Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 57.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

4 Продаж

O'rta asrlarda ta'lim-tarbiyaning rivojlanishi

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TERMIZ IQTISODIYOT VA SERVIS UNIVERSITETI Pedagogika va psixologiya kafedrasi XALQ PEDAGOGIKASI fanidan KURS ISHI MAVZU: O'RTA ASRLARDA TA'LIM-TARBIYANING RIVOJLANISHI Bajardi: __________________________ Ilmiy rahbar: __________________________ Termiz-2025 1 MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………..………..…3 I BOB O’RTA ASRLARDA TA’LIM-TARBIYAGA DOIR PEDAGOGIK QARASHLAR 1.1.O‘rta Osiyoda o’rta asrlarda pedagogik qarashlar taraqqiyoti…………..…..…6 1.2.VII asrdan IX asrgacha O’rta Osiyoda tarbiya, maktab va p е dagogik fikrla…12 II BOB O'RTA ASRLARDA TA'LIM-TARBIYANING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 2.1. Ilm-fan va ta’limning rivojlanishiga ta’sir qilgan allomalar………………....23 2.2. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyodagi ta’lim-tarbiya maskanlarida qo‘llanilgan o‘qitish usullari…………………………………………………………………....33 XULOSA …………………………………………………………………….…..43 TAVSIYALAR…………………………………………………………………..44 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………………45 2 KIRISH Kurs ishinining dolzarbligi. O‘rta asrlarda ta’lim-tarbiyaning rivojlanishi insoniyat tarixidagi muhim bosqichlardan biridir. Ushbu davrda ilm-fan, madaniyat va ta’lim markazlari shakllangan va buyuk mutafakkirlar yetishib chiqqan. Bugungi kunda ta’lim tizimini rivojlantirishda o‘tmish tajribalarini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, O‘rta Osiyoda ta’lim-tarbiyaning o‘ziga xos jihatlarini o‘rganish orqali hozirgi zamon pedagogikasi uchun qimmatli xulosalar chiqarish mumkin. O‘rta asrlarda ta’lim-tarbiyaning rivojlanishi nafaqat diniy, balki dunyoviy bilimlarning shakllanishi uchun ham muhim asos bo‘lib xizmat qilgan. O‘sha davrda madrasalar va ilmiy markazlarda matematika, astronomiya, tibbiyot, falsafa kabi fanlar rivojlanib, ulug‘ allomalar yetishib chiqqan. Ilm-fanning bunday taraqqiy etishi jamiyatda bilimga bo‘lgan qiziqishni orttirgan va ta’lim jarayonini takomillashtirishga turtki bergan.Shuningdek, o‘rta asrlardagi ta’lim-tarbiyaning rivojlanishi bugungi innovatsion pedagogik texnologiyalar bilan bog‘liq holda o‘rganilishi muhimdir. O‘tmish tajribalaridan kelib chiqib, ta’lim jarayonida zamonaviy yondashuvlarni qo‘llash orqali o‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirish mumkin. Ayniqsa, o‘rta asrlar ta’lim tizimida axloqiy tarbiya va ma’naviyatning yetakchi o‘rin tutgani bugungi kun uchun ham dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.Bundan tashqari, o‘rta asrlardagi ta’lim jarayonini chuqur o‘rganish milliy pedagogik merosimizni yanada boyitish imkonini beradi. O‘sha davr ta’lim usullari zamonaviy ta’lim metodikalari bilan uyg‘unlashtirilsa, bugungi o‘quv jarayonining samaradorligini oshirish mumkin. Shu sababli ushbu mavzuni tadqiq qilish ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Kurs ishinining o‘rganilganlik darajasi. O‘rta asrlardagi ta’lim-tarbiya masalasi ko‘plab tarixchi va pedagog olimlar tomonidan o‘rganilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Alisher Navoiy kabi allomalarning pedagogik qarashlari ilmiy tadqiqotlarda keng yoritilgan. Shu bilan 3 birga, zamonaviy tadqiqotchilar ham o‘rta asrlar ta’lim tizimi bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borganlar. O‘rta asrlar ta’lim jarayonini o‘rganishda Sharq va G‘arb olimlarining tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, G‘arb tadqiqotchilari Islom olamining ilmiy rivojlanishiga alohida e’tibor qaratib, madrasalarning pedagogik faoliyati, kutubxonalar va ilmiy maktablarning o‘rni haqida batafsil izlanishlar olib borganlar. Shuningdek, O‘rta Osiyo va Yaqin Sharqda ta’lim jarayonining shakllanishi, ilmiy an’analar va ularning zamonaviy ta’limga ta’siri ham o‘rganilgan. Ba’zi tadqiqotlarda o‘rta asrlardagi maktab va madrasalarning dasturlari, o‘qitish usullari, ilmiy bahslar va ta’limning ahloqiy jihatlari yoritilgan. Shuningdek, pedagogika tarixiga oid ilmiy ishlarda o‘rta asrlardagi ta’lim tizimi hozirgi zamon pedagogik konsepsiyalari bilan solishtirilgan. Bu kabi tadqiqotlar orqali o‘rta asrlar ta’lim tizimining o‘ziga xos jihatlarini chuqurroq tahlil qilish imkoniyati yaratilgan. Kurs ishinining ahamiyati. Ushbu kurs ishi o‘rta asrlarda ta’lim va tarbiyaning rivojlanish tendensiyalarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, uning natijalari zamonaviy ta’lim tizimi uchun muhim ahamiyatga ega. O‘rta asrlardagi ta’lim maskanlarida qo‘llanilgan o‘qitish usullarini tahlil qilish orqali bugungi ta’lim metodlarini boyitish imkoniyati yaratiladi. Bundan tashqari, bu tadqiqot pedagogika tarixining rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shadi. O‘rta asrlardagi madrasalar, ilmiy maktablar va ularning pedagogik faoliyati bugungi kun ta’lim tizimi uchun muhim tajribalar manbai hisoblanadi. Ushbu kurs ishi orqali tarixiy ta’lim an’analarining zamonaviy ta’lim tizimiga ta’siri chuqur tahlil qilinadi. Shuningdek, o‘rta asrlardagi ilmiy tafakkur va ta’lim tamoyillari zamonaviy ta’lim metodlari bilan solishtirilib, ularning ilg‘or jihatlarini aniqlashga harakat qilinadi. O‘sha davrda ta’lim jarayoni nafaqat bilim berish, balki axloqiy tarbiya bilan uyg‘un holda olib borilgan. Ushbu jihat bugungi ta’lim jarayonida ham dolzarb ahamiyat kasb etadi.Natijada, kurs ishi o‘rta asrlardagi pedagogik yondashuvlarning samaradorligini o‘rganish va ularni zamonaviy ta’lim jarayoniga 4 integratsiya qilish imkonini beradi. Bu esa ta’lim sifatini oshirish va pedagogik innovatsiyalarni shakllantirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishinining maqsad va vazifalari. Mazkur kurs ishinining asosiy maqsadi – o‘rta asrlarda ta’lim-tarbiyaning rivojlanish xususiyatlarini o‘rganish va uning hozirgi ta’lim tizimiga ta’sirini aniqlashdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:  O‘rta asrlardagi pedagogik qarashlarning rivojlanish jarayonini tahlil qilish;  O‘rta Osiyoda ta’lim va tarbiyaning shakllanishi va taraqqiyotini o‘rganish;  O‘rta asrlarda ilm-fan va ta’limga ta’sir ko‘rsatgan allomalarning pedagogik qarashlarini tahlil qilish;  O‘rta asrlarda ta’lim muassasalarida qo‘llanilgan o‘qitish usullarini aniqlash va ularning samaradorligini baholash. Kurs ishinining obyekti va predmeti. Mazkur kurs ishi o‘rta asrlardagi ta’lim-tarbiya jarayonlarini o‘rganish bilan bog‘liq. Uning obyekti – o‘rta asrlar ta’lim-tarbiyasining umumiy rivojlanish jarayoni. Predmeti esa o‘rta asrlarda ta’lim tizimi, pedagogik fikrlar va o‘qitish usullaridir. Kurs ishinining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, tavsiyalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 5 I BOB O’RTA ASRLARDA TA’LIM-TARBIYAGA DOIR PEDAGOGIK QARASHLAR 1.1.O‘rta Osiyoda o’rta asrlarda pedagogik qarashlar taraqqiyoti O‘rta asrlar – insoniyat tarixida muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lgan, ilm-fan, madaniyat va ma’rifat rivojlangan davr hisoblanadi. Ayniqsa, O‘rta Osiyoda bu davr ilm-fan va ta’limning jadal rivojlanganligi bilan ajralib turadi. O‘rta Osiyo mintaqasi qadimdan Sharq va G‘arb o‘rtasidagi madaniy aloqalarning markazi bo‘lib kelgan. Xususan, VII-XII asrlarda bu hududda yirik ilmiy markazlar tashkil etilib, ularda ko‘plab mutafakkirlar va pedagoglar yetishib chiqdi. Bu davrda pedagogik qarashlarning rivojlanishi islom madaniyati va qadimiy Sharq ilmiy merosi bilan chambarchas bog‘liq edi. Islomning tarqalishi bilan madrasalar, kutubxonalar va ilmiy markazlar tashkil etilib, ta’lim-tarbiya jarayoni yanada rivojlandi. O‘rta Osiyoda joylashgan Buxoro, Samarqand, Xiva, Marv, Urganch kabi shaharlar ilm-fan markazlariga aylandi. Ushbu davrda ta’lim jarayoni diniy va dunyoviy fanlarning uyg‘unligi asosida shakllanib bordi.O‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda ta’lim-tarbiyaning rivojlanishi insoniyat tamaddunining muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Ushbu davrda ilm-fan, ma’rifat va pedagogik qarashlarning shakllanishi butun islom madaniyati hamda jahon ilmiy tafakkurining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. 1 O‘rta Osiyoning buyuk mutafakkirlari o‘z davrida pedagogik qarashlarning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Jumladan, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy kabi allomalar inson tarbiyasi, ma’naviy yetukligi va ta’lim-tarbiyaning asosiy tamoyillari haqida qimmatli fikrlar bildirganlar. Ularning ilmiy merosi bugungi pedagogik jarayonlarga katta ta’sir o‘tkazmoqda. Forobiyning ta’lim va tarbiya borasidagi qarashlari asosan falsafiy yondashuvlarga asoslangan bo‘lib, u jamiyat taraqqiyoti uchun ilmiy bilimlarning 1 Fayzullayev A. "O‘rta asrlarda Markaziy Osiyo madaniyati va ilmi". – Samarqand: SamDU, 2018. 6 zarurligini ta’kidlagan. Unga ko‘ra, barkamol jamiyatni shakllantirish uchun insonlar yoshlikdan to‘g‘ri yo‘naltirilishi lozim. Ahmad Yassaviy – tasavvuf ilmining yirik namoyandalaridan biri bo‘lib, uning ta’lim-tarbiya borasidagi qarashlari axloqiy poklik va insoniy komillikka asoslangan. U o‘zining mashhur “Hikmatlar” asarida ilm va axloqni uyg‘un holda rivojlantirish g‘oyasini ilgari surgan. Yassaviy fikricha, inson qalban pok bo‘lishi, axloqiy yetuklikka erishishi va ilm olish orqali kamol topishi kerak. Uning tasavvufiy ta’limotida odob-axloq, mehnatsevarlik va halollik asosiy mezon sifatida ko‘rsatib o‘tiladi.Ahmad Yassaviy ta’limni faqat diniy bilim olish jarayoni deb hisoblamagan, balki uni insonning ma’naviy kamoloti bilan bog‘lagan. Uning fikricha, inson ilm olishi, nafsini tarbiyalashi va jamiyatga foyda keltirishi kerak. Shu sababli u o‘zining shogirdlariga ilm-fanni o‘rganish, o‘z ustida ishlash va odobli bo‘lishni doimiy ravishda uqtirgan. 2 Beruniyning ilmiy yutuqlari nafaqat tabiiy fanlar, balki ta’lim tizimi rivojiga ham katta ta’sir ko‘rsatgan. U ilm olish jarayonida tajriba va kuzatuv muhim o‘rin tutishini ta’kidlab, ta’lim berishning amaliy ahamiyatini ilgari surgan.Ibn Sino esa ta’lim jarayonini shaxsiy ehtiyoj va qobiliyatga moslashtirishni taklif qilgan. Uning ta’lim sohasidagi qarashlari pedagogik psixologiya rivojiga ham asos bo‘lib xizmat qilgan.Yusuf Xos Hojibning "Qutadg‘u bilig" asari o‘rta asrlar pedagogik qarashlarini o‘rganishda muhim manbalardan biri hisoblanadi. U o‘z asarida bilimning jamiyatdagi rolini yuksak baholab, ta’lim va tarbiyaning ijtimoiy barqarorlik va taraqqiyotga ta’sirini yoritib bergan. Unga ko‘ra, bilim insonni mukammallashtirish vositasi bo‘lib, davlat boshqaruvida, ijtimoiy hayotda va shaxsiy rivojlanishda hal qiluvchi omil sanaladi.Asarda bilimli insonlarning jamiyatdagi mavqei va ularga bo‘lgan ehtiyoj alohida ta’kidlanadi. Yusuf Xos Hojib ilm olish jarayonini shaxsiy muvaffaqiyat kaliti sifatida ko‘rsatib, davlatni boshqarishda bilimdon kishilarning ishtirokini zarur deb hisoblaydi. Uning 2 Sodiqov A. "Markaziy Osiyoda ta’lim va tarbiyaning tarixiy asoslari". – Toshkent: Istiqlol, 2016. 