buyumlar borligi, ularning
mustahkam temir va kumushdan yasalganligi hamda otliqqa unchalik qiyinchilik
tug‘dirmaydigan darajada yengil bo‘lganligi ma’lum bo‘ldi.
Otliq jangchining yonida, albatta, egar-jabduq, murakkab kamon, pastga
tomon kengaygan sadoq (unga o‘qlar o‘tkir uchlari yuqoriga qaratilib solingan)
bo‘lishi shart edi. Kamarlar qadama bezaklar bilan bezatilgan. Qilich cha p
tomondan ikkita kamar bilan q iyalatib ta q ilgan. Ko‘pincha qurol-aslahalar nayza
va bolta bilan to‘ldirilgan. Mudofaa qurol-yarog‘lari uzun plastinkasimon yoki
zirhli sovut, yopinchiq (barma)li dubulg‘a va uncha katta bo‘lmagan qalqon uzun
halqasimon ilgak orqali yelkaga osilgan.
Xoqonlik jangchilarining mahoratini arab mualliflari shunday ta’riflashadi:
«Turk ... joni boricha quvlagan holda, orqaga va oldinga, o‘ng va chapga, yuqoriga va
pastga qarab ota oladi. Xarijit (arab o‘qchisi) kamon ipiga bitta o‘kni joylaguncha, u
(turk) 10 ta o‘kni otadi. Xarijit tekis joydan otini choptirgunicha, u o‘z otida tog‘ yoki
vodiydan tushib, katta tezlik bilan choptiradi. Turkning to‘rtta ko‘zi bor - ikkita-si
yuzida, ikkitasi esa gardanida» .
VI—VII asrlarda qo`shin jang taktikasiga ega, o‘z kuchi va malakasiga ishongan
drujina ko‘rinishida bo‘lgan. Qattiq asosdan yasalgan uzangi va egarning keng
tarqalishi jangchining nayza bilan xujumini yanada kuchliroq qilib, dushman mudofaa
qatorini yorib o‘tishini ta’minlagan. Kamondan kuchli zarb bilan yakka nishonni
mo‘ljallab zo‘r va bexato otishgan. Kamon tushirilgan holda tutilgan, bu esa
kamonning butun kuchini otishga saqlash imkonini bergan. O`q pati yumshab
ketmasligi uchun o‘qdonning tagi kengaygan bo‘lgan, bu esa o‘z navbatida o‘qning
bir xilligini ta’minlagan. Ikkinchi, o‘qchi kamarning bo‘lishi, aftidan, jang vaqtida
kamon va sadoqni almashtirishni osonlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan.
Bu davrda xar xil turdagi uch parrakli o‘q uchlari keng tar q algan. Ularning
hammasi yengil qurollangan dushmanni otishga mo‘ljallangan. Keyinchalik ikki va
to‘rt parrakli, shuningdek, yassi o‘q uchlari xam paydo bo‘lgan. O`q uchlari ba’zan
suyakdan xam yasalgan biroq ular juda kam uchraydi, o‘qlar asosan temirdan
11

qilingan, temir kam bo‘lgan joylardagina suyakdan yasalgan bo‘lishi mumkin.
Arxeologik topilmalar orasida ba’zan o‘q uchlaridan tashqari o‘qning
yog‘ochdan qilingan qismlarining qoldiqlari ham uchraydi. O`qlarning turli
bo‘yoqlarga bo‘yalganligi esa jangchiga urush vaqtida kerakli o‘q uchini
adashmasdan tez topishini qulaylashtirgan.
Jangchilarning dushmanga qarshi olib borgan masofali janglarida asosan
murakkab tuzilishga ega suyak va shoxdan qoplamali kamon va temir uchli
o‘qdan foydalanishgan. Qurol-yarog‘ l arning qoldiqlari Tyan-Shyandagi ot
bilan ko‘milgan jangchi qabrlardan, faqat erkaklarning mozorlaridan
topilgan. Mazkur topilmadar asosida jangchilarning qurol-yarog‘lari haqida
ma’lum bir tasavvurlarga ega bo‘lish mumkin. Qilich va uzun dudama q ilich
har doim aslzodalik va boylik belgisi hisoblangan .
Xitoy manbalarida «fuli», ya’ni «bo‘ri» deb ta’riflangan xoqonlik
jangchilari shamshir, nayza, uzun og‘ir qilichlar bilan qurollanganligi, yaqin
masofadagi ko‘l jan-gini olib borishga moslashganligi, ular Turk xoqonligi
qo‘shinining zarbdor o‘zagi hisoblanishi e’tirof eti l adi.
12

1.2. Q o‘shin boshqaruvi hamda harbiy unvonlar.
Xo q on hamma narsadan avval «mangu el» (ya’ni, imperiya)
xotirjamligi, farovonligining kafolati bo‘lib, «el»ning mavjud bo‘lishining
as o siy sharti sifatida beklar va «butun xalq»ning xoqonga sadoqati talab
q ilinardi. Xoqon, bitiktoshlar tili bilan aytganda «turk eli» uchun, «turk
xalqi» uchun «tunlari uxlamaslik va kunduzlari (ishsiz) o‘tirmasligi» shart
edi”. Urush va sulx, jang va bitim barchasi «turk eli»ning tinchligi uchun
xoqon irodasi bilan hal qilinardi. Bir so‘z bilan aytganda, xoqonning harbiy
va diplomatik huquqlari mutlaq cheksiz edi.
Turk xoqonligining g‘arbiy qismida qo`shinining ikkala qanotida
xoqonlik oila a’zolari - yabg‘u, shad, tegin unvonli shahzodalar turgan.
Xoqonlikning mazkur vakillari tobe qabilalarni boshqarish, soliqlar
yig‘ishni tashkil kilish bilan birgalikda, ularni harbiy ishlarga jalb etish,
jang-larga olib borish va harbiy harakatlarda boshchilik qilish ishlarini
x.am amalga oshirganlar. Xoqonlikda shahzoda -teginlar o‘z qo`shiniga ega
bo‘lib, biror o‘lkani boshqarishga mas’ul qilingan taqsirda shad unvonini
olgan.
Qo‘shin boshqaruvida oltin bo‘ri boshli bayroqlardan, buyruqlarni
yetkazishda esa muhrli oltin nayzali o‘qlardan unumli foydalanilgan.
Qo‘shin boshqaruvini turli darajadagi harbiy amaldorlar olib borishgan.
Ular orasida eng yuqorilari - jabg‘u (yabg‘u), tegin, eltabar bo‘lib, mazkur
barcha mansablar otadan o‘g‘ilga meros bo‘lib o‘tar va Ashina xonadoni
a’zolaridan tayinlanar edi.
Xitoy manbalari va turkiy bitiktoshlarda xoqonlikda mavjud bo‘lgan
mansab va unvonlarning nomlari saqlanib qolgan. Xoqonlikning boshqaruv
tuzumida qariyb 40 ga yaqin unvon va ellikdan ortik epitetlar mavjud bo‘lib,
ularni quyidagicha guruhlarga bo‘lish mumkin:
1) rasmiy: a) ma’muriy; b) harbiy;
2) ijtimoiy: a) diniy; b) ramziy-faxriy.
13

Turk xoqonligida boshqaruv tizimida xoqondan keyin birinchi o‘rinda yabg‘u
turgan. Dastlabki davrlarda «yabg‘u» xoqonning vorisi hisoblanib, odatda
xoqonlarning ukalari shu unvonga ega bo‘lar edilar. Shuning uchun ham yabg‘u
xitoy yilnomalarida xoqondan keyingi birinchi shaxs sifatida ko‘rsatiladi. Undan
keyin esa tegin, ya’ni xoqonning o‘g‘illari - shahzodalarga beriladigan unvon
bo‘lgan. Odatda teginlarga boshqarish uchun ma’lum bir hudud berilib, o‘zining
qo‘shiniga ham ega bo‘lgan. Hokimiyat akadan ukaga emas, otadan o‘g‘ilga
o‘tadigan bo‘lgach, teginlar taxt vorisi xisoblanib, yabg‘ularning mavqeiga
nisbatan ularning mavqei yukorirok bo‘lishiga olib keladi. Teginlardan so‘ng
eltabarlar turgan.
Yabg‘u, shad, tegin, eltabar, tudun, tutuk, cho‘r, tarxon, erkin, inanchu,
buyruq kabi o‘nlab unvonlar va ularning oldida keluvchi apa, inal, kul, tun va h.k.
ko‘plab epitetlar rasmiy xarakterda bo‘lib, ulardan aksariyati ma’muriy bo‘lsa, bir
kismi harbiy edi. Ayniqsa, ular orasida tutuk, cho‘r, tar-xon, erkin kabi unvonlar
ko‘prok harbiy xarakterdagi unvonlar bo‘lishi barobarida karam qabilalarni
boshqarishga vohalarga hukmdorlik kilishga yuborilgan ma’murlarning unvoni
sifatida ham uchraydi.
Xoqonlikda mavjud unvonlar tizimida harbiy unvonlar ham o‘ziga xos
o‘rin egallagan. Jumladan, bitiktoshlarda suboshi, chabish, bingboshi,
beshyuzboshi, yuzboshi, o‘nboshi kabi unvonlar uchraydi. Shuningdek, xitoy
yilnomalarida xoqonlik amaldorlarining unvoni sifatida cha-bishi-szyabi
(chabish) bir necha bor qayd etiladi. Suboshi lug‘aviy jihatdan qadimgi
turkcha su «qo‘shin» va bashn «bosh, rahbar», ya’ni «qo`shin boshlig‘i,
lashkarboshi» ma’nosida edi. Chabish (chovush) esa «qo`shinda vazifador
shaxs, lashkar boshliklaridan biri» sifatida bo‘lib, Mahmud Qoshg‘ariy uni
«jangda saflarni tuzatuvchi, dam olish vaqtida askarni zulm qilishdan
saqlovchi odam» shaklida ta’riflaydi.
Xoqonliqda harbiy unvonlar sifatida bo‘lgan bing-boshi «mingboshi»,
beshyuzboshi. yuzboshi, o‘nboshi va hokazolar ham asosan markaziy
hokimiyat va qo`shin qanotlari boshqaruvida mavjud bo‘lib, ularning bunday
14

