Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	599.7KB
Покупки	2
Дата загрузки	25 Август 2024
Расширение	docx
Категория	История

O’rta Osiyo hududlarida IX-XVI asr boshlarida yuz bergan etnik jarayonlar hamda uning manbalarda aks etishi

shahrida shunday ishga tayin qilingan ustalar bo’lar edilar; viloyatlardan savdogarlar
kelib, odamlar Zandoniychini olib ketganlaridek, u kiyimlardan Shom va Misrga,
Rum shaharlariga olib ketar edilar. Xurosonning hech bir shaxrida bunday mato
to’kiy olmas edilar", deydi.
Shaharning etnik tarkibi bir xil emas edi. І X-X asrlarda, Buxoro forsiy - zabon
Somoniylar davlatining poytaxti bo’lib turgan kezlarda ham uning aho - lisi asosan
sug’diy va turkiylardan iborat edi. X І -X ІІ asrlarda Narshaxiy - ning Buxoroga turkiy
kavmlarni kelib o’rnashishi hakidagi ma'lumotiga zidli o’laroq, bu zaminda turkiy
etnos bronza davridan e'tiboran yashab keladi. Abo qo’zg’olonini bostirish uchun
Buxoroga kelib o’rnashib kolgan turkiylar esa, mazkur etnosning bu zaminda paydo
bo’lishining navbatdagi bosqichlaridan biri, edi xolos.
Narshaxiy bergan ma'lumotga ko’ra, Qutayba binni Muslim viloyatga bostirib
kelgan kezlarda (VIII asr boshlari) Buxorxudotning vaziri turk bo’lgan. Bu haqda
Narshaxiy quyidagilarni yozadi: "bir vazir Turkistondan kelgan edi, nomi
Vardonxudot, Vardona erlari unga tegishli edi. Qutaybaga u bilan urush qilishga
to’g’ri kelgan edi". Manbalarda Vardona haqida gap ketganda "u Turkiston
chegarasida joylashgan" degan ibora ishlatiladi. Chunki, Vardona Buxoro
vohasining shimolidagi eng chekka xududlardan biri bo’lib, uning chegarasi turk
elatlari gavjum yashagan hududlar bilan tutash bo’lgan. Narshaxiy o’z asarida,
Buxoro misolida, sug’diy etnik qatlamga tub joyli aholi sifatida qaraydi. Turkiy
etnosni esa o’zga yurtlardan kelib o’rnashib qolgan deb talqin qiladi. X asr Buxoro
tarixchisining bunday tasavvuri ta'sirida V.V. Bartold va uning izdoshlari ham
turkiylarni o’z ona yurtlari Turkistonga "kelgindi" sifatida tasavvur etadilar.
Ma'lumki, Buxoroda yashovchi har ikki etnosning badavlat aslzodalari bo’lib,
Narshaxiy turkiy etnos orasidan kelib chiqqan badavlat kishilarni "kashkoshonlar"
pomi bilan atab, ularni quyidagicha ta'riflaydi: "Buxoroda bir qavm bor ediki, uni
kashkopon der edilar 11
.
11 Ибн Ҳавқал. Vial et regna. Desriptio ditionis moslemical antore Abul-Kasim In Haukal. BGA, 187, 11;
«Материалы по истории туркменов и Туркмении». Тр. Института востоковедения АН СССР, источники по
истории народов СССР. Т. І. Москва Ленинград, 1939. С. 370.
16

Agar Abulg’oziy Bahodirxonning o’zi 1603-1663-yillarda yashaganini e'tiborga
olsak, yana to’rt yuz yil qo’shamiz, demak o’g’iz- xon bundan to’rt ming to’rt yuz
yil avval yashagan bo’lib chiqmokda. Abulg’oziyning bu gaplarini tasdiqlash uchun
Gerodotning bundan 2500 yil oldin massagetlarning malikasi To’maris (tumor)
haqidagi hikoyasini keltirib o’tish joiz. O’shanda bu Jasur momomiz Eron shohi kir
(Kiryovush)ni engib, uning bopshni qon bilan to’ldi- rilgan meshga solgani aytiladi.
Tarixchi va filolog M.Mahmudov massagetlar so’zini yunon tilidan tarjima qilib
"massa" — katga, "get" - "g’ut" -o’g’uz, katga o’g’izlar ma'nosini berarkan
(Z.Ziyotov "Turon qavmlari" T."Istiqlol"nashriyoti 2008 88-bet) degan xulosaga
kelgan va bu fikrga men ham qo’shilaman. Shuni ham aytish joizki, O’g’izni —
gutga aylanib ketishi turkiy so’zlar qisqaruvidan paydo bo’lgan ko’rinadi. Chunki,
ongutlar—o’n o’g’izlar ekanligi yuqorida zikr etilgan "Turon qavmlari" kichik
entsiklopedik lug’atning 103-betida qayd etilgan 17
.

17 Анвар Шукуров « Ўзбек » Атамасининг Келиб Чиқиш И Ҳақида Насаф " Нашриеnти 2010. 156 b
24

Narshaxiy Buxoro viloyati xududiy doirasida tarkib topgan 14 ta shahar - lardan 11
tasini (nur. Karmana, Tavovis, Iskajkat, Sharg, Zindana, Vardona, Afshina,
Romiton, Varaxsha) kishlok deb tilga oladi. Ammo, ular Istaxriy, Muqaddasiy,
Yakubiy asarlarida iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlangan Rustak markazlari
sifatida tilga olinadi. Masalan, Tavovis shaxristonida har yili kuz fasllarida 10 kun
bozor bo’ladi. Bozorga Farg’ona, Choch va boshka joylardan savdo qilish uchun har
kuni o’n mingdan ortiq odamlar kelgan. Shu sababli, bu kishlok odamlari boy-
badavlat edilar. Chunki boylik dehqonchilik bilan emas, balki tijorat orqali topilgan.
Tadqiqotchilar Tavovisni Buxorodan keyingi yirik shaxar deb ta'riflaganlar.
Yuqorida ta'kidlaganimizdek, Janubiy Sug’d sarhadlari Qashqadaryo havza lariga
joylashgan. Uning quyi okimidagi xududlar doimo Buxoro hukmdorlariga tobe
bo’lib kelishgan. Shunday bo’lishiga qaramay, Qashkadaryo vohasi o’ziga xos
iqtisodiy va madaniy hamda etnik tarakkiyotga ega o’lka hisoblangan. Arab
geograflari uni ikki viloyatga, ya'ni Kesh va Nasaf viloyatlariga bo’ladilar. Kesh
tarkibida 16 ta Rustak mavjudligi kayd kilinadi. Kesh rustaklari ko’p nufuzli bo’lib,
chorva mollari mo’l bo’lgan. Viloyatning markazi Kesh atrofida 9 ta qishloq
bo’lganligi tilga olinadi. Shuningdek, Navkat-Quraysh, Subax, Isfagi kabi shaxarlar
tilga olinib, ular G’uzor rustagiga karashli ekanligi qayd qilinadi.
Nasaf Buxorodan Balxga o’tadigan karvon yo’lida joylashgan. Uning atrofida
qishloqlar ko’p bo’lgan. Viloyat chegarasidagi yirik qishloklardan bazda, Kasbi va
Maymurg’tilga olinadi. Janubiy Sug’dda Samarqand va Buxoro sug’dlariga nisbatan
kishlok va shaharlar kamrok. Bu uning suv resurslarining chegaralanganligidan
bo’lsa kerak. Shu boisdan, Qashqadaryo voxasida aksariyat aholi chorvadorlar
bo’lib, ular yarim o’troq va yarim ko’chmanchilikda hayot kechirgan.

17

Kurs ishining nazariy ahamiyati. Tarixshunoslik o’tmishda kechgan va bugungi
kunda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarning odamlar ongida qanday aks etishini,
tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish, jamiyat
tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarining o’sib borishi jarayonini
kuzatish imkonini beradi. Boshqacha aytganda ma’lum bosqich yoki davrda tarix
fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo’nalishi bilan bog’liqlikda
ifodalaydi. Shuningdek fan taraqqiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan markazlar tarixini,
unda faoliyat ko’rsatgan ilmiy kadrlarning salohiyati ularning fan rivojiga qo’shgan
hissalarini o’rganish kabi vazifalarni ham bajaradi.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati. O’zbek xalqi tarixini ilmiy jihatdan adabiyotlarni
tahlil qilgan holda ma’lumotlar olish.
Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy xronologik
hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf,
xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro„yxatidan iborat bo lib, tadqiqotʻ
umumiy 45 betni tashkil etadi.