7 ta’kidlashicha, hukmdorlar va rahbarlar oqil, bilimli bo‘lishi kerak, chunki faqat ilm orqali adolatli boshqaruv va taraqqiyotga erishish mumkin.Ushbu asarda ta’lim-tarbiya nafaqat shaxsiy yutuqlarga, balki butun jamiyat manfaatlariga xizmat qilishi lozimligi qayd etilgan. Yusuf Xos Hojibning fikricha, ilm olish va odob-axloq qoidalariga rioya qilish insonni komil shaxs sifatida shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. "Qutadg‘u bilig" da kelajak avlodni tarbiyalashda axloqiy fazilatlar va ilm-fan muhim omillar sifatida ko‘rsatiladi.Shuningdek, asarda o‘qitish metodlari, ilm-fanning hayotiy ahamiyati va ustoz-murabbiylarning jamiyatdagi o‘rni haqida ham qimmatli fikrlar bayon etilgan. Yusuf Xos Hojibga ko‘ra, ta’lim jarayonida insoniy fazilatlar, adolat, rostgo‘ylik va mehnatsevarlik targ‘ib qilinishi lozim. U ilmiy bilimlarni egallashni inson hayotining asosiy maqsadlaridan biri deb bilib, har bir inson yoshligidan boshlab ta’lim olishga intilishi kerakligini uqtirgan."Qutadg‘u bilig" asarida bilimning faqatgina shaxsiy taraqqiyotga emas, balki butun jamiyatning rivojlanishiga ta’sir qilishi ham ta’kidlangan. Unga ko‘ra, ilm-fan va ta’limni rivojlantirish orqali mamlakatni yuksaltirish, adolatli jamiyat qurish va barqaror boshqaruvni ta’minlash mumkin. Ushbu g‘oyalar bugungi pedagogik qarashlar bilan hamohang bo‘lib, zamonaviy ta’lim jarayoniga ham katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Najmiddin Kubro o‘z davrining mashhur tasavvuf olimi bo‘lib, uning pedagogik qarashlari ruhiy tarbiya va inson kamoloti bilan bog‘liq edi. U ta’lim jarayonida nafaqat ilm o‘rganish, balki insonning ruhiy va axloqiy poklanishini ham muhim deb bilgan. U o‘z shogirdlariga bilim bilan bir qatorda, sabr-toqat, halollik va fidoyilik kabi insoniy fazilatlarni ham o‘rgatgan.Najmiddin Kubro o‘z qarashlarida shogirdning ilm olish jarayonida murabbiyga bo‘lgan hurmati, nafs tarbiyasi va ichki poklik muhimligini ta’kidlaydi. Uningcha, inson ilm olish bilan birga, o‘z xulq-atvorini ham mukammallashtirishi lozim. Bu pedagogik qarashlar zamirida insonni nafaqat ilmli, balki komil shaxs sifatida tarbiyalash g‘oyasi yotadi. 8 Alisher Navoiy esa yoshlarga ta’lim berish, ularni ilmga oshno qilish orqali ma’naviy va axloqiy yetuk shaxs sifatida shakllantirish mumkinligini o‘z asarlarida keng yoritgan. Uning pedagogik qarashlari o‘zbek adabiyoti orqali yoshlarni tarbiyalashda haligacha katta ahamiyatga ega. O‘rta Osiyoning buyuk mutafakkirlari tomonidan ilgari surilgan pedagogik qarashlar zamonaviy ta’lim tamoyillarining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Bu qarashlar hozirgi zamon ta’lim tizimining asosiy negizlaridan biri sifatida e’tirof etiladi. Zahiriddin Muhammad Bobur faqatgina buyuk sarkarda va davlat arbobi emas, balki ilm-fan, madaniyat va ta’limning rivojlanishiga ham katta e’tibor qaratgan. Uning “Boburnoma” asari nafaqat tarixiy hujjat, balki pedagogik nuqtayi nazardan ham qimmatli manba hisoblanadi. Bobur ilm-fanning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rnini yaxshi tushungan va yosh avlodni ilm olishga undagan. Bobur o‘z asarlarida axloqiy tarbiya, ilm va hunar egallash, odob masalalariga alohida e’tibor qaratgan. U yoshlarni bilim olishga, halollik va adolatga intilishga chaqirgan. Boburning fikricha, ilmli inson jamiyatning taraqqiy etishida muhim rol o‘ynaydi va mamlakatning ravnaqi bevosita ma’rifatning rivojlanishiga bog‘liq. Shu sababli Bobur ta’lim tizimini mustahkamlash, maktab va madrasalarni rivojlantirishga katta ahamiyat bergan. Forobiy o‘zining "Fozil odamlar shahri" asarida ta’lim-tarbiyaning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rnini ta’kidlagan. U kishilik jamiyatini mukammal qilish uchun insonlarning ilm olishga bo‘lgan ehtiyojini qondirish lozimligini aytgan. Abu Rayhon Beruniy esa o‘z ilmiy tadqiqotlarida fan va ta’limni rivojlantirishning muhim jihatlariga e’tibor qaratgan. U o‘qitish jarayonida tajriba va amaliyotni birlashtirish muhimligini qayd etgan. Ibn Sino esa ta’lim jarayonini bolaning individual xususiyatlariga mos ravishda tashkil etish lozimligini ta’kidlab, har bir insonning qobiliyatlarini inobatga olish zarurligini ilgari surgan.Bundan tashqari, Yusuf Xos Hojib "Qutadg‘u bilig" asarida bilim va odob-axloqni jamiyat taraqqiyotining asosi sifatida ko‘rsatib, ta’lim jarayonida insoniy fazilatlarning shakllanishiga alohida e’tibor qaratish kerakligini ta’kidlagan. Alisher Navoiy esa 9 o‘z asarlarida yoshlarni ma’naviy kamolot sari yo‘naltirish va ularni to‘g‘ri tarbiyalash zarurligini ilgari surgan.Shuningdek, o‘rta asrlardagi pedagogik qarashlar ichida ilmiy bahs va munozaralar ham muhim ahamiyat kasb etgan. Madrasalarda o‘quvchilarning mustaqil fikrlashga o‘rgatilishi, ularga aniq va an’anaviy fanlarni chuqur o‘rgatish orqali barkamol avlod yetishtirishga e’tibor qaratilgan. Ta’lim jarayonida axloqiy tarbiya, ilmiy tafakkurni shakllantirish va hayotiy ko‘nikmalarni rivojlantirish asosiy tamoyillar sifatida qaralgan. Shu sababli, o‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda shakllangan pedagogik qarashlar zamonaviy ta’lim tamoyillarining shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan va bugungi kunda ham dolzarbligini yo‘qotmagan.Ibn Sino esa ta’lim jarayonida bolaning individual xususiyatlarini hisobga olish, uni yoshiga mos ravishda o‘qitish zarurligini ta’kidlagan. Uning fikricha, ta’lim insonning aqliy va ma’naviy rivojlanishida asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Yusuf Xos Hojib "Qutadg‘u bilig" asarida davlat boshqaruvi va odob-axloq qoidalari bilan bir qatorda ta’lim-tarbiyaning ahamiyati haqida ham fikr yuritgan. Alisher Navoiy esa o‘z asarlarida adabiyot va ma’rifatning yosh avlod tarbiyasidagi o‘rnini yuksak baholagan. Uning asarlarida ta’lim-tarbiyaning inson kamolotiga ta’siri haqida muhim fikrlar bildirilgan. Shu tariqa, o‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda shakllangan pedagogik qarashlar zamonaviy ta’lim tamoyillarining shakllanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Ushbu qarashlar bugungi kunda ham ta’lim tizimida o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan bo‘lib, pedagogika fanida muhim o‘rin tutadi. O‘rta asr mutafakkirlarining ta’lim-tarbiya borasidagi qarashlari hozirgi zamon ta’lim metodikalarining shakllanishida asosiy o‘rin tutmoqda. Forobiy, Beruniy, Ibn Sino kabi allomalarning ilmiy qarashlari asosida shakllangan pedagogik tamoyillar bugungi kun ta’lim jarayonida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ularning ilmiy yutuqlari o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish, mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan. Shuningdek, madrasalarda qo‘llangan ta’lim usullari zamonaviy o‘qitish metodlari bilan uyg‘unlik kasb etgan. O‘qitish jarayonida nafaqat diniy, balki dunyoviy fanlarga ham e’tibor berilgani bugungi ta’lim tizimining ko‘p 10 tarmoqliligini belgilab bergan. Pedagogik qarashlarning rivojlanishi jamiyat taraqqiyotiga, shaxsiy kamolotga va axloqiy yetuklikka xizmat qilgani bois, ularning dolzarbligi doimiy saqlanib qolmoqda. Ayniqsa, zamonaviy ta’lim jarayonida bu qarashlar o‘quv dasturlariga, o‘qitish metodlariga, tarbiyaviy ishlar mazmuniga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuningdek, o‘rta asrlar ta’lim tizimida ustoz-shogird an’anasining alohida o‘rni bo‘lgan. Har bir shogird ustozining ilmini egallash bilan birga, axloqiy tarbiyani ham o‘zida shakllantirgan. Ustozlar nafaqat o‘z shogirdlariga bilim berar, balki ularni jamiyatga foydali inson sifatida voyaga yetkazishga harakat qilishgan. Ta’lim jarayoni og‘zaki va yozma usulda olib borilgan. Ko‘pchilik o‘quvchilar kitoblarni nusxa ko‘chirish orqali o‘z bilimlarini mustahkamlashgan. Kutubxonalar ta’lim muassasalarining ajralmas qismi bo‘lib, o‘quvchilar uchun asosiy bilim manbai hisoblangan. Masalan, Bag‘doddagi “Bayt al-hikma” (Donishmandlar uyi) yoki Buxorodagi madrasalardagi kutubxonalar o‘sha davrning eng yirik ilmiy markazlari sifatida faoliyat yuritgan. O‘rta Osiyoda ta’limning rivojlanishiga davlat rahbarlari ham alohida e’tibor qaratgan. Xususan, Amir Temur va uning avlodlari ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan. Samarqand, Buxoro va Hirot shaharlarida qurilgan madrasalar bu davrda ta’lim maskanlari sifatida katta ahamiyatga ega bo‘lgan.Shu sababli, O‘rta Osiyoda shakllangan pedagogik meros faqat tarixiy hodisa sifatida emas, balki zamonaviy ta’lim va tarbiyaning asosiy negizlaridan biri sifatida e’tirof etiladi. O‘rta Osiyoda o‘rta asrlarda yetishib chiqqan mutafakkirlar ta’lim-tarbiya jarayonini nafaqat ilm olish, balki axloqiy yetuklik bilan bog‘laganlar. Ularning pedagogik qarashlari bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib, inson kamoloti uchun ilm va tarbiyaning muhim ekanligini ta’kidlaydi. Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro va Bobur kabi mutafakkirlarning ta’limga oid fikrlari shuni ko‘rsatadiki, haqiqiy ma’rifat insonning ichki dunyosi bilan uyg‘un holda shakllanadi. Bu mutafakkirlarning asarlari va pedagogik qarashlari hozirgi zamonaviy ta’lim tizimida ham chuqur o‘rganilishi lozim. Chunki ularning ilm va axloqni uyg‘unlashtirish borasidagi 11 tajribalari yosh avlod tarbiyasida bebaho manba bo‘lib xizmat qiladi. O‘rta asr mutafakkirlarining ilmiy merosi bugungi ta’lim jarayoni uchun ham dolzarb bo‘lib, ularning asarlarida ilgari surilgan g‘oyalar hozirgi pedagogik ta’limning asosiy yo‘nalishlari bilan hamohangdir. 