O‘rta asrlarda xristian dini - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	57.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

193 Продаж

O‘rta asrlarda xristian dini

Купить

«O‘rta asrlarda xristian dini va unga qarshi harakat»
MUNDARIJA:
Kirish……………………………….…………………………………………3
I.BOB. XRISTIAN CHERKOVINING O‘RTA ASRLAR JAMYATNING
HAYOTDAGI O‘RNI.
1.1. Xristian cherkovining bo‘linishi tarixi va sabablari …………………….4-6
1.2. O‘rta asrlar cherkov ierarxiyasi…………………………………………7-13
II.BOB. YEVROPADA FEODAL MUNOSABATLAR RIVOJLANISHI
CHERKOVNING UNGA TA’SIRI.
2.1. Cherkovning feodal-davlatchilikdagi o‘rnini ortishi…………………..14-22
2.2. G‘arbiy va Sharqiy cherkovlarning o‘zaro qarama-qarshiligi………….23-28
Xulosa ............................................................................................................29
Foydanilgan adabiyotlar ro‘yxati ................................................................30

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Xristianlik dini buddizm va islom dinlari qatorida
jahonda eng keng tarqalgan dinlardan biri hisoblanadi. Ularning miqdori boshqa
dinlarga qaraganda eng ko‘p bo‘lib, bu ko‘rsatkich dunyo aholisining deyarli
uchdan birini (taqriban 28 %) tashkil etadi. Xristianlik, asosan, Yevropa, Amerika,
Avstraliya qit’alarida hamda qisman Afrika va Osiyo qit’alarida tarqalgan.
Xristianlik milodning boshida Rim imperiyasining sharqiy qismida joylashgan
Falastin yerlarida vujudga keldi. Iso Masih (Iisus Xristos), Bibliyaning xabar
berishiga ko‘ra, xristianlik ta’limotining asoschisi bo‘lib, u Rim imperiyasi tashkil
topganining 747 yili Falastinning Nazaret qishlog‘ida bokira qiz Maryamdan
Xudoning amri bilan dunyoga keldi. Yangi eraning boshlanishi ham Iso Masihning
dunyoga kelishi bilan bog‘liq.
Milodning boshlarida yahudiylar hokimiyatning uch tabaqasi bilan bog‘liq
og‘ir tushkunlikni boshdan kechirar edilar. Bir tomondan Rim imperatori va uning
joylardagi noiblari, ikkinchi tomondan Falastin podshohi Irod Antipa, uchinchi
tomondan esa ruhoniylar xalqni turli soliqlar va majburiyatlar bilan ko‘mib
tashlagan edilar. Xuddi shu davrda yahudiylar o‘rtasida kutilayotgan xaloskorning
kelishi yaqinlashib qolganligi haqida xabar tarqatuvchilar paydo bo‘ldi. Ular xalqni
kutilayotgan xaloskor kelishiga tayyorlash uchun chiqqan edilar. Shunda Iso Masih
yahudiylikni isloh qilish va uni turli xurofotlardan tozalash g‘oyasi bilan chiqib,
xristian diniga asos soldi. Yahudiylar uni va uning izdoshlarini Falastindan quvg‘in
qildilar. Isoning 33 yoshida fitnachilikda ayblab, qatl etishga hukm qildilar. Isoning
tarixiy xususida diniy va diniy bo‘lmagan manbalar orasida ixtilof mavjud: xristian
manbalarida Isoning o‘zi xudo bo‘la turib, insoniyatning gunohlarini o‘ziga olish
uchun odam qiyofasida tug‘ilgani, uning hayot tarzi, insonlar bilan muloqoti
haqidagi ma’lumotlar qayd etilsa-da, diniy bo‘lmagan manbalarda Iso nomi
uchramaganligini nazarda tutib, u tarixiy emas, balki afsonaviy shaxs deb
hisoblovchilar ham bor.
2

Kurs ishining maqsad va vazifalari: Kurs ishini mukammal o‘rganish va
uning tarixiy ahamiyatini tushunib yetish bugungi kunda bo‘layotgan voqa
xodisalarni to‘g‘ri anglash Xristian dini afsona emas xaqiqatligini anglab yetish.
Kurs ishining ob`ekti va predmeti, metodlari. Ushbu kurs ishini
tayyorlashda muammoni har tomonlama ko‘rib chiqish tamoyiliga rioya qilish,
mantiqiy, tarixiy, qiyosiy va xronologik usullardan foydalanishni oldimizga maqsad
qilib olganmiz.
Kurs ishining nazariy-uslubiy asoslari. Xristianlik dini o‘rta asrlarda
xalqning ijtimoiy – iqtisodiy hayotidagi tutgan o‘rni ahamiyati va tarixi
to‘g‘risidagi tarixiy adabiyotlar o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

3

I.BOB. Xristian cherkovimning o‘rta asrlar jamiyati hayotidagi o‘rni
1.1. Xristian cherkovining bo‘linishi tarixi va sabablari
Iso nomiga qo‘shiluvchi “Masih” so‘zi qadimiy yahudiy tili ivritdagi meshiax
so‘zidan olingan bo‘lib, «silangan» yoki «siylangan» ma’nolarini beradi. Yunon
tilida bu so‘z «xristos» shakliga ega. Bu dinning «xristianlik» yoki «masihiylik» deb
atalishi ham shu so‘zlar bilan bog‘liq. Bundan tashqari xristianlikni Iso Masihning
tug‘ilgan qishlog‘i – «Nazaret» bilan bog‘lab, nazroniya deb ham ataganlar.
Keyinchalik bu nom nasroniya shaklini olgan. Iso Masih o‘z ta’limotini
o‘zining 12 o‘quvchisi apostollar – havoriylarga o‘rgatdi. Ular esa Isoning vafotidan
keyin ustozlarining ta’limotlarini har birlari alohida-alohida tarzda kitob shakliga
keltirdilar 1
. Bu kitoblar Bibliyaning «Yangi Ahd» qismini tashkil etadi. Xristianlik
ta’limoti.
Manbalarning xabar berishicha, xristianlik yahudiy muhitida yuzaga kelgan.
Shu bois yahudiylikning xristianlikning shakllanishida yaxudiylikning ta’siri
salmoqli bo‘lgani, shubhasiz. Xristianlikning asosiy g‘oyasi – Isoning odamzodning
xaloskori «messiya» ekanligi yahudiylikda mavjud bo‘lib, oxiratga yaqin kelishi
kutilayotgan xaloskor haqidagi ta’limotdan kelib chiqqandir. Keyinchalik bu ta’limot
Xudoning mujassamlanishi yoki Isoning ikki xil – odam va xudo mohiyati haqida
«gunohni yuvish», ya’ni Isoning o‘zini ixtiyoriy tarzda qurbon qilishi haqidagi
ta’limot bilan mustahkamlanadi 2
. Xristianlik Ota-Xudo, o‘g‘il-Xudo va Muqaddas
Ruh – Uch yuzlik Xudo (Trinity) to‘g‘risidagi ta’limotni, jannat va do‘zax, oxirat,
Isoning qaytishi haqidagi va boshqa aqidalarni o‘z ichiga oladi. Xristian jamoasining
shakllanishi, aqidalarining tartibga solinishi, cherkov munosabatlarining ishlab
chiqilishi, diniy tabaqalar tuzumining vujudga kelishi milodning IV asr boshlarida,
ya ь ni 324 yili xristianlik Rim imperiyasida davlat dini deb e’lon qilinganidan so‘ng
amalga oshirildi. 3

1 Всемирная история.//Султанов Ф.В.М.,1965. -C. 69.
2
Родригес А.М .,Пономарев М.В. Новейшая история стран Европа и Америки в ХХ в.M., 2001. -C.211.
4

325 -yili tarixda birinchi marta Rim imperatori Litsiniya imperiya hududidagi
xristian jamoalarini o‘zaro kelishtirish va tartibga solish maqsadida Nikeya shahrida
I Butun
Olam Xristian Soborini (o‘tkazilgan 21 sobordan birinchisi) chaqirdi. Bu soborda
«e’tiqod timsoli»ning (Credo) dastlabki tahriri qabul qilingan, pasxani bayram qilish
vaqti belgilangan, ariychilik qoralangan (Ariy Aleksandriya shahridan chiqqan
ruhoniy; 318 yilda o‘g‘il-Xudo va Ota-Xudoning yagona mohiyati haqidagi cherkov
ta’limotiga qarshi chiqib, Isoning ilohiy xususiyatlari va shon shuhrati jihatidan
OtaXudodan keyin turadi, chunki ota-xudo azaliy va abadiy, Isoni u yaratgan deb
targ‘ib qilgan). 20 ta kanon, jumladan, Aleksandriya, Rim, Antioxiya, Quddus,
mitropolitlarining imtiyozlari to‘g‘risidagi qoidani ishlab chiqqan. 381 yili
Konstantinopolda II Butun Olam Xristian Sobori bo‘lib o‘tdi. Bu soborda Nikeyada
qabul qilingan «e’tiqod timsoli»ga aniqlik kiritish, ariychilar, yevnomiychilar,
fotinianlar, savelianlar kabi adashgan firqalar bilan kurashish masalalari ko‘rilgan.
II Jahon sobori troitsa (Trinity) haqidagi qoidani ishlab chiqqan va «e’tiqod
timsoli»ni qonunlashtirgan. Konstantinopol ь patriarxi Rim patriarxi kabi barcha
boshqa yepiskoplarga nisbatan imtiyozlarga ega degan qoidani kiritgan. Bu soborda
qabul qilingan «e’tiqod timsoli» 12 qismda ifodalandi:
1. olamni yaratgan Xudo haqida;
2. nasroniylikda Xudoning o‘g‘li hisoblangan Iisus xristosga imon keltirish
haqida;
3. ilohiy mujassamlashuv haqida so‘z yuritilib, unga ko‘ra, Iso Xudo bo‘la turib,
bokira Bibi Maryamdan tug‘ilgan va inson qiyofasiga kirganligi haqida;
4. Isoning azob-uqubatlari va o‘limi haqida so‘z ketadi. Bu gunohlarning
kechirilishi haqidagi aqidadir. Bunda Isoning tortgan azoblari va o‘limi
tufayli
Xudo tomonidan insoniyatning barcha gunohlari kechiriladi deb e’tiqod
qilinishi haqida;
5. Isoning xochga mixlanganidan so‘ng uch kun o‘tib qayta tirilganligi haqida;
6. Isoning me’roji haqida;
5