4

olim S.A.Omonjolov esa, Rashididdinga suyanib, Jaloyir qabilasi tarkibida qurikin
(bo’ri), Tulangit urug’lari bo’lganligini qayd qiladi". K.Shoniyozov quriqin yoqut va
Enisey (enasoy) qirg’izlarining (xakaslar) ilk ajdodlari turk tilida so’zlashuvchi
xalqlar edilar", deydi. Manbalarda yozilishicha, jaloyirlar Amir Temur va
Temuriylar davlatiga xizmat qilgan. Masalan, Bahrom Jaloyir dastlabki paytlarda
Amir Temurga sadoqat bilan xizmat qilgan, u bilan Seyistondagi janglarda
qatnashgan. Amir Temurning nabirasi Jahongir qo’shini tarkibida jaloyirlar
boshlig’i Bahromning o’g’li Odilshoh mulozim sifatida (harbiy qo’shin boshlig’i)
xiz mat qilgan. Ammo, u xiyonat yo’liga o’tib, Saribug’a qipchoq bilan birga Amir
Temurning Xorazm yurishlari chog’ida Samarqandga yurish qiladi. Temurzoda
Jaxongir ularni Karmana yakinida uchratib, qaqshatqich zarba bergach, jalo yirlar va
qipchoklar Dashti Qipchokqa qochib, jon saqlaydilar. Amir Temur esa,
Movarounnahrdagi jaloyirlar ulusini tarqatib yuboradi. Boshliqlari xiyonatidan
norozi bo’lgan bir qism jaloyirlar Angren vohasida qolib, Amir Temurga sidqidildan
xizmat qilishda davom etadilar.
Amir Temur urug’i hisoblangan barloslarga kelganda, ularning vatani Onon va
Kerulen daryosi havzalarila bo’lgan. Chingizxon davrida ular ishonchli harbiy
kuchga ega edilar. Kubalay va Qorachur barloslar Chingizxonning nufuzli
Amirlaridan bo’lganlar. XIII asrning birinchi yarmida ularning bir qismi ila Daryosi
sohillariga, Sharkiy Turkistonning garbiy viloyatlariga (Turfoi va uning atroflariga)
ko’chib kelib, shu asrning 60-yillarida Chig’atoy ulusining harbiy tayanchlaridan
biri sifatida ming oila Kesh viloyatiga ko’chib o’tadilar. Amir Temurning ota-
bobolari ana shu barloslarning beklaridan bo’lgan. XIV asrning o’rtalariga kelib,
barloslar til jihatidan mutlaqo turkiylashib ketadilar. Shu bois bo’lsa kerak,
Movarounnahr barloslari endi o’zlarini barlos turkla ri deb ataydilar. Barlos
amirzodalari orasidan Amir Temurdek Jahongir eti shib chiqib, barloslar Amir
Temur davlati va uning vorislari davrida mamlakat siyosiy hayotida juda katta
nufuzga ega bo’lganlar. Barloslar Amir Temurning Movarounnahrni chingiziyzoda
mo’g’ullar (tug’lik Temur, Ilyosxo’ja) zulmidan ozod kilish uchun kurashlarda faol
31

Qoraxoniylar davlatining Sharkiy hududlarida keng tarqalgan karluk-uyg’ur til
lahjasi esa umumturk tili tarkibida edi. Ammo, uning umumdavlat mikyosida
mavqeini o’rnatilishi G’arbiy Qoraxoniylar davlati davrida, ya'ni X І asrning ikkinchi
yarmi va X ІІ asr davomida yuz berdi. Shuning uchun o’zbek elatining xalq sifatida
uzil-kesil shakllanishini XI asrning ikkinchi yarmi X ІІ asr davomida amalga oshdi,
deyish asoslidir. O’zbek elati xalq sifatida uzil-kesil shakllangach, uning tarkibiga
qo’shilib borgan etnik komponentlar avvaliga etnografik guruxlar, etnik birliklar
sifatida yashashda davom etib, sekin-asta muayyan xalk tarkibiga singib ketsada,
shakllangan xalk tarkibini o’zgartirib yubora olmasligi, faqat muayyan xalq
antropologik yuz tuzilishida ba'zi bir o’zgarishlar yuz berishiga ta'sir ko’rsatsa-da,
ammo uning shakllangan jismoniy kiyofasini tubdan o’zgartira olmasligi
antropologik seriyalar asosida ilmiy isbotlandi.
Birlamchi manbalar bayoni va ilmiy tahlili davomida o’zbek xalqining ke lib
chiqish tarixi uch bosqichdan, ya'ni etnogenez, etnik tarix va millat tarixidan iborat
ekanligi haqidagi ilmiy kontsepsiyaga amal qilindi. Ularning boshlangich va
yakuniy nuqtalariga ilmiy asosda anikliklar kiritildi. Muayyan xalq tarixining
birinchi bosqichi sinfiy jamiyatning shakllanishi va ilk bor tarkib topish davrining
mahsuli bo’lsa, uning ikkinchi bosqichi feodalizm jamiyatining mahsuli ekanligi,
uchinchi bosqichi esa xalk iqtisodiy va madaniy hayotiga kapitalistik
munosabatlarning kirib kelishi bilan boshlanishi ilmiy asoslandi. Millatga xos
xususiyatlar, ularning jamiyat hayotida namoyon bo’lishi, millat mentaliteti va
uning ibratona sifatlari hamda salbiy illat larining bartaraf etilishi muammolari tahlil
etildi. O’zbek millatining shakllanish jarayoni o’zbek xalki etnogenezi kabi uzok
davom etadigan etnomadaniy jarayon ekanligi ishda ilmiy asoslangan. Uzbek xalqi
millat sifatida X І X asrning oxiri XX asr davomida to’la-to’kis shakl langanligi ilmiy
tahlil etildi. Darhaqiqat, hozirgi kunda o’zbek millati to’la-to’kis shakllandi, deya
olamiz. Chunki, millatni shakllantiruvchi omillarning aksariyat ko’pchiligi
davlatning millat nomi bilan atalishi, millat nomi bilan atalgan davlat
chegaralarining qat'iy, daxlsiz bo’lishi, aniq hududiy chegarada muomalada bo’lgan
36

o’z isbotini top - gan. Bu omillarning arxeologik isbotini o’sha davr kulolchilik
mahsulotlarida ham kuzatish mumkin (zarvaraqdagi 15-rasmga qarang). Sug’diyona
tabiiy-geografik jihatdan uch kismdan iborat: 1. Markaziy Sug’d Zarafshon
daryosining yukori va o’rta havzalari, ya'ni Panjikentdan to Karma - nagacha
bo’lgan hududlarni o’z ichiga oladi. Malik Dashti uning g’arbiy chegarasi
hisoblanadi. Uning Markaziy shahri Samarqand; 2. Zarafshon vohasining kar -
manadan g’arbda joylashgan hududlar G’arbiy Sug’dni tashkil etgan. Uning bosh
shahri Buxoro; 3. Qashqadaryo havzasida tashkil topgan aholi punktlari Janu biy
Sug’d erlarini tashkil etadi. Uning yuqori tumanlari Kesh viloyati bo’lsa, uning quyi
Qashqadaryo tumanlari Naxshab mulkini tashkil etgan.
Sug’diyonaning iqtisodiy va madaniy hayotida Zarafshon va Kashkadaryo, ulardan
taralgan kanal-ariqlar dexqonchilik, bog’dorchilik va sabzavotchilik xo’jaliklarining
rivojlanishida muhim omillar bo’lgan. Har ikkala daryolar atrofini o’rab olgan
tog’oldi mintaqalar va dashtliklar esa hosildor lalmikor ekin maydonlari, yirik va
mayda shoxli hayvonlar uchun o’tlov yaylovlari bo’lib xizmat qilgan. Ular
o’rtasidagi turfa xil aloqalar esa ikki xil tilli etnik guruhlar hayot mazmunini tashkil
etgan.
Sug’diyonaning jadal tarakkiy etishida uning geografik jihatdan xalkaro savdo
yo’lida (Buyuk ipak yo’li) joylashishi ham muxim rol o’ynagan. Ayniksa,
Samarkand va Buxoro shaxarlari xalkaro savdoda chorraha rolini o’ynagan va yirik
tranzit shaharlari hisoblangan. Bu mintaqaning Poykentdek shaharlarining rabot
kismida yuzlab savdo karvon saroylari qad ko’targan ediki, ularning anik izlari,
vayronalari zamonamiz arxeolog olimlarining dala tadkikot laboratoriyasiga
aylangan 9
.
Sug’d shahar va qishloqlari gavjum, erlari obod va unumdor, ular oralab o’tgan
kanal va ariklar toza, suvlari ziloldek musaffo, xar bir aholi punkti bog’larga
o’ralgan Bo’ston edi. "Sug’dda kanal bo’ylarida joylashmagan, ekin ekilmaydigan,
dehqonchilik bilan shug’ullanilmaydigan, aholi zich yashamaydigan, Samarkand
9 Бартольд В.В. К истории орошения Туркестана. Соч. Т. ІІІ. Москва, 1965. С. 119.
14