nomlanishi xoqonlikning mohiyatan «o‘nlik tizimi»ga ega harbiy imperiya
bo‘lganligi bilan izohlanadi.
Jang taktikasi. Mahoratli jangchilarning jangovarlik qobiliyati o‘z
davri uchun yetarlicha darajada yukori bo‘lgan. Ular deyarli tinimsiz
jangu jadallar olib borar, butun atrofida dushmanlar o‘rab olgan bo‘lishlariga
qaramay, turli qabilalarning qarshiliklarini qurol kuchi bilan bartaraf etib,
Uzoq Sharq va O‘rta Osiyogacha bo‘lgan uzoq masofali yurishlarni amalga
oshirar edilar. Xitoy yilnomalarida ham qayd etilishicha, «turli davlatlarning
hammasi unga (Turk xoqonligiga) bo‘ysungan. Kamondozlari 1 milliondan
ortiqroq edi. Shimoliy ajnabiylar (ya’ni xitoylik bo‘lmaganlar) hech qachon
bunday kuch-qudratga ega bo‘lishmagan edi».
Xoqonlikda mavjud an’analarga ko‘ra, hukmdorlar qo`shin jangovarligini
oshirish uchun bir qator tadbirlarni amalga oshirganlar. Jumladan, VII
asrning yarmiga mansub xitoy yilnomalarida qayd etilishicha, hukmdorlar
«doimiy ravishda jang qilish, qilichbozlik va o‘q-yoy otish mashqlarini
amalga oshirar, ovga chiqardilar».
Turk xoqonligining harbiy san’ati uchun Markaziy Osiyo chorvadorlari
an’anasi kabi ot bilan jang qilish usuli xos edi, Hujumni avval kamondan
ma’lum masofada turib o‘q uzish bilan boshlab berishgan. Bu vazifani
asosan o‘q-yoy bilan qurollangan yengil otliq otryadlar bajarishgan,
Jangning hal kiluvchi pallasida esa urushga og‘ir qurolli otliqlar kirgan. Ular
dushmanga zich safga tizilgan holda nayzalar bilan hujum qilishgan. Shu
tariqa ular dushmanni yaqin masofada turib jang qilishga majbur qilishgan.
Bunday xujum esa foyda berib, dushman bardosh berolmay, ko‘p o‘tmay
chekingan. Zirhli otliqlar esa xujumda davom etib, pushmanni batamom
yakson qilish bilan jangni yakunlashgan. diqqatga sazovor jihati shuki,
xoqonlik qo`shinlari dushmanni oxirigacha ta’qib qilib borib, uni butunlay
yakson qilmagunlaricha tinchishmas edi. Masalan, juan-juanlarni ular to
Yevropaga qadar ta’qib q ilib borishgan.
Yordamchi piyoda otryadlarning jangdagi ishtiroki esa aralash jang usulidan
15

foydalanilganda qo‘l kelgan. Ya’ni, dushmanning hujumini o‘ q -yoy bilan q arshi
olishda ularning nafi tekkan. Vaziyat taqozo etganida ba’zi turk otryadlari
dushmanga turli tarafdan hujum qilgan holda mustaqil harakat qilishgan.
Vizantiyalik harbiy mutaxassis Mavrikiy (VII asr bi-rinchi yarmi) o‘zining
«Strategikon» nomli asarida turklarning taktik usullarini shunday tasvirlaydi:
«Endi turklar va avarlar ham jangovar tartibda joylashishadi... Ular jangovar
qo`shinni rimliklar (vizantiyaliklar nazarda tutilmoqda) va forslarga o‘xshab bir
chiziq bo‘ylab joylashtirishmaydi».
Xoqonlikda xabarlashuv, ya’ni o‘zaro alo q a bog‘lash ham yo‘lga qo‘yilgan
bo‘lib, dushmanga q arshi rejalashtirilgan harbiy faoliyat o‘zaro xat-
xabarlashuvlar orqali amalga oshirilgan. Shunday mazmundagi yozishmalar
Sug‘diy va ba q triy tilli hujjatlar orasida saqlanib qolgan. Xatlar Sug‘d,
Toxoriston yoki Qobuliston hukmdorlariga tegishli bo‘lib, ularning ba’zilarida
xoqon tomonidan «topshiriq kelganligi» yoki «yorliq yuborilganligi», yo
bo‘lmasa, ushbu hukmdorliklarning arablarga qarshi harbiy yordam so‘rab,
xoqonga xat orqali murojaat qilishganidan dalolat beradi.
Harbiy istehkom - q o‘rg‘onlar. Mintaqada harbiy mudofaa inshootlarini
qurish an’anasi ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lib, chegara chiziqlarida
mustahkamlangan manzilgohlar va yashirinish uchun mo‘ljallangan
qal’alar, qasrlar va hukmdorlarning qarorgohlari barpo etilgani shundan
dalolat beradi. Chorvadorlar jamiyatida ko‘chmanchi davlatlarning vujudga
kelishi bilan harbiy inshootlarning ahamiyati yanada ortdi . Chorvadorlar
imperiyalarning suv yoki quruqlik yo‘llari bo‘ylab uncha katta bo‘lmagan
istehkomlar qad ko‘taradi. Biroq bunday istehkomlarning hech birida aholi
doimiy yashagan emas, ular faqat jang vaqtlarida zaxira ombori va mudofaa
joylari vazifasini o‘tagan.
Xoqonlik voha davlatlarini boshqarish uchun ularning hududida harbiy
garnizonlar qurgan. Ana shunday garnizonlardan biri Beshbaliq shahri
bo‘lgan. Yozma manbalarda keltirilishicha, G‘arbiy turk hukmdorlaridan biri
xoqonlikka xiroj va soliq yetkazib turgan Gaochanni qo‘riqlash maqsadida
16

Beshbaliqda garnizon qurdirgan. Gaochandan 125 km shimolda
joylashgan mazkur garnizon o‘z joylashuviga ko‘ra, tashqi xavflardan
himoyalash uchun strategik jihatdan qulay bo‘lgan”.
Xoqonlik qo`shinlariga mo‘ljallangan maxsus qarorgoh shahar-qal’alar
mavjud bo‘lgan. Ana shunday karorgox va garnizonlardan yana biri - Jabg‘ukat
(Oqota shahar xarobasi) shahri edi. Jabg‘ukat Binkatdan shimol tomonga olib
boradigan o‘rta asr savdo yo‘lida joylashgan ilk shaxarlardan biri bo‘lib,
«chiroyli bu shaxar, qadimda Chochning harbiy lageri - lashkargohi edi»,
«ichki mudofaa devoriga ega harbiy lashkargoh». Chochdan Iloqqa olib
boruvchi yo‘ldan sharqda, Turk daryosi (Chirchiq) vodiysida joylashgan
bo‘lib, Choch vohasi Turk xoqonligi tarkibiga kirgan paytda (U1-UP asrlar) ilk
turk hukmdorlari karorgoxi sifatida barpo etilgan.
Jabg‘ukatning qachon va kim tomonidan barpo qilinganligi xa q ida
turlicha farazlar bor. Masalan rus sharqshunos olimi V.V. Bartold Toshkent
yaqinidagi sobiq Niyozbek qal’asi o‘rnida bo‘lgan ushbu shahar nomini
turkcha yabg‘u (jabg‘u) unvoni bilan bog‘lagan va lug‘aviy jihatdan «Jabg‘u
shahri» degan ma’noni anglatadi, degai taxminni ilgari surgan. Y.F.
Buryakov xam xon qarorgohi o‘rnidan qad rostlagan turkiy nomdagi
shaharlardan biri bo‘lgan, deb hisoblaydi.
Ma’lumki, 555 yilda Eftalitlar va Turk xoqonligi orasidagi chegara
Sirdaryo xavzalari va Toshkent vo h asi h isoblanib, manbalarga ko‘ra, VI
asrning 60-yillarida Istami eftalitlarga qarashli h ududlardan dastlab Choch
vohasini q o‘lga kiritgan edi. Aynan shu voqealar bilan bog‘liq holda
Jabg‘ukat dastlab harbiy maqsadlar (qo‘shin saqlash, qo`shinning harbiy
tayyorgarligi va h.k.) uchun mo‘ljallab ko`rilgan bo‘lishi ham mumkin. Istemi
boshchiligidagi turklarning eftalitlarga qarshi keyingi yurishlarida Jabg‘ukat
harbiy baza, istehkom vazifasini o‘tagan bo‘lishi mumkin.
Bu kabi harbiy qarorgoh-qo‘rg‘onlar nafaqat harbiy maqsadlarda, balki
vaziyat talab qilganida ma’lum vaqt oliy hukmdorlarning ham yashash joylari
hisoblangan. Shuningdek, urushlar paytida uning atrofidagi chorvador aholiga
17

yashirinish imkonini bergan. Turk xoqonligida harbiy yutu q lar minta q adagi
boshqa davlatlarning harbiy ish rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Vizantiyalik
harbiy mutaxassis Mavrikiy (VII asr birinchi yarmi) o‘zining «Strategikon»
nomli asarida Vizantiya qo‘mondonlariga doimo avar va turklarning
tajribasini qo‘llash zarurligi qayd etilgan. Ushbu nasihatlar, eng avvalo, qurol-
yarog‘larga tegishli bo‘lib, xususan: «Jangchining kiyimi xuddi
avarlarnikidek, keng, uzun va chiroyli bo‘lishi kerak» yoki «...otlarning
tumshug‘i va ko‘kragi xuddi avarlarniki singari quroq bo‘laklari bilan bo‘lsa
ham qoplangan bo‘lishi kerak, ular, ayniqsa, jang vaqtida oldinda bo‘luvchi
otliqlarning otlarini bo‘yin va ko‘ksini himoyalab tursin. Egar ustida ikkita
temir uzangi, arqon va oziq-ovqat uchun qopchiq bo‘lishi kerak. Otning belida
to‘rtta, boshida va iyagida bittadan popugi bo‘lishi kerak». Shuningdek,
«chodirlar avarlar va turklarnikiga o‘xshab yaxshilab tikilishi kerakki, chunki
shunday chodirlar ham chiroyli, ham qulaydir» deb uqtirilgan.
Demak, yuqorida ko‘rib chiqilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, xoqonlik
o‘z davrida harbiy jihatdan ilg‘or bo‘lgan. O`nlik tizimga asoslangan
muntazam qo‘shin, ya’ni asosan har biri 10 ming nafar jangchi bilan
ta’minlovchi «O‘n o‘q» tuzilmasi doimiy ravishda hozir bo‘lgan 100 minglik
qo‘shin mavjud bo‘lgan, xoqonlik uning ko‘p sonli, intizomli va tezkor otliq
qo`shinga ega bo‘lganligi, o‘z davrining qudratli davlatlaridan biriga
aylanishiga aylanishiga imkon bergan. Shu sababli, Turk xoqonligi qudratli
Sosoniylar Eroni, Vizantiya va Xitoy ustidan ma’lum muddat ustunlik
qilishga va doimiy ravishda o‘z hududini kengaytirib borishga muvaffaq
bo‘lgan. Garchi Turk xoqonligining butun siyosiy tarixi harbiy yurishlar va
qabilalararo urushlar bilan to‘la bo‘lishiga qaramay, u Jung‘oriyadan to Qora
dengizgacha bo‘lgan ulkan hududda turkiy qabilalarning o‘zaro uyushishiga
zamin yaratdi va qator turkiy tilli xalqpar etnomadaniy muhitining
shakllanishini ta’minlaydi. Xoqonlikning kuchli harbiy tashkiloti esa Xitoy
va Eronning tajovuzkorona niyatlariga to‘sqinlik qila oldi, VIII asrdagi arab
xalifaligi bosqiniga ham qattiq qarshilik ko‘rsata oldi.
18