7. Isoning nuzuli (ikkinchi marotaba yerga qaytishi) haqida;
8. Muqaddas Ruhga imon keltirmoq borasida;
9. cherkovga munosabat haqida;
10. cho‘qintirishning gunohlardan forig‘ qilishi haqida;
11. o‘lganlarning ommaviy tirilishi haqida;
12. abadiy hayot haqida so‘z yuritiladi.
13. xristianlikning bundan keyingi falsafiy va nazariy rivojida avliyo
Avgustinning ta’limoti katta ahamiyat kasb etdi.
Beshinchi asr bo‘sag‘asida u dinning bilimdan afzal ekanligini targ‘ib qila
boshladi. Uning ta’limotiga ko‘ra, borliq inson aqli bilishga ojizlik qiladigan
hodisadir, chunki uning ortida ulug‘ va qudratli Yaratuvchining irodasi
yashiringan. Avgustinning taqdir haqidagi ta’limotida aytilishicha, Xudoga imon
keltirgan har bir kishi najot topganlar safidan o‘rin egallashi mumkin, chunki imon
taqdir taqozosidir 1
.

1 Дементев И.П., Патрушев А.И. Историческая наука в ХХ веке. М.,2002. -C. 74.
6

1.2. O‘rta asrlar cherkov ierarxiyasi
Xristianlikdagi oqimlar. Xristian cherkovining Katolik va Pravoslav (ortodoks)
cherkovlariga ajralib ketishi Rim papasi va Istambul patriarxining xristian olamida
yetakchilik uchun olib borgan raqobati oqibatida vujudga keldi. Ajralish jarayoni
Rim imperiyasining g‘arbiy va sharqiy tafovutlari o‘sib chuqurlashib borayotgan
asrlardayoq boshlangan edi. 867 yillar orasida Papa Nikolay va Istambul patriarxi
Fetiy orasida uzil-kesil ajralish ro‘y berdi va bu ajralish 1054 yili rasman tan olindi.
XVI asr boshlarida katolitsizmdan bir necha Yevropa cherkovlari ajralib chiqishi
natijasida xristianlikda protestantlik harakati vujudga keldi. Buning davrasida
lyuteranlik, baptizm, anglikanlik va kal ь vinizm cherkovlari shakllandi.
Bular bir cherkovning asosiy marosimlari jihatidan o‘zlariga xos bo‘lgan
tomonlarga ega bo‘lishi bilan bir qatorda, bir necha yo‘nalishlar, mazhablar va
oqimlarga bo‘lindi.
Pravoslav (Ortodoks) oqimi. Pravoslav oqimi xristianlikning uch asosiy
yo‘nalishidan biri o‘laroq, tarixan uning sharqiy shohobchasi sifatida shakllandi. Bu
oqim, asosan, Sharqiy Yevropa, Yaqin Sharq va Bolqon mamlakatlarida tarqalgan.
Pravoslav atamasi yunoncha ortodoksiya so‘zidan olingan bo‘lib, ilk davr xristian
yozuvchilari asarlarida uchraydi. Pravoslaviyaning kitobiy asoslari Vizantiyada
shakllandi, chunki bu yo‘nalish u yerdagi hukmron din edi. Muqaddas kitob
bo‘lmish Injil va muqaddas o‘gitlar IV-VIII asrlardagi yetti butxona soborlarining
qarorlari, shuningdek, Afanasiy Aleksandriyskiy, Vasiliy Velikiy, Grigoriy
Bogoslov, Ioann Damaskin, Ioann Zlatoust kabi yirik cherkov xodimlarining
asarlari ushbu oqim ta’limotining asosi deb tan olingan 1
.
Xristianlikning Sharqiy tarmog‘i bo‘lmish pravoslaviyaning rivojlanishi jarayonida
15 mustaqil (avtokefal) cherkov: Konstantinopol, Aleksandriya, Antioxiya, Quddus,
Gruzin, Serb, Rumin, Bolgar, Kipr, Ellada, Alban, Polyak, Chexiya, Slovakiya, Rus
va Amerika cherkovlari vujudga keldi. Bu cherkovlardan eng kattasi Rus pravoslav
cherkovi (RPCH, boshqa rasmiy nomi Moskva patriarxati)
1 Актуальное проблемо новейшей истории.// Волоусов Т.Л. М.,1991. -C. 154.
7

bo‘lib, unga 19 ming cherkov va 127 yeparxiya birlashgan. Bulardan 150 dan ortiq
cherkov va 5 yeparxiya chet elda faoliyat olib boradi. Pravoslav oqimida sirli
rasmrusumlar muhim o‘rin egallaydi. Cherkov ta’limotiga ko‘ra, bunday paytlarda
Xudo tomonidan dindorlarga alohida savoblar nozil bo‘ladi. Cho‘qintirish sirli
hodisasi (tainstvo). Bunda dindor o‘z tanasini uch marta suvga botirishi, Xudo-
Otani, o‘g‘ilni va Muqaddas ruhni chaqirishi bilan ruhiy tug‘ilishni kasb etadi.
Badanga miro surkash ham sirli bo‘lib, bunda dindorga Muqaddas ruhning ruhiy
hayotga qaytaruvchi va chiniqtiruvchi ehsonlari ulashiladi. Poklanishning sirliligi.
Unda dindor non va vino ko‘rinishida o‘z badanida Iso qonini abadiy hayotga
tayyorlaydi. Nadomatning sirliligi shundaki, dindor o‘z gunohlarini din peshvosi
oldida tan oladi, din peshvosi esa uning gunohlarini Iso nomidan kechiradi.
Ruhoniylikning sirliligi u yoki bu shaxsni ruhoniy darajasiga ko‘tarish uchun
yepiskopning qo‘lini o‘sha shaxs badaniga tegizishi (yoki qo‘yishi) orqali amalga
oshiriladi. Nikohning sirliligi. Bunda kelin-kuyov turmush qurish, farzand ko‘rish
va uni tarbiyalashga oq fotiha oladilar. Badanni yeley bilan ishqalash sirida
Xudoning ruhiy va jismoniy zaifliklarni tuzatuvchi lutfu marhamatidan umid
qilinadi. Pravoslav cherkovi bayramlar va diniy marosimlarga alohida ahamiyat
beradi. Pasxadan so‘ng pravoslav dinining o‘n ikki kunlik o‘n ikki muhim bayrami
boshlanadi.
1. Bibi Maryamning tug‘ilishi (Rojdestvo Boj ь ey materi);
2. Isoning xochini tiklash (Vozdvijenie kresta Gospodnya);
3. Bibi Maryamning ibodatxonaga kirishi (Vvedenie vo xram Presvyatoy
Bogorodits ы );
4. Isoning tug‘ilishi (Rojdestvo Xristovo);
5. Isoni cho‘qintirish (Kre щ enie Gospodnya)
6. Olqishlash (Sretenie);
7. Xushxabarning nozil bo‘lishi (Blagove щ anie);
8. Isoning Quddusga kirishi (Vxod Gospodnya v Ierusalim) – pasxa postidan 6
haftadan keyingi yakshanba;
8

9. Isoning qayta tirilishi (Voskresen ь e Xristovo) – Pasxa, bahorgi kecha va
kunduz tengligi va oy to‘lishgan birinchi yakshanba;
10. Isoning osmonga ko‘tarilishi (Voznesenie Iisusa) – Pasxadan 39 kun keyin;
11. Muqaddas Ruhning tushishi (Soshestvie svyatogo duxa–Troitsin Den ь );
12. Iso qiyofasining o‘zgarishi (Preobrajenie) – 6 avgustda.
Cherkov yili eski hisobga muvofiq 1 sentyabrdan boshlanadi. 8 sentyabr kuni
« Рождество Божьей матери » bayrami o‘tkaziladi. 12 sentyabr kuni
« Воздвижениэ креста Господня » bayrami nishonlanadi. Bu bayram imperator
Irakliy davrida Iso krestining forslar tutqunidan qaytarib olib kelinishiga
bag‘ishlanadi. 21 noyabr ь kuni « Введениэ во храм Пресвятой Богородитсы »
bayrami o‘tkaziladi. Bu bayram uch yoshli Maryamning birinchi ruhoniy tomonidan
Qadimiy Ahd ibodatxonasiga olib kirilganligiga bag‘ishlanadi. Ibodatxonaga kirish
bayramidan bir hafta oldin, ya ь ni 15 noyabrda Rojdestvo posti boshlanadi. Va
nihoyat, 20 dekabrda Rojdestvo bayrami kiradi va 31 yanvargacha davom etadi 1
.
Isoning cho‘qintirilishi ( Крещениэ Господня ) bayrami 6 yanvarda nishonlanadi.
Bu bayram Isoning Yah’yo tomonidan cho‘qintirilishiga bag‘ishlanadi.
Navbatdagi yana bir yirik bayram Sretenie (olqishlash, kutib olish) bayramidir. Bu
bayram Iso tug‘ilgach, avliyo Simeon tomonidan uni kutib olinishiga bag‘ishlanadi.
Buyuk bayramlar ichida Pasxa birinchi o‘rinda turadi 2
. Pasxa – Isoning o‘lganidan
so‘ng qayta tirilganini nishonlab o‘tkaziladigan bayram. Pasxaning tarixi
yahudiylikdagi peysax bayrami bilan bog‘liq bo‘lib, u yahudiylarning Misrdan
qochib chiqishi va ozodlikka erishishining nishonlanishidir. Xristianlik
yahudiylikdan to‘la ajralib chiqqach Pasxa yangicha tus olgan. Yuqorida sanab
o‘tilgan bayramlar oldidan ularga tayyorgalik sifatida turli muddatli postlar
o‘tkaziladi. Postning mohiyati inson ruhini tozalash va yangilash, diniy hayotning
muhim voqealariga tayyorgarlikdan iborat. Rus Pravoslavining ko‘p kunlik postlari
(ro‘zalari) bo‘lib, ular to‘rtta: Pasxa oldidan, Pyotr va Pavel kuni oldidan,
Bogoroditsa uyqusidan oldin va Iso tug‘ilgan kundan oldin bo‘ladigan postlar.
1 Родригес А.М.Новейшая история зарубежнух стран ХХ век. М., 2001. -C. 164.
2
Всемирная история.//Султанов Ф.В.М.,1965. -C. 75.
9