1.2. VII asrdan IX asrgacha O‘rta Osiyoda Tarbiya, Maktab va Pedagogik Fikrlar VII asrdan IX asrgacha bo‘lgan davr O‘rta Osiyo madaniyati va ilm-fanining rivojlanishida muhim bosqich hisoblanadi. Bu davr Islom sivilizatsiyasining shakllanishi va rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, aynan shu yillarda ta’lim va tarbiya tizimi islomiy tamoyillarga asoslangan holda shakllandi. Shu bilan birga, bu davrda O‘rta Osiyo hududida qadimgi an’anaviy tarbiya usullari ham saqlanib qolgan va islomiy ta’lim bilan uyg‘unlashgan. Islom dini mintaqaga kirib kelishi bilan ilm-fan rivojiga kuchli turtki berildi. Bu jarayon natijasida Qur’on, hadis va islomiy fiqh asosida ta’lim tizimi shakllandi. Shu davrda tashkil etilgan kuttob va madrasalar savodxonlikning oshishiga, ilm-fanning keng tarqalishiga sabab bo‘ldi. Dastlabki yillarda maktablar masjidlarga bog‘langan bo‘lsa-da, keyinchalik mustaqil tarzda rivojlana boshladi. O‘quvchilarga nafaqat diniy bilimlar, balki axloqiy tarbiya, hisob-kitob, yozuv va nutq madaniyati ham o‘rgatilgan. Shu davrda ilmiy-falsafiy qarashlar ham shakllana boshlagan bo‘lib, o‘qitish jarayonida mantiq, tilshunoslik, tarix, adabiyot va tabiiy fanlar ham muhim o‘rin egallagan. VII-IX asrlar O‘rta Osiyoda ta’lim- tarbiyaning yangi bosqichga ko‘tarilishiga, pedagogik fikrlarning shakllanishiga va rivojlanishiga zamin yaratgan muhim tarixiy davr bo‘ldi. 3 VII-IX asrlarda O‘rta Osiyoda ta’lim-tarbiya tizimining shakllanishi VII asrning ikkinchi yarmida Arab xalifaligi O‘rta Osiyoga kirib kelishi bilan 3 Mahmudov N. "Madrasa ta’limining rivojlanishi va uning bugungi ta’limga ta’siri". – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 12 mintaqada islom dini tarqala boshladi. Islom dini ilm-fanni rivojlantirishni rag‘batlantirgani sababli, bu davrda ta’lim va tarbiya tizimi shakllanib, rivojlanishning yangi bosqichiga chiqdi. Islom ta’limoti Qur’on va Hadis asosida shakllangan bo‘lib, unda ta’lim olishning muhimligi ta’kidlangan. Masalan, Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.)ning “Ilm talab qilish har bir musulmon erkak va ayolga farzdir” degan hadisida ta’lim olishga bo‘lgan ehtiyoj ochiq-oydin ko‘rsatib berilgan. Islom dini tarqalishi bilan mintaqada dastlabki islomiy maktablar – kuttoblar tashkil etila boshladi. Ushbu maktablarda bolalar Qur’on o‘qish, yozish va hisob asoslarini o‘rgangan. Bu maktablar dastlab masjidlarga bog‘liq holda faoliyat yuritgan bo‘lsa-da, keyinchalik mustaqil tarzda shakllana boshladi. Kuttoblarda bolalarga faqat diniy bilim berish bilan cheklanilmay, balki axloqiy tarbiya, adolat, sabr-toqat va kundalik hayot uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalar ham o‘rgatilgan.Bundan tashqari, VIII asr oxiri va IX asr boshlariga kelib madrasalar faoliyati rivojlana boshladi. Madrasalar faqatgina diniy bilim o‘rgatish bilan cheklanmay, balki tilshunoslik, tarix, falsafa, matematika, astronomiya va tibbiyot kabi fanlarni ham o‘qitgan. Madrasalarda ta’lim bosqichma-bosqich tashkil etilgan bo‘lib, boshlang‘ich ta’limda Qur’on va yozuv asoslari, o‘rta ta’limda esa mantiq, fiqh va tarix o‘qitilgan. Oliy ta’lim bosqichida esa murakkab ilmiy va diniy masalalar o‘rganilgan.Ushbu davrda ilm-fanning rivojiga yirik mutafakkirlar katta hissa qo‘shgan. Masalan, Muhammad al-Xorazmiy algebra va astronomiya sohalarida, Ahmad al-Farg‘oniy astronomiya va geografiyada, Imom al-Buxoriy esa hadisshunoslikda buyuk yutuqlarga erishgan. Ularning ilmiy merosi madrasalarda ta’lim jarayonining tarkibiy qismiga aylangan. VII-IX asrlarda O‘rta Osiyoda ta’lim va tarbiya tizimi diniy va dunyoviy bilimlarni o‘z ichiga olgan holda rivojlangan. Ushbu davrda ilmiy maktablarning shakllanishi, madrasalarning ochilishi va yirik mutafakkirlarning yetishib chiqishi pedagogik fikrlarning taraqqiyotiga katta turtki bo‘ldi.Ushbu davrda ilk islomiy maktablar – kuttob lar tashkil etilgan bo‘lib, ularda bolalar Qur’on o‘qish, yozish 13 va hisob asoslarini o‘rganishgan. Kuttoblar dastlab masjidlarga bog‘liq holda faoliyat yuritgan bo‘lsa-da, keyinchalik mustaqil ta’lim maskanlari sifatida rivojlanib bordi. Bu maktablarda bolalarga nafaqat diniy bilimlar, balki axloqiy tarbiya, adolat, halollik, odob-axloq me’yorlari va kundalik hayot uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalar ham o‘rgatilgan. Kuttob maktablarining asosiy vazifasi yosh avlodga savod o‘rgatish va ularni to‘g‘ri tarbiyalash edi.Ushbu maktablarda ta’lim berish tizimi an’anaviy usullarga asoslangan bo‘lib, o‘quvchilar avval Qur’on suralarini yodlash bilan shug‘ullanishgan. So‘ngra, arab alifbosi va yozish qoidalarini o‘rganishgan. Hisob-kitob va oddiy matematik amallarni o‘rgatish ham kuttob ta’limining ajralmas qismi bo‘lgan. O‘qituvchilar (muallimlar) bolalarni tartib-intizomga o‘rgatib, axloqiy fazilatlarni singdirishga harakat qilishgan. 4 Kuttoblarda o‘qish muddati turlicha bo‘lib, ba’zi hollarda bolalar 5-6 yoshidan boshlab 10-12 yoshgacha tahsil olishgan. Dastlab, kuttoblar faqat bolalar uchun tashkil etilgan bo‘lsa, keyinchalik ular kattalar uchun ham ta’lim beradigan markazlarga aylangan. VII-IX asrlarda kuttoblar islom sivilizatsiyasining ajralmas qismi bo‘lib, ular orqali mintaqada savodxonlik darajasi oshgan. Ilk islomiy maktablar O‘rta Osiyoning turli shaharlarida, jumladan, Buxoro, Samarqand, Termiz va Xorazmda keng tarqalgan. Kuttoblarda tahsil olgan yoshlar keyinchalik madrasalarda o‘qishni davom ettirishgan va yuksak ilmiy darajaga erishgan. Shu bois, kuttoblar o‘sha davrning asosiy ta’lim muassasalari sifatida muhim rol o‘ynagan. 5 Ta’lim va tarbiyaning asosiy tamoyillari VII-IX asrlarda O‘rta Osiyo hududida ta’lim va tarbiya tizimi quyidagi tamoyillar asosida shakllangan edi: 1. Diniy ta’lim asosiy o‘rinda bo‘lgan – Qur’on va Hadislar asosida bolalarga bilim berilgan. 4 Xoliqov A. "Islom sivilizatsiyasida ilmiy an’analar va ta’lim". – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 5 Akramov M. "Musulmon Sharqida ta’lim va tarbiyaning rivoji". – Toshkent: Ma’naviyat, 2019. 14 2. Axloqiy tarbiya muhim sanalgan – o‘quvchilarga halollik, adolat, sabr-toqat va odob-axloq qoidalari o‘rgatilgan. 3. Ustoz-shogird an’anasi mustahkamlangan – bilim olishda murabbiy (ustoz)ning o‘rni beqiyos bo‘lib, shogirdlar ularga hurmat bilan qaragan. 4. Diniy va dunyoviy bilimlar uyg‘un tarzda o‘qitilgan – dastlab diniy fanlar asosiy bo‘lsa-da, keyinchalik matematika, astronomiya, tibbiyot kabi dunyoviy fanlar ham o‘qitila boshlangan. Maktab va madrasalar rivoji VIII asrning oxiri va IX asr boshlariga kelib, O‘rta Osiyoda madrasalar faoliyati rivojlana boshladi. Bu davrda maktab va madrasa ta’limi quyidagi bosqichlardan iborat bo‘lgan: 1. Boshlang‘ich ta’lim – VII-IX asrlarda O‘rta Osiyoda boshlang‘ich ta’lim asosan kuttob maktablarida tashkil etilgan bo‘lib, bu maktablarda bolalar dastlab Qur’onni yodlash, o‘qish va yozish bo‘yicha dastlabki ko‘nikmalarga ega bo‘lishgan. Kuttob maktablari ko‘pincha masjidlarga qarashli bo‘lib, diniy ta’lim berish bilan birga, axloqiy tarbiya, odob-axloq qoidalarini o‘rgatishga ham e’tibor berilgan. O‘quvchilar arab yozuvini o‘rganishgan, so‘ngra oddiy arifmetik amallar bilan tanishishgan. Ayrim kuttob maktablarida ilm-fan asoslariga oid boshlang‘ich bilimlar ham o‘qitilgan. Ustozlar bolalarni savod chiqarish bilan birga, ularga insoniylik, halollik, sabr-toqat, hurmat kabi fazilatlarni singdirishga intilganlar. Ta’lim jarayoni individual yondashuv asosida olib borilgan bo‘lib, har bir bola o‘z qobiliyatiga qarab o‘qitilgan. O‘quvchilar o‘zlashtirish darajasiga qarab keyinchalik madrasalarga yo‘naltirilgan va yanada chuqurroq diniy hamda dunyoviy bilimlar bilan shug‘ullanishgan. Shu sababli kuttob maktablari o‘sha davrning eng muhim ta’lim maskanlaridan biri bo‘lib, bolalarning kelajakdagi ilmiy faoliyati uchun poydevor yaratgan. O‘rta ta’lim – Madrasalarda ta’lim jarayoni VII-IX asrlarda O‘rta Osiyoda madrasalar diniy va dunyoviy ta’limning asosiy markazlariga aylangan. O‘rta 15 ta’lim bosqichida o‘quvchilar asosiy diniy bilimlardan tashqari mantiq, tilshunoslik, tarix, adabiyot va falsafa fanlarini ham o‘rganishgan. Bu fanlar madrasalarda chuqur o‘qitilgan bo‘lib, o‘quvchilarning tafakkurini kengaytirish, ularning mantiqiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qilgan. Mantiq fani Madrasalarda mantiq fani alohida ahamiyatga ega bo‘lib, o‘quvchilarga aniq va izchil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish maqsad qilingan. Mantiq – to‘g‘ri mulohaza yuritish va xatolardan qochish san’ati sifatida o‘rgatilgan. O‘quvchilarga deduksiya va induksiya usullari, isbotlash va dalillash qoidalari o‘rgatilgan. Mantiq ilmi orqali o‘quvchilar fiqh (islom huquqi) va ilohiyot masalalarini yanada chuqur tushunib yetishgan. 6 Tilshunoslik va grammatika Tilshunoslik madrasalarda muhim o‘rin tutgan bo‘lib, asosan arab tili grammatikasi va uslubiyoti o‘rgatilgan. Bu, Qur’on va hadislarni tushunish, sharhlash va to‘g‘ri yozishni o‘rganishda muhim bo‘lgan. Bundan tashqari, fors va mahalliy tillarni ham o‘rganish madrasalarning ta’lim dasturiga kiritilgan. Tilshunoslik fanida balog‘at ilmi, nutq madaniyati va xat san’ati kabi sohalar o‘rgatilgan. Tarix Madrasalarda tarix fani muhim o‘rin tutgan bo‘lib, unda asosan islom tarixi va xalifalik davridagi muhim voqealar o‘rganilgan. Shuningdek, O‘rta Osiyo, Erondagi qadimgi davlatlar tarixi, buyuk sarkardalar va olimlarning hayoti ham o‘quv dasturlariga kiritilgan. O‘quvchilar tarixiy manbalar bilan ishlash, ularni tahlil qilish va ulardan xulosa chiqarish ko‘nikmalarini egallaganlar. Adabiyot Madrasalarda adabiyot fani ham o‘qitilgan bo‘lib, bu fan orqali o‘quvchilarga she’riyat, nasr va ilmiy asarlarni o‘rganish imkoniyati berilgan. Arab va fors mumtoz adabiyoti namunalari o‘qitilgan bo‘lib, ayniqsa, Qur’on va hadislarni o‘qish bilan bog‘liq bo‘lgan adabiy san’at turlari chuqur o‘rganilgan. O‘quvchilar mashhur shoir va yozuvchilarning asarlarini o‘qib, ularning mazmuni va badiiy uslublarini tahlil qilishgan. 6 Boboxonov I. "Sharq uyg‘onish davri va uning ta’lim tizimidagi o‘rni". – Toshkent: Sharq, 2017. 16 Falsafa Madrasalarda falsafa ilmi ham o‘qitilgan bo‘lib, bu fan tafakkur va mantiqiy mushohadani rivojlantirishga xizmat qilgan. O‘quvchilar Aristotel, Platon va Farobiy asarlari bilan tanishib, fikr yuritish usullarini o‘rganganlar. Falsafa islomiy tafakkur bilan bog‘langan holda o‘qitilgan bo‘lib, unda inson, hayot va borliq haqidagi tushunchalar keng yoritilgan. O‘rta ta’lim madrasalarda chuqur o‘rgatilgan va o‘quvchilar keyinchalik oliy ta’lim bosqichiga tayyorlanganlar. Ushbu fanlar orqali madrasalardagi ta’lim faqat diniy bilimlar bilan cheklanib qolmasdan, ilm-fanning turli yo‘nalishlarini o‘z ichiga olgan holda rivojlangan. 7 Oliy ta’lim – Madrasalarning yuqori bosqichi Madrasalarning oliy ta’lim bosqichi chuqur ilmiy bilimlarni egallash va mustaqil ilmiy faoliyat bilan shug‘ullanish imkonini bergan. Bu bosqichda o‘quvchilar diniy va dunyoviy fanlarning eng murakkab yo‘nalishlarini puxta o‘rganishgan. Oliy ta’lim bosqichi nafaqat ilmiy bilimlarni o‘zlashtirish, balki ijodiy fikrlash, tahliliy yondashuv va ilmiy bahs-munozara madaniyatini rivojlantirishga qaratilgan edi. Fiqh (Islom huquqi) Fiqh fani islom qonunlarini chuqur o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lib, bunda Qur’on va hadis asosida shar’iy hukmlar ishlab chiqilgan. O‘quvchilar huquqiy masalalarni tahlil qilish, fiqhiy fatvolar chiqarish va turli huquqiy maktablarning qarashlarini o‘rganishgan. Fiqh madrasalarining eng asosiy fanlaridan biri bo‘lib, huquqshunos olimlar yetishib chiqishiga asos bo‘lgan. Tafsir Tafsir Qur’on oyatlarini ilmiy asosda sharhlash ilmi bo‘lib, madrasalarda ushbu fan chuqur o‘rganilgan. O‘quvchilar Qur’onning ma’no va talqin uslublarini o‘rganish bilan birga, undagi qonuniyatlarni ham tahlil qilishgan. Tafsir fani orqali arab tili grammatikasi, tarix va huquqiy masalalar ham o‘rganilgan. Hadis ilmi Hadis ilmi Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.)ning so‘zlari, amallari va tasdiqlarini o‘rganishga bag‘ishlangan. Oliy ta’lim bosqichida o‘quvchilar hadislarning ishonchliligi, rivoyat qiluvchi zanjirlar (isnod) va matn tahlilini 7 Karimov U. "O‘rta asrlarda Islom olamida ta’lim tizimi". – Buxoro: BuxDU, 2020. 