Elshunos K.Shoniyozovning nuqtai nazariga ko’ra, o’zbek xalqi elat bo’lib І XX
asrlarda, hozirgi O’zbekiston hududlari doirasida, shuningdek, unga tutash
sarhadlarda Janubiy Qozog’iston, Qirg’izistonning O’sh va Jalolobod viloyatlari,
hatto Ettisuv va Sharkiy Turkistonning g’arbiy hududlarida shakllanganligini
ta'kidlaydi.
B.G’. G’afurov 1949 yilda chop eliman "tojik xalkining tarixi" nomli asarida o’zbek
xalkining kelib chiqishi masalasiga maxsus to’xtalib, "turkiy tilli kabila va
elatlarning O’rta Osiyo xududlariga kirib kelishi VI asrdan yanada kuchaydi. Bu
jarayon turkiy tilli qabilalarning O’rta Osiyo tub joyli aholisi bilan yaqinlashishiga
olib keldi. Turklar sug’diylar bilan birgalikda tashki dushmanga karshi kurashdilar.
Uzoq davom etgan asrlar ichra, birinchi navbatda, chorvador turklarning bir qismi
o’troq hayotga o’tib, dexkonchilik qila boshlaydilar. Ularning sug’diylar va
xorazmiylar, sak-massaget qabilalari bilan aralashishi kuchayadi, natijada turkiy
tilda so’zlashuvchi aholi mintaqada ko’paydi. Mana shu asosda o’zbek xalki va
O’rta Osiyoning boshqa xalqlari kabi qadimgi ajdodlarning madaniy merosidan
bahra olib shakllana boshladi 4
.
O’zbek xalqining shakllanish jarayoni X І asrda yanada jadallashdi. Bu O’rta
Osiyoning shimolidan uning Janubiy xududlariga turkiy kabilalarning katta
to’lqinda erkin kirib kelishi, shahar madaniyatining rivojlanishi bilan bog’lik edi.
Aynan mana shu davrda O’rta Osiyoda, uning asosiy aholisi sifatida turk va tojik
etnik birliklar keng tarqaldi. Somoniylar davrida O’rta Osiyoning Farg’ona,
Xorazm, Choch va boshka o’trok dehqonchilik hududlarida turkiy tilli aholi yanada
ko’pchilikni tashkil etardi. Har qalay, Somoniylar davrida shaharlar va o’trok
dexqonchilik hududlarida tojiklar bir muncha salmoqli mavqega ega bo’lsa-da,
ammo Qoraxoniylar dav rida turk chorvadorlarining o’troklashish va mahalliy tub
joyli aholining turkiylashishi xisobiga O’rta Osiyoda turkiy axoli ko’pchilikni
tashkil etdi. Bu davrda turk aslzodalari bilan tojik feodal aristokratiyasi o’rtasida
yaqin - lashish jarayoni kechadi, mehnatkash xalq ommasi esa, ularning zulmiga
4 Гафуров Б.Г. Таджики: древнейшая, древняя и средневековая история. Москва, 1972. С. 542-544.
7

umummillat tilining davlat tili maqomini olishi, millatga xos milliy mentalitetning
shakllanishi va boshqalar sodir bo’lgan. Xalq va millatga qo’yilgan talablar qiyosiy
taqqoslash asosida aniq o’z ifodasini topdi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI I O’zbekiston
Respublikasi prezidentining asarlari
1. Shavkat Mirziyoyev Milliy taraqqiyot yo’limizni qat iyat bilan davom‟
ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz. T. “O’zbekiston” - 2017. 91-92 b. II
Asosiy adabiyotlar
2. Гафуров Б.Г. История таджикского народа. Том 1. Москва, 1949, С.
228.
3. Гафуров Б.Г. Таджики: древнейшая, древняя и средневековая история.
Изд. «Наука». Москва, 1972. C. 542-549.
4. Гафуров Б.Г. Таджики: древнейшая, древняя и средневековая история.
Москва, 1972. С. 542-544.
5. Ваҳобов М.Г. Ўзбек социалистик миллати. Т.: 1960. 5-бет.
6. Шони
еnзов. К.Ш. Ўзбек халкининг шаклланиш жара еnни. Т.: «Шарқ»,
2001. 189-бет.
7. Истахрий. Китоб масалик вал-мамалик. «Материалы по истории
киргизов и Киргизии». Т. І. Москва, 1973. С. 26.
8. Истахрий. Указ. лит., МИКК. Т. 1. С. 26-1.
9. Аз-Якуби, BGA, VIII; Материалы по истории туркменов и Туркмении.
Т. 1. Москва-Ленин- град, 1939. С. 294.
10. Бартольд В.В. К истории орошения Туркестана. Соч. Т. ІІІ. Москва,
1965. С. 119.
37

ildizlariga ega, etnomadaniy hayotda yuksak daraja da rivojlangan, diniy va
dunyoviy ma'naviyati boy mamlakat bo’lsa, ikkinchisi, ko’chmanchi chorvador
jamoalarning urug’-aymoqchilik an'analari asosida tarkib topgan bosqinchi harbiy
feodal imperiya edi.
Feodal jamiyati tarixida, uning iktisodiy qudrati o’sishida xalqaro sav - doning o’rni
va ahamiyati ulkan ekanligini har ikki tomon ham yaxshi tushunar edi. Xalqaro
savdoning asosiy tayanch punktlarini o’z tasarrufiga olish yo’lida, ularning har biri
ochiq va xufiyona, zimdan o’zaro rakobatda bo’lib, bo’lajak hayot-mamot
kurashlarini boshlash uchun bahona kidirishar, bu ayniqsa, Chingiz - xon
diplomatiyasida yaqqol ko’zga tashlanib qolgan edi.
Tarixiy manbalarda ta'kidlanishicha, Buyuk Xorazm davlati, ayniqsa, Muxammad
Xorazmshoh davlati tom ma'nodagi qudratli feodal davlat bo’lib, iqtisodiyot, ilm-fan
va madaniyat rivojlangan, qudratli muntazam armiyaga, kuch - li xarbiy salohiyatga
ega edi. Ammo, X ІІІ asrning boshlarida Osiyoda yuz ber gan murakkab siyosiy
vaziyatda O’tror voqeasi sodir bo’lib, bu ikki buyuk dav latlar o’rtasida ochiq harbiy
to’qnashuvlarning kelib chiqishiga bahona bo’ldi. Ushbu urush bahonasi tarixda
quyidagicha ifodalanadi: Xorazmshohlar davlati Movarounnahr va uning tevarak-
atrofidagi hududlarini o’z tarkibiga qo’shib ol - gach, istilochilik harbiy yurishlarini
Xitoyga karatmokchi bo’ladi. Biroq, bupi amalga oshirish uchun esa, Xitoyga borish
yo’lida to’g’anoq bo’lishi mumkin bo’lgan naymanlar davlatini bartaraf etishi kerak
edi. Kutilmaganda, Muxammad Xorazmshohga 1215 yilda Chingizxon Xitoyning
poytaxti Pekinni bosib olga ni, uning favqulodda kuchli harbiy kudrati, cheksiz
xarbiy salohiyati haqida xabar etib keladi. Bu xabarni xufiyona tekshirish maqsadida
darhol Xorazmshox Muhammad katta sovg’asalomlar bilan Xitoyga elchi yuboradi.
Chingizxon Musul - monlar bilan savdo qilish foydadan xoli emasligini hisobga
olib, elchilar - ga hurmat izhor etadi va o’zini Sharqning hamma narsaga qodir
26

buyuk xukmdori ekanligini ta'kidlab, Muhammad Xorazmshohni esa, G’arbning
hukmdori sifa - tida ko’rishini elchiga aytadi 19
.
Ma'lum vaqt o’tgach, Muhammad Xorazmshoh Urganchdan Chingizxonga
kuchluk - xon davlatini chetlab, Shimoliy yo’l orqali, katta sovg’a-salomlar bilan
yangi el - chilarni yuboradi. Chingizxon bu safar Xitoyga tez-tez savdo karvonlari
bilan borib nom chiqargan Maxmud Yalavoch boshliq savdo karvoni bilan javob
elchisini yuboradi. Chingizxon Muhammadga yo’llagan xatida Xorazmshohni
kudratli davlat sifatida bilishini, uni sevimli o’g’illari qatorida ko’rib, Xorazm dav -
lati bilan tinchlik sulhi tuzishga rozi ekanligini izhor etgan. Ammo, chingizxon
maktubining "Muhammad Xorazmshohni o’z o’g’illari qatorida ko’rishi" haqidagi
bandi Shark diplomagiyasida unga vassal sifatida karashlikni anglatar edi.
Maktubning bu bandi o’zini soniy Iskandar va ikkinchi Sulton Sanjar, deb
hisoblaguvchi Muxammad Xorazmshohga yokmadi.
X ІІІ asr tarixchisi Muhammad Nasafiynnig yozishicha, Xorazmshox kechasi
Xufiyona elchini o’z huzuriga chaqirib, unga: "Agar sen haqiqiy xorazmlik bo’lsang
Chingizxonga emas, balki menga xizmat etishing kerak", deb talab qiladi. Amalda
esa, elchi Maxmud Yalavoch Xitoyga kaytgach, haqiqiy xorazmlik burchini
bajarmagan, aksincha, Chingizxonga Xorazm davlati xaqida ko’proq ma'lumot
bergan 20
.
Chingizxon sotkin elchi keltirgan ma'lumotlardan koniqib, 1218 yilda 500 tuyada
yuk bilan 450 kishidan iborat elchilik savdo karvonini Urganchga yubo radi.
Elchilik savdo karvonini avvalgidek, musulmon savdogarlari boshqaradi. Birok,
karvon Urganchga etib bormay, yo’lda O’tror shahrida Xorazmshoh, chegara
qo’shinlari tomonidan qo’lga olinib, favqulodda qochib qutulgan bitta tuyakash -
dan boshka elchilik karvonining barcha a'zolari qirib tashlanadi, savdo karvoni esa
talanadi. Tuyakash Mo’g’ulistonga kaytib, bo’lgan vokeadan Chingizxonni xabardor
19 Исламов У.И., Зубов А.А., Хаританов В.М. Палеолитическая стоянка Сельунгур в Ферган ской долине.
Вопросы антропологии. Вып. 80. М., 1988, С. 38-49.
20 Зубов А.А., Ходжанов Т.К. Палеолитическая стоянка Сельунгур (Антропологическое исследование)
//Вестник антропологии. Паучный альманах. Вып. 11. М., 2004, С. 21-27.
27