Pasxa oldidan bo‘ladigan « Великий пост » 40 kunga cho‘ziladi. Ushbu post davrida
– eski
hisob bo‘yicha 25 martda « Благовешениэ » bayrami o‘tkaziladi. Post
boshlanishidan

olti hafta o‘tgach yakshanba kuni xristianlikning o‘n ikkinchi bayrami yoki 8-
bayram «Xudoning Quddusga kirishi» nishonlanadi Pravoslav oqimidagi diniy
mansablar. Pravoslav oqimidagi diniy mansablar. Pravoslav cherkovida ruhoniylar
uch tabaqaga bo‘linadi: 1) diakon, 2) ruhoniy (svya щ ennik), 3) yepiskop. Diakon
(grek. “xizmatchi”) ruhoniylikning eng quyi tabaqasi hisoblanadi. U mustaqil hech
qanday ibodatni boshqara olmaydi, balki faqatgina ruhoniy yoki yepiskopga ibodat
marosimini o‘tkazishda yordam bera oladi, xolos. Uni ruhoniylik sirliligiga
(tainstvo) yepiskop qabul qiladi.
Katta diakonlar protodiakon, rohib diakonlar ierodiakon, katta ierodiakonlar
arxidiakon deb ataladi. Ruhoniy (svya щ ennik) yoki ierey pravoslav ruhoniyligining
ikkinchi tabaqasi hisoblanadi. U boshqalarni ruhoniylikka bag‘ishlash va cherkov
suvini muqaddaslashtirishdan boshqa barcha sirli marosimlarni bajara oladi. Kichik
ruhoniylar ierey, katta ruhoniylar protoierey va eng katta ruhoniylar protopresviter
deb nomlanadi. Yepiskop yoki arxierey ruhoniylikning eng oliy unvoni hisoblanadi.
Yepiskoplar barcha ibodat va sirli marosimlarni bajara oladilar. Shuningdek, ular
ma’lum bir shahar, oblast cherkovi yoki yeparxiyani boshqara oladilar. Nisbatan
kattaroq yepiskoplar arxiepiskop deyiladi. Poytaxt shaharlarning yepiskoplari
mitropolit deb ataladi. Pravoslav cherkovining eng oliy mansabi patriarxdir. Katolik
oqimi Xristianlikning yirik yo‘nalishlaridan biri katolik oqimidir. U Yevropa,
Osiyo,
Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlarida tarqalgan bo‘lib, muxlislari taxminan
800 mln. kishini tashkil etadi. Katolitsizm “umumiy, dunyoviy” degan ma’nolarni
ifodalaydi. Uning manbai – uncha katta bo‘lmagan Rim Xristian jamoasi bo‘lib,
rivoyatlarga ko‘ra uning birinchi Yepiskopi apostol Petr bo‘lgan. Katolik diniy
ta’limotning asosini Muqaddas kitob va Muqaddas yozuvlar tashkil qiladi. Biroq
10

pravoslav cherkovidan farqli o‘laroq katolik cherkovi Muqaddas yozuvlar deb
nafaqat avvalgi yetti Butun Olam Xristian Soborlarining qarorlarini, balki
hozirgacha bo‘lib o‘tgan barcha Soborlar qarorlarini, bundan tashqari Papaning
maktublari va qarorlarini ham hisoblaydi Katolitsizmda Bibliyani sharhlash huquqi
faqatgina ruhoniylarga beriladi, chunki ular uylanmaslik – tselibat haqidagi diniy
talabga amal qiladilar. Diniy ibodatlar dabdabali va soxtalashtirilgan ko‘rinishga
ega, diniy o‘qish, duo, iltijolar lotin tilida olib boriladi. Pravoslaviyadagi kabi
katolitsizmda ham farishta, ikona, ilohiy kuch, chirimaydigan marhum jasadlariga
sig‘inish odatlari mavjuddir 1
.
Katolitsizm xristianlikning yo‘nalishlaridan biri sifatida uning asosiy aqida va
qoidalarini tan oladi, biroq diniy ta’limot, sig‘inish va tashkiliy masalalarda bir
qator xususiyatlar bilan ajralib turadi. Katolik cherkovi tashkiloti qat’iy
markazlashuv bilan ajralib turadi. Rim papasi bu cherkovning boshlig‘i bo‘lib, u
diniy axloq masalalariga oid qonun-qoidalarni belgilaydi. Uning hokimiyati
dunyoviy soborlar hokimiyatidan yuqori turadi. Katolik cherkovining
markazlashuvi, jumladan, diniy ta’limotni noan’anaviy tahlil qilish (sharhlash)
huquqida aks etgan dogmatik taraqqiyot tamoyilini keltirib chiqaradi. Masalan,
pravoslav cherkovi tomonidan tan olingan diniy ramzda ta’kidlanishicha, Muqaddas
Ruh Ota Xudodan kelib chiqadi. Katolik aqidasiga ko‘ra esa, Muqaddas Ruh Ota
Xudodan va O‘g‘il Xudodan kelib chiqadi.
Cherkovning najot borasidagi roli haqida ham o‘ziga xos alohida ta’limot
shakllangan. Najotning asosi iymon va xayrli ishlar hisoblanadi. Cherkov, katolik
ta’limotiga ko‘ra, xayrli zaruriy ishlar xazinasiga – Iso tomonidan yaratilgan
«Xayrli ishlar zahirasiga» ega 2
. Cherkov Iso, Bibi Maryam, Muqaddas Ruh
nomidan bu xazinani tasarruf qilish, undan muhtojlarga ulashish, ya’ni gunohlarni
avf etish, nadomat chekuvchilarga kechirim tufha qilish huquqiga ega. Pul yoki
tufha evaziga avf qilish huquqiga ega. Pul evaziga yoki cherkov oldidagi xizmatlari
uchun gunohlarini kechirish – indul ь gentsiya haqidagi ta’limot mana shundan kelib
1 Пономарёв М.В.,Смирнова С.Ю. Новая и новейшая история стран Европа и Америки. М., 2000. -C. 143.
2
Хрестоматия по философии. –M. 1987. -C. 189.
11

chiqqan. A’rof haqidagi (do‘zax va jannat oralig‘idagi mavze) aqida faqat katolik
ta’limotida mavjud. Gunohi katta bo‘lmagan gunohkorlarning ruhi u yerda o‘tda
kuyadi (ehtimol, bu vijdon va nadomat azobining ramziy in’ikosidir), keyin
jannatga yo‘l topadi. Ruhning a’rofda bo‘lish muddati xayrli ishlar tufayli
qisqartirilishi (ibodat va cherkov foydasiga xayr-ehson qilish bilan) mumkin. Bu
ibodat va xayrehsonlar o‘lganlar xotirasiga yaqinlar tomonidan qilinadi. A’rof
haqidagi ta’limot I asrdayoq paydo bo‘lgan edi. Pravoslav va protestant cherkovlari
a’rof haqidagi

ta’limotni rad etadi Bundan tashqari pravoslav dini ta’limotidan farqli o‘laroq,
katolik yo‘nalishida papaning begunohligi haqidagi aqida ham bor. Bu aqida 1870
yildagi birinchi Vatikan soborida qabul qilingan. G‘arb cherkovining Bogoroditsaga
nisbatan alohida e’tibori 1950 yilda papa Piy XII tomonidan kiritilgan Bibi
Maryamning me’roji haqidagi aqidada o‘z aksini topdi.
Katolik ta’limoti pravoslav ta’limoti kabi yetti asrorni tan oladi, biroq bu
asrorlarning talqin qilinishida qarashlar mos kelmaydi.
Masalan, pricheshenie (tamaddi) qilish qattiq non bilan (pravoslaviyada bo‘ktirilgan
non bilan) dunyoviy(miryane)larga non va vino bilan, shuningdek, faqat non bilan
amalga oshiriladi. Cho‘qintirish sirini o‘tash paytida suv sepiladi
(cho‘qintiriluvchiga), muz ostidagi suvga cho‘ktirilmaydi. Miropomazanie
(cho‘qinuvchining peshonasiga yeley surkash) yetti-sakkiz yoshlarda amalga
oshiriladi, go‘dakligida emas. Bunda o‘spirin (bola) yana bitta ismga ega bo‘ladi.
Bunda u o‘sha avliyoning qilmishlari va g‘oyalarini maqsad qilib qo‘yadi. Shunday
qilib, bu rusmning ijro etilishi imon mustahkamlanishiga xizmat qilishi zarur 1
.