17 o‘rganishgan. Hadislarni to‘plash, ularning to‘g‘riligini aniqlash va sharhlash bo‘yicha maxsus ilmiy ishlar olib borilgan. Falsafa Oliy ta’lim bosqichida falsafa chuqur o‘rganilgan bo‘lib, unda Aristotel, Platon, Farobiy va Ibn Sino ta’limotlari asosida tafakkur yuritish rivojlantirilgan. Ilmiy mushohadalar, mantiqiy tahlil va falsafiy bahs-munozaralar madrasalarning oliy bosqichidagi eng muhim yo‘nalishlardan biri bo‘lgan. Islom falsafasi va G‘arb falsafasi o‘zaro taqqoslab o‘rganilgan. Tabiiy fanlar Madrasalarning oliy bosqichida tabiiy fanlar ham muhim o‘rin tutgan. Ularga quyidagilar kirgan:  Matematika – Algebra, geometriya va hisob-kitob ilmlari o‘rganilgan. Muhammad al-Xorazmiy va Nasiriddin Tusiy kabi buyuk olimlarning asarlari asosida ta’lim berilgan.  Astronomiya – Samoviy jismlar harakati, yulduzlar joylashuvi va vaqt hisoblash usullari o‘rgatilgan. Ulug‘bek rasadxonasi kabi ilmiy markazlar madrasalar bilan bog‘langan holda faoliyat yuritgan.  Tibbiyot – Ibn Sino (Avitsenna) ning «Tib qonunlari» asari asosida inson organizmi, kasalliklarni davolash va dorivor o‘simliklar haqida bilimlar o‘rgatilgan.  Kimyo va fizika – Moddalarning xossalari, kimyoviy reaksiyalar va fizik qonuniyatlar bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Ilmiy faoliyat va bahs-munozaralar Madrasalarning oliy bosqichida talabalar faqatgina nazariy bilim olish bilan cheklanmasdan, o‘z ilmiy izlanishlarini olib borishgan. Turli mavzularda bahs-munozaralar o‘tkazilgan bo‘lib, bunda talabalar o‘z fikrlarini himoya qilishni o‘rganishgan. Ilmiy risolalar yozish va ilmiy tadqiqotlar olib borish madrasalarning eng yuqori bosqichida asosiy faoliyat turi bo‘lgan. N Oliy ta’lim madrasalarning eng yuqori bosqichi bo‘lib, unda diniy va dunyoviy fanlar chuqur o‘rganilgan. Bu bosqichdan o‘tgan shaxslar nafaqat din peshvolari, balki huquqshunoslar, faylasuflar, tabiblar va olimlar sifatida jamiyatda 18 o‘z o‘rnini topgan. Madrasalarning oliy bosqichi yuksak ilmiy an’analarni shakllantirib, musulmon olamida ilm-fanning rivojiga katta hissa qo‘shgan. VII-IX asrlarda yetuk mutafakkirlar va ularning pedagogik qarashlari Ilm-fan taraqqiyoti insoniyatning har bir davrida katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Ayniqsa, VII-IX asrlar O‘rta Osiyo va butun islom olamida ilmiy tafakkurning yuksalgan davri hisoblanadi. Bu davrda yetishib chiqqan mutafakkirlar nafaqat diniy bilimlar, balki matematika, astronomiya, falsafa, tarix, tibbiyot va boshqa fanlar bo‘yicha ham chuqur ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ularning qarashlari keyinchalik ta’lim va tarbiya tizimining shakllanishida katta ahamiyat kasb etdi. Ayniqsa, bu davrda madrasalar ta’limning asosiy o‘chog‘i bo‘lib, o‘quvchilarga nafaqat diniy ta’lim, balki dunyoviy fanlar bo‘yicha ham bilim berilgan. Shu sababli bu davrda yetishib chiqqan mutafakkirlarning ilmiy merosi o‘z davrida ham, keyinchalik ham katta e’tibor qozongan. Ularning pedagogik qarashlari hozirgi kunda ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Muhammad al-Xorazmiy va uning pedagogik qarashlari O‘rta Osiyoning buyuk matematik va astronom olimi Muhammad al-Xorazmiy algebra fanining asoschilaridan biri hisoblanadi. U o‘zining “Al-jabr va al-muqobala” asari orqali butun dunyo ilm-faniga katta hissa qo‘shdi. Al-Xorazmiy ta’limning quyidagi tamoyillarini ilgari surgan: 1. Matematik tafakkurni rivojlantirish – bilim olish jarayonida hisob-kitob va mantiqiy tafakkurni mustahkamlash muhim ahamiyatga ega. 2. Tajribaga asoslangan ta’lim – ilmiy nazariyalarni amaliyot bilan bog‘lash orqali mustahkamlash zarur. 3. Ilmni inson manfaatlari uchun qo‘llash – ilm-fan inson hayotini yaxshilashga xizmat qilishi lozim. Al-Xorazmiy asarlari keyinchalik nafaqat Sharq, balki G‘arb ilmiy doiralarida ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Uning asarlari asrlar davomida madrasalar va universitetlarda asosiy darslik sifatida o‘qitilgan. 19 Ahmad al-Farg‘oniy – astronom va geograf Ahmad al-Farg‘oniy astronomiya va geografiya fanlari bo‘yicha yetuk mutaxassis bo‘lgan. Uning ilmiy ishlari Yevropa va Sharqda keng tarqalgan bo‘lib, ta’lim tizimida ham foydalanilgan. Al-Farg‘oniyning pedagogik qarashlari quyidagicha edi: 1. Tabiat va olamni o‘rganish – inson o‘z atrofidagi olamni anglash orqali taraqqiyotga erishadi. 2. Kuzatish va tajriba asosida o‘qitish – ilmiy haqiqatlar tajriba va kuzatish orqali mustahkamlanadi. 3. Aniq fanlarning ahamiyati – matematika va astronomiya fanlari barcha ilmiy bilimlarning asosi hisoblanadi. Al-Farg‘oniyning ilmiy ishlari keyinchalik Ovro‘pada ham mashhur bo‘lib, ko‘plab G‘arb olimlariga ilhom bergan. Imom al-Buxoriy va uning ta’limga qo‘shgan hissasi Islom olamining buyuk hadisshunos olimi Imom al-Buxoriy o‘zining “Al-Jome’ as-sahih” kitobi bilan musulmon ta’limining muhim manbalaridan birini yaratdi. Uning pedagogik qarashlari quyidagicha edi: 1. Axloqiy tarbiya birinchi o‘rinda turishi kerak – har qanday ta’lim jarayonida halollik, samimiyat va odob muhim ahamiyatga ega. 2. Ilm olish jarayonida halollik – o‘qituvchi va o‘quvchi orasida ishonch bo‘lishi kerak. 3. Bilimni aniq dalillar asosida berish – har qanday ta’lim ilmiy asosga ega bo‘lishi lozim. Al-Buxoriy ilm-fan va ta’limni islomiy qadriyatlar bilan uyg‘un holda rivojlantirish tarafdori bo‘lgan. Abu Nasr al-Farobiy va uning ta’lim falsafasi Al-Farobiy O‘rta asrlarning eng mashhur faylasuflaridan biri bo‘lib, uning ilmiy merosi hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini saqlab qolgan. Al-Farobiyning pedagogik tamoyillari: 20 1. Inson ma’naviy va aqliy jihatdan rivojlanishi kerak – yaxshi ta’lim insonning ma’naviyatini ham o‘stiradi. 2. San’at va musiqa ham ta’lim jarayonining bir qismi – inson ruhiyatini tarbiyalash uchun san’at va musiqa kerak. 3. Ilm-fan mantiqiy tafakkurga asoslanishi lozim – ilm o‘qitishda mantiq va dalillar asosiy o‘rinda turishi lozim. Al-Farobiy “Fozil odamlar shahri” asarida jamiyatning rivojlanishi uchun ilm va tarbiya muhim ekanligini ta’kidlagan. VII-IX asrlarda O‘rta Osiyoda yetishib chiqqan mutafakkirlar nafaqat o‘z davrida, balki keyingi asrlarda ham ta’lim tizimiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ularning ilmiy merosi bugungi kunda ham dolzarb bo‘lib, ta’lim jarayonida keng foydalanilmoqda. Ushbu mutafakkirlarning qarashlaridan quyidagi asosiy xulosalarni chiqarish mumkin: 1. Ilm-fan amaliyot bilan bog‘langan holda o‘qitilishi kerak – bilim nazariy bo‘lishi bilan birga hayotda ham qo‘llanilishi lozim. 2. Axloqiy tarbiya ta’limning ajralmas qismi – inson shaxs sifatida shakllanishi uchun yaxshi tarbiya olish kerak. 3. Matematika va mantiq ta’lim tizimining asosi – bilimlarni chuqur o‘rganish uchun matematik tafakkur zarur. 4. O‘qituvchilar yetuk bo‘lishi lozim – ustozlar ilmiy bilimga ega bo‘lish bilan birga axloqiy jihatdan ham namuna bo‘lishi kerak. Ushbu fikrlar hozirgi zamonaviy ta’lim tizimi uchun ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib, mutafakkirlarning merosidan to‘g‘ri foydalanish kelajak avlodning bilim va tarbiyasini yuqori darajaga olib chiqishga xizmat qiladi. VII-IX asrlarda O‘rta Osiyoda ta’lim va tarbiya tizimi islomiy tamoyillar asosida rivojlanib, maktab va madrasalar faoliyatining shakllanishiga zamin yaratdi. Ushbu davrda kuttob maktablari va madrasalar ochilib, ta’lim dasturlarida diniy va dunyoviy bilimlar uyg‘un holda o‘qitilgan. Buyuk mutafakkirlar va olimlarning ilmiy merosi esa 21 O‘rta Osiyo madaniyati va pedagogik qarashlarining rivojlanishida muhim rol o‘ynagan. II BOB O'RTA ASRLARDA TA'LIM-TARBIYANING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. 22 2.1. Ilm-fan va ta’limning rivojlanishiga ta’sir qilgan allomalar O‘rta asrlarda ta’lim va tarbiyaning rivojlanishi ko‘plab buyuk olimlar, mutafakkirlar va ulamolarning faoliyati bilan bog‘liq. Bu davrda ilm-fan, ta’lim va tarbiyaning rivojlanishiga islom madaniyati hamda qadimgi Sharq an’analari katta ta’sir ko‘rsatgan. Quyida o‘rta asrlarda ilm-fan taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan ayrim allomalar haqida ma’lumot beriladi. Muhammad al-Xorazmiy (783-850) matematik, astronom va geograf bo‘lib, algebra fani asoschilaridan biri hisoblanadi. Uning "Al-jabr va al-muqobala" asari algebra fanining asosiy tamoyillarini shakllantirdi va bu fanning mustaqil yo‘nalish sifatida rivojlanishiga zamin yaratdi. Al-Xorazmiy hisob fanida ham katta yutuqlarga erishgan bo‘lib, uning arab raqamlari va o‘nlik sanoq tizimini tartibga solishi zamonaviy matematikaga katta ta’sir ko‘rsatgan. U yaratgan algoritmlar bugungi kunda ham informatika va dasturlash sohalarida qo‘llanilmoqda. Astronomiya sohasida ham al-Xorazmiy muhim iz qoldirgan. U tomonidan tuzilgan astronomik jadvallar Sharq va G‘arb ilm-fanida uzoq vaqt davomida qo‘llanilgan. Uning astronomiyaga oid ishlari keyinchalik Yevropa olimlari tomonidan lotin tiliga tarjima qilinib, bu fan rivojiga ulkan hissa qo‘shgan. Geografiya sohasida ham al-Xorazmiy jahon xaritalarini tuzishda katta ahamiyat kasb etuvchi tadqiqotlar olib borgan. U "Kitob surat al-Arz" asarida Yer yuzasining kartografik tasvirini yaratgan. Ushbu tadqiqotlar Sharq geografiyasining rivojlanishida muhim manbalardan biri bo‘lib xizmat qilgan. Al- Xorazmiy asarlari o‘rta asrlardagi ta’lim tizimida muhim o‘rin egallagan va Yevropa ilmiy taraqqiyotiga ham ta’sir ko‘rsatgan. Unga tegishli ilmiy meros bugungi kunda ham matematika, astronomiya, geografiya va informatika fanlarining rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qilmoqda. 8 8 Mahmudov N. "Madrasa ta’limining rivojlanishi va uning bugungi ta’limga ta’siri". – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 23 Ahmad al-Farg‘oniy (IX asr) Ahmad al-Farg‘oniy IX asrning buyuk olimlaridan biri bo‘lib, astronomiya va geografiya sohalarida muhim ilmiy ishlarga asos solgan. U "Astronomiya asoslari" kitobi bilan mashhur bo‘lib, ushbu asar o‘rta asr madrasalarida astronomiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Uning ilmiy tadqiqotlari osmon jismlarining harakatini aniqroq tushunishga yordam bergan va qator asosiy astronomik tushunchalarni shakllantirgan. Al-Farg‘oniy ekvatordan turli kengliklarda Quyosh balandligini o‘lchash usullarini ishlab chiqqan hamda Yerning aylana shaklda ekanligini tasdiqlovchi dalillar keltirgan. Uning ishlari keyinchalik Yevropa ilm-faniga katta ta’sir ko‘rsatgan bo‘lib, XIV-XV asrlarda ushbu asarlar lotin tiliga tarjima qilingan va uzoq vaqt davomida astronomik ta’lim tizimida qo‘llanilgan. Bundan tashqari, al- Farg‘oniy geodeziya va kartografiya sohasida ham muhim ilmiy tadqiqotlar olib borgan. U Nil daryosining suvlari toshqinlarini o‘rganib, suvning ko‘tarilishi va pasayishi jarayonlarini tushuntirgan. Uning Nil suvlari to‘g‘risidagi ilmiy xulosalari Misr va atrof hududlarning qishloq xo‘jaligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan. Al-Farg‘oniyning asarlari keyinchalik Yevropada Kopernik va Galileo Galiley kabi olimlarning ishlariga ta’sir ko‘rsatgan. Uning astronomiyaga oid tadqiqotlari Sharq va G‘arb olimlari tomonidan yuqori baholangan va uzoq yillar davomida fan rivojiga xizmat qilgan. U ta’lim jarayonida asosiy darsliklardan biri sifatida qo‘llanilgan va madrasalarda astronomiya fani asosida o‘qitilgan. Shuningdek, al- Farg‘oniy asarlari islom olamidagi ilm-fan taraqqiyotiga ham katta hissa qo‘shgan. U Yaqin Sharq, Markaziy Osiyo va Shimoliy Afrikadagi ta’lim muassasalarida ilmiy asos sifatida foydalanilgan. Uning astronomik jadvallari Sharq olimlari tomonidan keng qo‘llanilgan va zamonaviy astronomiyaga asos bo‘lib xizmat qilgan. Ahmad al-Farg‘oniyning ilmiy merosi hozirgi kungacha qimmatli manba sifatida o‘rganilmoqda. Uning asarlari nafaqat tarixiy ahamiyatga ega, balki zamonaviy ilm-fan uchun ham muhim bo‘lib qolmoqda. Bugungi kunda uning ilmiy tadqiqotlari astronomiya, geografiya va geodeziya fanlari rivojiga asos bo‘lib xizmat qilmoqda. 