Shoshda ( Chochda ) bo ’ lganida " Shosh aholisi asosan sug ’ dlardan iborat . Lekin
uning Sharqiy qismida turklar ham yashaydi . Sugdlar ko ’ chada dariyda , uylari - da
sug ’ dcha so ’ zlashadilar . Ba'zilari esa uylarida ham dariyda gaplashayaptilar. Turklar
esa o’z tillaridan boshka tilni bilmaydilar. Shuning uchun sug’dlar ular bilan
turkchada so’zlashadilar", degan ma'lumotni keltiradi va Istaxriy - ning bu so’zlariga
katta urg’u berib, X asrning birinchi yarmida Chochda sug’diylar ko’pchilik
bo’lishiga qaramay, ular forsiy va turkiylar tomonidan assimilyasiya qilinadi, degan
xulosaga keladi. Bizningcha, Istaxriy keltirgan bu ma'lumot Chochdagi hakikiy
etnik holatni aks ettirmaydi. Chunki u Arab geografi, arablar O’rta Osiyoni fath
etgan kezlarda asosiy karshilikni turklardan ko’rganlar. Turklarni o’zlariga
mintaqadagi kuchli siyosiy raqib sifatida bilganlar. Shuning uchun turklarni
Chochda sugdlardan son jixatidan kam edi, turklar sug’diyda so’zlasha oladilar,
Choch sug’dlari esa ular bilan turkchada so’zlashardi. degan ma'lumoti aksincha
turklarni son jixatidan nafaqat sug’dlardan, hatto bu zaminga kirib kelgan va davlat
tepasida turgan forsiylardan ustunligi - ni ko’rsatadi. Chunki, Istaxriy o’zining
Chochga safarida forsiy tilli tojik aslzodalari jamoasida makon topgan ko’rinadi.
Mantiqan bu fikr hayotiy haqiqatni eslatadi. Arab-fors tilli manbalarda
Movarounnahr viloyatlaridan Farg’ona ha - kida ko’p ma'lumotlar keltirilgan. X
asrda Farg’ona vodiysida 40 ta shahar bo’lganligi, uning poytaxt shahri Sirdaryo
bo’yida joylashgan Axsikent ekan - ligi, uning aylanasi 3 farsaxdan (18 km) kam
emasligi, shaharda bog’larning ko’pligi, kanallar va bir kancha hovuzlar mavjudligi
eslab o’tiladi. Istax - riy Fargonada Axsikentdan boshqa yana bir qancha shahar
nomlarini (Quva, O’sh, O’zgan va boshqalar) keltirib o’tadi. Hatto ularni tumanlarga
bo’linishi. tumanlar esa bir qancha qishloqlardan tashkil topganini ta'kidlaydi. Masa
- lan, Qoradaryo bilan Norin daryosi oralig’i Miyonrud atalib, mazkur xududda
O’zgan, Biskon, Haftdex (etti qishlok), Selat kabi shahar va qal'a-ko’rg’onlar
bo’lgan 7
.
7 Истахрий. Указ. лит., МИКК. Т. 1. С. 26-1.
12

Qipchoqning Sharqiy qismi)da ko’chib yurgan turk-mo’g’ul qabilalariga taallukdi
bo’lgan degan fikrni bildiradilar (Adhamjon Ashirov, Asror Qayumov).
B.Ahmedovdan boshqa barcha olimlar chet elliklar. Chet ellik olimlarga qilgan
sa'y-harakatlari uchun minnatdorchilik bildirgan holda, endi o’zimiz ham shu
masalaga echim izlab ko’rsak.Agar, mendan bironta rus kelib Ivan haqida, nemis H
aynrix haqida, angliyalik Valter so’zining kelib chiqishi haqida so’rasa, ming
marotaba zo’r olim bo’lgan taqdirda ham, ingliz yoki nemisga yoki rusga
"undoqbundoq" deb o’rgata olishga jur'at etmagan bo’lardim.O’zbekning ismi kelib
chiqishini bayon qilayotgan odam, avvalo bu ishga mehr bilan yondoshishi, xolis
va beg’araz bo’lishi, xalqning an'analarini, mentalitetini, xarakterini juda chuqur
o’rganishi, uning tilini juda yaxshi bilishi lozim. Shunda so’z ham yashirib yotgan
o’z sehrini ochar?
Diodor o’zining "Tarix kutubxonasi" nomli asari II kitobi 2-bobida, biz
turkiylarning Jahongir bobomiz haqida gapiradi:"Endi Hindiston chegaralarida
yashovchi skiflar haqida gaplashaylik. Boshlanishida ular uncha katta bo’lmagan
makonda yashaganlar, biroq keyinchalik o’zoarining qo’rqmas va jasurliklariga
tayanib, juda shuhratli va jangovar xalkqa aylandilar. Eng avvalgi skiflar Araks
(Ozarboyjon — A.Sh.) bo’ylaridagi erlarda yashab, unchalik ko’p bo’lmaganlar...
ammo ularning shohlaridan biri tog’li joylardan Kavkazgacha, tekislikda esa
Meotiya qo’ligacha (Azov dengizi), Tanaidgacha (don daryosi) bo’lgan erlarni
egallagan. Undan so’ng skiflar Frakiya... Misrda esa Nilgacha... Sh arq
okeanigacha... Kaspiy va Meotiya ko’ligacha etib borganlar. Ba'zi bir atoqli
shohlarning otlari skiflarning turli shaxobchalari — saklar, massagetlar, arimasplar
va h.z.larga nom bo’lib o’tgan" "qadimgi tarixchilar O’rta Osiyo haqida tosh kent.
"UNK15T-ME01AMAKKA2G’ -2008 yil, 60-bet) 16
.
Xo’sh, kim ekan deyarli butun dunyoni olgan qadimgi turkiy Jahongir? Kim ekanki
o’sha bobo, uning nomini xalq o’z shaxobchalariga nom qilib olgan bo’lsa? Sovet
16 Brunet F. Asie Centrale: vers une redefinition des complexes culturels de la fin du Pleistocene et des debuts de I
Holocene-Paleorient, 28/2, Paris, 2002;
22

karshi kurashda, ayniqsa, ikki xalk (o’zbek va tojik xalklari ajdodlari) o’rtasida
o’zaro do’stlik va hamkorlik an'analari mustahkamlanib borgan.
B.G’. G’afurov kalamiga mansub o’zbek xalkining kelib chiqishiga doir ilmiy tezisi
uning "tojik xalqining tarixi" kitobini ikkinchi va uchinchi nashrlarida ham hech bir
o’zgarishsiz takrorlanadi. 1963-1964 yillarda "tojik xalkining tarixi"ni ko’p jildli
nashri chop etildi. Uning ІІ tom 1-kitobida "tojik xalqining shakllanishi" nomli
bandining oxirida B.G’. G’afurovning milliy avtoxtonizm nazariyasi asosida
qurilgan o’zbek xalqining etnogenezi haqidagi kontsepsiyasi bir necha satrlarla
bayon etildi. 1972 yilda akademik B.G’. G’afurovning "Tadjiki: drevneyshaya,
Drevnyaya i Srednevekovaya istoriya" nomli asari Moskvada chop etildi. Asarda
keltiril gan birlamchi yozma va moddiy madaniyat manbalarining qamroviga ko’ra,
B.G’. G’a - furovning ushbu asari fundamental xarakterga ega. Birok, ularning
tojiklar tarixi nomi ostida bayon etilishi ilmiy va metodologik jihatdan mutlaqo xato
va g’ayriilmiy xarakter kasb etar edi. Shuning uchun o’z davrida O’rta Osiyo olim -
lari orasida bu kitobning chop etilishi noroziliklarga sabab bo’lgan 5
. Shunga
qaramay, hatto ushbu yirik monografik asarda "O’zbek xalqining et - nogenez
muammolari" nomi ostida aloxida band ajratilgan. Ushbu bandda o’zbek etnogenezi
masalalariga birmuncha kengroq to’xtalgan. Muallif o’zbek etnogenezi muammosi
ilk bor sovet tarixshunosligida ko’tarilgani, ungacha rus va xorijiy adabiyotlarda
o’zbek xalqining tarixi XV-XVI asrlarda "o’zbek" nomi ostida O’rta Osiyoga
bostirib kelgan ko’chmanchi qabilalar bilan bog’lanib kelinganli gini ta'kidlaydi. Bu
masalaga yangicha yondashuv asosida aniqlik kiritgan olim A.Yu.Yakubovskiy
ekanligini aytib, u dasht o’zbeklarini Movarounnahrning tub joyli turkiy aholisiga
aralashib, faqat unga "o’zbek" nomini berganligi haqidagi xulosasiga
qo’shilganligini aytib o’tadi. B.G’.G’afurov o’zbek xalqining etnogenezi va etnik
tarixi hakida o’zining "tojik xalqining tarixi" kitobi ni birinchi (1949), ikkinchi
(1952) va uchinchi (1955) nashrlarida keltirilgan fikr-mulohazalarini to’liq
takrorlaydi. "Bizning kontsepsiyaga ko’ra, deydi B. G’afurov o’zbeklar va tojiklar
5 Ваҳобов М.Г. Ўзбек социалистик миллати. Т.: 1960. 5-бет.
8