II-BOB. SOMONIYLAR, G‘AZNAVIYLAR, SALJUQIYLAR,
QORAXONIYLAR VA XORAZMSHOXLAR DAVRIDA HARBIY ISH VA
QO‘SHIN HOLATI (IX-XII ASRLAR)
2.1. Somoniylar va G‘aznaviylar davrida harbiy ish holati va ahamiyati.
Somoniylar davlati. Somoniylar (875-999) davrida harbiy qo‘shin doimiy
maxsus gvardiya va muvaqqat qo`shinga bo‘lingan. Davlat va podsho saroyi
hayotida saroy gvardiyasi katta rol o‘ynagan. Gvardiya tarkibida mahalliy axoli
vakillari bo‘lgan yosh harbiylar qatorida asir qilib olingan turkiy g‘ulomlar xam
bor edi.
Saroy gvardiyasida vusoqboshi (3 g‘ulomga boshlik kichik komandir),
hojib (gvardiyachi g‘ulomlarning oliy mansabi), xaylboshi (hojibdan kuyi,
vusoqboshidan yuqori) mansablari mavjud edi.
Gvardiyachilar dastlabki 5 yillik xizmati davomida navbati bilan ot,
qamchi, karochuri (uzun shamshir), beliga bog‘lash uchun kesh va qin, egar
jabduq, yulduzli jilov, qizil kiyim va halqaga osilgan temir gurzi bilan
ta’minlangan. 5 yildan keyin unga otda yurish uchun maxsus etik, to‘n, o‘n olti
tirgovichli chodir, uch nafar g‘ulom berilib, vusoqboshi darajasi tayinlangan.
Vusoqboshi darajasiga yetgan harbiyga kumushdan ziynatlangan bosh kiyim va
ganjalik kiyim in’om qilingan. Shu tariqa har yili kiyim-kechaklari ko‘payib,
uning askarlari va martabasi xaylboshi va undan keyin hojib darajasigacha o‘sib
borgan. «...uning shoyistaligi va hunari, shijoati hammaga ma’lum bo‘lganidan
so‘ng ulug‘ ishlar qo‘lidan kelardi, odamlar va xudovandga do‘st bo‘lardi, to
o‘ttiz besh yoshga to‘lgunicha amirlik unvonini bermasdilar va viloyatlarga ham
hokim etmasdilar».
Hojib saroy lashkarboshisi bo‘lgan, unga saroy va hukumat muassasalarini
qo‘riqlash bo‘yicha xizmat qiluvchi va harbiy harakatlar davrida o‘ta
mas’uliyatli vazifalarni bajaruvchi gvardiyachi-g‘ulomlarning katta otryadi
bo‘ysungan. Vuzurgi hojib - bosh hojib somoniylar davlatining eng oliy
mansabli amaldorlaridan biri bo‘lgan. Hojiblar va bosh hojib davlat ishlarida
19

katta rol o‘ynaganlar. Harbiy xizmatda mavqega erishgan turk g‘ulomlari ozod
qilinib, ma’lum imtiyozlarga ega bo‘lganlar. Ular fidoyi xizmatlari uchun davlat
tomonidan munosib taqdirlanib, o‘z erklarini tanlaganlar va qator imkoniyatlarga
ega bo‘lganlar. Mana shunday g‘ulomlardan biri qobiliyatli lashkarboshi hamda
iste’dodli siyosatchi darajasigacha yetgan Alpteginning hayot yo‘li bunga misol
bo‘la oladi. Xizmat pog‘onalaridan shu tariqa ko‘tarilib borgan Alptegin 35
yoshidayoq Xuroson sipohsolori lavozimini egallaydi, 2700 harbiy g‘ulomlarga
qo‘mondonlik qiladi, Movarounnahr hamda Xurosonda katta mulklarga ega
bo‘ladi. Shu davrda turk g‘ulomlari orasidan yetishib chi qqan Sabuktegin (940-
997) esa xizmat pog‘onalaridan o‘sib borib, katta mavqega erishadi va kelajakda
g‘aznaviylar sulolasiga asos soladi.
Somoniylar davrida urush yoki boshqa zaruriyat tug‘ilganda mahalliy
hukmdorlar, Movarounnahr hamda Xurosondagi alohida viloyatlar egalari katta
miqdorda ko‘ngillilar qo`shini - xalq lashkarini to‘plaganlar. Istaxriy
ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakat ko‘ngillilar qo`shini uchun ma’lum miqdorda
askarlar yetkazib beradigan alohida kuloblar (okruglar)ga bo‘lingan. Ko‘ngillilar
qo‘shinining jangovar sifatlari juda yuqori bo‘lgan. Ibn Havqal so‘zlariga ko‘ra, bu
qo‘shinlar o‘z uyi, joyi, oilasi, ko‘shnilarini yaxshi bilgan erkin dehqonlar, ya’ni
jamiyatning to‘q va erkin qatlamlari vakillaridan tuzilgan. Ular tashqi harbiy xavf
tug‘ilganda, yoki ichki nizolar va ko‘chmanchilarga q arshi yurishlar tashkil
qilinganda to‘plangan. Mazkur qo‘shinlar o‘z mablag‘lari, ma h alliy xokimlar
mablag‘lari va davlat mablag‘lari hisobiga yashar edilar. Qurol-aslaha va ta’minot
aniq majburiyatlarga bog‘liq bo‘lgan. Masalan, somoniylarga yarim qaram bo‘lgan
Chag‘oniyon viloyati o‘z xisobidan o‘zini ta’minlay oladigan, o‘z otlariga ega
bo‘lgan 10 ming askar yetka-zib bergan. Shubhasiz, yurishlar vaqtida ko‘ngillilar
qo`shini asosan markaziy hukumat xisobidan ta’minlangan. Qo‘shinlar tarkibida
ko‘chmanchi kabilalar otryadlari ham bo‘lgan. Chegaralar esa maxalliy
xokimlarning harbiy kuchlari va g‘oziylar tomonidan ko‘riklangan.
G‘aznaviylar davlati. G‘aznaviylar (962-1183) saltanatida hukmdorning
eng yaqin yordamchisi va maslaxatchisi bo‘lmish vazir nafaqat ma’muriyat
20

amaldorlari, balki harbiy kuchlarga ham javob bergan. Sulton va markaziy
hokimiyatning asosiy tayanchi bo‘lgan doimiy qo`shin asosan otliq qo`shindan
iborat bo‘lsada, piyoda otryadlar, favqulodda xolatlarda esa shaxar va qishloq
axlidan to‘planadigan ko‘ngillilar va dexqonlar ham kirgan. G‘aznaviylar
qo`shinida maxalliy aholi vakillari qatorida seyistonliklar, xindlar, kurdlar,
arablarni ham uchratish mumkin edi.
G‘aznaviylar qo‘shinida maxsus tuzilmalar ham bo‘lgan. Maxsus
tuzilmalarda zodagonlar vakillari hamda qaram kishilar, amir xizmatida bo‘lgan
harbiy asirlar, g‘ulomlar bor edi. Ular asosan Movarounnahr, Taroz, Qoshg‘ar va
Xo‘tondan kelgan g‘ulomlar bo‘lib, keyinchalik xususiy va saroy maktablarida
maxsus o‘quv kursi va harbiy tayyorgarlikni o‘taganlar. G‘ulomlar bir qancha
kategoriyalarga bo‘linganlar, shulardan saroy g‘ulomlari ko‘pchilikni tashkil etib,
ular-ning soni 4000 ta bo‘lgan. Bulardan tashqari sultonga tansokchilar va
bayroqdorlardan iborat yana 300 ta g‘ulom bo‘lgan.
G‘ulomlarning asosiy qismidan askarlar va qo‘riqchilar sifatida
foydalanilgan, qolgan qismi xizmatkorlar vazifasini bajargan. Sulton g‘ulomlari
xazinadan yillik maosh va oziq-ovqat bilan ta’minlanganlar. Ular o‘zlarining
xuquqiy makomlar va mulkiy holatlari bilan ajralib turganlar. Ularning ba’zilari
hatto yuqori mansablarga erishib, hojiblar, viloyatlar xokimlari bo‘lishgan. Sulton
xizmatda yuqori ko‘rsatkichlarga erishgan ski sevimli g‘ulomlarga sahovat
ko‘rsatib, ularga boyliklar in’om qilgan, yerlar sovg‘a qilgan. Uzoq safarda
yuradigan g‘ulomlar tez-tez erkinliklar olishgan.
G‘ulomlar mahalliy ijtimoiy va etnik qatlamlarga deyarli bog‘liq
bo‘lmaganlar va shuning uchun xam mulkdorlar hokimiyatining hukmronligini
amalga oshirishda qulay qurol bo‘lgan. Saroy g‘ulomlari dabir -- davlat idorasi
amaldorlarining. maxfiy nazorati ostida bo‘lgan, gunoxlar qilganda qattiq
jazolangan.
G`aznaviylar davrida qo`shin uch lashkarboshi (sipoxsolor) ga bo‘ysunadigan,
Hindiston, Iroq hamda Xurosonda joy-lashtirilgan uch yirik birlashmaga bo‘lingan.
Butun qo`shin ustidan oliy qo‘mondonlikni nog‘ora, tug‘, katta yoki kichik do‘mbira
21