24 Abu Nasr al-Farobiy (870-950) Al-Farobiy mashhur faylasuf, musiqashunos va pedagog bo‘lib, "Ikkinchi muallim" deb nom olgan. Uning ta’lim va tarbiya haqidagi qarashlari falsafa va pedagogika fanining rivojlanishida katta rol o‘ynagan. U inson ma’naviy kamoloti, ta’limning axloqiy jihatlari va bilim olishning usullari haqida qimmatli fikrlar bildirgan. Al-Farobiyning pedagogik qarashlari insonning mukammallikka erishishiga asoslangan bo‘lib, u bilim inson ma’naviyatining yuksalishiga xizmat qilishi lozim deb hisoblagan. U ta’limni jamiyat rivojining muhim sharti deb bilgan va axloqiy fazilatlarni rivojlantirish orqali komil insonni tarbiyalash mumkinligini ilgari surgan. Al-Farobiy o‘zining "Fozil shahar ahli" asarida jamiyat taraqqiyotining asosiy omili sifatida bilimli va odobli kishilarni tilga oladi. Uning fikricha, ta’lim nafaqat shaxsiy yuksalish, balki butun jamiyatning taraqqiyotiga xizmat qilishi lozim. Shuningdek, u inson aql- zakovati va tafakkurining rivojlanishiga katta ahamiyat bergan hamda ilmni har tomonlama o‘rganish va tahlil qilishni tavsiya qilgan. Al-Farobiy ta’limning turli bosqichlarini ishlab chiqib, uni nazariy va amaliy jihatdan rivojlantirishga harakat qilgan. Uning ilmiy merosi Yevropa va Sharq madaniyatiga katta ta’sir ko‘rsatib, keyinchalik G‘arb olimlari tomonidan ham o‘rganilgan. Bugungi kunda ham uning pedagogik qarashlari dolzarbligini yo‘qotmagan bo‘lib, inson tafakkuri va axloqiy tarbiyasi borasida muhim manba sifatida o‘rganilmoqda. Al-Farobiy insonning intellektual va ma’naviy kamolotini ta’limning asosiy maqsadi deb bilgan. U ta’lim jarayonida mantiq va falsafani o‘rganish muhim ekanligini ta’kidlagan. Uning fikricha, inson tafakkuri orqali haqiqatga yaqinlashishi va ilmiy izlanishlarga asoslangan holda jamiyatni rivojlantirish mumkin. Shu sababli, u ta’lim tizimida fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga katta e’tibor qaratgan.Al-Farobiy o‘zining pedagogik qarashlarida ta’lim jarayonining uzluksiz bo‘lishi kerakligini ham ilgari surgan. U ta’limning boshlang‘ich bosqichidan tortib oliy ta’limgacha bo‘lgan tizimli yondashuv tarafdori bo‘lib, har bir bosqichda inson ongining rivojlanishi va bilish qobiliyatining yuksalib borishini ta’minlash kerakligini aytgan.Bundan tashqari, u axloqiy tarbiyaning 25 ta’lim jarayonida alohida o‘rin tutishi lozimligini ta’kidlagan. Insonning axloqiy barkamolligi va ma’naviy yuksalishi ta’lim orqali shakllanadi va jamiyatning rivojiga xizmat qiladi. Shu sababli, Al-Farobiy o‘z ta’lim konsepsiyasida axloqiy fazilatlarni rivojlantirishni muhim vazifa sifatida ko‘rsatgan.Uning ta’limga oid qarashlari nafaqat Sharq, balki Yevropa ilmiy muhitida ham katta qiziqish uyg‘otgan. Uning asarlari lotin tiliga tarjima qilinib, Ovro‘pada o‘rganilgan. Jumladan, uning falsafiy va pedagogik qarashlari G‘arb olimlari, jumladan, Ibn Rushd, Foma Akvinskiy kabi mutafakkirlarning ilmiy faoliyatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan.Al-Farobiyning ilm-fanga qo‘shgan hissasi bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lib, uning pedagogik tamoyillari zamonaviy ta’lim tizimida ham dolzarbligini saqlab qolmoqda. Abu Rayhon Beruniy (973-1048) Beruniy tarix, astronomiya, geografiya va matematika sohalarida yetuk olim bo‘lgan. U turli xalqlarning madaniyati va ilmiy merosi haqida keng tadqiqotlar olib borgan. Beruniyning "Hindiston", "Geodeziya", "Mas’ud qonuni" kabi asarlari ilm-fanning turli jabhalarida katta ahamiyat kasb etgan. U Yerning aylanishi, turli iqlim zonalari, osmon jismlarining harakati haqida ilg‘or ilmiy fikrlarni ilgari surgan. Beruniy qadimgi hind, yunon va arab manbalarini chuqur o‘rgangan va ularning ilmiy yutuqlarini o‘z tadqiqotlarida qo‘llagan. U astronomiyada trigonometrik hisob-kitoblarni keng qo‘llagan va sayyoralar harakati haqida aniq nazariyalar yaratgan. Shuningdek, u geografiyada qit’alar va dengizlarning o‘zaro bog‘liqligi, turli mintaqalarning iqlimiy sharoitlarini o‘rgangan va bu borada qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. Matematika sohasida esa Beruniy kvadrat tenglamalar va sinus, kosinus kabi trigonometrik funksiyalarni hisoblash usullarini ishlab chiqdi. U o‘lchov birliklari, geodeziya va xaritalash borasida ham yangi nazariyalarni ilgari surgan. Shuningdek, u geometrik o‘lchovlar va koordinatalarni aniqlash usullarini ishlab chiqqan. Beruniy tomonidan ilgari surilgan trigonometriya va algebraik tenglamalar bo‘yicha tadqiqotlar keyingi asr olimlariga asos bo‘lib xizmat qilgan. Uning ishlari orqali Yerning radiusi va aylana 26 uzunligini hisoblash imkoniyati paydo bo‘lgan. Beruniy koordinatalarni o‘lchash va joylashuvni aniqlash bo‘yicha zamonaviy ilmiy yondashuvlarning asoschisi sifatida e’tirof etiladi. U fizika va mexanika sohalarida ham ilmiy tadqiqotlar olib borgan, ayniqsa, jismlarning zichligi va hajmini o‘lchash usullarini ishlab chiqishda katta yutuqlarga erishgan. Shuningdek, Beruniy pedagogika borasida ham muhim fikrlarni ilgari surib, ta’lim-tarbiya jarayonida tajriba va kuzatuv muhim ekanini ta’kidlagan. U ilm-fanni o‘rganishda tajriba va ilmiy metodlarga katta e’tibor qaratib, turli mavzularda tadqiqotlar olib borgan. Ustoz va shogird munosabatlarini ilmiy yondashuv asosida shakllantirish muhimligini ta’kidlagan. Uning ilmiy ishlari ta’lim jarayonida keng foydalanilgan va hozirgi kunga qadar dolzarb hisoblanadi. Bugungi kunda ham Beruniyning asarlari tabiiy fanlar, tarix va matematika sohalarida katta ilmiy meros sifatida o‘rganilmoqda. Abu Ali ibn Sino (980-1037) Ibn Sino tibbiyot, falsafa va fan sohalarida yuksak natijalarga erishgan buyuk olimlardan biri bo‘lib, "Tib qonunlari" asari bilan butun dunyoga mashhur bo‘lgan. U nafaqat tabib, balki alloma sifatida falsafa, matematika, mantiq, astronomiya va musiqashunoslik kabi sohalarda ham yuksak natijalarga erishgan. Uning ilm-fanga qo‘shgan hissasi beqiyos bo‘lib, madrasalarda uning asarlari asosiy darsliklardan biri sifatida o‘qitilgan. Ibn Sino ilmiy bilimsiz inson kamol topa olmasligini ta’kidlab, yosh avlodning ilm olishini rag‘batlantirgan. Uning pedagogik qarashlari orasida tajriba va kuzatish asosida o‘qitish uslubiga alohida e’tibor berilgan. Shuningdek, u inson salomatligi va ruhiy tarbiyasining ta’lim jarayonidagi o‘rnini ham muhim deb bilgan. U tabobat ilmini rivojlantirib, kasalliklarni aniqlash va davolash bo‘yicha ilmiy tamoyillar ishlab chiqqan. U organizmning fiziologik jarayonlarini tushuntirishda ilg‘or fikrlar bildirgan va amaliy tibbiyotda gigiyena qoidalariga amal qilish zarurligini ta’kidlagan. Ibn Sino o‘z ilmiy faoliyati davomida nafaqat tabiiy fanlarga, balki falsafaga ham katta e’tibor bergan. Uning fikricha, bilim va aql insonning hayotida asosiy o‘rin tutishi kerak. U falsafada inson ongining rivojlanishi, tafakkur va mantiqiy 27 fikrlash jarayonlariga oid qimmatli ilmiy ishlar qoldirgan. Uning falsafiy qarashlari Sharq va G‘arb mutafakkirlariga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. U ruhiyat va tafakkurning inson hayotidagi rolini chuqur o‘rgangan va aql bilan hissiyotning uyg‘unligi haqida fikr bildirgan. Uning ilmiy ishlari orasida inson tabiatini anglash, falsafiy mushohada qilish va mantiqiy xulosa chiqarish tamoyillari muhim o‘rin tutadi. Ibn Sino tafakkur jarayonlarining tahliliy va sintezga asoslangan yondashuvlarini ishlab chiqqan. U bilish jarayonining turli bosqichlarini aniqlashga harakat qilgan va tajriba hamda aqlni muhim ilmiy manba sifatida ko‘rgan. Uning asarlarida insonning ijtimoiy tabiati, axloqiy qadriyatlar va ijtimoiy taraqqiyot masalalari ham keng yoritilgan. Ibn Sino o‘z falsafiy qarashlarida Aristotel va Forobiyning ilmiy merosini chuqur o‘rganib, ularga o‘ziga xos sharhlar bergan. Uning falsafiy asarlari keyinchalik Yevropadagi uyg‘onish davri mutafakkirlariga ham ta’sir o‘tkazgan. Ibn Sino ong va ruh tushunchalarini sharhlab, inson tafakkurining o‘sish bosqichlarini belgilagan. U ilm-fan va ta’lim jarayonida mustaqil fikrlash va tanqidiy tahlil qilishni asosiy tamoyil sifatida ilgari surgan. Ibn Sino o‘z hayoti davomida ko‘plab asarlar yaratgan bo‘lib, ularning ichida "Donishnoma", "Najot", "Ishorat va tanbihot" kabi kitoblari katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, "Tib qonunlari" asari uzoq asrlar davomida Sharq va Yevropa tabobati rivojida asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan. Uning asarlari arab, lotin, fors va boshqa ko‘plab tillarga tarjima qilingan. U ilmiy izlanishlarida tajriba va empirik usullarga tayangan bo‘lib, bu esa uni zamonaviy ilm-fan asoschilaridan biriga aylantirgan. Ibn Sino faqat tabib yoki faylasuf sifatida emas, balki matematik va astronom sifatida ham faoliyat yuritgan. U matematik analizga oid fikrlar bildirgan, geometrik qonuniyatlarni izohlashga harakat qilgan. Astronomiya sohasida esa yulduzlarning joylashuvi, Yerning aylanishi, sayyoralarning harakatlari haqida o‘z qarashlarini ilgari surgan. Uning tibbiy asarlarida inson fiziologiyasiga oid fundamental bilimlar o‘z aksini topgan. U organizmning ichki organlari faoliyatini 28 batafsil o‘rgangan va o‘z tajribalarida ovqat hazm qilish jarayonlari, qon aylanishi, asab tizimi haqidagi ilmiy kuzatishlarni qayd etgan. Ibn Sino ta’lim jarayonida talabalarga tajriba va amaliyot asosida bilim berish muhimligini ta’kidlagan. U shuningdek, insonning ruhiy va jismoniy holati o‘rtasidagi bog‘liqlikka katta e’tibor qaratgan va bu borada pedagogik qarashlarini ilgari surgan. Ibn Sino tafakkur, falsafa va mantiq sohalarida ham o‘z asarlarini yaratgan. U inson ongining rivojlanishi, aql-idrok va fikrlash jarayonlari haqida chuqur ilmiy xulosalar bergan. Uning falsafiy qarashlari G‘arb va Sharq mutafakkirlari uchun katta manba bo‘lib xizmat qilgan.Uning ilmiy ishlari o‘sha davrda faqatgina Sharqda emas, balki Yevropa ilmiy doiralarida ham katta qiziqish uyg‘otgan. Ibn Sino fanning turli yo‘nalishlarini uyg‘un holda rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlagan va bu yondashuv bugungi zamonaviy ilm-fan rivoji uchun ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. Ibn Sinoning ilmiy ishlari nafaqat Sharqda, balki Yevropa ilmiy doiralarida ham katta qiziqish bilan o‘rganilgan va ko‘plab tarjimalari amalga