I BOB. O’ZBEK XALQINING KELIB CHIQISH TARIXI AKS ETGAN
ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI
1.1 IX-XIII asr boshlarida O’rta Osiyo aholisining etnik holati
O’zbek xalqining kelib chikishi haqida juda ko’p maqolalar chop etilgan.
Ammo, bu xususda to’laqonli chuqur ilmiy tadkikotlar va fundamental asarlar ko’p
emas. O’zbek xalkining kelib chiqishi haqida uch xil yondashuv mavjud. Ularning
birinchisi, o’zbek etnosi qadimdan shu zaminda yashab kelgan turkiy qabila va
elatlardan tarkib topgan. Bu zaminning mahalliy sug’diy va Xorazmiy, boxtariy
hamda sak-massaget qabilalari ham qadimdan turkiy tilda so’zlashuvchi elatlar
bo’lgan. Ikkinchisi, o’zbeklar bu zaminga so’nggi o’rta asrlarda kirib kelgan
Shayboniy o’zbeklaridan tarkib topgan. Uchinchisi, XX asrning 40-yillari bosh -
larida prof. A.Yu. Yakubovskiy tomonidan ishlab chiqilgan milliy avtoxtonizm
kontsepsiyasi asosida yozilgan asarlardir.
Birinchi qarash tarafdorlari ko’prok so’nggi o’rta asrlar davrida yozilgan, tarixiy
dalillar va diniy mifologik qarashlarning omuxtalashuvida, qorishuvida bitilgan
asarlarga asoslanadi. Sobiq sho’ro hokimiyatining dast labki yillarida ularga zidli
o’laroq, ikkinchi karash asosida yozilgan asarlar paydo bo’ldiki, ular O’rta
Osiyoning tub joyli aholisi qadimdan eroniy tillarda so’zlashgan. Turkiy etnos
vakillari esa, bu zaminga XVI asrning boshlarida Dashti Qipchoqdan Shayboniyxon
bilan birga kirib kelgan. Shuning uchun o’zbeklar "kelgindi" bo’lib, mahalliy tub
joyli xalq sug’diylar, boxtariy va xorazmiylar, Choch va kadimgi Farg’ona,
Ustrushona va Iloqliklar, Marg’iyona va parfyanlar tojiklarning ajdodidir, deydilar.
Sho’rolar hokimiyatining dastlabki yillarida ular o’rtasida ziddiyatlar kelib
chikishini oldini olish g’oyaviy quroli sifatida yana bir qarash paydo bo’ldiki, u
Markaziy Osiyo mafkura olamida "panislomizm" nomini oldi 2
.
O’sha davr tarixshunosligida ularning birinchisiga salbiy ma'noda "pantur kizm",
ikkinchisiga esa "paneronizm" tamg’asi bosildi. "Panislomizm" goyasiga karshi
2 Гафуров Б.Г. История таджикского народа. Том 1. Москва, 1949, С. 228.
5

hukumati davrida yaratilgan yurtimiz tarixiga oid manbalardan bunday jahongirni
qidirish amrimahol. Keltirilgan faktlar ham o’sha paytda ilmiy yondashuvdan yiroq,
afsona, ertak sifatida qabul qilinardi. Ilm-fan, tarixni soxtalashtirish vaqtincha
ekanligini sovet olimlari bilmasdilar, go’yo. Sh uning uchun ular tarixni buzib
ko’rsatish orqali "buyuk kashfiyotlar" qildilar. Aslida esa Diodorning ikki ming yil
avval aytgan gaplarini tasdiqlovchi tarixiy manbalar bundan bir necha yuz yil
(balkim ming yil) oldin yozib qo’yilgan ekan. Bunga javob M.Ulug’bekning "to’rt
ulus tarixi" asarida ham, Abulg’oziy Bahodirxonning "Shajarai turk" asarida ham
bor. Bu Jahongirning ismi O’g’izxon. Ularning ta'kidlashicha aynan O’g’izxon
qadimda Xitoyni ham, Hindistonni ham, Eron, Shom, M isrni ham, rus
dengizigacha erlarini ham j ang qilib, o’ziga tobe qilgan. Ulug’bek.O’g’izxon
haqida bunday deydi,"...turk maliklari orasida misli Jamshed edi. Ajam maliklari
orasida ham" (M.Ulug’bek "to’rt ulus tarixi" T. "Cho’lpon" nashriyoti -1994 yil 50-
bet).
Endi, O’g’uzxon haqida Abulg’ozining mana bu so’zlariga e'tibor bering: "...
(O’g’izxon) yigit bo’lg’andin so’ng urus va uloq va Machar (majar) va boshqurd
Ellari yog’i erdilar. Qipchoqg’a ko’p el va navkar berib, ul yoqg’a tin va Atil (Itil)
suvining yoqasina yubordi. Tin va Atil ikkisi ham ulug’suvlarning oti turur. Uch yuz
yil Qipchoq ul erlarda podshohliq qilib o’lturdi. Barcha qipchoq eli aning naslindin
tururlar (Abulg’oziy "Sh AJ Arai turk" T. "Cho’lpon" nashriyoti -1994 yil, 22-bet)".
Hozirgi zamondagi ko’p olimlar qipchoqlarning Dapggi Qipchokda paydo bo’lishi-
ni turlicha tupguntiradilar.Ular, milodddn oldin yashagan evropalik.Diodor bilan
undan 1500-1700 yil keyin yashagan M.Ulug’bek va Abulg’oziyning fikrlarini
chuqurroq tahlil qilganlaryda, fikrlari o’zgararmidi. Albatta, navbatdagi savol
O’g’uzxon qachon yashagan? Yana Abulg’oziga murojaat qilamiz:"O’g’uzxonning
zamonidin Chingizxon zamonig’acha tin va Atil va yoyiq, bu uch suvning yoqasinda
qipchokdin o’zga el yo’q erdi. To’rt ming yilg’acha ul erlarda o’lturdilar. Aning
uchun ul erlarni Dashti Qipchoq derlar (Abulg’oziy "Shajarai turk" T. "Cho’lpon"
nashriyoti -1994 yil, 22-bet)".
23

bog’liqlik mavjud bo’lib, bu aholining antropologik qiyofasida yakkol o’z aksini
topgan, ya'ni ular protoevropsoid turkiylar va shimoli-Sharqiy protoeroniylar
bo’lgan. Teshik-tosh odamining suyak qoldiqlari Selungur odamiga nisbatan ancha
yosh bo’lib, u peandertallar davri odami tipiga kiradi. Ammo, antropolog olimlar
orasida uzoq yillar ilmiy bahslarga sabab bo’lgan bu topilma o’zining rivojlangan
morfologik kiyofasiga ko’ra, Evropaning klassik neandertalidan farq qilib, u kelib
chikish jihatidan odamzodning yaqin va O’rta Sharq o’chog’iga tegishli ekanligi
bilan xarakterlanadi. Muste davrining so’nggi bosqichiga tegishli noyob topilma
2003 yilda tosh - kent viloyatidagi Obi-raxmat unguridan topildi. Bu topilma
maydalanib ketgan 9-12 yoshli bola bosh chanog’i va uning yuqori jag’i bo’lib,
unda 6 ta tish ham saklangan. Ular ustida olib borilgan antropologik tadkikotlarga
karaganda, bu individumda neandertal va Nomo sapiens (aqlli odam, zamonaviy
odam tipi) ga xos xususiyatlar mujassamlashgan. Ularni o’rganishda bir necha
xorijiy antropo - loglar qatnashdi va ularning bergan xulosalariga ko’ra, Obi-rahmat
bolasi neandertal va Nomo ѕ ar і ep ѕ lar oralig’idagi ajdodlarimiz bo’lgan. Uning radio
- karbon sanasi 40 ming yildan kadimgiroq, radiouran sanasi esa 80 ming yildan
kam emas. Navbatdagi kashfiyot 1962 va 1966 yillarda yuqori paleolit davriga oid
Samarkand manzilgohidan topilgan erkak va ayolga tegishli ajdodlarimiz - ning
ikkita pastki jag’suyaklaridan iborat edi. Har ikkala jag’suyaklari mu taxassislar
bergan xulosalarga ko’ra, evropsoid irkining Janubiy tarmog’iga tegishli.
Tishlarning odontologik analizi ularni evropeoid irkiga xos potosapiens ekanligini
to’liq tasdiqlaydi 14
.
O’tgan asrning 40-yillar boshlarida Machay goridan (Janubiy O’zbekiston) so’nggi
mezolit va ilk neolit davri odamining 2 ta bosh chanog’i, 1970-1971 yil larda esa,
o’sha gordan yana bir necha odam suyak koldiklari (pastki jag’suyak, bosh chanog’
va uning parchalari, oyoq-qo’l suyaklari) topildi. Antropolog T.K. Xodjayov
xulosasiga ko’ra, Machayda yashagan ajdodlarimiz katta evropeoid irqining do -
lixokefal evropeoid tipi vakillari bo’lgan ekan.
14 Массон В.М. Средняя Азия и древний Восток. Изд. «Наука», М. Л., 1964. С. 11 39.
20