kabi xizmatning muxim belgilariga ega bo‘lgan bosh hojib amalga oshirgan. Bosh
q o‘mondon tilla belbog‘li q ora chakmon va ikki shoxli telpak kiyib yurgan. Bosh
hojib va qo‘mondonlar davlat hayotida, xususan podshohliklar almashishi, yangi
sultonning taxtga kelish davrlarida katta rol o‘ynaganlar .
Saljuqiylar davlati (1038-1308) . Saljuqiylar davrida davlat boshqaruv
tizimida ma’muriy va fuqarolik muassasalari bilan bir qatorda, «devopi ariz al-
jaysh» deb nomlangan harbiy idora ham mavjud bo‘lgan. Uni
boshqaruvchi bo‘lmish ariz ad-jaysh turli viloyatlarda o‘z bo‘linmalariga, o‘z
noibi (o‘rinbosar yoki yordamchi) ga ega bo‘lgan. Ariz harbiy nozir vazifasini
bajargan. U qo`shinga beriladigan ish haqi va nafaqalarni qattiq nazorat qilgan,
davolovchi va xizmatchilar shtatlariga ega bo‘lgan davolash va aloqa
vositalariga homiylik qilgan, vaqti-vaqti bilan qo‘shinni tekshiruvdan, ya’ni
ko‘ruvdan o‘tkazib turgan, xizmatdagi va safdan chiqqan harbiylarning
ro‘yxatlarini aniqlab, shaxsiy tarkibni tekshirish va hisobga olish ishlari ham
amalga oshirilgan. Harbiy boshqarmaning maxsus daftarida q o‘shin tarkibiga
beriladigan ish h aqi turlari va miqdori belgilab qo‘yilgan. Bularning bari
arizning bevosita majburiyati bo‘lgan.
Ariz qo‘shin harakatini h am tegishli tarzda qayd etib borgan. Harbiylar uzoq
safarlarda bo‘lgan chog‘larida o‘zlariga berilgan yerlar hisobidan maosh olib,
ta’minlanganlar. Bu mablag‘lar qo‘shinlar borgan viloyat va mamlakatlar
g‘aznasidan q oplangan. Ulush olgan harbiylarning nomlari Ariz tomonidan maxsus
ro‘yxatlarga kirit i shgan.
Salju q iylar qo‘shinining komandir va askarlari xizmatlari uchun ham pul
mukofoti, ham oziq-ovqat, jumladan don bilan rag‘batlantirilgandar. Harbiy
amaldorlarga haq to‘lash ariz buyrug‘i va ruxsatnomasi bilan maxsus ruxsatnoma
(berat) va ko‘chirish hujjatlari (parvona) bo‘yicha davlat devoni vositalari xisobidan
amalga oshirilgan. Qo‘shindagi ish haklarining qiskarishi yoki unga qo‘shimchalar
tegishli moliya-solik devonlari tomonidan qayd qilingan, Devopi ariz barcha
mablag‘larni (kimga tegishli yoki meros bo‘lishidan qat’iy nazar) qayd qilib
borgan. U ko‘pincha asosiy qo‘shin qarorgoxida bo‘lgan, yo‘qligida harbiy devon
22

ishlarini noib, ya’ni uning o‘rinbosari boshqargan. Arizga bevosita bo‘ysungan
qo‘shinlar orasida sipohiylar (doimiy otryadlar) va mutajaniylar - chegara
qo`shinlari xam bo‘lgan.
Saljuqiylar qo‘shinlarining tarkibi o‘sha davrdagi barcha ma h alliy urug‘lar
vakillaridan iborat edi. Qo‘shinlarda 24 o‘g‘uz qabilalaridan to‘plangan harbiy
otryadlar mustaqil harbiy birliklarni tashkil qilar, ularning xar biri xon, malik yoki
amir deb yuritiluvchi o‘z boshlig‘iga ega edi.
23

2.2. Qoraxoniylar va Xorazmshoxlar davrida harbiy ish va qo‘shin holati
(IX-XII asrlar)
Qoraxoniylar davrida harbiy siyosat va qo‘shin tuzilishi. (X asr oxiri
XII asrlar). Markaziy Osiyo xalqlari tarixida o‘ziga xos o‘rin tutgan
davlatlardan biri Qoraxoniylar xoqonligi edi. Turkiy davlatchilik an’analari
asosida shakllangan mazkur davlat X asrning 90-yillarida Sharqiy Turkiston,
Yettisuv va Janubiy Tangritog‘ oldidagi hududlarda tashkil topgan.
Davlatning barpo bo‘lishida qarluq, chigil, yag‘mo kabi yirik turkiy qabilalar
yetakchilik qilgan. Qoraxoniylar sulolasi hukmdorlari Arslonxon va
bug‘roxon unvonlari bilan yuritilgan. Taxtga chiqqan Arslonxon yoki
bug‘roxon, ulug‘xon, ya’ni qoraxon deb atalgan. Ba’zida qoraxon, «xonlar
xoni», «tamg‘achxon» deb xam yuritilgan.
X asr oxirida Qoraxoniylar hukmdori Abdulkarim Sotuq Bug‘roxon va
uning nabirasi Horun ibn Muso ibn Sotuq boshchiligida Movarounnaxrga yurish
qilib, 922 yilda Shosh, Farg‘ona va boshqa turkiy qabilalar yashagan viloyatlar
qo‘shinlari bilan birga Buxoroni egallagan. 996-999 yil l ardagi ikkinchi yurishda
Somoniylar davlatiga barxam berilib, Qoraxoniy Nasr I butun Movarounna h rni
egallagan. Shu tariqa Nasr I Movarounnahrga yangi turkiy sulolalar
hukmronligiga asos solgan. Bu davlat to 1212 yilgacha boshqa bir turkiy davlat
hukmdori Muhammad Xorazmshoh tomoni-dan butunlay tugatilmaguncha,
Movarounnahrni boshqarib turdi.
Qoraxoniylar xoqonligining qurolli kuchlari masalasi uyg‘ur olimi Hoji
Nurxajining arab alifbosiga asoslangan uyg‘ur tilida nashr etilgan «Qadimgi
uyg‘urlar va qoraxoniylar» nomli asarida keltiriladi. Asarning uchinchi
bobi «Qoraxoniylar davridagi harbiy qo`shin» deb nomlangan bo‘lib,
ushbu bobda keltirilgan ma’lumot o‘rganilayotgan mavzuga qator aniqliklar
kiritishga yordam beradi. Hoji Nurhaji asarida yozilishicha, Qoraxoniylar
sulolasi armiyani kuchaytirish, unga rahbarlik qilish, urush tarixini va
qonuniyatlarini o‘rganish masalasiga katta e’tibor bergan. Shu bilan birga,
24

harbiy qo`shinlarga rahbarlik qiluvchilarga q o‘yilgan talablar ishlab chiqilgan.
Mazkur talablarga ko‘ra, qo‘mondonlardan qattiq intizom, dovyurak, kuchli,
qobiliyatli, qurollarni yaxshi bilishdan tashqari, o‘qimishli va harbiy
bilimning ustasi bo‘lishi talab qilingan. Yusuf Xos Dojibning so‘zi bilan
aytganda, bir harbiy qo‘mondon chaqqonlik jasoratli, tajribali, farosatli, bir
so‘zli, yurakli bo‘lish kifoya qilardi, u dushmanning ahvolini o‘rganishi va
yaxshi bilishi, siyosiy va harbiy vaziyatdan to‘la xabardor bo‘lishi, qo‘l
ostidagi qo`shinni oqilona boshqara bilishi, qo‘shinlarni joylashtirishda yaxshi
joy tanlashi, odamlarga mehribon bo‘lishi lozim bo‘lgan. Shuningdek,
qo‘mondonlardan lashkarlarni o‘ziga ishontira olish, buning uchun yaxshi
muomalali, yumshoq ko‘ngilli bo‘lish bilan birga, urushda jasorat ko‘rsatish,
zarur bo‘lganda hiyla ishlata olish, o‘zining oilasi va bolalari manfaatlarini
ko‘zlab davlat va xalq manfaatini oyoq osti qilmaslik kabi fazilatlar talab
etilgan. «Qutadg‘u bilik»da qayd etilishicha, « q o‘mondon mol-mulk
or q asida yurmasligi, pul yig‘masligi lozim. Shunda u o‘z atrofiga mard
yigitlarni to‘play oladi, ular esa urushda aziz jonlarini fido qiladi. Qo‘mondon
mag‘rur bo‘lsa, dushman uning oldida mag‘lub bo‘ladi», - deb yozilgan.
Qoraxoniylar xoqonligida mavjud bo‘lgan odatga ko‘ra, aksariyat xollarda
xoqonning o‘zi yoki uning o‘g‘li bosh qo‘mondon lavozimiga tayinlangan. Armiya
«suv», bosh qo‘mondon esa «suv boshi» deb namlangan. Har bir 4 ming kishi «bir
qo‘shin», 12 ming kishi «cho‘ng qo‘shin» (katta qo‘shin) deb atalgan. Bosh
qo‘mondon o‘zi uchun turarjoy, ya’ni «o‘rdagoh» tanlashi, qo‘shinlarni olib kelish
va tarqatish uchun qulay joy tanlay olishi muhim vazifalardan biri deb qaralgan.
Qoraxoniylar sulolasi qo‘shinlarining tartib-inti-zomi masalasiga jiddiy
e’tibor berilgan. Ayniqsa, qo‘mondonlar tayinlashda yuqorida ko‘rsatilgan
talablardan kelib chiqish shart bo‘lgan. Mamlakatda joriy etilgan qonun-
qoidalarga ko‘ra, tinchlik davrida muntazam xizmatdagi armiya soni ko‘p
bo‘lmagan, ammo uning jangovarligini oshirishga katta e’tibor berilgan.
Urush davrida armiya-ning soni ko‘paytirilgan, urush tugagandan so‘ng
q o‘shimcha safarbar qilingan askarlar uyiga qaytarilgan. Muntazam armiya
25