oshirilgan. U o‘z zamonasining eng yetuk olimlaridan biri sifatida tan olingan va bugungi kunda ham uning ilmiy merosi katta ahamiyatga ega bo‘lib qolmoqda. Imom al-Buxoriy (810-870)Hadisshunoslik ilmiga ulkan hissa qo‘shgan Imom al-Buxoriy "Al-Jome’ as-Sahih" asari bilan mashhur. U hadislarga oid eng ishonchli to‘plamni yaratib, islomiy ta’lim tizimining shakllanishida katta rol o‘ynagan. Buxoriy o‘z asarlarida hadislarni juda puxta tanlab, ishonchliligini tekshirishda qat’iy mezonlarga amal qilgan. Uning "Al-Jome’ as-Sahih" asari madrasalarda asosiy o‘quv manbalaridan biri sifatida foydalanilgan bo‘lib, fiqh, tafsir va islomiy axloq masalalariga oid dolzarb bilimlarni o‘z ichiga olgan. Imom al-Buxoriy butun hayoti davomida ilmga bo‘lgan ishtiyoqi va hadis ilmining mukammal o‘rganilishiga bo‘lgan e’tibori bilan ajralib turadi. U o‘z ilmiy faoliyatida turli yurtlarga sayohat qilib, eng ishonchli hadislarni to‘plashga intilgan. Buxoriy o‘z asarlarida hadislarni nafaqat to‘plash, balki ularning 29 ishonchliligini aniqlash uchun maxsus ilmiy usullarni ishlab chiqqan. U islom fiqhining shakllanishida ham muhim rol o‘ynagan, chunki uning to‘plagan hadislar to‘plami islomiy qonunlarning asosi sifatida xizmat qilgan. Buxoriyning ilmga bo‘lgan muhabbati juda yoshligidanoq namoyon bo‘lgan. U bolaligida Qur’onni yod olib, hadislarni o‘rganishga katta qiziqish bildirgan. Uning ilm olishga bo‘lgan intilishi Buxoriy shahrida boshlangan bo‘lib, keyinchalik Xijoz, Iroq, Misr va Shom kabi yirik ilmiy markazlarga sayohatlar qilib, buyuk ulamolar bilan uchrashgan. Imom al-Buxoriy 600 mingdan ortiq hadisni yod olgan va ularni ishonchlilik darajasiga qarab tasniflagan. U hadis ilmidagi ishonchlilik mezonlarini ishlab chiqqan va raviylarning ishonchliligini tekshirish uchun o‘ziga xos metodlarni yaratgan. Buxoriy hadislarni to‘plash jarayonida juda ehtiyotkor bo‘lib, ularning sahihligini tasdiqlash uchun raviylarning hayoti, axloqi va ilmiy saviyasini chuqur o‘rganib chiqqan. U hadis ilmida qat’iy mezonlarni belgilab, sahih, hasan va zaif hadislarni farqlash usullarini ishlab chiqdi. "Al-Jome’ as-Sahih" to‘plami dunyodagi eng ishonchli hadis to‘plami sifatida tan olingan bo‘lib, unda faqat ishonchli deb topilgan hadislar jamlangan. Ushbu to‘plam islom dunyosida katta qabul qilinib, asrlar davomida musulmon ulamolari va madrasalarda asosiy manba sifatida o‘qitilgan. Buxoriy hadislarni yod olish va ularni to‘plash uchun juda ko‘p yurtlarni kezgan, hadislarni to‘g‘ri anglash va yetkazish yo‘lida ko‘plab olimlar bilan suhbatlashgan. U o‘z hayoti davomida ilmiy safarlarga chiqib, Hijoz, Iroq, Misr, Shom kabi yirik ilmiy markazlarda bo‘lib, bu yerlarda hadis ilmiga oid qimmatli ma’lumotlarni to‘plagan. U o‘z asarlarini yozishda faqat aniq va ishonchli ma’lumotlarga tayanishga harakat qilgan. 9 Buxoriy yaratgan ilmiy metodlar islom ilmini o‘rganishda va keyingi avlod allomalari uchun mustahkam asos bo‘lib xizmat qilgan. Bugungi kunda ham uning 9 Boboxonov I. "Sharq uyg‘onish davri va uning ta’lim tizimidagi o‘rni". – Toshkent: Sharq, 2017. 30 mehnati natijasida hadis ilmi o‘z mukammalligini saqlab kelmoqda va musulmon olamida katta qadriyat sifatida e’tirof etilmoqda. Buxoriy nafaqat ilmiy faoliyat bilan shug‘ullangan, balki shogirdlar tayyorlashga ham katta e’tibor bergan. Uning ilmiy maktabi ko‘plab olimlarning shakllanishiga sabab bo‘lib, ularning ko‘pchiligi keyinchalik hadis ilmi va fiqh sohasida muhim asarlar yaratgan. Uning ilmiy merosi butun islom olamida hanuzgacha katta qadr-qimmatga ega bo‘lib, hadis ilmi bo‘yicha tadqiqot olib borayotgan olimlar uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. U yaratgan metodlar bugungi kunda ham islom ilmlarini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Imom al-Buxoriyning ilmiy yondashuvi va mezonlari islom ilmini o‘rganishdagi eng mustahkam tamoyillardan biri sifatida tan olinadi. Uning hadislarni tekshirish usullari, raviylar ishonchliligini aniqlash mezonlari va ilmi jaroh va tadilga bo‘lgan yondashuvi hozirgi kungacha olimlar tomonidan asosiy metod sifatida qo‘llanilmoqda. Uning "Al-Jome’ as-Sahih" asari nafaqat madrasalarda, balki zamonaviy islomiy universitetlarda ham ilmiy asos sifatida foydalaniladi. Shuningdek, Buxoriy tomonidan ishlab chiqilgan ilmiy metodlar hadis ilmining har tomonlama mukammal o‘rganilishiga ham katta hissa qo‘shgan bo‘lib, hozirgi kunda ham musulmon olimlari tomonidan chuqur o‘rganilmoqda.Shuningdek, Imom al-Buxoriy o‘z zamonida ta’lim tizimiga ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Uning asarlari madrasalarda asosiy o‘quv manbalaridan biri sifatida foydalanilgan bo‘lib, nafaqat diniy, balki axloqiy va ijtimoiy jihatdan ham dolzarb masalalarni qamrab olgan. Buxoriy shogirdlar tarbiyalashga alohida e’tibor qaratgan va ularning ilmiy dunyoqarashini rivojlantirishga intilgan. Buxoriyning ilmiy merosi keyingi avlod allomalari uchun mustahkam ilmiy asos yaratib, musulmon olamida keng tarqalgan. Uning hadislar to‘plami keyingi davrlarda ham eng ishonchli manba sifatida qabul qilingan va hanuzgacha butun islom olamida yuqori baholanadi. U yaratgan ilmiy uslublar va metodlar bugungi kunda ham hadis ilmini o‘rganishda muhim rol o‘ynaydi. Uning mehnati tufayli islomiy ta’lim tizimi yanada rivojlanib, keng miqyosda yoyildi. 31 O‘rta asrlarda ilm-fan va ta’limning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan allomalar Sharq madaniyatining gullab-yashnashiga katta hissa qo‘shganlar. Bu davr ilmiy tafakkurning yuksalish bosqichi bo‘lib, yirik olimlar tomonidan matematika, astronomiya, tibbiyot, falsafa va fiqh sohalarida ulkan yutuqlarga erishilgan. Ularning asarlari nafaqat musulmon olamida, balki Yevropa va boshqa hududlarda ham ilmiy taraqqiyotga zamin yaratgan. Jumladan, Imom al-Buxoriy, Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Nasr al-Farobiy, Ibn Sino kabi allomalar o‘z asarlari orqali fanning turli sohalarini rivojlantirgan. Ularning ilmiy merosi bugungi kunda ham ta’lim va pedagogika sohalarida dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, Ibn Sinoning tibbiyotga oid "Tib qonunlari" asari hozirgacha tibbiyot sohasida muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Muhammad al-Xorazmiy yaratgan algebra va algoritm fanlari zamonaviy informatikaning asosi bo‘lib qolgan. Shuningdek, Abu Rayhon Beruniyning astronomiya va geodeziya sohasidagi ishlari, Farobiyning pedagogik qarashlari bugungi zamonaviy ta’lim tizimida ham dolzarb bo‘lib qolmoqda.Shu boisdan, o‘rta asrlardagi bu ulkan ilmiy meros hozirgi zamonaviy ta’lim tizimi va ilmiy tadqiqotlarda keng o‘rganilib, amaliyotga tatbiq etilmoqda. Bu allomalar tomonidan qoldirilgan asarlar insoniyatning ilmiy taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko‘rsatgan bo‘lib, ularning bilim va tafakkurga bo‘lgan hurmati butun dunyo ilmiy hamjamiyatida e’tirof etilgan. 10 2.2. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyodagi ta’lim-tarbiya maskanlarida qo‘llanilgan o‘qitish usullari O‘rta asrlar davrida Markaziy Osiyo ilm-fan, madaniyat va ta’limning yirik markazlaridan biri bo‘lib, bu hududda bilim olish va uni boshqalarga yetkazish muhim qadriyat hisoblangan. Ayniqsa, madrasalar, kutubxonalar va ilmiy 10 Mahmudov N. "Madrasa ta’limining rivojlanishi va uning bugungi ta’limga ta’siri". – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 32 markazlar orqali ta’lim-tarbiya ishlari olib borilgan. O‘sha davrda shakllangan ta’lim tizimi bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lib, ulug‘ mutafakkirlar, olimlar va shoirlar yetishib chiqishiga zamin yaratgan. Ushbu maqolada o‘rta asrlarda Markaziy Osiyodagi ta’lim-tarbiya maskanlarida qo‘llanilgan o‘qitish usullari haqida so‘z yuritiladi. O‘rta asrlarda ta’limning asosiy shakllari O‘rta asrlarda ta’lim ikki asosiy yo‘nalishda olib borilgan: diniy va dunyoviy. Diniy ta’lim madrasalarda, masjidlarda va maxsus ilm dargohlarida o‘qitilgan. Ushbu ta’lim jarayonida Qur’on tafsiri, hadis, fiqh va arab tili asosiy fanlar sifatida o‘qitilgan. Bundan tashqari, tasavvuf ilmi va axloqiy tarbiya ham muhim ahamiyat kasb etgan. Dunyoiy ta’lim esa matematika, tibbiyot, astronomiya, falsafa va boshqa fanlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, bu bilimlar ham madrasalar, ham alohida ilm markazlarida o‘qitilgan. Xususan, Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaharlar ilm-fan markazlari sifatida mashhur bo‘lib, bu yerda ilmiy tajribalarga asoslangan o‘qitish usullari rivojlangan. Ilmiy markazlarda mashhur olimlar va ulamolar tomonidan dars berilgan bo‘lib, ular o‘z ilmiy asarlarini yaratish va ularni shogirdlarga o‘rgatish bilan shug‘ullanganlar. Ayniqsa, matematika va astronomiya sohalarida Al- Xorazmiy, Al-Beruniy, Ulug‘bek kabi buyuk olimlarning ishlari ta’lim tizimida muhim rol o‘ynagan. Madrasalar asosiy ta’lim maskanlari bo‘lib, bu yerda talabalarga Qur’on tafsiri, fiqh, hadis, arab tili, falsafa, mantiq, matematika, tibbiyot, astronomiya, geografiya va boshqa fanlar o‘qitilgan. Buxoro, Samarqand, Xiva va Farg‘ona kabi shaharlarda yirik madrasalar faoliyat yuritgan bo‘lib, bu yerda yirik olimlar ta’lim bergan. Bu madrasalar o‘z kutubxonalari va ilmiy markazlari bilan mashhur bo‘lib, unda mashhur olimlar va mutafakkirlar o‘z izlanishlarini olib borganlar. Masalan, Ulug‘bek madrasasi astronomik tadqiqotlari bilan, Buxoro madrasalari esa islom huquqi va falsafa yo‘nalishidagi chuqur tadqiqotlari bilan tanilgan. Bundan tashqari, madrasalarda turli amaliy fanlar ham o‘qitilgan bo‘lib, u yerdagi talabalar hunarmandchilik, tibbiy tajribalar va tabiatshunoslik fanlari bo‘yicha ham bilim 33 olganlar. Ilm olish jarayoni ma’lum darajada tajriba va ilmiy amaliyotga asoslangan bo‘lib, bu yerdagi ta’lim tizimi o‘sha davr uchun ilg‘or hisoblangan. Ustoz-shogirdlik tizimi – Shogirdlar ustozdan bevosita bilim olgan, unga hurmat bilan qarashgan va unga mutlaq itoatda bo‘lgan.O‘rta asrlarda Markaziy Osiyoda ustoz-shogirdlik tizimi ta’lim jarayonining asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan. Bu tizim orqali bilim faqatgina kitob o‘qish yoki ma’ruzalarni tinglash bilan emas, balki bevosita amaliy tajriba orqali ham o‘rganilgan. Shogird ustozdan nafaqat nazariy bilimlarni, balki axloqiy qadriyatlar, ijtimoiy munosabatlar va hayotiy tajribalarni ham o‘rgangan. Ushbu tizimning asosiy tamoyillaridan biri ustozga cheksiz hurmat va sadoqat edi. Shogird o‘z ustozining ruxsatisiz hech qanday muhim qaror qabul qilmagan va uni doimo ustun deb bilgan. Ustoz esa o‘z navbatida shogirdining har tomonlama kamol topishiga g‘amxo‘rlik qilgan. Shogird ilm o‘rganish davomida ustozning hayot tarzini ham kuzatib, undan ibrat olgan. Ta’lim jarayonida shogirdlar ilmiy asarlarni yozish va sharhlashni o‘rgangan. Ular ustozining yozgan asarlarini nusxa ko‘chirish, tarjima qilish, sharhlash yoki ularga izoh berish orqali bilimlarini mustahkamlashgan. Ushbu usul nafaqat ilmiy merosning avloddan-avlodga yetib kelishiga, balki shogirdlarning ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga ham xizmat qilgan.Shogirdlar uchun yozma va og‘zaki imtihonlar muhim o‘rin tutgan. Og‘zaki imtihonlar davomida ular ustoz oldida o‘z bilimlarini isbotlab berishgan, savollarga javob qaytarishgan va muhokamalarda qatnashishgan. Bunday imtihonlar shogirdlarning mustaqil fikrlashini va ilmiy izlanish olib borish qobiliyatini oshirgan.Shuningdek, ustoz-shogirdlik tizimi nafaqat diniy fanlar, balki matematika, tibbiyot, astronomiya, falsafa va tilshunoslik sohalarida ham keng qo‘llanilgan. Masalan, Abu Rayhon Beruniy va Ibn Sino kabi buyuk olimlar ham o‘z davrida shu tizim asosida ta’lim olganlar. Ibn Sino o‘z ustozlaridan tibbiy bilimlarni o‘rganib, keyinchalik tibbiyot tarixidagi eng buyuk asarlardan birini – “Tib qonunlari”ni yaratgan.Bundan tashqari, ustoz- shogirdlik tizimi madaniy va axloqiy qadriyatlarning saqlanishi va rivojlanishida 34 ham muhim rol o‘ynagan. Shogirdlar ilm olish bilan birga odob-axloq qoidalariga rioya qilishni ham o‘rganishgan. Ular hurmat, ehtirom, sabr-toqat va fidoyilik kabi fazilatlarni o‘zlashtirganlar. Ba’zi hollarda ustozlar o‘z shogirdlariga yakka tartibda dars berishgan, lekin aksariyat hollarda ular guruh holatida ta’lim olishgan. Guruhli ta’lim shogirdlar o‘rtasida ilmiy muhokamalar o‘tkazish, bahs-munozaralar qilish va o‘zaro fikr almashish imkonini bergan. Ustoz-shogirdlik tizimi Markaziy Osiyo madaniyati va ilmiy an’analarining muhim qismi bo‘lib, bugungi kunda ham ko‘plab ta’lim yo‘nalishlarida qo‘llanib kelinmoqda. Bu tizim nafaqat diniy ta’limda, balki dunyoviy bilimlarni egallashda ham muhim o‘rin tutgan. Ustozlar o‘z shogirdlariga nafaqat fan asoslarini o‘rgatgan, balki ularga axloqiy tarbiya ham bergan. Shogirdlar ilmiy asarlarni yozish, tahlil qilish va sharhlashni ustozlari nazorati ostida o‘rgangan. Bundan tashqari, ko‘plab ustozlar o‘z tajribalarini yozma ravishda qoldirib, keyingi avlodga meros qilib qoldirishgan. Muzokara va munozara – Talabalar dars vaqtida o‘zaro bahs-munozara qilib, bilimlarini mustahkamlashgan. Ayniqsa, fiqh, mantiq va falsafa fanlarida ushbu usul samarali bo‘lgan. Muzokara jarayonida talabalar muayyan mavzu bo‘yicha dalillar keltirib, o‘z fikrlarini asoslaganlar. Bu usul talabalarning tahliliy fikrlash qobiliyatini oshirish bilan birga, ularning so‘zlash madaniyatini ham rivojlantirgan. Bahslar davomida talabalar o‘z bilimlarini tekshirgan, yangiliklarni anglagan va turli qarashlarni tahlil qilishni o‘rganishgan. Bu metod madrasalar va ilmiy doiralarda keng qo‘llanilgan bo‘lib, ustozlar ham talabalar bilan fikr almashgan. Shuningdek, bu usul orqali talabalar bir-biridan o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Ba’zan munozaralar yozma shaklda ham olib borilgan va talabalar o‘z fikrlarini aniq va mantiqiy bayon qilishga intilganlar. O‘rta asrlarda ilmiy bahs- munozaralar katta ilmiy an’anaga aylangan bo‘lib, olimlar o‘rtasida ham ilmiy risolalar orqali fikr almashish keng tarqalgan. 35 O‘rta asrlarda Markaziy Osiyo ilm-fan va madaniyat markazlaridan biri sifatida e’tirof etilgan. Bu davrda ilm olish va uni boshqalarga yetkazish muhim qadriyat sanalgan. Xususan, madrasalar va ilmiy markazlarda kitob asosida ta’lim berish tizimi keng rivojlangan bo‘lib, bu usul talabalar bilimini mustahkamlashda asosiy o‘rin tutgan. Kitob asosida o‘qitish ilmiy va diniy asarlarni o‘qish, tahlil qilish va sharhlash orqali amalga oshirilgan. Ushbu usul talabalar uchun nafaqat bilim olish, balki mantiqiy fikrlash, mustaqil xulosa chiqarish va savodxonlik darajasini oshirishga xizmat qilgan. Kitob asosida ta’limning mohiyati Kitob asosida ta’lim berish o‘rta asrlarda keng tarqalgan bo‘lib, ustozlar tomonidan talabalar kitob matnlarini o‘qib, ularni izohlash orqali o‘qitilgan. Bu usulda talabalar kitoblarni o‘qibgina qolmay, balki ularni sharhlab, chuqur tahlil qilishga o‘rgatilgan. Ushbu metodning asosiy maqsadi talabalar tafakkurini rivojlantirish, ularni mustaqil fikrlash va ilmiy dalillarga tayanib xulosa chiqarishga o‘rgatish edi. Kitob asosida ta’lim berishda Qur’on, hadislar, tafsir, fiqh, falsafa va mantiq fanlariga oid manbalar asosiy o‘quv materiallari sifatida ishlatilgan. Madrasalarda mashhur olimlarning asarlari chuqur o‘rganilib, ular ustida bahs-munozaralar o‘tkazilgan. Talabalar har kuni o‘qilgan matn bo‘yicha fikr bildirib, ustozlar rahbarligida uni tahlil qilishgan. Kitob asosida ta’limning asosiy yo‘nalishlari Kitob asosida ta’lim berishda quyidagi yo‘nalishlar muhim ahamiyat kasb etgan: Matnni o‘qish va tushunish – Talabalarga avval kitob matnlarini mukammal o‘qish va tushunish o‘rgatilgan. Ustozlar har bir so‘z va jumlaning ma’nosini talabalarga tushuntirib bergan. Sharhlash va tafsir qilish – Kitoblarning ma’nosini chuqur tushunish uchun ularga tafsir yozish, sharhlash va mantiqiy tahlil qilish talabalarga o‘rgatilgan. Munozara va bahslar – O‘qilgan asarlar ustida talabalar bahs olib borishgan, bu esa ularning fikrlash va dalillash qobiliyatini oshirgan. 36 Mustaqil fikr yuritish – Har bir talaba o‘z o‘qigan bilimlarini mustaqil ravishda tahlil qilish va yangi ilmiy xulosalar chiqarish imkoniga ega bo‘lgan. Madrasalar va kitob asosida ta’limning ahamiyati Madrasalar kitob asosida ta’lim berishning eng muhim maskanlari bo‘lgan. Bu dargohlarda talabalar nafaqat diniy ilmlarni, balki matematika, astronomiya, tibbiyot va falsafa fanlarini ham chuqur o‘rganganlar. Buxoro, Samarqand, Xiva va boshqa shaharlar madrasalarida kitob o‘qitish jarayoni qat’iy tartib asosida olib borilgan. Madrasalar kutubxonalar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ilmiy adabiyotlarni o‘rganish va ulardan foydalanish keng yo‘lga qo‘yilgan. Ibn Sino, Al-Xorazmiy, Beruniy, Farobiy kabi olimlarning asarlari madrasalarda keng o‘qitilgan. Talabalar bu olimlarning ilmiy ishlari bilan tanishib, ulardan ilhomlangan va o‘z tadqiqotlarini amalga oshirganlar Kitob asosida ta’limning yana bir muhim jihati shundaki, bu usul orqali yozma madaniyat keng rivojlangan. Talabalar o‘z fikrlarini qog‘ozga tushirish, yozma dalillar keltirish va ilmiy ishlar yozishga o‘rgatilgan. Bu esa keyinchalik ilm- fanning rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Kitob asosida ta’lim berish usuli Markaziy Osiyoda ilmiy taraqqiyotning muhim omillaridan biri bo‘lib, o‘rta asrlarda ilm- fanning yuksalishiga katta hissa qo‘shgan. Ushbu usul talabalarning bilim olish jarayonini samarali tashkil etishga yordam bergan, ularning mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantirgan. Bugungi kunda ham kitob asosida ta’lim berish tizimi o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lib, ilm olish va uni tahlil qilishning asosiy usullaridan biri bo‘lib qolmoqda. Shu bois, tarixiy an’analarni o‘rganish va ularni zamonaviy ta’lim tizimiga tatbiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. 11 Kitob asosida ta’lim – Ilmiy va diniy asarlarni o‘qish va sharhlash orqali o‘qitish yo‘lga qo‘yilgan. Talabalar ustoz rahbarligida kitoblarni tahlil qilib, ulardan xulosa chiqarishgan. Bu usul nafaqat bilim olish, balki tanqidiy tafakkurni 11 Niyozov U. "O‘rta asr madaniyati va ta’lim tizimi". – Samarqand: SamDU, 2024. 37 shakllantirish, mustaqil xulosa chiqarish hamda ilmiy izlanish olib borish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qilgan. O‘rta asr madrasalarida Qur’on tafsiri, fiqh, hadis va mantiq fanlari asosan kitob asosida o‘qitilgan. Buxoro, Samarqand va Xorazm madrasalarida buyuk allomalar asarlarining sharhi asosida ilmiy munozaralar o‘tkazilgan. Shuningdek, kitob asosida o‘qitishning yana bir muhim jihati talabalarni o‘qilgan matnni yodlab, undan hayotda foydalanishga undash bo‘lgan. O‘qitish jarayonida matnlarni tushunish va ularni zamonaviy masalalar bilan bog‘lash asosiy tamoyil hisoblangan. Ushbu metod bugungi ilmiy ta’lim tizimida ham dolzarbligini saqlab qolgan bo‘lib, ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish va ularning mazmunini anglash uchun muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Amaliy mashg‘ulotlar – Hunarmandchilik, tibbiyot, astronomiya, mexanika, qurilish va harbiy san’at kabi fanlarda amaliy ishlar orqali ta’lim berilgan. Ushbu usul ilmiy bilimlarni nazariy emas, balki bevosita tajriba orqali o‘rganishga asoslangan bo‘lib, o‘quvchilarga real hayotiy sharoitlarda o‘zlashtirish imkonini bergan. Masalan, Ibn Sino o‘z shogirdlariga nafaqat nazariy tibbiy bilimlarni o‘rgatgan, balki kasallarni davolash jarayonida bevosita amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazgan. Ulug‘bek madrasasida esa talabalar astronomik kuzatuvlar orqali sayyoralarning harakati va yulduzlarning joylashuvini o‘rgangan. Hunarmandchilik sohasida esa o‘quvchilar ustozlari bilan birgalikda yog‘och o‘ymakorligi, kulolchilik, zargarlik va boshqa amaliy kasblarni egallaganlar. Bu usul shogirdlarni nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy jihatdan ham yetuk mutaxassis sifatida tayyorlashga xizmat qilgan. Tajriba asosida o‘qitish – Kimyo, tibbiyot va astronomiya fanlari laboratoriya sharoitida o‘qitilgan. Al-Xorazmiy va Beruniy kabi olimlar ilmiy izlanishlar olib borgan. Ushbu usul ilmiy tafakkurni rivojlantirish, nazariy bilimlarni amaliyot bilan uyg‘unlashtirishga xizmat qilgan. O‘quvchilar laboratoriya tajribalari orqali moddalar xossalari, tibbiyot usullari va yulduzlarning harakat qonuniyatlarini chuqur o‘rganishgan. Bundan tashqari, tajriba asosida o‘qitish jarayoni faqat tabiiy fanlar bilan cheklanib qolmay, muhandislik, arxitektura va geometriya kabi 38 sohalarda ham keng qo‘llanilgan. O‘rta asrlardagi madrasalar va ilmiy markazlarda tajriba asosida o‘qitish natijasida yangi ilmiy usullar yaratilib, ular Yevropa ilm- fanining rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatgan. Yozma va og‘zaki imtihonlar – Talabalar bilim darajasini aniqlash uchun yozma va og‘zaki imtihon topshirgan. Bu usul shogirdning bilim darajasini tekshirish uchun muhim bo‘lgan. Yozma imtihonlar odatda talabaning mantiqiy fikrlash qobiliyatini sinash, yozma nutqini rivojlantirish va mustaqil tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qilgan. Og‘zaki imtihonlar esa shogirdning nutq madaniyatini rivojlantirish, o‘z fikrini asoslab bera olish qobiliyatini oshirish maqsadida o‘tkazilgan. Imtihon jarayonida talabalar o‘z bilimlarini mustahkamlash bilan birga, bahs-munozaralar orqali o‘zaro tajriba almashishgan. Madrasalarda ayrim fanlar bo‘yicha maxsus og‘zaki bahslar tashkil qilinib, talabalarning tezkor fikrlash va chuqur tahlil qila olish qobiliyatlari sinovdan o‘tkazilgan. Imtihon natijalariga ko‘ra, iqtidorli talabalar ilg‘or o‘quv dasturlariga jalb qilingan yoki ustozlik darajasiga ko‘tarilgan. Shu sababli, bu tizim ilmiy an’analarni davom ettirish va kelajak avlod uchun yetuk olimlarni tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etgan. 