1 Хрестоматия по новейшей истории.// Гофман А.Т. 1961. -C. 121.
12

II.BOB. Yevropada feodal munosabatlar rivojlanishi cherkovning unga tasiri
2.1. Cherkovning feodalva davlatchilikdagi o‘rnini ortishi
Pravoslavlarda nikohsizlik rusumini faqat qora ruhoniylik qabul qiladi.
Katoliklarda esa nikohsizlik (tselibat) Papa Grigoriy VII tomonidan joriy qilingan
qoidaga ko‘ra barcha ruhoniylar uchun majburiydir. Din markazi ehromdir.
Katolitsizmning muhim elementlari cherkovga qatnovchilar hayotining maishiy
asoslarini tartibga soluvchi bayramlar, shuningdek, postlardir. Milodiy post
katoliklarda advent deb ataladi. U Avliyo Andrey kunidan keyingi birinchi
yakshanba – 30 noyabrda boshlanadi. Ular uch ibodat bilan: yarim tundagi, ertalabki
va kunduzgi ibodat bilan nishonlanib, Bibi Maryamning homilador bo‘lishi, Isoning
tug‘ilishi va dindorning qalbida bo‘lishi kabi ramziy ma’noni anglatadi. O‘sha kuni
ta’zim qilish uchun ehromlarda go‘dak Isoning timsoli qo‘yilgan belanchaklar
o‘rnatiladi.
Katolik ierarxiyasida uch darajadagi ruhoniylar bor: diakon, ruhoniy (kyure, pater,
kendz), yepiskop. Yepiskopni papa tayinlaydi. Papani kardinal kollegiya saylaydi.
Bunda umumiy ovozning uchdan ikki qismi plyus 1-ovoz (yashirin ovoz berish yo‘li
bilan) II Vatikan soborida (1962-1965 yillar) cherkov hayotining barcha jabhalarini
yangilash, zamonaviylashtirish jarayoni boshlandi. Bu birinchi navbatda ibodat
an’analariga tegishli bo‘ldi. Masalan, ibodatni lotin tilida olib borishdan voz
kechildi. Protestantizm. Protestantizm tarixi Martin Lyuterdan (1483-1546)
boshlanadi 1
. U XVI asrda Yevropada katoliklarga qarshi qaratilgan reformatsiya
harakati bilan bog‘liq juda ko‘p mustaqil cherkovlar va sektalarni o‘z ichiga oladi.
1 Ergashov. Sh – Jahon tarixi. Yangi davr XVI – XVIII asrlarda., T.: 2013. - Б . 196.
13

Protestantizm atamasi «protest» (norozilik) so‘zidan kelib chiqqan. Bunday nomni
olishiga sabab 1526 yilda Shpeyer reyxstagi nemis lyuterchi knyazlari talabi bilan
har bir nemis knyazi o‘zi va fuqarosi uchun xohlagan dinni tanlash huquqiga ega
ekanligi to‘g‘risida qaror qabul qildi. Ammo 1529 yilda ikkinchi Shpeyer reyxstagi
bu qarorni bekor qildi. Bunga qarshi imperiyaning barcha shaharlari va besh
knyazlik norozilik (protest) e’lon qildi. Protestantizmning ilk shakllari: lyuterchilik,
tsvinglichilik,

kal ь vinizm, unitarizm va sotsinchilik, anabaptizm, mennochilik va anglikanchilik
edi. Keyinroq, «so‘nggi protestantizm» shakllari: baptistlar, metodistlar, kvakerlar,
adventistlar, Iegova shohidlari, mormonlar yoki «Oxirat avliyolari», «Najot
armiyasi», «Xristian fani», pyatidesyatniklar va boshqa diniy oqimlar paydo bo‘ldi.
Bu oqimlarning ko‘pchiligi «diniy uyg‘onish», ilk xristianlik va Reformatsiya
ideallariga qaytish shiori ostida tashkil topdi.
Hozirgi vaqtda protestantizm dunyoning barcha qit’alarida keng tarqalgan.
Protestantizmning jahon markazi AQShda, bu yerda baptist, adventist, Iegova
shohidlari va boshqalarning qarorgohlari joylashgan. Hozirgi protestantizm
integratsiya (birlashish)ga intilmoqda, bu 1948 yilda Jahon cherkovlari
kengashining tuzilishida o‘z ifodasini topdi. Protestantizm ilohiyoti xristian
mafkurasining bir ko‘rinishi sifatida o‘z taraqqiyotida muayyan bosqichlardan
o‘tdi 1
. XVI acp ortodoksal ilohiyoti (M. Lyuter, J. Kal ь vin), XVIII-XIX acplardagi
yangi protestantizm yoki liberalizm ilohiyoti (F. Shleyermaxer, E. Tryol ь ch, A.
Garnak), birinchi jahon urushidan keyin paydo bo‘lgan dialektik ilohiyot (K. Bart,
P. Tillix, R.
Bul ь tman), Ikkinchi jahon urushidan so‘ng tarqalgan radikal yoki «yangi» ilohiyot
(D. Bonxeffer va boshqalar) shular jumlasidandir. Protestantizm xudoning borligi,
uning uch qiyofada namoyon bo‘lishi, jonning o‘lmasligi, jannat va do‘zax
1 Родригес А.М .,Пономарев М.В. Новейшая история стран Европа и Америки в ХХ в.M., 2001. -C.213.
2
Всемирная история.//Султанов Ф.В.М.,1965. -C. 77.
14

(katolitsizmdagi a’rofdan tashqari) haqidagi, vahiy va boshqalar to‘g‘picidagi
umumxristian tasavvurlarini e’tirof etadi 2
.
Biroq Lyuter katolik cherkovi bilan aloqani uzib, protestant cherkovining asosiy
qoidalarini ishlab chiqdi va uni himoya qildi. Bu nizomga ko‘ra inson Xudo bilan
bevosita muloqot qilishi mumkin. Papaning diniy va dunyoviy hokimiyat, katolik
dindorlarining imonni va vijdonni inson bilan Xudo o‘rtasidagi vositachi sifatida
nazorat qilish haqidagi mulohazalariga Lyuterning qarshi chiqishi jamoatchilik
tomonidan favqulodda diqqat bilan tinglandi. Protestantizmning mohiyatiga ko‘ra
ilohiy lutfu marhamat insonlarga cherkovning ishtirokisiz in’om etiladi. Inson najot
topishi uning shaxsiy e’tiqodi va Isoning vositasi orqali ro‘y beradi. Avom
ruhoniylardan farqlanmaydi, ruhoniylik hamma dindorlarga bir xilda joriy etiladi
Protestantlik diniy marosimlarning ko‘pchiligini bekor qildi, faqatgina
lyuteranlikda non va vino bilan cho‘qintirish saqlanib qoldi. O‘lganlarga
bag‘ishlangan duo o‘qish, aziz-avliyolarga sig‘inish, muqaddas murdalarga,
sanamlarga topinish bekor qilindi. Ibodat uylari ortiqcha hashamlardan,
mehroblardan, sanamlar, haykallardan tozalandi, ruhoniylarning uylanmaslik
shartlari bekor qilindi. Ibodatlar faqatgina lotin tilida olib borilishi, Bibliyaning
faqatgina ruhoniylar tomonidan sharhlanishi zarurligi shartlari inkor etildi.
Bibliya milliy tillarga tarjima qilindi, uni sharhlash har bir xudojo‘yning eng
muhim burchi bo‘lib qoldi. Asror (tainstva)lardan faqat cho‘qinish va mansublik
(cherkovga) e’tirof etiladi. Ibodat va’z-nasihatlar, birgalikdagi ibodat va suralarni
kuylashdan iborat bo‘ldi. Lyuter tomonidan tuzilgan Reformatsiya bosh taomillari
95 tezis shaklida yozib berilgan. Ular Vittenberg nasroniy cherkovining shimoliy
eshiklariga yozib qo‘yilgan. Tezislarning bir nusxasida Iso payg‘ambar: «Tavba
qiling, chunki samoviy shohlik yaqinlashib qoldi», deb jar solganida shuni
ta’kidlaydiki, imon keltirganlar hayoti boshdan-oyoq to‘xtovsiz tavba-tazarrudan
iborat bo‘lmog‘i darkor. Tavba-tazarru ruhoniy (avliyo) oldidagi birgina tazarrudan
iborat emas. Birinchi to‘rt tezisda Lyuter ta’kidlaydiki, haqiqiy tavba uzoq muddatli
jarayondir, birgina xatti-harakat bilan ro‘yobga chiqmaydi. Bu bilan u
katolitsizmdagi «a’rof» va u bilan bog‘liq indulgentsiya masalasini rad etadi.
15