ILOVALAR
1-ilova

40

Akademik K. Shoniyozov yozma manbalar tahlilidan kelib chikib, І X-X asrlar
- da Farg’ona shahar va qishloqlarida 1,5 millionga yaqin aholi yashagan bo’lishi
kerak, degan xulosaga keladi. Bu davrga tegishli arxeologik yodgorliklarda olib
borilgan izlanishlar ham buni tasdiqlaydi. Farg’ona vodiysining g’arbiy chegarasi
Sirdaryoning o’rta havzasidagi vilo - yatlar (Xo’jand, Ustrushona, Choch) bilan
ulanib ketgan. Farg’onadan Ustrushonaga o’tishda Xo’jand shahri joylashgan. І X-X
asr Arab geograflari uni Xo’jand vilo - yatining markazi sifatida tavsif etadilar.
Ustrushona viloyati esa, Xo’jand VI - loyati sarhadlariga tutashib ketgan bo’lib,
uning tarkibiga Movarounnaxrning Janubiy hududlari to Zarafshon
tog’tizmalarigacha bo’lgan hududlarni o’z ichiga olgan.
Yakubiy bergan ma'lumotlarga ko’ra, Ustrushona viloyatida І X-X asrlarda 400 ga
yaqin qishloqlar, qal'a-qo’rg’onlar bo’lgan. Ustrushonada, uning poytaxt shahri
Bunjiketdan tashqari Buttam, Zomin, Jizzax kabi shaxarlar tilga olina - Di va ular
Ipak yo’lida joylashgan shaxarlar sifatida tavsiflanadi. Somoniy - lar ( І X-X asrlar)
davrida Movarounnaxrning ma'muriy lavozimlarida turklar ham xizmatda bo’lgan.
Ular viloyat hokimlari, xarbiy sarkardalar, hatto dav lat boshliqlari darajasiga
ko’tarilgan. Masalan, Samjuriy, Alp-Tegin, tosh, Fayik va boshqalar bo’lib, ulardan
Alp-Tegin avval qul, keyinchalik yirik harbiy sarkarda darajasiga ko’tarilgan. U
yirik feodalga aylanib, Xuroson va Movarounnaxrning 500 ta kishloklarini sotib
olgan. Alp-Teginning Nishopur bozoridan sotib olgan Sabuk ismli kuli keyinchalik
Sabuk-Tegin nomi ostida yirik harbiy sarkarda darajasiga ko’tariladi va 977 yilda
G’azna shahrini qo’lga olib, Balx daryosi vodiysini egallaydi va Somoniylar
karamligidan chikib. Xurosonda mustaqil davlat barpo etib, G’aznaviylar sulolasiga
asos soladi. Shunday qilib, X asr oxirida Osiyoning
Markaziy hududlarida turk xarbiylari boshqargan ikki yirik davlat Qoraxoniylar va
G’aznaviylar davlati vujudga keladi 8
.
Movarounnahrning iqtisodiy va etnomadaniy jihatdan rivojlangan tari - xiymadaniy
o’lkalaridan biri hisoblanadi. Bu holatlar mintaqaning moddiy va ma'naviy hayotida
8 Аз-Якуби, BGA, VIII; Материалы по истории туркменов и Туркмении. Т. 1. Москва-Ленин- град, 1939. С.
294.
13

O’RTA OSIYO HUDUDLARIDA IX-XVI ASR BOSHLARIDA YUZ
BERGAN ETNIK JARAYONLAR HAMDA UNING MANBALARDA AKS
ETISHI
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. O’ZBEK XALQINING KELIB CHIQISH TARIXI AKS ETGAN
ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI
1.1 IX-XIII asr boshlarida O’rta Osiyo aholisining etnik holati
1.2 O’rta Osiyo aholisining ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy rivojlanishi
II BOB. XVI ASRDA O’ZBEK ELATINING TARKIB TOPISHI
2.1 O’zbek elatining tarkib topish bosqichlari va uning xalq sifatida shakllanishi
2.2 XIV-XVI asrlarda Movaraunnahr va unga tutash hududlarda etnosiyosiy
jarayonlar
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
ILOVALAR
1

feodal jamiyatining ijtimoiy maxsuli ekani - ni kayd kiladi. Millatning
takomillashishi sosialistik tuzum sharoitida yuz berdi, degan xulosaga keladi.
Muallif millatning shakllanish davrini olimlar turlicha talqin etishlarini qayd qilib,
birlari, millat 1917 yil oktyabr g’alabasi bilan tarkib topdi desa, ikkinchilari, 1922
yilda SSSR tashkil topishi bilan, uchinchilari, 1929 yilda, ya'ni "buyuk burilish
yili"da yuz berdi, deydilar. Ammo, "bizning fikrimizcha, deydi muallif, sosialistik
tuzum to’la g’alaba qozonishi bilan etnik guruhlar, sosialistik elat sosialistik
millatga ay landi. Shu jumladan, o’zbeklar ham sosialistik millat bo’lib uyushdi.
Demak, 1935-1940 yillar mobaynidagi davrda o’zbeklarning sosialistik millat bo’lib
uyushishi tugallandi" degan xulosaga keladi. Muallifning o’zbek etnogenezi
masalasidagi qarashi (nuktai nazari) ilmiy asosga ega. Elat va uning ijtimoiy tarkibi,
iktisodiy va etnomadaniy rivoj lanishi borasidagi fikr-mulohazalari chukur
etnografik manbalar tahlillari asosida qurilganligi bilan ajralib turadi. O’zbek
xalqining elat bosqichidan millat boskichiga ko’tarilishi masalasi O’rta Osiyoda
kapitalistik munosabatlar bilan bog’liq ekanligi hakidagi qarashlari ham asoslidir.
Ammo, muallifning ilmiy dunyokarashi markscha-lenincha g’oyalar asosida
shakllanganligi bois, millatni uyushishi asnosidagi qarashlari asarni Fun - damental
ilmiy xarakteriga soya solgan. Etnomadaniy jarayonlar, millatga xos omillarning
shakllanishi, milliy o’zlikni anglash, uning psixologik jihatlari haqidagi muallif
qarashlari marksizm ruxiyati asosida qurilgan to’qimalardan iborat.

1.2 O’rta Osiyo aholisining ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy rivojlanishi
10

O’rta Sharqning etnik guruxlari bilan bog’lansa, Kaltaminor madaniyati Sharqiy
Evropaning cho’l va o’rmon-cho’l mintaqalari bilan bog’lanmoqda. Sazagon
madaniyati Zarafshon vodiysining tog’oldi mintaqalarida keng tarkalgan, kelib
chiqish jihatidan bir tomondan, O’rta Osiyo tog’li niyati bilan bog’lansa, ikkinchi
tomondan, qadimgi Xorazm va quyi Zarafshon - ning Kaltaminor va Darvozakir
qabilalari bilan etnik yaqinlikka ega. Hisor madaniyatining kelib chikish tarixiy
ildizlarini V.A Ranov va F. Bryunelar Janubiy Tojikistonning mahalliy makrolit
mezoliti va yaqin Sharqning geometrik shaklli tosh industriyasi asosida tarkib
topgan madaniyat sifatida ko’radilar 13
.
O’rta Osiyoda tarqalgan neolit qabilalarining tili masalasida biror nar sa aytish
qiyin. Ammo, ulardan keyin tarkib topgan eneolit va bronza davri madaniyatlari
axolisining etnik tarkibiga ko’ra, Joytun madaniyati avlodla ri Nomozgoh va
Sarazm, Gonur va Sopolli madaniyatlari aholisining tili Sharqiy eroniy tillar oilasiga
tegishli ekanligi haqida ilmiy qarashlar mav jud. Tarixiy ildizlari Kaltaminor
madaniyatiga borib taqaluvchi Zamonbobo, Tozabogyob, Qayroqqum,
Evroosiyoning Srub va Andronovo madaniyatlari aholisi esa, keyingi yillarda olib
borilgan Xitoy manbalari va arxeologik izlanish larga ko’ra, prototurklar
bo’lganligiga shubha qolmaydi. Demak, prototurklar Sharqiy eroniy tilli qabilalar
kabi O’rta Osiyo, jumladan hozirgi O’zbekiston hududlarining eng qadimgi aholisi,
ularning tarixiy ildizlari nafaqat bronza, balki neolit davriga borib taqaladi, degan
g’oya asosida tarixiy haqiqat bordir. Bu g’oya paleoantropologik materiallarda ham
o’z aksini topgan, ya'ni neolit davrida O’rta Osiyoning ijtimoiy-iqtisodiy va
madaniy hayoti, yuqorida ta'kidlaganimizdek, 3 ta arxeologik madaniyatlar bilan
xarakterlanadi (Joytun madaniyati, Kaltaminor madaniyati va Hisor madaniyati).
Ular 2 ta madaniy-xo’jalik an'analar bilan bog’liq bo’lib, ulardan birining tarixiy
ildizlari yakin va O’rta Sharq yodgorliklar bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchisi Sharqiy
Evropa va Osiyoning dasht mintaqalari yodgorliklariga borib taqaladi. Ular o’rtasida
an'anaviy madaniy hududiy chegaralar ko’zga tashlanmaydi, ammo o’zaro madaniy
13 Наршахий Муҳаммад. Бухоро тарихи. Т.: 1966, 26-бет
19