qal’alarni himoya qiluvchi, xoqonni himoya qiluvchi (yirtig‘), dushmanga
kechasi zarba beruvchi (aqinchi), dushmanning ichki ahvolini kuzatuvchi
(yizak) va ma’lumot olish maqsadida dushman odamlarini tutib keluvchi
(tutqoq), kechasi soqchilik qiluvchi (yotqoq), kunduzi soqchilik qiluvchi
(turg‘oq) kabi qismlardan iborat bo‘lgan. Qurolli kuchlar markaziy o‘rdani
himoya qiluvchi, davlat ixtiyoridagi muntazam armiya, qoraxoniylar sulolasi
a’zolariga, hokimlarga (voliylarga) va boshqa yuqori darajali amaldorlarga
tegishli qo`shinlar, qabilalar boshlig‘i ixtiyoridagi harbiy qism kabilarga
bo‘lingan .
Qoraxoniylar harbiy qismlarida eng kichik birlik «o‘toq» - o‘nlik tizimi
joriy etilgan. 10 kishidan iborat qism bir chodirga joylashtirilgan. Bu qismning
boshlig‘i esa «o‘tokboshi» deb nomlangan. Bir necha o‘toqqa rahbarlik qilgan
kishi «hayil boshi» deb atalgan. Ko‘p hollarda 10 ta o‘toq bir qismni tashkil
qilgan bo‘lib, buning tarkibidagi askarlar soni 80 kishidan kam - 100 kishidan
ko‘p bo‘lmasligi belgilangan. Bunday qismga yetakchilik qilgan amaldor «o‘n
o‘tok boshi» deb nomlangan bo‘lib, uning karamog‘ida «yuzbo-shi», «yuzlar
amir boshi» unvonlarida xizmat kiluvchilar bo‘lgan.
Urush davrida qo‘shinlar «o‘ng q o‘l qo`shin», «so‘l qo‘l qo`shin», «o‘rta
saf» va «orqa saf»larga bo‘lingan. Bular ma’lum bir tartibda va ani q belgilangan
o‘rinda turib harakat qilgan. Qo‘shinning oziq-ovqat ta’minoti bilan maxsus
qismlar shug‘ullangan bo‘lib, bu masalaning yaxshi bajarili-shi g‘alabaning asosi
deb belgilangan.
Urushda qahramonlik ko‘rsatgan yoki katta g‘alabaga erishgan qoraxoniy
xoqonlariga «bug‘roxon», «bug‘ro-qoraxon» yoki «tungaxon», Qoraxoniylar
sulolasi hokimiyatini kuchaytirishda xizmat ko‘rsatgan yoki tashqi siyosatda,
iqtisodiy va madaniy ishlarda faol harakat qilgan xoqonlarga
esa, «qodirxon» unvonlari berilgan. Jangda jasorat ko‘rsatganlarga
«qilichxon» yoki «so‘kman» (dushman safini yorib o‘tish ma’nosini bildiradi),
«tunga-tekin», «alip-tekin», «yorg‘on-tekin» unvonlari berilgan. Davlat ishlarida
xizmat ko‘rsatgan shaxslar «kul-bilgaxon», xon o‘rdasida xizmat ko‘rsatganlar esa
26

«bosh hojib» unvonlari bilan taqdirlangan. Barcha amaldorlar, jumladan, harbiy
amaldorlar o‘z mansablari uchun belgilangan kiyim-kechaklarga,
maktub yo‘llashda tuzilgan matnlarga o‘zlarining maxsus
tamg‘alarini bosishlari shart edi. Tamg‘alarda esa egasining ismi, mansabi
yozilgan bo‘lib, ular xoqon tomonidan ta q dim etilgan.
Barcha harbiy amaldorlarning maoshi boshqa amaldorlar singari ma’lum
qonun-qoida asosida belgilangan bo‘lib, uning o‘sishi yoki kamayishi mansab va
lavozimning o‘zgarishiga, ko‘rsatgan xizmatiga bog‘liq bo‘lgan.
Qoraxo n iylar davrida harbiy ishlar bilan shug‘ullanadigan maxsus devon ta’sis
etilgan bo‘lib, u «harbiy de-von» deb nomlangan. Mazkur idora harbiylarni tizimlash,
ularning maoshlarini belgilash va tarqatish, lavozimlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq
bo‘lgan barcha rasmiyatlar bilan shug‘ullanish, qurbon bo‘lganlarni ro‘yxatdan
chiqarish va yangilarni ro‘yxatga olish kabi ishlar bilan shug‘ullangan. Bunday
ro‘yxatlar uchun tutilgan daftar «oy-butuki» yoki q isqartirilgan shaklda «oy» deb
atalgan.
Askarlikka odam olishda diniy e’ti q od masalasiga e’tibor berilgan va ularning
barcha harakatlari shariat talablariga binoan baholangan. Askarlikka odam olish
majburiy va tanlov asosida amalga oshirilgan, harbiy xizmatga jalb etilganlarga esa
oyma-oy maosh to‘langan. Hoji Nurxajining yozishicha, shu davrdagi saljuqiylarda
o‘rda askarlariga to‘rt oyda bir marta oylik to‘langan edi. Oyma-oy maosh to‘lash
qoraxoniylar qo‘shinlarining jangovarlik ruhini mustahkamlashga ijobiy ta’sir
ko‘rsatgan.
Qoraxoniylar qo`shinlarida 9 xil tug‘ ishlati lg an. Bu haqda Mahmud
Qoshg‘ariy «tug‘ - alam demaktur, to‘kqiz tug‘lik xon deyiladi, mayli viloyat qancha
ko‘p bo‘lsin, martabasi ustun bo‘lsin, tug‘ to‘qqizdan ortiq bo‘lmaydi. Chunki 9 soni
xosiyatli bo‘ladi», - deb yozgan. Tug‘larning rangi sarg‘ish qizil (och qizil) bo‘lgan va
ipak yoki paxta matodan to‘kilgan.
Hoji Nurxajining xulosasiga qaraganda. qoraxoniylar davrida joriy etilgan
harbiy tuzilma va unvonlar Turk xoqonliklari davridagi an’analardan deyarli farq
qilmagan. Faqatgina bir necha o‘toqqa, ya’ni bir necha 10 kishidan iborat bo‘lgan
27

harbiy qismga rahbarlik qilgan «hayil boshi», (qisqacha «hail») unvoni qoraxoniylar
islom dinini qabul qilganlaridan so‘ng joriy etilgan.
Qoraxoniylar davrida turli hududlarga joylashtirilgan harbiy qismlarning
o‘zaro aloqalarini yo‘lga qo‘yish ishlariga katta e’tibor berilgan. Bu borada
aloqalarni ikki xil uslub bilan amalga oshirishgan. Bularning biri tez chopar otlar
yordamida, ikkinchisi, baland tog‘ cho‘qqilariga va tepaliklarga qurilgan
minoralar ustiga olov yoqish bilan (qurg‘uy, qarg‘u) amalga oshirilgan. Harbiy
taktika masalasida pistirma qo‘yish dushmanga yolg‘on xabar yetkazib chalg‘itish
harbiy qismlar joylashgan yerlarni baland devorlar bilan o‘rab olish, devorlar
ustiga kuzatish minoralarini barpo etish ishlariga katta e’tibor berilgan.
Bu davrda ishlatilgan q uro l -yarog‘lar asosan o‘ q -yoy, qilich, bolta, nayza
(sanku), temir to‘qmo q (basu gurza), xanjarlardan iborat bo‘lib, bular hujum
qurollari deb hisoblangan. Metalldan qilingan sovut (yoriq), dubulg‘a (metalldan
qilingan qalpoq) va qalqon himoya qurollari sifatida ishlatilgan. Ushbu qurollar
ichida q ilich bilan boltaga katta axamiyat berilgan. Dubulg‘a kiygan kishi ba’zan
«yashuk» d e b nomlangan. Dubulg‘a kiyganda bosh og‘rimaslik uchun uni
kiyishdan avval boshga jundan to‘qilgan qalpoq kiyilgan. Bunday jun qalpoq
« q adu q » deb atalgan. Sovutning shakli har xil bo‘lib, u mayda hal q achalardan,
zanjirlar, tangasimon metall parchalaridan qilingan. Bunday sovutlar shakliga
q arab halqa sovut, zanjir sovut (o‘rma yoriq), tanga sovut (soy yoriq) deb atalgan.
Sovut kiygan jangchi «yoriqliq ar», kiymagan kishi «boshnak ar» deb nomlangan.
O‘q-yoy uchun ishlatilgan o‘ q yog‘ochdan maxsus asbob yordamida tekis va silli q
q ilib yasalgan. O`qning oxirgi qismiga qush pati yopishtirish uslubi bilan otganda
ovoz chiqaradigan va ovozsiz o‘qlar ishlab chiqarilgan. Ovozli o‘qlar dushmanni
qo‘rqitish yoki unga vahima solish uchun, ovozsiz o‘qlar esa dushmanga
qo‘qqisdan, kutilmagan zarba berish va o‘qning qayerdan kelganligani
sezdirmaslik uchun ishlatilgan. Nayzalarning uchi (bashoq) yapaloq va uzun
uchlik qilib po‘latdan yasalgan. Qoraxoniylar ishlatgan qilichlar yuqori sifatli
po‘latlardan va turkiy xalqlarga xos bo‘lgan an’anaviy shaklda yasalgan. Ayrim
hollarda qilich sopi tilla bilan bezatilgan. Qilichning egasi uni doim asrashi va
28