Aytadiki, Papa faqat o‘zi belgilagan jazoni olib tashlashi mumkin. Cherkov hech
qaysi samoviy jazodan insonni ozod qila olmaydi. Tavba-tazarru qonunlari tiriklar
uchun joriy qilinadi (belgilanadi).
«Ruhlar uchun indultgentsiya olgan shaxslarga tavba-tazarru qilish talab
qilinmaydi», degan ta’limot Iso ta’limoti emas. Chindan tavba qilgan kishilarning
gunohlarini Xudo kechadi va abadiy azobdan ozod qiladi. Gunohkor papa
yorlig‘isiz ham bunday mag‘firatdan umid qilishi mumkin. Bu yerda va keyingi bir
qancha tezislarda papaning a’rof ustidan hukmronligi rad etiladi. Lyuter bir necha
tezislarda ta’kidlaydiki, chindan tavba qilgan, nadomat chekkan xristian «samoviy
jazoga shoshilmaydi, ya’ni unga samoviy jazo joriy etilmaydi».
Lyuterning ta’kidlashicha, cherkovning haqiqiy xazinasi muqaddas Injil va
Xudoning marhamatidir. «Xayrli amallar xazinasi»ning mavjudligi kambag‘allar
uchun emas, boylar uchun foydalidir, bu xazinalarga papa marhamati bilan emas,
o‘z amallari bilan erishuvi mumkin. Bu xil vositalar bilan Xudoning mehrini
qozonmoqni
Lyuter sarob deb ataydi. Haqiqiy xristian Isoga ergashish istagi bilan yonmog‘i
zarur.
Najot yo‘li ruxsatnoma yorlig‘ida emas, balki chin yurakdan nadomat chekmoq va
tavba qilmoqdadir. 1517 yili 31 oktyabrda jamoatchilik hukmiga havola qilingan
tezislar shundan iborat. Keyinchalik bu kun protestantlar bayrami bo‘lib qoldi.
Kal ь vinizm. Diniy islohotning boshqa bir yirik arbobi Jan Kal ь vin (1509-1564) edi.
Uning 1536 yilda nashr etilgan «Xristian dinidagi ko‘rsatmalar» degan bosh asari,
protestantizm ta’limot sifatida shakllanganidan keyin yangi bir diniy yo‘nalish –
kal ь vinizmning asosi bo‘lib qoldi.
Dastlabki islohot arboblaridan farqli o‘laroq Kal ь vin uchun diqqat markazi
Injil emas, Tavrot bo‘lib qoladi. Kal ь vin absolyut taqdir haqidagi ta’limotni ishlab
chiqdi. Bu ta’limotga ko‘ra, barcha odamlar xudoning biz uchun noma’lum bo‘lgan
irodasiga asosan mag‘firat qilinganlar va mahkum etilganlar toifasiga bo‘linadi.
Inson na imon, na «xayrli ishlar» bilan taqdirga yozilganini o‘zgartira olmaydi:
mag‘firat qilinganlar najotga mahkum, mag‘firatdan mahrum bo‘lganlar esa abadiy
16

azobga mahkum. Taqdir haqidagi ta’lim shunday asosga qurilganki, Iso ham
bizning gunohlarimiz uchun azobu uqubatlarga giriftor qilingan edi. Protestant
cherkovining kalvinistik yo‘nalishdagi davomchilari (kalvinistlar yoki
reformatorlar) Shotlandiya,
Gollandiya, Shimoliy Germaniya, Frantsiya, Angliyada katta obro‘ va ta’sirga ega
edilar. Presviterpanlik. Presviterianlik kalvinistik cherkovdan kelib chiqqan bo‘lib,
(yunoncha eng eski) mo‘tadil puritanlardir. 1592 yili Shotlandiya parlamenti bu
ta’limotni asosiy mafkura deb hisoblash haqida qaror qabul qilgan. Bu jamoa
boshida jamoa a’zolari tomonidan saylangan presviter turadi. Jamoalar mahalliy va
davlat ittifoqlariga birlashadi. Diniy marosim juda sodda, ibodat paytida va’z
aytiladi, birgalashib duolar o‘qiladi va diniy qo‘shiqlar kuylanadi. Presviterning
mav’izasi, oyatlarni kuylashdan iborat. Liturgiya bekor qilingan, boshqa oqimlarda
asosiy ibodat qo‘shig‘i hisoblangan «din ramzi» va « отче наш » o‘qilmaydi. Faqat
dam olish kunlari bayram kuni deb hisoblanadi. Presviterianlar diniy ta’limotining
asosiy aqidalari « Вестминстер » kitobida bayon qilingan. Bu aqidalar ortodoksal
kalvinizm ruhida bo‘lib, olamdagi barcha odamlarning gunohkorligi va qismatning
mutlaqligiga ishonishdan iborat. Presviter jamoasi qavmlar saylagan presviterlar va
pastorlardan iborat konsistoriya tomonidan boshqariladi 1
.
Presviterchilarning oliy organi – bosh assambleya. Bosh assambleya
presviteriyalar vakil qilib yuborgan presviter va pastorlardan iborat.
Presviterchilarning ko‘pchiligi o‘zlarining xalqaro tashkiloti – «Presviterchilarning
tashkiliy tuzilishiga amal qiluvchi Jahon reformatsiya cherkovlari alyansi»ga
a’zodir. Mazkur alyans 1875 yilda tashkil etilgan. Hozirgi paytda Shotlandiya
(davlat cherkovi), Angliya, Irlandiya, AQSH, Kanada, Avstraliya va boshqa
mamlakatlarda presviterchilar mavjud. Anglikan cherkovi. Anglikan cherkovi –
Angliyaning davlat cherkovi 1534 yilda mahalliy katolik cherkovi Rim qiroli
Genrix VIIIni cherkov boshlig‘i deb e’lon qildi, ya’ni cherkov qirol hokimiyatiga
bo‘ysundirildi.
1 Родригес А.М.Новейшая история зарубежнух стран ХХ век. М ., 2001. -C. 166.
17

XVI asr o‘rtalariga kelib ibodatni ingliz tilida olib borish joriy etildi, postlar bekor
qilindi, but va sanamlar olib tashlandi, ruhoniylar uylanmasligi majburiy bo‘lmay
qoldi. «Mo‘tadil yo‘l» ta’limoti, ya’ni Rim katolitsizmi va protestanizm orasidagi
o‘rtacha yo‘l shakllandi. Anglikan diniy ta’limoti «Umumiy ibodatlar kitobi»da aks
ettirilgandir. U cherkovning najotkorlik kuchi haqidagi katolik aqidalari hamda
shaxsiy e’tiqod orqali najotga erishish haqidagi protestant ta’limotlarini o‘zida
jamlagan. Anglikan cherkovida katolitsizmdagi marosimlar shundayligicha qabul
qilinib, undagi ierarxiya tuzumiga o‘xshash tartib joriy etilgan.
Bu tartibga ko‘ra, qirol Anglikan cherkovining boshlig‘i hisoblanadi va u
yepiskoplarni tayinlaydi. Anglikan cherkovining birinchi diniy rahbari Kenterberi
arxiepiskopi hisoblanadi.
Anglikan cherkovi tarkibiga 3 cherkov kiradi. Ular katolitsizmga yaqin turadigan
oliy cherkov, puritanizmga va pietizmga yaqin quyi cherkov, xristian oqimlarining
barchasini birlashtirishga intiluvchi hukmron oqim – keng cherkov.

Anglikan cherkovidan rasman ajralgan cherkovlar Shotlandiya, Uel ь s, Irlandiya,
AQSH, Kanada, Avstraliya kabi jami 16 mamlakatda tarqalgan. 1867 yildan
Anglikan cherkovi o‘z mustaqilligini saqlagan holda Anglikan cherkovlar ittifoqiga
birlashgan. Lambet konferetsiyalari Anglikan cherkovida konsul ь tativ organ
hisoblanadi. Baptizm. Protestant ta’limotining eng ko‘p sonli davomchilari
baptistlardir. Baptizm (yunoncha «suvga cho‘ktirish») XVII asr boshlarida vujudga
kelgan bo‘lib, hozirgi kunda dunyoning 130 mamlakatida o‘z tarafdorlariga ega. Bu
ta’limot tarafdorlari faqat o‘spirinlarnigina cho‘qintirishga olib boradilar. «Hech
kim, jumladan, ota-onalar ham kishi uchun biror dinni tanlay olmaydi. Kishi dinni
ongli ravishda o‘zi ixtiyor qilmog‘i zarur» degan qoida baptistlar va zabur
xristianlarining asosiy qoidasidir. Ularda ibodat o‘ta soddalashtirilgan bo‘lib, diniy
qo‘shiq, ibodat va mav’izadan iborat. Zabur xristianlari to‘rtta rusumni saqlab
qolishgan: cho‘qintirish, (o‘spirinlar uchun) tanovul, nikoh, qo‘l bilan silab qo‘yish.
Bu xristianlar uchun but ehtirom ramzi emas.
18

Adventistlar harakati. Adventistlar harakati (lot. – “kelish”) Amerikada XIX
asrning 30-yillari og‘ir iqtisodiy buhron (krizis), umumiy ishsizlik davrida vujudga
keldi. Asoschisi Vilyam Miller (1782-1849). Adventistlar bir necha mustaqil
cherkovlarga bo‘lingan bo‘lib, ularning eng kattasi «Yettinchi kun adventistlari»
sanaladi. Ularning asosiy g‘oyasi Isoning ikkinchi bor yerga tushishi va insoniyatni
shayton va uning tarafdorlaridan mutlaq xalos etishidir. Ular odamlarni Isoni kutib
olish uchun xush axloq bo‘lishga chaqiradilar. Dindorlardan mablag‘larining o‘ndan
birini cherkov hisobiga o‘tkazishlarini va targ‘ibot ishlarini uzluksiz olib
borishlarini talab qiladi. Iso payg‘ambarning ikkinchi marta yerga qaytishi haqidagi
bashorat '' najot yo‘li'' deb hisoblanadi. Hozirgi paytda g‘arbiy hamda sharqiy
cherkovlarning rahbarlari ko‘p asrli ixtiloflarning ayanchli oqibatlarini bartaraf
qilishga intilmoqdalar.
Masalan, 1964 yili Rim papasi Pavel ь VI va Konstantinopol ь patriarxi
Afinagor ikkala cherkov vakillarining XI asrda aytgan o‘zaro qasamyodlarini
tarqoqligini bartaraf qilish uchun birinchi qadam qo‘ydilar. Bibliya. Bibliya
yahudiylik va xristianlik dinlari ta ь limotiga ko‘ra, Xudo tomonidan nozil qilingan,
asosiy diniy aqida va axloq qonunlarini o‘zida jamlagan muqaddas kitoblar
majmuasidir. U ikki qismdan iborat: «Qadimiy Ahd» (Old Testament) va «Yangi
Ahd» (New Testament). Yahudiy va xristian Bibliyalari (Bible) bir-biriga mos
kelmaydi. Yahudiylarning muqaddas kitobi qadimiy Isroil va qadimiy
yahudiylarning diniy ta’limot va urf-odatlari asosida mil. av. XIII asrda yozilgan
bo‘lsa, xristianlarning kitobi milodning boshlarida vujudga keldi. Yahudiylar
xristianlarning kitobini muqaddas kitob sifatida tan olmaydilar. Xristianlar esa
yahudiylarning kitobini muqaddas kitob sifatida tan oladilar 1
.
Bibliya so‘zi grek tilida biblia – “kitob”, “o‘ram” ma’nolarini anglatadi. Hozirgi
Bibliya katolik nashrlarida 72, protestant nashrlarida 66 kitobdan iborat 2
.
Yahudiylarning yana bir diniy manbasi Talmudning xabar berishicha, Qadimiy
1 Ergashov. Sh – Jahon tarixi. Yangi davr XVI – XVIII asrlarda., T.: 2013. - Б . 199.
2 E.Qosimov, E.NlIriddinov, R.Muliadjanova, F.lsmatullaycv, N.Rasulova. Sh.7okirov, A.Abdazirnov,
T.Ponomaryova, M.Nasritdinova. Jahon tarixi., T.: 2013., -B.216.
19