Mo’g’ullar bosqinidan keyin Movarounnahr va unga qo’shni viloyatlar aho lisi
kariyb yarim asr davomida avvalgi holatini tiklay olmaganlar. Jon saklab qolgan
aholi esa o’z tarkibiga ko’ra, asosan, turg’un turkiy (o’zbek) va sart (tojik)lardan
iborat bo’lib, hatto vohalar atrofida ko’chib yurgan chorvadorlar ham keskin
kamayib, ularning ko’pchiligi (mol-qo’ylaridan ajralib. xonavayron bo’lganlari)
shahar va qishloqlarga ish kidirib kirib boradilar va mahalliy aholi bilan aralashib,
asta-sekin turgun hayotga ko’nikib yashashga majbur bo’ladilar. Manbalarda
yozilishicha, ularning ko’plari o’z etnik nomlarini ham unutish darajasiga borib
yetadilar. Chunki o’z qavmidan ajralgan etnik guruhlarning taqdiri shunday tugagani
tarixdan ma'lum.
Manbalarda 1219-1224 yillardagi mo’g’ullar istilosi davrida O’rta Osiyo ga kirib
kelgan Chingizxonning 12 ta kabila qo’shinining 4 tasi (Jaloyir. barlos, arlot va
kavchin) mo’g’ullar bo’lgan, deyiladi. XIII asrning 60-yillarida tashkil topgan
Chig’atoy ulusining ila daryosining janubi-Sharqiy mintaqalaridan to
Amudaryogacha bo’lgan hududlarda tashkil topishi munosa bati bilan, uni harbiy
jihatdan himoya qilish uchun har biri ming uyli turk - mo’g’ul qabilalarini ko’chirib
keltiriladi. Ular aynan barlos, Jaloyir, kavchin va arlot kabilalari bo’lib, jaloyirlar
Angren havzasi va Xo’jand atrofiga kelib o’rnashadilar. Sharafuddin Ali Yazdiy
"Zafarnoma"sining "Mukaddima"sida yozilishicha, mo’g’ullar naslidan bo’lgan
jaloyirlar har biri ming oilali 70 urug’lardan tash kil topgan Chingizxon
saltanatining ko’chmanchi qabilalar ittifokidan bo’lgan. Rashididdin va Abulg’oziy
Bahodirxonning yozishlaricha, jaloyirlarning ilk ajdodlari Mongoliyaning Onon
daryosi havzalarida yashaganlar. X ІІІ asrning birinchi choragida ularning bir qismi
ila daryosi havzasiga kelib o’rnashadi. Shu asrning 60-yillarida esa, ming oilali
jaloyirlar Chig’atoy ulusining harbiy himoyachilari sifatida Movarounnahrga kirib
kelib,Ohangaron vodiysi va Xo’jand atroflariga kelib o’rnatadilar 23
.
Rashididdin jaloyirlarni turklashgan mo’g’ullar deydi, V.V.Bartold va
I.P.Petrushevskiy lar esa jaloyirlarni mo’g’ul tilli xalk bo’lgan, deydilar. Tilshunos
23 Герасимов М.М. Основы восстановления лица по черепу. М., Наука, 1949;
30

22. Рохлин Д.Г. Некоторые данные ренгенологического исследования
детского скелета из грота Теник-Таш, Южный Узбекистан.
«ТешикТаш палеолитический человек». Изд. МГУ, 1949;
23. Герасимов М.М. Основы восстановления лица по черепу. М., Наука,
1949;
24. Герасимов М.М. Люди каменного века. М., Наука, 1964.
25. Виола Б., Зайдлер Х.. Дитер цур Нэдден. Изучение верхних красе
пирамид височных костей OR-1 с помощью компьютерной
томографии. Грот Оби-Рахмат. Новосибирск, Изд. ИА и ЭСОPAH,
2004, С. 100-106. Гланц (Глантз) М., Висла Б., Чикишева Т. Новые
останки гоминидов в гроте Оби-Рахмат. В кн. «1 рот Оби-Рахмат».
Изд. ИАЭ СО РАН. Новосибирск, 2004. C. 77 92.
26. Гинзбург В.В., Гохман И.И. Костные останки человека из
Самаркандской палеолитической стоянки «Проблемы этнической
антропологии и морфологии человека». Ленинград. Наука, 1974.
27. Зубов А.А., Гохман И.И. Некоторые дополнительные
одонтологические данные в связи с описанием костных останков
человека с палеолитической стоянки Самарканд. Вестник
антропологии. Научный альманах. Вып. 10. М., 200, С. 40-44
28. Гинзбург В.В., Трофимова Т.А. Палеоантропология Средней Азии.
М., Наука. 1972.

39

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda Margiyona, Parfiya, Sug’diyona, Toxariston.
Xorazm, Choch, Farg’ona va Ustrushona kabi tarixiy-madaniy viloyatlar shakllanib
bo’lgan edi. Bu hududlarda eroniy va turkiy tilli etnoslar bir-birlariga yaqin.
yonmayon, qo’shni va aralashib yashar edilar. Bu tarixan tarkib topgan tsivilizasiya
markazlarining shimoli-sharqida Ettisuv, Sharqiy Turkiston kabi o’lkalar ham tarkib
topgan bo’lib, ular aholisining aksariyat ko’pchiligini turkiy qabila va elatlar tashkil
etgan. Bu hududlar aholisi o’rtasida iqtisodiy va etnomadaniy alokalar doimiy
xarakterda bo’lib, ularning tarixiy taqdiri bir-biriga uzviy bog’lik edi.
І X-X ІІІ asr boshlarida ham bu tarixiy-madaniy markazlar aholisining etnik tarkibi
bir xilda bo’lmagan. Bu viloyatlarning o’trok, turg’un kismi kaysi etnosga (turkiy
yoki sug’diy) tegishli bo’lishidan qat'i nazar, kadimlan dexkonchilik,
hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug’ullanib kelgan. Elshu - nos
K.Shoniyozov kayd kilishicha, ularning aksariyat ko’pchiligi bu asrlarda tur - kiy
elatlar bo’lgan. Arablar istilosidan keyin turgun aholi etnik tarkibida forslar
ko’payib, hatto Arab etnik guruhlari ham aholi tarkibiga singib keta Di. Markaziy
Osiyo vohalaridan tashqarida asosan yarim ko’chmanchi, yarim o’troq hayot
kechiruvchi turkiy etnoslarning ayrim qismlari yashashda davom etadi. Arxeologik
tadkikotlar va Arab-fors tilli yozma manbalar tahliliga ko’ra o’troq aholining
aksariyati Movarounnaxr va uning tevarak-atroflarida joy lashgan. Bu hududlarda
sug’orma dexkonchilik keng rivojlangan, qishloq va shaharlari obod, oqar suvlarga
serob, chorbog’larga to’la yurtlar bo’lgan. Arab geografi Istaxriy o’zining "kitob
masolik val-mamolik" asarida "Sug’dda. Ustrushonada, Farg’onada va Shoshda shu
darajada serobgarchilikki, ular (viloyat aholisi) hayvonlarini meva berib boqadilar"
deb yozadi 7
.
A. Axmedovning ushbu ishga yozgan takrizida, Arab geografi Istaxriyning
yukoridagi asarining Qoxira nashridan parcha olib, Istaxriy 920-922 yillarda

7
Истахрий. Китоб масалик вал-мамалик. «Материалы по истории киргизов и Киргизии». Т. І. Москва, 1973. С.
26.
11