yaltiratib qo‘yishi shart bo‘lgan. Qilichlarni yaltiratish maxsus modda yordamida
amalga oshirilgan.
Qoraxoniylar davrida «qilich q amchi» nomli yana bir qurol ishlatilganligi
ma’lum. Ammo bu qurolning anik shakli saqlanmagan. Mavjud taxminlarga
ko‘ra, qamchi uchiga o‘tkir tig‘ joylashtirilgan. Ishlatilgan asosiy qurollar qilich,
bolta, xanjar, nayza, o‘q-yoy, himoya vositalari esa qalqon, sovut va dubulg‘a
(po‘lat qalpoq) bo‘lgan. Harbiy qismlarda sir saqlash, dushman ayg‘oqchilarining
pinhoniy kirib kelishini oldini olish, dushman hududida o‘z odamlarini tanib olish,
urushga tayyorgarlik ko‘rilayotganda o‘z odamlarini tanimay qolmaslik uchun
shartli ibora - parol masalasiga katta e’tibor berilgan va bu ham ma’lum darajada
o‘ziga xos qurol deb tushunilgan. Parol so‘zi esa «im» 1
deb nomlangan. Im tez-tez
o‘zgarib turgan va u nihoyatda maxfiy saqlangan. Xoqon bosh qo‘mondon
hisoblangan. Davlatning muntazam armiyasidan tashqari, xoqon avlodlari,
hokimlar, yirik amaldorlar va qabila boshliqlari ixtiyorida ham himoya bilan
shug‘ullanuvchi harbiy maxsus qismlar bo‘lgan. Qoraxoniylar xoqonligida harbiy
saloxiyat, qo`shin tuzilishi, uning kuchi askarlikka yollash asosida amalga
oshirilgan. Tinchlik davrida harbiylar ko‘pchilikni tashkil etmaganligi, katta
qo‘shin urush davrida to‘planganligi bu davrda muntazam armiya
bo‘lmaganligidan dalolat beradi. Ammo harbiy sohada qo‘shin tuzilishida asrlar
davomida turkiy xalqlar orasida shakllangan an’analar saqlanib qolgan.
Jangchilarni vatanparvarlik, mol-dunyoga berilmaslik va sotqinlikka moyil
bo‘lmasligiga va jangovar ruxda tarbiya-lashga katta e’tibor berilgan.
Xorazmshoxlar davlati (1097-1231). Xorazmshohlar o‘z davrining qudratli
Qo`shiniga ega bo‘lib, qo‘shinlarni doimiy to‘ldirib borish va ta’minlashga katta
ahamiyat berilgan. Xorazmshohlar qo‘shini yaxshi qurollangan va tayyorgarlikka
ega bo‘lgan, uning lashkarboshilari esa harbiy to‘qnashuvlarda jasurliklari bilan
ajralib turganlar.
Xorazmshoxlar davlatida qo‘shin tarkibi harbiy yurishlar ko‘lamiga bog‘liq
ravishda o‘zgarib turgan. Masalan, 1195 yilda xorazmshoh Takash (1172-1200)
1
Hozir «im» so‘zi o‘zbek tilida bosh irg‘itib yoki yuz, ko‘z, qosh, qo‘l harakati bilan qilingan ishora ma’nosida
ishlatiladi (O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 2 jildli. 1-jild. M., 1981., 324-bet .
29

ning devoni daftarida 170 ming otliqning nomi ro‘yxatga olingan bo‘lsa, undan
keyingi Xorazmshoh Alovuddin Muhammad (1200-1220) hukmronligining
dastlabki yillarida bir necha kun davomida 70 mingga yaqin otliq urush
maydoniga kirgan.
Xorazmshoh Alovuddin Muhammad 1217 yilning kuzida Bag‘dodga yurish
qilishga qaror qilganida, uning to‘plagan qo‘shinlar cho‘l va sahrolarni to‘ldirib
yuborgan. 1218 yilda xorazmshoh o‘tkazgan harbiy ko‘rikda 150 ming otli q
qo‘shin va 100 ming piyoda qo‘shin qatnashgan.
Xorazmshoxlar qo`shinida og‘ir va yengil otliqlar (tuyalar ham bo‘lgan) dan
iborat kavaleriya, piyoda va ko‘ngillilardan iborat bo‘lib, ularni qurol-yarog‘,
o‘q-dori, oziq-ovqat, mablag‘ bilan ta’minlab turgan yordamchi kuchlar ham
bo‘lgan. Doimiy qismlardan tashqari, xorazmshohlar mamluklar, ya’ni qul-
askarlardan iborat shaxsiy gvardiya xarasga ham ega bo‘lganlar. Bunday
gvardiyani birinchi bo‘lib xorazmshoh Alovuddin Takash tashkil qilgan. Uning
tarkibida 10 ming kishi bo‘lgan. Xaras (gvardiya) Xorazmshox va uning oilasini
qo‘riqlashdan tashkari turli ekspeditsiyalar, savdo karvonlariga hamrohlik
qilishga ham jalb etilgan. Jangovar xarakatlar boshlanishi bilan xorazmshoxlar
safarbarlik e’lon qilib, tinch axolidan ko‘ngilli lashkar to‘plaganlar.
Davlatda harbiy boshqaruvning oliy organi devon al-ard (yoki devon al-jaysh)
bo‘lgan, mazkur devonning boshlig‘i soxib devon al-ard (yoki soxib devon al-
jaysh, yoxud arid al-jaysh) hisoblangan. Manbalarda butun davlat harbiy
boshqaruvining bosh idorasi devoni arz dar jumlayi mamolik deb nomlanganligi
qayd etiladi.
Devon al-ard barcha xdrbiy lavozim va unvon sohiblarini, qo`shinni maosh,
oziq-ovqat va to‘lovlar bilan ta’minlagan, qo`shinlarni nazorat qilish va ro‘yxatga
olish bilan shug‘ullangan, ularning qurol-aslahalarini boshqargan. Yirik
viloyatlarda harbiy boshqaruvning mahalliy organlari ham bo‘lgan.
Qo‘shinda o‘z ahamiyatiga ko‘ra ikkinchi lavozim xarbgsh lozir (nozir al-
jaysh) hisoblanib, u qo`shin devoni nazoratida faoliyat yuritgan. Xorazmshohlar
qo`shini qo‘mondoni qo’id yoki muqaddam unvoniga ega bo‘lgan. Bu lavozimga
30

buyuk va qobiliyatli amirlardan biri saylangan. Xususan, xorazmshox El Arslon
(1156-1172) qo‘shinlarga qo`mondon qilib qarluq amirlaridan biri Shamsulmulk
ibn Husayn Ayyorbekni tayinlagan. U o‘z singlisini unga turmushga beradi va
qo‘mondonlikka tayinlaydi. Alovuddin Muhammad hukmronligi davrida Ray
viloyatining birinchi hokimi va qo`mondoni etib uning o‘g‘li Abulfath Yusuf
tayinlangan. U amir-sipoxsolor harbiy unvoniga ega bo‘lgan. Viloyatlar
qo‘shinlari qo‘mondonlari yana soxib al-jaysh unvoniga xam ega bo‘lganlar.
Yangi xududlar va viloyatlar bosib olinganida xorazmshohlar o‘z amirlariga
olingan yerlarni iqta sifatida tarqatganlar va barcha mahalliy amirlar ichidan
nisbatan buyuklarini qolganlari ustidan boshliq qilib tayinlaganlar, ularga amirul
umaro (amirlar amiri) unvonini berganlar. Malik harbiy unvoniga ega bo‘lganlar
10 ming otlik otryadlar ustidan qo`mondonlik qilganlar. Ba’zi hollarda harbiy
unvonlar quyi tabaqalar vakillariga ham berilgan. Malik unvoniga oddiy xalq
orasidan chiqqan Mu’ayidalmulk Qavomiddin ko‘tarilgan. Shuningdek, janglarda
alohida o‘rnak ko‘rsatgan maliklarga xon martabasi berilgan.
Xorazmshohlar qo`shinida xabarchilar - chovushlar ham bo‘lgan, ularga katta
chovushlar boshchilik qilgan. Shuningdek, razvedka ishlari bilan shug‘ullanuvchi
xabarchilar josus (yoki ayg‘oqchi) larning maxsus bo‘linmalari xam bo‘lgan.
Ular dushmanning xolatini, harakatlarini o‘rganganlar, bu esa juda muxim ish
bo‘lgan. Qo‘shinda sud ishlari bilan shug‘ullanuvchi qozi mansabi ham bo‘lgan.
Xorazmshoxlar qo‘shinlari qilich, kamon, nayza, gurzilar bilan qurollanganlar,
bundan tashqari, qo`shinda katapultalar (manjanik, ya’ni tosh otish quroli),
muhosara, ya’ni qurshov mashinalari, toshbaqalar, ya’ni harakatlanadigan gum-
bazlar, uchli yozoch surollar va hujum zinapoyayaari bo‘lgan.
Xorazmshohlar qo`rg`onlarni qurish va mustahkamlashga aloxida e’tibor
berganlar. Qal’alar qo`shinlariga mustah kamlab qo‘mondonlik qilganlar.
Xorazmshoxlar davlatida mirshablik xizmati shixnachar bo‘lib, ular o‘z
otryadlari bilan jazolash funksiyalarini ham bajarganlar. Odatda, shixna
lavozimiga turkiy xalqqa mansub lashkarboshilar - amirlar tayinlanganlar. Shixna
hokimiyat uchun xavf tug‘dirgan barcha ishlarga aralashgan va kim axolini
31

tuzumga qarshi boshlamoqchi bo‘lsa, ular ustidan nazorat o‘rnatgan.
Xorazmshoxlar barcha bosib olingan viloyatlar, shaharlari va aholi punktlariga
o‘z shixnalarini tayinlaganlar. Masalan, 1165 yilda xorazmshoh El Arslon
qo`shinlari Dihistonni bosib olganida, darxol u yerda o‘z shixnasini tayinlagan.
I93 yilda xorazmpyuh Takash Saraxs va Marv shaharlarini e gallashi bilan, u
yerlarga o‘z shixnalarini tayinlaydi. Sulton Jaloliddin Manguberdi Xuroson
shixnaligiga amir Qulixonni, keyinrok amir Yog‘an Sunkurni, Isfaxon
shixnaligiga Nusratiddin Muhammadni, Ozarbayjon shixnaligiga amir Badriddin
Tutakni, Hamadon shixnaligiga amir Sarir Malikni tayinlagan.
Xorazmshoxlar davrida qo`shinning jangovar harakatlar vaqtidagi hujum va
mudofaadagi tuzilishi quyidagicha bo‘lgan: avangard - o‘ng qanot; markaz - chap
qanot; aryergard va pistirma. Har bir 10 ming kishilik otryad ketidan askarlar
oilalari xarakat qilgan, janglarda jangovar kiyimlarda ayollar h am q atnashgan.
Harbiy harakatlar boshlanishi oldidan yoki urush e’lon qilinishidan oldin
xorazmshohlar bo‘lajak janglarni muhokama qilish uchun harbiy kengash
chaqirganlar, unda yirik lashkarboshilar, ulamolar, faqihlar va munajjimlar taklif
qilingan. Biroq bu harbiy kengashlar har doim ham to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligidan
qat’i nazar, shohning shaxsiy qarori bilan tugallangan.
2.3. Xorazmshohlarning mo‘g‘ullarga qarshi kurashlari.
Jaloliddin Manguberdi jasorati.
32