Ahdda 24 ta kitob bo‘lishi kerak. Qadimiy yahudiy tarixchisi Iosif Flaviyning
aytishicha, 22 ta kitob bo‘lishi kerak. Protestantlar va yahudiylar, Trident Soboridan
keyin (1545-1563) katoliklar ham Qadimiy Ahd tarkibiga 45 ta kitob kirgizadilar.
Bu son bilan yuqorida keltirilgan son o‘rtasidagi tafovutni keyinchalik ba’zi
kitoblarning bir necha mustaqil kitoblarga bo‘linib ketgani bilan izohlash mumkin.
Masalan, «Musoning besh kitobi» avval bir butun bo‘lib, keyinchalik beshta
mustaqil kitobga, «Kichik payg‘ambarlar kitobi» 12 kitobga ajratib yuborilgan.
Xristianlar Qadimiy
Ahdni «Rivoyatlar kitoblari», «Ta’limotlar kitoblari»ga, «Payg‘ambar kitoblari»ga
bo‘lishadi. Ular Yangi Ahdning 27 kitobini shunday tasnif qiladilar: «Rivoyatlar
kitoblari»ga «Injil» va «Havoriylar faoliyati» kiradi. «Ta’limotlar»ga «Havoriylar
maktublari» kiradi, «Payg‘ambarlar kitoblari»ga «Vahy» kitobi kiradi. Bibliyaning
kitoblari boblarga, boblar esa suralarga bo‘linadi. Uning hozirgi qabul qilingan
bo‘linishi Nenterberiya yepiskopi Stefan Langton (vafoti 1228 y.) tomonidan
kiritilgan. U 1214 yili lotin tilidagi matnni boblarga bo‘lib chiqdi va bu narsa
keyinchalik yahudiy va yunon tillaridagi matnlarga ham joriy qilindi. Suralar avval
Santes Panino (v. 1541 y.), keyinchalik 1555 yillarda Robert Et ь enlar tomonidan

raqamlandi. Yevangeliya. Injil so‘zi yunoncha «evangelion» so‘zidan kelib chiqqan
bo‘lib, “xushxabar” ma’nosini anglatadi. Unda odamzodni qutqaruvchi yagona
Najotkor hisoblanmish Iso Masihning yer yuziga yuborilganligi haqida hikoya
qilinadi.
Injil milodning birinchi asrida yozilgan, 27 bo‘limdan iborat. Injil Iso Masihni
ko‘rib, uni yaqindan bilgan, uning ta’limotini sinchiklab o‘rgangan mualliflar
tomonidan yozilgan. Xristianlikda bu mualliflar xudoning ruhidan ilhomlanib aynan
xudoning buyurganini Injilda yozib qoldirganlar deb hisoblanadi. Injilning matni
yozib tugatilgandan keyin undan ko‘p nusxa ko‘chirilib, dunyoning har tarafiga
tarqatilgan. Xristianlikda Yangi Ahd tarkibiga kirgan Injil 4 qismga bo‘linadi:
Injilning dastlabki 4 kitobchasi Iso Masihning hayoti va ta’limotiga bag‘ishlangan,
ular Matto (Matfey), Marko, Luka, Yuhanno (Ioann) bayon etgan Muqaddas
20

xushxabar (Yevangelie) deb ataladi. Bu 4 kitob muallifining har biri Iso Masih
shaxsiyati va faoliyatining alohida xususiyatlarini tasvirlaydi, to‘rttala kitob ham
Isoning yo‘li va qayta tirilishi bilan yakunlanadi. Bu Injil xushxabarining markaziy
nuqtasi hisoblanadi. Aziz Havoriylarning faoliyati (Deyaniya svyat ы x apostolov)
nomli kitobchada Iso Masihning alohida tanlagan shogirdlari – havoriylarning
nasroniylik dinini tarqatish yo‘lida qilgan ishlari, nutqlari, quvilishlari, xristian
jamoalarining vujudga kelishi haqida hikoya qilinadi. Pavel, Iakov, Petr, Ioann, Iuda
nomli havoriylarning turli mamlakat va podshohlarga xristianlik dinining aqidalarini
bayon qilib yo‘llagan maktublari ham Injilda jamlangan. Vahy (Otkrovenie) deb
nomlangan bu kitob xudo tomonidan avliyo Ioannga yuborilgan bashorat
hisoblanadi. Unda oxirzamonda yuz beradigan musibatlar, Iso Masihning dunyoga
qaytishi,
Ya’juj-Ma’juj, Dajjol, qiyomat, jannat va jahannam tasvirlanadi.
O‘zbekistonda xristianlik. Hozirgi kunda mamlakatimizda bir necha xristianlik
oqimlari faoliyat olib boradi. Xristianlikning ham zardushtiylik, buddizm kabi O‘rta
Osiyo xalqlari tarixida o‘ziga xos o‘rni bor. Bu din O‘rta Osiyoga, xususan,
O‘zbekistonga ikki yo‘l bilan kirib kelgan: bunga bir tomondan xristianlikka da’vat
etuvchi missionerlarning targ‘ibotchilik faoliyati sabab bo‘lsa, ikkinchi tomondan,
O‘rta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi va xristian diniga e’tiqod
qiluvchi aholining bu hududga ko‘plab ko‘chib kelishi orqali oshdi. Bu dinni
mahalliy aholi Missionerlar O‘rta Osiyoning turli viloyatlariga milodning III
asrlarida kirib kelganlar. Masalan, 280 yilda Taroz (Merke) cherkovlari qurilib
bo‘lgan, Samarqandda (310 yildan), Marvda (334 yildan), Hirotda (430 yildan),
Xorazmda va Markaziy Osiyoning boshqa shaharlarida yepiskoplik va missiyalar
tuzilgan. Keyinchalik Samarqandda, Marvda (430 yillar), Hirotda (658 yillar)
yepiskoplikdan iborat diniy hududiy jamoalar, birlashmalar bo‘lgan. Xurosonliklar
va sug‘diyonaliklar zardushtiylar, monaviylar, buddistlar bilan bir qatorda
xristianlar ham bo‘lganlar. Ular Sosoniylar va Qoraxitoylarga qarashli yerlarda
yashaganlar. Markaziy Osiyo territoriyasida islomning tarqalishi davrlarida islom
bilan xristianlik o‘rtasidagi ziddiyatlar, kelishmovchiliklar keskinlasha boshladi.
21

Biroq X asrgacha Samarqand, Xorazm, Toshkent viloyatlarida xristianlarning
manzilgohlari bo‘lgan. Hatto Beruniy yashagan davrda ham (973-1056) Marvda
pravoslav metropoliyasi bo‘lgan.
22

2.2. G‘arbiy va Sharqiy cherkovlarning o‘zaro qarama-qarshiligi
Cherkov — xristianlikning maxsus diniy tashkilot. O z diniy aqidalari vaʻ
marosimlari tizimiga ega. Cherkov iyerarxik tarzda boshqariladi. Cherkovga
mansub kishilar ruhoniylar va oddiy dindorlarga bo linadi. Xristianlik cherkovni
ʻ
"Isoning ilohiy tanasi", unga e tiqod kiluvchilar shu tana a zolaridir, Iso esa shu
ʼ ʼ
tananing boshi deb ta lim beradi. Cherkov dindorlar uyushmasi bo‘lib, sirli
ʼ
marosimlar (xususan, non va vino totish marosimi)da inson bilan xudoning
birgalikdagi ishtiroki orqali ularning birlashib ketishi amalga oshiriladi, deb
tasavvur qilinadi.
Yirik xristian cherkovlari — pravoslav cherkovi (qarang: Pravoslaviye ) , katolik
cherkovi (qarang Katolitsizm) , protestant cherkovi (qarang Protestantizm) va
boshqa; 2) xristian dinida ibodat qilish uchun maxsus qurilgan bino. U mehrobli
qism va unga tutash zal — dindorlar ibodatga tuplanadigan xonadan iborat. Turli
xalqlarda cherkov binolarining turli tiplari vujudga kelgan. Shahar yoki
monastirning bosh cherkovi sobor deb ataladi. Lyuterchilar cherkovi, odatda, kirka
yoki kirxa, polyak katolik cherkovi kostyol deyiladi. O zbekistonda 160 ta xristian
ʻ
cherkovi faoliyat ko‘rsatadi (2004-yil). Cherkov — xristian dinining urf-odatlari va
ibodatlari uchun barpo etilgan imorat 1
. Xristian dinining ko p asrlik rivojlanish
ʻ
tarixida har bir xalqda har turli cherkov turlari shakllangan. Umumiy cherkovga
o rtoq belgi Sharqqa yo naltirilgan mixrabli qismi va unga qo‘shimcha ibodat
ʻ ʻ
qiluvchilarga atalgan xonasi bo ladi. Cherkov undan bo lak
ʻ ʻ Kapella , Kripta ,
Pridel , Trapeznaya, va boshqa bo laklardan tashkil topgan. Shaharning bosh
ʻ
cherkovi “ Sobor“ deb ataladi.
Lyuteranli cherkov — kirxa, polyaklarda katolik cherkovi — kastel deb ataladi.
Xristian dinini tarqatishda Yevropadan chiqqan serg‘ayrat rohiblarning xizmatlari
katta bo‘lgan ular dunyoning turli burchaklariga borib ham, xristian dinini
tarqatishga kirishadi. Janubiy-sharqiy mamlakatlardan bo‘lgan Chexiya
Polsha, Bolgariya, rus yerlari va boshqalar ham bu dinni g‘arbiy Yevropa
davlatlaridan keyin qabul qilishadi.
1 Ergashov. Sh – Jahon tarixi. Yangi davr XVI – XVIII asrlarda., T.: 2013. - Б . 206.
23