12 Madrasalarda ta’lim jarayoni qat’iy tartib asosida olib borilgan. Talabalar ertalabdan kechgacha dars mashg‘ulotlarida ishtirok etib, ilm o‘rganish bilan shug‘ullanganlar. Ular ustozlardan bevosita dars olib, ilmiy asarlarni o‘qish va tahlil qilishgan. Dars jarayonida yod olish (hafz) usuli keng qo‘llanilib, ayniqsa Qur’on oyatlari va hadislarni yoddan o‘rganish muhim sanalgan. Ushbu usul talabalar xotira qobiliyatini oshirish bilan birga, bilimlarni mustahkamlashga xizmat qilgan. Bundan tashqari, darslarda mustaqil fikrlash, sharhlash va munozara qilishga ham katta e’tibor berilgan. Ilmiy asarlarni o‘qish jarayonida talabalarga matnni tahlil qilish, undagi asosiy g‘oyalarni anglash va xulosa chiqarish o‘rgatilgan. Ushbu ta’lim tizimi orqali nafaqat diniy, balki falsafa, matematika, 12 Sodiqov A. "Markaziy Osiyoda ta’lim va tarbiyaning tarixiy asoslari". – Toshkent: Istiqlol, 2016. 39 tibbiyot va boshqa fanlar ham chuqur o‘rganilgan. Shu tariqa madrasalar yuksak saviyali ilmiy markazlarga aylangan. Madrasalar nafaqat ta’lim berish joyi, balki ilmiy markaz sifatida ham xizmat qilgan. Ulug‘bek madrasasi astronomiya fani bo‘yicha dunyodagi eng yetuk ilmiy maskanlardan biri bo‘lgan. Unda astronomik kuzatishlar olib borilib, muhim ilmiy kashfiyotlar qilingan. Buxoro madrasalari esa diniy ta’lim bo‘yicha mashhur bo‘lib, bu yerda fiqh va hadis ilmi chuqur o‘rganilgan. Shu bilan birga, arab tili, mantiq, falsafa va tarix kabi fanlar ham talabalarga o‘qitilgan. Samarqand, Xiva va Toshkent madrasalari ham ilmiy markaz sifatida faoliyat yuritgan bo‘lib, bu yerda turli fanlar chuqur o‘rganilgan. Ayniqsa, tibbiyot va matematika sohalarida ham muhim ilmiy natijalarga erishilgan. Shu tariqa, madrasalar faqat diniy ta’lim emas, balki turli sohalardagi ilmiy bilimlarni tarqatish markazi sifatida ham xizmat qilgan. O‘rta asrlarda ustoz va shogird o‘rtasidagi munosabatlar muhim ahamiyat kasb etgan. Shogird ustozdan nafaqat ilm, balki axloqiy tarbiyani ham o‘rgangan. Ustozlar shogirdlariga faqat nazariy bilim emas, balki hayotiy tajriba, odob-axloq va mehnatsevarlikni ham singdirishgan. Ilm egallagan shogird keyinchalik o‘zi ham ustoz bo‘lib, ta’lim jarayonini davom ettirgan. Ustozlar shogirdlarining qobiliyatiga qarab ularga maxsus yo‘nalishlar berishgan, ya’ni kimdir fiqh ilmini chuqur o‘rgansa, kimdir falsafa, kimdir esa matematika va astronomiya bilan shug‘ullangan. Bu tizim orqali bilimlar izchil tarqalib, ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shilgan. O‘quv jarayonida shogirdlar ilmiy asarlarni o‘qish, tahlil qilish, sharhlash va hatto o‘z mustaqil fikrlarini bildirgan holda bahs-munozaralar olib borishgan. Bundan tashqari, ustozlar shogirdlariga ilmiy izlanishlarni qanday olib borish, qo‘lyozmalar bilan ishlash va ilmiy asar yozish bo‘yicha ham yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatishgan. Bu an’ana Markaziy Osiyoda asrlar davomida saqlanib qolgan va bugungi kunda ham ta’lim tizimiga ta’sir etib kelmoqda. Madrasalar, ilmiy markazlar va 40 ustoz-shogirdlik munosabatlari tufayli yirik olimlar yetishib chiqqan. Bugungi kunda ham bu an’analarning ayrim jihatlari saqlanib qolgan bo‘lib, ularning ta’lim jarayoniga ta’siri sezilmoqda. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyodagi ta’lim-tarbiya maskanlarida qo‘llanilgan o‘qitish usullari o‘sha davr uchun yuqori saviyada bo‘lib, butun dunyoda ilm-fanning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Shogird- ustozlik tizimi, yod olish, bahs-munozaralar, tajribaviy o‘qitish kabi metodlar ta’lim sifatini oshirishga xizmat qilgan. Madrasalarda talabalarga faqat diniy bilim emas, balki matematika, astronomiya, tibbiyot, falsafa, mantiq va boshqa fanlar ham o‘rgatilgan. Ilmiy asarlarni sharhlash, matn tahlili, fikrlash va mantiqiy xulosalar chiqarish bu ta’lim tizimining ajralmas qismi bo‘lgan. Ustoz va shogird o‘rtasidagi mustahkam rishta madrasalarda asosiy ta’lim tamoyili hisoblangan. Shogirdlar o‘z ustozlaridan nafaqat nazariy bilimlar, balki axloqiy tarbiya, hayotiy tajriba, kasb mahorati va mehnatsevarlik kabi fazilatlarni ham o‘rganganlar. Madrasalarda olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida astronomiya va matematika sohalarida yirik kashfiyotlar qilingan. Ulug‘bek madrasasida astronomiya bo‘yicha tadqiqotlar olib borilib, yulduzlar xaritasi tuzilgan, algebra va geometriya fanlari rivojlantirilgan. Shuningdek, Buxoro va Samarqand madrasalarida fiqh, hadis, arab tili va tafsir fanlari chuqur o‘qitilgan. Madrasalarda ilm-fan rivoji uchun kitobatlar va qo‘lyozma nusxalar muhim rol o‘ynagan. Talabalar va olimlar asarlarni nusxalash, ularni sharhlash va yanada mukammal tushuntirishga harakat qilishgan. Ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shgan madrasalar va ilmiy markazlar bugungi kunda ham yuksak qadrlanadi. O‘rta asrlarda shakllangan ta’lim an’analari bugungi zamonaviy ta’lim tizimi uchun ham muhim o‘rnak bo‘lib xizmat qilmoqda. Hozirgi zamonaviy universitetlarning paydo bo‘lishiga aynan shu madrasalar asos bo‘lib xizmat qilgan. Bu ta’lim an’analari bugungi ilmiy muassasalarning shakllanishiga ham asos bo‘lib kelmoqda. 41 Xulosa va tavsiyalar O‘rta asrlarda ta’lim va tarbiya inson hayotining ajralmas qismi bo‘lib, ilm- fanning rivojlanishida muhim rol o‘ynagan. Markaziy Osiyodagi madrasalar va ilmiy markazlar nafaqat diniy bilimlarni, balki falsafa, matematika, astronomiya, tibbiyot kabi dunyoviy fanlarni ham o‘rgatgan. Ushbu ta’lim maskanlarida shakllangan yod olish, bahs-munozara va tajribaviy o‘qitish usullari o‘quv jarayonining samaradorligini oshirgan.Takidlash joziki o‘sha davrda ustoz- shogirdlik an’analari asosida ta’lim jarayoni olib borilgan. Ustozlar nafaqat ilm beruvchi, balki axloqiy tarbiya beruvchi murabbiy sifatida ham faoliyat yuritgan. Shogirdlar ilm olish jarayonida faqatgina nazariy bilim emas, balki hayotiy tajriba ham orttirganlar.Shuningdek, o‘quvchilarning mustaqil fikrlash va tahliliy yondashuv qobiliyatini shakllantirish zarur. O‘rta asrlardagi buyuk olimlar o‘z ilmiy izlanishlarini faqatgina kitob o‘qish bilan cheklamay, tajriba va kuzatuvlar 42 orqali rivojlantirganlar. Bu esa bugungi zamonaviy ta’lim tizimi uchun ham dolzarb yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari, ta’lim jarayonida axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish, interfaol o‘qitish usullarini keng joriy etish va har bir o‘quvchiga individual yondashuv tamoyillarini yo‘lga qo‘yish lozim. O‘rta asrlarda shogirdlar ustozlarining oldida bevosita saboq olishgan va ular bilan muloqot orqali bilimlarini mustahkamlashgan. Bugungi kunda esa bu jarayonni onlayn platformalar va zamonaviy ta’lim dasturlari yordamida yanada rivojlantirish mumkin. Bu esa ilm-fanning avloddan-avlodga izchil yetib borishini ta’minlagan.O‘rta asr ta’lim tizimi bugungi zamonaviy ta’lim tizimi uchun ham o‘ziga xos o‘rnak bo‘lib xizmat qilmoqda. Bugungi kunda ham ta’lim jarayonida yod olish, mantiqiy fikrlash, tahlil qilish va ilmiy izlanishlarga asoslangan o‘qitish metodlari dolzarb bo‘lib qolmoqda.Xulosa qilib aytganda, o‘rta asrlarda shakllangan ta’lim-tarbiya tizimi ilm-fan rivojida hal qiluvchi rol o‘ynagan. Ushbu davrda yetishib chiqqan buyuk olimlar, ularning asarlari va ta’lim an’analari hozirgi kunga qadar ahamiyatini yo‘qotmagan. Shu bois, bu an’analarni o‘rganish va rivojlantirish kelajak avlodlar uchun ham muhimdir. Tavsiyalar: Ustoz-shogird an’anasini rivojlantirish – har bir o‘quvchi bilimni bevosita ustozdan olish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Munozara va bahs-munozara metodlarini keng joriy etish – bu yoshlarning mustaqil fikrlashini rivojlantiradi. Ilmiy merosimizni chuqur o‘rganish va uni zamonaviy ta’lim tizimiga integratsiya qilish – o‘tmish olimlarining ilmiy yutuqlari bugungi fan rivoji uchun muhim. O‘quvchilarning mustaqil fikrlashi va ijodiy yondashuvini rag‘batlantirish – nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog‘lash muhimdir. Axborot texnologiyalaridan foydalanish – ta’lim jarayonida zamonaviy usullarni keng tatbiq etish kerak. 43 Tarbiya va ta’lim uyg‘unligini ta’minlash – bilim bilan birga axloqiy fazilatlarni shakllantirish lozim. O‘rta asrlardagi ta’lim an’analari biz uchun bebaho merosdir. Ushbu bilimlarni zamonaviy ta’lim tizimiga tatbiq qilish orqali biz kelajak avlodning intellektual va axloqiy salohiyatini yanada yuksaltirishimiz mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar 1) Abduraxmonov Q. "O‘zbek madaniyati tarixi". – Toshkent: Fan, 2015. 2) Aminov Z. "O‘zbekistonda ta’lim tizimi tarixi". – Toshkent: Ma’naviyat, 2016. 3) Boboxonov I. "Sharq uyg‘onish davri va uning ta’lim tizimidagi o‘rni". – Toshkent: Sharq, 2017. 4) Fayzullayev A. "O‘rta asrlarda Markaziy Osiyo madaniyati va ilmi". – Samarqand: SamDU, 2018. 5) Islomov S. "Buyuk mutafakkirlar va ta’lim tarbiya". – Toshkent: Ma’rifat, 2019. 6) Karimov U. "O‘rta asrlarda Islom olamida ta’lim tizimi". – Buxoro: BuxDU, 2020. 44 7) Mahmudov N. "Madrasa ta’limining rivojlanishi va uning bugungi ta’limga ta’siri". – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 8) Rasulov B. "Sharq madaniyatida ilm va ta’limning o‘rni". – Toshkent: O‘zbekiston, 2022. 9) Sodiqov A. "Markaziy Osiyoda ta’lim va tarbiyaning tarixiy asoslari". – Toshkent: Istiqlol, 2016. 10) Vohidov R. "Buyuk ajdodlarimizning ilmiy merosi va ta’lim tizimi". – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2015. 11) Yusupov N. "O‘rta asr madrasalarining ilmiy faoliyati". – Buxoro: BuxDU, 2017. 12) Akramov M. "Musulmon Sharqida ta’lim va tarbiyaning rivoji". – Toshkent: Ma’naviyat, 2019. 13) Bekmurodov U. "Forobiy va ta’lim tarbiya masalalari". – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018. 14) G‘ulomov X. "Sharq mutafakkirlarining pedagogik qarashlari". – Samarqand: Fan, 2020. 15) Madrahimov S. "Maktab va madrasa ta’limining tarixiy rivoji". – Toshkent: O‘zbekiston, 2021. 16) To‘laganov M. "O‘rta asr olimlari va ularning ta’lim tizimidagi hissasi". – Toshkent: Ma’rifat, 2019. 17) Xaydarov J. "Sharq mutafakkirlari va ta’limiy islohotlar". – Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. 18) Jalilov O. "Buxoro madrasalarining ilmiy yutuqlari". – Buxoro: BuxDU, 2015. 45 19) Xoliqov A. "Islom sivilizatsiyasida ilmiy an’analar va ta’lim". – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 20) Niyozov U. "O‘rta asr madaniyati va ta’lim tizimi". – Samarqand: SamDU, 2024. 46

O'rta asrlarda ta'lim-tarbiyaning rivojlanishi
KIRISH………………………………………………………………..………..…3
I BOB O’RTA ASRLARDA TA’LIM-TARBIYAGA DOIR PEDAGOGIK QARASHLAR
1.1.O‘rta Osiyoda o’rta asrlarda pedagogik qarashlar taraqqiyoti…………..…..…6
1.2.VII asrdan IX asrgacha O’rta Osiyoda tarbiya, maktab va pеdagogik fikrla…12
II BOB O'RTA ASRLARDA TA'LIM-TARBIYANING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
2.1. Ilm-fan va ta’limning rivojlanishiga ta’sir qilgan allomalar………………....23
2.2. O‘rta asrlarda Markaziy Osiyodagi ta’lim-tarbiya maskanlarida qo‘llanilgan o‘qitish usullari…………………………………………………………………....33
XULOSA …………………………………………………………………….…..43
TAVSIYALAR…………………………………………………………………..44
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………………45

Купить