Xorazmshohlar davlatining so‘nggi hukmdori, Muhammad Xorazmshoh
o‘zining katta o‘g‘li bo‘lgan Jaloliddin Manguberdini 1215 yilda G‘azna,
Bomiyon, G‘ur, Bust, Takinobod, Zamindovar va Hindiston hududlarigacha
bo‘lgan yerlarga xokim va taxt vorisi etib tayinlaydi. Biroq, Turkon xotun va
qipchoq amirlarining qat’iy noroziligi sababli Qutbiddin Uzlokshox foydasiga
vorislikdan mahrum etilgan Jaloliddin keyinchalik otasining harbiy yurishlarida
ishtirok etib, o‘zining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik qobiliyatlarini namoyish
etadi.
Chingizxon boshchiligidagi Movarounnaxrga bostirib kelgan mo‘g‘ul
qo`shinlari birin-ketin shaxarlarni egallab, Samarqandga yaqinlashganlarida og‘ir
bemor bo‘lgan Muhammad Xorazmshoh Jaloliddinni o‘z o‘rniga xorazmshoh etib
tayinlaydi. Jaloliddin Manguberdi ukalari bilan birga Urganch shaxrini
mo‘g‘ullardan mudofaa q ilishga oshiqadi. Lekin Urganchdagi qipchoq amirlari
Turkon xotunning akasi Xumorteginni sulton deb e’lon qilib, Jaloliddin
Manguberdiga karshi chiqadilar. Bundan xabar topgan Jaloliddin Manguberdi
Temur Malik boshchiligidagi 300 kishilik suvoriylar bilan o‘z vatani - Xorazmni
tashlab, Xurosonga ketishga majbur bo‘ladi va Niso shahri yaqinida 700 nafar
mo‘g‘ul suvoriylariga karshi jangga kiradi. Jaloliddin Manguberdi shiddatli
jangdan so‘ng ularni tor-mor keltirib, Nishopurga keladi. Bu yerdan u barcha
viloyat xokimlarini mo‘g‘ullarga qarshi birlashishga da’vat etadi.
Jaloliddin Manguberdiga Hirot voliysi, qaynotasi Aminalmulk 10 ming
kishilik qo‘shin bilan kelib ko‘shiladi va ular birgalikda Qandahorni qamal qilib
turgan mo‘g‘ul qo‘shinlari bilan 3 kun jang qilib, bosqinchilarni tor-mor
keltirishga muvaffaq bo‘ladilar.
1221 yilda G‘aznaga kelgan Jaloliddin Manguberdiga yaqin atrofdagi qabila
boshliqlari, yirik mulk egalari o‘z qo`shinlari bilan kelib qo‘shiladilar. Jaloliddin
Manguberdining o‘zidagi kuchlar esa 60 ming suvoriy va boshqa kelib
qo‘shilgan kuchlar bilan Valiyon qal’asini qamal qilayotgan mo‘g‘ul
qo‘shinlariga hujum qiladi. Uch kun davom etgan jangdan so‘ng, mo‘g‘ullarni
33

tor-mor keltiradi. Jangda 1000 dan ortiq mo‘g‘ul askari halok bo‘ladi, omon
qolgan qismi Panjshir daryosidan o‘tib, ko‘prik buzib tashlashga muvaffaq
bo‘ladilar. Bu Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ullar ustidan qozongan yirik
g‘alabasi edi. Bu voqeadan keyin Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga qarshi
Shiki Xutuxu no‘yon boshchiligidagi 45 ming kishilik qo`shinlarini jo‘natadi.
G‘azna yaqinidagi Parvon jangida Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullar ustidan
yana bir ajoyib g‘alabani qo‘lga kiritadi. Jaloliddin Manguberdi bu jangda yangi
harbiy taktika qo‘llaydi. U tarixda birinchi bo‘lib dushman suvoriylariga qarshi
ot yonida turib piyoda jang qilish uslubini qo‘llaydi. Mo‘g‘ullarning ushbu
jangdagi mag‘lubiyati to shu vaqtgacha jiddiy zarbaga uchramagan Chingizxonni
talvasaga soladi. U o‘zining asosiy kuchini urushga solishga va harbiy harakat
rahbarligini o‘z qo‘liga olishga majbur bo‘ladi. Biroq, bu orada Jaloliddin
Manguberdiga kelib qo‘shilgan lashkarboshilar bir-birlari bilan urushib q olib,
ketib q oladilar. Jaloliddin Manguberdining yonida o‘z lashkari bilan
Aminalmulk qoladi, xolos. Ayni shu paytda Chingizxon katta qo‘shin to‘plab,
Jaloliddin Manguberdiga qarshi shaxsan o‘zi jangga otlanadi. Chingizxon
qo`shini Jaloliddin Manguberdini daryodan o‘tishiga imkon bermay, q urshab
oladi. 1221 yil kuzda daryo bo‘yidagi tengsiz jangda mag‘lubiyatga uchragan
Jaloliddin Manguberdi 4000 jangchisi bilan daryoning o‘ng sohiliga suzib o‘tib,
cho‘l ichkarisiga kirib ketadi.
Chingizxon Jaloliddin Manguberdining bu jasoratidan hayratda qolib, o‘z
o‘g‘illariga qarab: «Ota o‘g‘il mana shunday bo‘lishi lozim!», deya xitob qiladi.
Chingizxon o‘ziga teng rakibga duch kelganini anglab, Jaloliddinning katta kuch
to‘plashiga xala q it berish uchun barcha choralarni ko‘radi.
Jaloliddin Manguberdi Shimoliy Hindistonning notanish cho‘lida o‘z
jangchilari bilan sargardonliqda qoldi. Ammo qiska fursatda bu yerda ham
nufuzi kuchayib, maxalliy hokim va noiblar Jaloliddin Manguberdiga o‘z
xayrixohligini izhor etadilar. G‘iyosiddin Pirshoxdan ajralib ketgan amirlardan
Sanjokonxon, Elchi paxlavon, O‘rxon, Soyircha, Tekjoruq Xonkishilar o‘z
lashkarlari bilan kelib, Jaloliddin Manguberdiga ko‘shiladilar. Jaloliddin
34

Manguberdi Kalor shahri, Parosravar, Tarnuj qal’alarini qo‘lga kiritadi.
1222 yil Chingizxon Jaloliddin Manguberdi izidan To‘rbay To‘qshin va Bola
no‘yonlarning 20 minglik qo`shin yubo-radi, ammo ular jazirama issiqqa dosh
berolmay, orqaga qaytadilar.
Jaloliddin Manguberdi Hindistonda o‘z nomidan kumush va mis tangalar zarb
qiladi, zabt etilgan mulklariga noib-lar tayinlaydi.
Uning nufuzi tobora ortib boradi. Jaloliddin Manguberdining akasi
tasarrufidagi Kirmon noibi, keyinchalik esa Fors viloyati, Yazd xokimlari unga
o‘z tobeliklarini izxor qiladilar. Jaloliddin Manguberdi Isfahonga kelganda axoli
uni katta tantana bilan kutib oladi, qo`shini qurol-aslaxa bilan ta’minlanadi. Tez
orada unga qarshi kayfiyatda bo‘lgan akasi G‘iyosiddin Pirshohning qo`shin
boshliqlari ham Jaloliddin Manguberdi tomoniga o‘tadilar.
1225 yil Jaloliddin Manguberdi Ozarbayjonga keladi. So‘ng Bag‘dod
hukmdori Xalifa Nosirga elchi jo‘natib, mo‘g‘ullarga qarshi birlashishga
chaqiradi. Ammo bunga javoban Xalifa Jaloliddin Manguberdiga qarshi 20
minglik qo‘shin jo‘natadi. Basra yaqinidagi jangda Xalifa qo`shinlari tor-mor
keltirildi. Xalifa Bag‘dod mudofaasi bilan mashg‘ul bo‘ladi. Jaloliddin
Manguberdi Bag‘dod atrofida 12 kun turgach, Ozarbayjonga kelib, 1225 yil
mayda Marog‘a shahrini jangsiz qo‘lga kiritadi. Damashq, Erbil hokimlari u
bilan ittifoq tuzadilar. O‘sha yili avgustda Garni qal’asi yaqinida gurjilarning 60
ming kishilik qo`shinini tor-mor keltirib, Dvin, Lori shaharlarini egallaydi,
Surmari shahri hokimlari unga o‘z tobeliklarini bildirishadi.
1227 yil sentabrda Isfaxondan 30 chaqirim sharkdagi Sin qishlog‘i yaqinida
Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullarning Taynol no‘yon boshli q qo‘shini bilan
to‘ q nashib, ularni yengadi. Taynol no‘yon Jaloliddin Manguberdi jasoratiga tan
berib, unga «Zamonasining haqiqiy bahodiri ekan, o‘z tengqurlarining sarvari
ekan», deya yuqori baho beradi.
Jaloliddin Manguberdining Ko‘niya, Jazira, Damashq va Misr hokimlariga
nomalar yozib, o‘sha davrda tobora katta xavf-xatarga aylanib borayotgan,
minglab kishilar yostig‘ini quritib, yuzlab shahar va kishloqlarni vayronaga
35