Xristian dinini keng tarqalishida Chexiya qiroli Vatslavning xizmatlari
katta bo‘lgan bu shaxs o‘z davlatida birinchi bo‘lib Avliyovit ibodatxonasini
qurishadi. Keyinchalik uning din borasidagi qolgan ishlari ayrim kishilarning
qarshilik noroziligiga aylangan. Shunday bo‘lsada Chexiyada bu din keng tarqaldi.
Dastlabki cherkov IV asrda qurilgan. Polshada cherkovlarning tashkil topishi
umuman Chexiyada bu din keng tarqaldi. Dastlabki cherkov IV asrda qurilgan
polilada cherkovlarning tashkil topishi umuman xristian dinining kirib
kelishida Meilka 1 ning xizmatlari katta bo‘lgan. Rus davlatida esa xristian
dinining tarqalishida Viladimirning xizmatlari katta xristian cherkovi g‘arbiy
Yevropa mamlakatlarida bo‘lgani kabi markaziy janubiy-sharqiy Yevropa
mamlakatlarida ham o‘zining feodallashuv jarayonida katta ta’sirga ega bo‘lgan.
Markaziy janubiysharqiy Yevropa mamlakatlarida xristian dini XII-XIV asrlarda
ham tarqalayotganligini ko‘rishimiz mumkin o‘rta asrlarda cherkov
Rim popolar dovesti tashkil etilgan bo‘lib, o‘zining kuchli ta’sirining tarqalishi
va uning feodallashuv jarayonini, cherkov soliqlari va majburiyatlarining qay
yo‘sinda bo‘lganligiga guvoh bo‘lamiz.
Italiya zodagonlari va simonist ruhoniylar papa etib, o‘zlarining tarfdori Benedikt
X nomzodini qo‘llab quvvatlaydilar. Bu bilan ular patar “yeresi”ga barham
bermoqchi bo‘ladilar. Chunki bu yereslik simonist ruhoniylarga qarshi qaratilgan,
deb e’lon qiladilar. Benediktga islohotchilar qarshi Islohotchilarning yetakchisi
Gildebrand edi. Dastlab u kam tarafdorlarga ega bo‘lib, cherkov ma’muriyati
simonist ruhidagi kishilar edi. Ammo Gildebrandni imperator partiyasi qo‘llab
quvvatlardi. Ularning maqsadi dunyoviy simonist feodallariga qarshi kurashda
cherkovdan yordam olish edi. Imperator
antisimonistlari o‘zlariga papa sifatida Nikolay II saylaydilar. Qurol kuchi bu i
kki papadan qaysi biri hokimyatda qolishi kerakligini hal etishi kerak edi.
Umumiy dushman oldida papa va imperator bo‘lajak g‘alabani bo‘lishishni
boshlamay turadilar. Jiddiy kurashda isolohotchilar g‘alaba qozonishadi. Milan va
Shimoliy Italiyadagi boshqa shaharlardagi patarlar ham bu kurashda o‘zlarini g‘olib
24

deb hisoblay boshlaydilar va papa Nikolay II (1059- 1061)ning saylanishini
tantanali ravishda nishonlaydilar. Patarlar ko‘z o‘ngida
Nikolay II simoniyaga qarshi kurash ramzi bo‘lgan. Papa va patarlar o‘rtasidagi
ittifoq ma’lumiy sioysiy chiziqga ega emasdi. 1
Bundan tashqari, patarlar harakatiga
papalik ko‘p kuchini sarflardi. U tufayli papalik o‘zining sinfiy dushmanlarini
yengishga muvaffaq bo‘ladi. Patarlik harakatini rohiblar ham qo‘llab
quvvatlashgan. Imperator partiyasi Nikolay II ni papalikga ko‘targach, undan o‘z
manfaatlari yo‘lida foydalana boshlaydi. Nikolay II ning faoliyati va imperator
hukumatining ikki tomonlama siyosati Gildebrand boshliq islohotchilar noroziligiga
sabab bo‘ladi.
1059 yili Lateran soborida Nikolay II dekret chiqaradilar. Unga ko‘ra endi
papa faqat kardinal yepsikoplar tomonidan saylanishi, mulkdor magnatlar esa
bunda ishtirok etmasligi belgilab olinadi. Imperatorda esa kardinallar jamoasi
tomonidan saylangan papani tasdiqlash huquqi qoldiriladi. Bu dekret faqatgina
feodallar huquqiga zarba bermay, balki imperator hukumatiga ham jiddiy zarba
beradi. Nikolay II ning dekreti simoniyani rad etib, ruhoniylarning uylanishlarini
ta’qiqlashga olib keladi.
Nikolay II o‘zining Lateran soboridagi dekreti s anksiyalaridan qoniqmaydi va
o‘z xizmatchilaridan simoniya va ruhoniylar nikoh qurishiga qarshi kurashish
haqida qasam ichishlariga majbur qiladi. Cherkov islohotlariga qarshi harakatlar
boshlanib ketadi. Bunga javoban Breshi, Kremon va Pyachentsda patarlar harakati
boshlanib ketadi. Ular jiddiy tus ola boshlaydilar, imperatorning Nikolay II
dekretini tan olishdan bosh tortib, 1061 yil Bazelda maxsus sinod (kengash)
chaqiradilar. U yerda dekretlarning hech qanday kuchga ega emasligi, imperator
hokimyati manfaatlariga zid ekanligi e’lon qilinadi. Bu sinodda faqat german
ruhoniylari qatnashgan edi. Bazel sinodining qarorlari amalga oshirilisa, ya’ni
Nikolay II papalikdan tushirilsa, bu papa Nikolay II ning butun islohotlar
siyosatining yo‘q bo‘lishini anglatardi. Ammo ishohot o‘tkazish muhim edi. Uning
o‘tkazilishini Klyuni abbatligi (Burgundiya) boshchiligidagi rohiblar xohlashardi.
1 Aристотел.Сочиненияв4-xтомах.T.1.–M.,1975-1984. -C. 47.
25

Ularning maqsadi alohida feudal senorlarga qaraganda, ko‘proq Rim bilan aloqalar
olib boris. G‘arbiy Yevropadagi ko‘pgina rohiblik qarorgohlari o‘zlarining markazi
Klyuni bilan yaxshi munosabatlarda edi. XI – XII asrlarda katolik cherkovida
rohiblik hayoti uchun islohotlar o‘tkazish harakati boshlanadi. Uning markazi
Klyuni monastiri bo‘ladi.Klyuniychilar harakatining asosiy talablari rohiblar
hayotida.Nursiyning ustavining amal qilinishi, liturgiya va ibodatlarning nazoratini
tartibga solish kabilar edi. Bu harakat cherkov hayotiga dunyoviy hukmdorlarning
aralashuviga qarshi norozilik belgisi bo‘lgan.
Klyuniy harakati yetakchilari simoniyani tanqid qilib, selibatning nazorat
qilinishini talab qilganlar va monastirlarning dunyoviy senorlar va yepiskoplar
nazorati ostidan ozod etilishlarini ham talab etishgan. Klyuniy islohoti tufayli
monastirlarda kutubxona tashkil etilib, rohiblarning bilim darajasi oshirilishiga
imkon beradi. Islohotni Klyuni abbati avliyo Odon
Klyuniyskiy boshlab bergan. Klyuniy monastiri ostida ko‘pgina monastirlar ittifoqi
paydo bo‘ladi. Agar XI asrda klyuniychilik monastirlarining soni 30 ta bo‘lgan
bo‘lsa, XII asr 1-yarmida ularning soni mingtadan oshib ketadi. Islohot
bo‘lishining asosiy sabablari quyidagilar: monastirlarni isloh qilish, ularga jiddiy
ustavni o‘rnatish, selibatning amalga oshirilishini qattiq nazorat qilish, simonyani
ta’qiqlash, isloh qilingan monastirlarni dunyoviy feodallar va yepiskoplar
nazoratidan to‘liq mustaqil deb e’lon qilib, bevosita papaga bo‘ysunish.
Grigoriy XI (1370-1378) so‘nggi Avinion papasi bo‘ldi. Florensiya bilan bo‘lgan
urushda u Rimdan ajralib qolishi mumkinligi xavfi uni Rimga ko‘chib o‘tishga
undadi. Grigoriy XI o‘limidan sal oldin Angliya siyosatiga keskin fikrda bo‘lgan
edi. Viklif degan yeris o‘z kitobida papa va uning yordamchilari orasida keng
tarqalgan yovuz illatlarni ochiq oydin isbotlab berdLViklif cherkovning shaxsiy
boshqaravidagi huquqlarini inkor qildi. Grigoriy XI Viklifni 18 yeristik «holati»
uchun qamoqqa olishni buyuradi. Biroq Oksford universiteti Viklifni qamoqqa
olinishiga qarshi turadi, uni kitoblarida hech qanday yeritik g'oyalarni yo‘qligini
isbotlashga harakat qiladi. Bu papalik uchun katta zarbabo‘lgan. 1378 yilda
26

Grigoriy XI vafot etadi va 75 yillik uzilishdan so‘ng Rimda yangipapa saylanadi.
Tanlangan 16kardinaldan 11 tasi fransuz, 4 tasi italyan, ltasi is pan edi. U juda
o‘zboshimcha, o‘zbilarmon chiqib qolgan edi. Bu hatti harakatlari albatta fransuz
qiroli noroziligiga sabab bo‘ldi. Papadan kardinallar kollegiyasi norozi edi, unga
o‘rganib qolgan bo‘lsalarda, injiqliklariga bo‘ysungan emas.
Kollegiya allaqachon o‘ziga yetarli darajada byurokratiya tuzib olgan edi. Fransuz
qiroli Karl V ning qo‘llab quvvatlashi natijasda fransuz kardinallari fransuz
Kliment VII ni papa qilib sayladilar. Kliment VII nomi bilan papalikka saylangan
Robert Jeenevskiy (1378-yildan to 1394 yilga qadar shu lavozimda faoliyat
yuritdi) 1
. Bu ikki papalik deyarli 40-yil davom etdi. 1378-yildan to 1417 yilga
qadar. Shu tariqa katolik cherkovining birligi buzuldi. Bir vaqtda papalar ikki
bo‘ldi-biri Rimda, ikkinchisi Avinionda edi, ular bir birlarini qarg'aganlari qarg'agan
edi. Urban VI, Rimda o‘tirardi, ko‘psonli dushmanlari bilan hisoblashish uchununda
yordam beradigan kuch yo‘q edi, unga yarasha unda pul ham yo‘q edi. Kliment
VII esa Avinionda Fransiya, Kastiliya, Aragon, Neopol va Shotlandiya cgerkovlari
orasida harakatlanar bevosita Fransiya qiroli qo‘llabquvvatlar edi. Urbanning 1389
yilda o‘limidan so‘ng papa xazinasi bo‘m bo‘sh edi. Uning davomchisi sifatida
saylangan Bonifatsiy IX Lukkeda bankirlar uyidan 3ming florin qarz ko‘tarishga
majbur bo‘ladi 2
. Yevropaning bir xil mamlakatlari bir papani, boshqalari
ikkinchipapani tan olgan edilar. Urban VI bilan Kliment VII vafot etganlaridan
keyin, Katolik cherkovining ajralishi doimiy ajralishga aylanib qolish xavfini
tug'dirar edi. Urban VI dan keyin papalikni egallagan Bonifatsiy IX ning a sl ismi
Pyetro Tomachelli bo‘lib, 13 56-1404 yillar oralig'ida yashab o‘tgan. Papalikka
1389-yilda o‘tiradi. l404-yilning 1 oktabriga qadar.
Urban VI ga hattoki kardinallar ham qarshi chiqib uni vazifasidan chetlatib,
hayotligidayoq yepiskop saylashni reja qiladi. Kardinallarning bu rejasi Urban
VI ga ma'lum bo‘lib qoladi va Rimdan Genuyaga qochib ketayotgan yettida k

1 Родригес А.М.Новейшая история зарубежнух стран ХХ век. М., 2001. -C. 199.
2 E.Qosimov, E.NlIriddinov, R.Muliadjanova, F.lsmatullaycv, N.Rasulova. Sh.7okirov, A.Abdazirnov,
T.Ponomaryova, M.Nasritdinova. Jahon tarixi., T.: 2013., -B.217.
27

ardinalni qamoqqa oladi. Yo‘lda u qopga 5
ta kardinalni solib, dengizga tashlaydi. Butub bir yil davomida papasiz qoladi
Rim. Xullas papalar» dunyo poytaxti» bo‘lgan Rimda bo‘lishni istamas edilar.
Kampi va Blondus yozishmalarida papa davlatidagi qishloq tipidagi shaharlarni
ozod qilish, qator ozod qilingan joylarda krestiyanlikni yo‘q qilish, mayda
dvoryanlarning qarovsiz, tashlandiq qolgan yer uchastkalari Masalan kichikkina
Chittadi-Kastello har yili bir ming oltin florin to‘lab 10-yil avtanom kommuna
bo‘laolardi. Fermo va Askol esa bu ozodlikni 2 ming florin hisobiga ololdi. Bolonya
ishonchi bo‘lmagan g'alaba tufayli 5 ming florin badaliga 25-yillik ozodlikni qo‘lga
kiritdi. Shaharlardan birqanchasi «ozodlik muddati»ni uzaytirish maqsadida
qaytadan shartnoma tuzadi. Va bu ikki tomon uchun ham manfaatli bo‘laolardi.
Papalar biri boshqa joyda yana biri boshqa joyda turib kurash olib b ordi. Papalarni
kimlar qo‘llab quvvatlagan?
Fransiya bilan aloqada bo‘lgan qator mamlakatlar Kliment VII (1378-1394)
atrofida guruh bo‘lib to‘plangan bo‘lsa, anglosakson va nemis knyazlari Urban VI
ni o‘z papalari deb bilishardi. G'arbiy Yevropada bo‘layotgan diniy inqirozlar
adabiyot vakillarining ham e'tiboridan chetda qolgan emas edi.
Xulosa
Xristianlik milodning boshida Rim imperiyasining sharqiy qismida
joylashgan Falastin yerlarida vujudga keldi. Iso Masih (Iisus Xristos), Bibliyaning
xabar berishiga ko‘ra, xristianlik ta’limotining asoschisi bo‘lib, u Rim imperiyasi
tashkil topganining 747 yili Falastinning Nazaret qishlog‘ida bokira qiz Maryamdan
Xudoning amri bilan dunyoga keldi. Yangi eraning boshlanishi ham Iso Masihning
dunyoga kelishi bilan bog‘liq.
Milodning boshlarida yahudiylar hokimiyatning uch tabaqasi bilan bog‘liq og‘ir
tushkunlikni boshdan kechirar edilar. Bir tomondan Rim imperatori va uning
joylardagi noiblari, ikkinchi tomondan Falastin podshohi Irod Antipa, uchinchi
tomondan esa ruhoniylar xalqni turli soliqlar va majburiyatlar bilan ko‘mib
tashlagan edilar. Xuddi shu davrda yahudiylar o‘rtasida kutilayotgan xaloskorning
kelishi yaqinlashib qolganligi haqida xabar tarqatuvchilar paydo bo‘ldi. Ular xalqni
28

kutilayotgan xaloskor kelishiga tayyorlash uchun chiqqan edilar. Shunda Iso Masih
yahudiylikni isloh qilish va uni turli xurofotlardan tozalash g‘oyasi bilan chiqib,
xristian diniga asos soldi. Yahudiylar uni va uning izdoshlarini Falastindan quvg‘in
qildilar. Isoning 33 yoshida fitnachilikda ayblab, qatl etishga hukm qildilar. Isoning
tarixiy xususida diniy va diniy bo‘lmagan manbalar orasida ixtilof mavjud: xristian
manbalarida Isoning o‘zi xudo bo‘la turib, insoniyatning gunohlarini o‘ziga olish
uchun odam qiyofasida tug‘ilgani, uning hayot tarzi, insonlar bilan muloqoti
haqidagi ma’lumotlar qayd etilsa-da, diniy bo‘lmagan manbalarda Iso nomi
uchramaganligini nazarda tutib, u tarixiy emas, balki afsonaviy shaxs deb
hisoblovchilar ham bor.
Foydanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Всемирная история.//Султанов Ф.В.М.,1965
2. Хрестоматия по новейшей истории.// Гофман А.Т. 1961
3. Актуальное проблемо новейшей истории.// Волоусов Т.Л. М.,1991
4. Дементев И.П., Патрушев А.И. Историческая наука в ХХ веке. М.,2002
5. Язков Е.Ф.История новейшего времени стран Европо и Америки. M.,
2002
6. Пономарёв М.В.,Смирнова С.Ю. Новая и новейшая история стран
Европа и Америки. М., 2000
7. Родригес А.М.Новейшая история зарубежнух стран ХХ век. М., 2001
8. Родригес А.М .,Пономарев М.В. Новейшая история стран Европа и
Америки в ХХ в.M., 2001
9. 9.Шабелникова Н.А. История с древнейших времен до начала ХХ1 в.
М., 2002
10. Ergashov. Sh – Jahon tarixi. Yangi davr XVI – XVIII asrlarda., T.: 2013
11. Мунчаев Ш.Н., Устинов В.М.История советского государства. М.,2002
12. E.Qosimov, E.NlIriddinov, R.Muliadjanova, F.lsmatullaycv, N.Rasulova.
Shokirov, A.Abdazirnov, T.Ponomaryova, M.Nasritdinova. Jahon tarixi.,
T.:
2013.,
29

1. Хрестоматия по философии.–M.1987.
2. Шопавалов В.А.–M.1999
3. MuhammadjonQodirov
4. Toshkent:Yangiasravlodi,2002.-371b.
5. Aристотел.Сочиненияв4-xтомах.T.1.–M.,1975-1984. 6.
Асмус.В.Ф Античная философия.–M.,1976. Internet saytlari va
materiallari

1. www.ivran.ru
2. www.krugosvet.ru
3. www.vokrugsveta.ru
4. www.worldhistory.ru
5. www.wikipedia.org
6. www.yestravel.ru

30

O‘rta asrlarda xristian dini

Купить