aylantir-gan Chingizxonga qarshi kurashish yo‘lida birlashtirishga harakat qiladi,
ammo bu yo‘ldagi xatti-harakatlari behuda ketdi.
Bu orada muxolif kuchlar birlashib, Jaloliddin Man-guberdiga qarshi 1230 yil
10 avgustda Arzinjon yaqinida jang qiladilar. Jangda Jaloliddin Manguberdi
kuchlari mag‘lubiyatga uchraydi. Jaloliddin Manguberdining kuchsizlanganidan
foydalangan mo‘g‘ullar 1231 yilda katta qo‘shin bilan Ozarbayjonga bostirib
kirib Marog‘a, Tabrizni egallab, uni ta’qibga oladilar. Mayofariqin viloyatidagi
qishloqlardan birida mo‘g‘ullar tungi hujum natijasida Jaloliddin
Manguberdining oz sonli qo`shinini tor-mor keltirdilar, Jaloliddin Manguberdi
ta’qibdan qutulish uchun Qurdiston tog‘lariga chiqib ketadi va qaroqchi kurdlar
qo‘lida halok bo‘ladi, Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlarida hamroh
bo‘lgan shaxsiy kotibi, tarixchi Nasaviyning «Siyrat as-sulton Jaloliddin
Manguberdi» asarida yozishicha, «...qorachadan kelgan, o‘rta bo‘yli, turk lafzli
odam edi. fors tilini xam yaxshi bilardi. Uning botirligiga kelganda shuni aytish
kerakki, sulton arslonlar orasidagi eng kuchli sher edi. ...U adolatsizliklarni
yomon ko‘rardi. Jaloliddin o‘ta qat’iyatli, nihoyatda irodali, murakkab
vaziyatlarda, taqdirning qaltis sinovlarida o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydigan
favqulodda mard va botir sarkarda edi» 1
.
O‘zbekiston hukumati Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ul bosqinchilariga
qarshi kurashda ko‘rsatgan mislsiz jasorati, vatanga va o‘z xalqiga sadoqat va
cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida
1998 yilda «Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash
haqida» qaror qabul qildi. Qarorga ko‘ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin
Manguberdiga haykal o‘rnatildi, yirik ko‘cha, maydon, jamoa korxonalari va
boshqalarga uning nomi qo‘yildi. 2000 yilning 30 avgustida «Jaloliddin
Manguberdi» ordeni ta’sis etilgan.
ХULОSA
1
Shahobiddin Muhammad an-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi. Toshkent, 2006. 295-296-betlar.
36

Xulosa qilib aytganda, istiq l ol O` zbekiston xalqiga o‘z ozodligi, davlat
mustaqilligi, milliy ma’naviyatini tik l ash va mustaqil taraqqiyot yo‘lini tanlab
olish imkonini berdi. Ayni paytda so‘nggi 130 yil davomida mustamlaka
iskanjasida yashagan xalqimiz o‘z milliy armiyasini tashkil etish, vatan
sarhadlarini mustakil mudofaa qilish, uni o‘z kuchlari bilan asrab-avaylash va
himoya qilish imkoniga ega bo‘ldi.
Jangchilarning dushmanga qarshi olib borgan masofali janglarida
asosan murakkab tuzilishga ega suyak va shoxdan qoplamali kamon va temir
uchli o‘qdan foydalanishgan. Qurol-yarog‘ l arning qoldiqlari Tyan-Shyandagi
ot bilan ko‘milgan jangchi qabrlardan, faqat erkaklarning mozorlaridan
topilgan. Mazkur topilmadar asosida jangchilarning qurol-yarog‘lari haqida
ma’lum bir tasavvurlarga ega bo‘lish mumkin. Qilich va uzun dudama q ilich
har doim aslzodalik va boylik belgisi hisoblangan .
Xitoy manbalarida «fuli», ya’ni «bo‘ri» deb ta’riflangan xoqonlik
jangchilari shamshir, nayza, uzun og‘ir qilichlar bilan qurollanganligi, yaqin
masofadagi ko‘l jan-gini olib borishga moslashganligi, ular Turk xoqonligi
qo‘shinining zarbdor o‘zagi hisoblanishi e’tirof etiladi.
Xoqonlik o‘z davrida harbiy jihatdan ilg‘or bo‘lgan. O`nlik tizimga
asoslangan muntazam qo‘shin, ya’ni asosan har biri 10 ming nafar jangchi
bilan ta’minlovchi «O‘n o‘q» tuzilmasi doimiy ravishda hozir bo‘lgan 100
minglik qo‘shin mavjud bo‘lgan, xoqonlik uning ko‘p sonli, intizomli va
tezkor otliq qo`shinga ega bo‘lganligi, o‘z davrining qudratli davlatlaridan
biriga aylanishiga aylanishiga imkon bergan. Shu sababli, Turk xoqonligi
qudratli Sosoniylar Eroni, Vizantiya va Xitoy ustidan ma’lum muddat
ustunlik qilishga va doimiy ravishda o‘z hududini kengaytirib borishga
muvaffaq bo‘lgan. Garchi Turk xoqonligining butun siyosiy tarixi harbiy
yurishlar va qabilalararo urushlar bilan to‘la bo‘lishiga qaramay, u
Jung‘oriyadan to Qora dengizgacha bo‘lgan ulkan hududda turkiy
qabilalarning o‘zaro uyushishiga zamin yaratdi va qator turkiy tilli xalqpar
etnomadaniy muhitining shakllanishini ta’minlaydi. Xoqonlikning kuchli
37

harbiy tashkiloti esa Xitoy va Eronning tajovuzkorona niyatlariga to‘sqinlik
qila oldi, VIII asrdagi arab xalifaligi bosqiniga ham qattiq qarshilik ko‘rsata
oldi.
Xorazmshoxlar davrida qo`shinning jangovar harakatlar vaqtidagi hujum
va mudofaadagi tuzilishi quyidagicha bo‘lgan: avangard - o‘ng qanot; markaz -
chap qanot; aryergard va pistirma. Har bir 10 ming kishilik otryad ketidan
askarlar oilalari xarakat qilgan, janglarda jangovar kiyimlarda ayollar h am
q atnashgan.
Harbiy harakatlar boshlanishi oldidan yoki urush e’lon qilinishidan oldin
xorazmshohlar bo‘lajak janglarni muhokama qilish uchun harbiy kengash
chaqirganlar, unda yirik lashkarboshilar, ulamolar, faqihlar va munajjimlar taklif
qilingan. Biroq bu harbiy kengashlar har doim ham to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligidan
qat’i nazar, shohning shaxsiy qarori bilan tugallangan.
Bu orada muxolif kuchlar birlashib, Jaloliddin Man-guberdiga qarshi 1230
yil 10 avgustda Arzinjon yaqinida jang qiladilar. Jangda Jaloliddin Manguberdi
kuchlari mag‘lubiyatga uchraydi. Jaloliddin Manguberdining kuchsizlanganidan
foydalangan mo‘g‘ullar 1231 yilda katta qo‘shin bilan Ozarbayjonga bostirib
kirib Marog‘a, Tabrizni egallab, uni ta’qibga oladilar. Mayofariqin viloyatidagi
qishloqlardan birida mo‘g‘ullar tungi hujum natijasida Jaloliddin
Manguberdining oz sonli qo`shinini tor-mor keltirdilar, Jaloliddin Manguberdi
ta’qibdan qutulish uchun Qurdiston tog‘lariga chiqib ketadi va qaroqchi kurdlar
qo‘lida halok bo‘ladi, Jaloliddin Manguberdining harbiy yurishlarida hamroh
bo‘lgan shaxsiy kotibi, tarixchi Nasaviyning «Siyrat as-sulton Jaloliddin
Manguberdi» asarida yozishicha, «...qorachadan kelgan, o‘rta bo‘yli, turk lafzli
odam edi. fors tilini xam yaxshi bilardi. Uning botirligiga kelganda shuni aytish
kerakki, sulton arslonlar orasidagi eng kuchli sher edi. ...U adolatsizliklarni
yomon ko‘rardi. Jaloliddin o‘ta qat’iyatli, nihoyatda irodali, murakkab
vaziyatlarda, taqdirning qaltis sinovlarida o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydigan
favqulodda mard va botir sarkarda edi».
O‘zbekiston hukumati Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ul bosqinchilariga
38

qarshi kurashda ko‘rsatgan mislsiz jasorati, vatanga va o‘z xalqiga sadoqat va
cheksiz muhabbatini qadrlash va uning porloq ruhini abadiylashtirish maqsadida
1998 yilda «Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash
haqida» qaror qabul qildi. Qarorga ko‘ra, uning yurti Xorazmda Jaloliddin
Manguberdiga haykal o‘rnatildi, yirik ko‘cha, maydon, jamoa korxonalari va
boshqalarga uning nomi qo‘yildi. 2000 yilning 30 avgustida «Jaloliddin
Manguberdi» ordeni ta’sis etilgan.
Fоydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro’yхati.
39

1. Islom Karimоv . O’zbеkistоnning o’z istiqlоl va taraqqiyot yo’li.
T.,”O’zbеkistоn”, 1992.
2. Islom Karimоv. O’zbеkistоnning siyosiy-ijtimоiy va iqtisоdiy istiqbоlining
asоsiy tamоyillari. //Vatan sajdagоh kabi muqaddasdir). T.3,T.,1996.
3. Islom Karimov. Milliy armiyamiz - mustaqilligimizning tinch va osoyishta
qayotimizning mustahkam kafolatidir. T ., 2003 yil.
4. Islom Karimov. Yuksak ma'naviyat–yengilmas kuch. Т.: Ma'naviyat,
2008.-176 bet.
5. Islom Karimov. Asosiy vazifamiz-Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir.-T.: O'zbekiston, 2010.-48 bet.
6. Islom Karimov. Mamlakatimizni modemizasiya qilish yo'lini davom
ettirish taraqqiyotimizning muhim omilidir. Т.: O'zbekiston. 2010.
7. Islom Karimov. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo`lida xizmat
qilish – eng oliy saodatdir. T.: O`zbekiston”. 2015.
8. Islom Karimov. Hayot sinovlarida toblangan Qashqadaryo eli har
qanday yuksak marrani egallashga qodir. T.: O`zbekiston. 2016
9. Islom Karimov. Ozodlik havosidan to`yib nafas olgan xalq o`z yo`lidan
hech qachon qaytmaydi. T.: O`zbekiston. 2016.
10. Shavkat Mirziyoyev. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi
kerak. T.: O`zbekiston. 2017.
11. O`zbekistonda harbiy ish tarixidan (Qadimgi davrdan hozirgacha). T.,
“Sharq”, 2012.
12.
ILOVALAR.
40

Harbiy himoya kiyimlari va qurollari.
41

O‘rta asrlarda harbiy sohaning rivojlanishi, takomillashuvi va uning ahamiyati

Sotib olish