1981 yilda Samarqand viloyatining tog’li zonasida joylashgan Sazagon
qishlog’idan neolit davriga tegishli qabrdan 35-45 yoshlardagi erkak kishi ske - leti
topilgan. Ushbu skelet bosh chanog’ini o’rgangan antropolog T.K.Xodjayov fikriga
ko’ra, Sazag’on odami dolixokefal evropeoid, genetik jihatdan O’rta Sharq va
Janubiy Osiyoga xos katta evropeoid irqining Janubiy tipiga borib taqaladi. Neolit
davri odamining bosh chanoqlari Zarafshon vodiysining uch - tut neolit davri
shaxtasi yaqinidan ham topilgan bo’lib, ammo u morfologik jihatdan Sazagon
odamidan fark qilib, Evroaziya dashtlarining protoevrope oid antropologik tipini
eslatadi. Shunday tipdagi antropologik kompleks ne - olit davrida qadimgi Xorazm
hududlarida keng tarqalgan.
Ma'lumki, 1972-1974 yillarda Xorazm arxeologik ekspedisiyasi tomonidan kuyi
Amudaryoning Sariqamish deltasida Tumek-Kichijik qabristonidan 30 ga yaqin
neolit davri qabrlari ochib o’rganilgan. Antropolog T.A. Trafimova - ning
ta'kidlashicha, bu erdan topilgan odam bosh chanoqlari orasida yaqin Shark
antropologik tipiga xos (O’rta er dengizi tipiga xos) individumlar ham uchra tilgan.
Ammo, Tumek-Kichijik antropologik seriyada shimolning protoevrope oid tipi
vakillari ko’pchilikni tashkil etadi". Tumek-Kichijik antropologik kompleksini L.T.
Yablonskiy ham muxtasar o’rganib, Kaltaminor aholisining jismoniy tuzilishila
protosvropeoid antropologik asos yotadi, degan xulosaga keldi 15
. O’zbekiston
entsiklopediyasida bu haqda shunday deyiladi:"... O’z o’rnida aytib o’tish lozimki,
o’zbek etnonimining kelib chiqish i bo’yicha fanda yakdil f ikr mavj ud emas.
Ayrim mualliflar (g.Vamberi, G.Xovors, M.P. Pelo) Dashti Qipchoqda ko’chib
yurgan turk-mo’g’ul qabilalarining bir qismi o’zlarini erkin tutganliklari sababli
"o’zbek", ya'ni "o’z-o’ziga bek" deb atagan desalar, boshqalar (P.P.Ivanov,
A.Yu.Yakubovskiy, Xilda Xuk-Xem) "o’zbek" etnonimini Oltin O’rda xoni
O’zbekxon (14-a.) nomi b-n bog’laydi, boshqa yana bir guruh olimlar esa (V.V.
Grigorev,A.A. Semyonov va B. Ahmedovlar) o’zbek nomi Oq O’rda (Dashti
15 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. Изд . « Наука », M.: 1981. C.
160-168.
21

bu joylarda qadimdan yashab kelayotgan, o’z urug’va qabila nomlari-ni allakachon
unutib, mahalliy tub joyli etnik birliklarga aylanib ketgan qondosh va
qarindoshlarini kamsitib, karaunas (aralashgan-metis) xalq deb agaydilar. O’z
navbatida, Movarounnahrning erli axolisiga aylanib ketgan turkiylar va
turkiylashgan sartlar esa, Ettisuv va Sharkiy Turkistonda yashovchi turkiy tilli
ko’chmanchi turk-mo’g’ul qabilalarini masxara qilishib, "jete" lar (boskinchilar) deb
ataydilar. Hatto, Movarounnahrda yashovchi turklashpan mo’g’ullar ham mahalliy
aholiga aralashib, asta-sekin mo’g’ul atamasini unutib, o’zlarini "Chig’atoy" deb
atay boshlaydilar. Keyinchalik bu nom, ya'ni "Chig’atoy" Movarounnahrning o’zbek
va tojiklariga tegishli o’troq aholiga nisbatan ham ishlatildi.
Chig’atoy ulusining tashkil etilishi munosabati bilan bu zaminga kirib kelib, uning
turli viloyatlarida o’rnashib qolgan Jaloyir, barlos, qavchin va arlot kabilalari va
ularning o’troqlashib ketgan guruhlari xisobiga, shakllangan o’zbek xalqining etnik
tarkibi birmuncha boyidi. Shuningdek, mo’g’ullar hukmronligi davrida (XIIIXIV
asrning 60-yillarigacha) Movarounnahrga turklashgan mo’g’ul qabilalarining kirib
kelishi kuzatiladi. Antropologik materiallar tahliliga ko’ra, mo’g’ullarning O’rta
Osiyo ikki Daryo oralig’iga ilk bor kirib kelishi mil. avv. 1 mingyillikning
o’rtalariga tegishli ekanligi aniqlangan". Mo’g’ul tipli elementlar janubi-Sharqiy
Orol bo’ylarida, Zaraf pon vodiysining shimoli-g’arbida, Tangritog’va Oloy tog’lari
adirlarida uchraydi. Keyingi yillarda antropologik seriyalar asosida ularning kirib
kelishining uch bosqichi aniklangan. Birinchisi mil. avv. І mingyillikning o’rtalari
materiallarida, ikkinchisi X І -X ІІ asrlar, ya'ni Qoraxitoy (kidan)larning kirib kelishi,
uchinchisi XVI-XVII asrlar kraniologik materiallarida kuzatiladi. Ammo, arxeologik
materiallarda bu migrasion jarayonlar ko’zga tashlanmaydi. Birinchi va ikkinchi
bosqich antropologik materiallarida kuzatilgan mo’g’uliy qiyofa hozirgi
O’zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston hududlarida keng ko’lamda uchramaydi.

34

II BOB. XVI ASRDA O’ZBEK ELATINING TARKIB TOPISHI
2.1 O’zbek elatining tarkib topish bosqichlari va uning xalq sifatida
shakllanishi
Hozirgi zamon elat va millatlarining kelib chiqish masalasini o’rganishda,
etnologiya fanining nazariy va ilmiy-metodologik ishlanmalaridan kelib chikib,
tadqiqotchi birinchi navbatda, o’rganayotgan muayyan xalq hozirda yashab turgan
hududlar bilan azaldan bog’liqmi yoki yo’q? Ikkinchidan, ushbu xalkning tili azaliy
ajdodlari tili bilan birmi yoki bir necha tillar qorishmasining mahsulimi?
Izlanuvchitadqiqotchi avval bu savollarga aniklik kiritib olmogi kerak. Chunki, bu
savollar etnologiya fanida har bir xalqning etnogenetik jara yonlar tarixini tashkil
etadi. Etnogenetik jarayonlar esa ijtimoiy o’ramdagi Real borliq, tarixiy ketma -
ketlikda juda uzoq davom etadigan ijtimoiy hodisadir. Muammoga ko’pchilik
mutaxassis olimlar amal qilib kelgan ushbu ilmiy ishlanma nuqtai nazari - dan
yondashilsa, o’zbek xalqining shakllanish jarayoni asosan ikki tilli etnik
guruxlarning juda uzok asrlar davomida o’zaro qorishuvi asosida tarkib topgan etnos
bo’lib, o’zbek xalqi ana shu jarayonlarning yakuniy hosilasidir 12
.
Yuqorida, shu bobga qadar bayon etilgan arxeologik materiallar va tarixiy yozma
manbalar tahlilida qayd etildiki, yukori paleolit va mezolit davrla rining urug
jamoalari neolit (yangi tosh) davriga o’tgach, ularning ijtimoiy - iktisodiy va
etnomadaniy hayotida tub o’zgarishlar yuz berdi, ya'ni kadimgi AJ dodlarimiz
o’zlashtiruvchi xo’jalikdan ishlab chiqarish xo’jaligiga o’tishdi. Bu degani, O’rta
Osiyo xududlarida ibtidoiy dehqonchilik va xonaki chorvachilik kashf etildi. Aynan
shu kezlarda O’rta Osiyo mintaqalarida Joytup, kaltami - nor, Sazag’on, Hisor kabi
neolit davri madaniyatlari tarkib topadi. Ularning davriy yil sanalari arxeologik
adabiyotlarda mil. avv. VII-III mingyilliklar oraligi bilan belgilanmoqda.
Arxeologik adabiyotlarda Joytun madaniyatining tarixiy ildizlari yaqin va
12 Muqaddasi. BGA, III. 266-268, 281, 282-бетлар.
18

qatnashganlar. Shuning uchun ularning ayrim guruxlari Temur va Mirzo Bobur
davrida Janubiy Tojikiston, Afg’oniston, Hindiston va Kashmirgacha borib
o’rnashib qolganlar 24
.
Barloslarning etnik tarkibi haqida ham olimlar orasida bahslar mavjud. V.V.Bartold
barloslarni mo’g’ul tiyali xalqlardan deydi. Rashididdin esa, barloslarning ilk
ajdodlari turk qavmidan bo’lgan edi. Keyin ular yozma man balarda mo’g’ullarning
nurun kabila ittifoki tarkibida tilga olinadi. Ular nurun mo’g’ullari kabila Ittifoqi
tarkibida uzok birga bo’lib, mo’g’ul tili va urf-odatlarini yaxshi o’zlashtirganlar.
Yozma manbalarni sinchiklab o’rgangan xitoyshunos olim A.Yu. Zuev barloslar
kelib chiqishi jihatidan turkiy xalk bo’lgan degan xulosaga keladi. Amir Temur va
uning vorislari ham o’zlarini barlos turklari deb aganganlar. Shuning uchun xam
Amir Temur 1370 yilgi Balx kurultoyida turk-mo’g’ul an'anaviy udumlariga amal
qilib. Termiz sayidlari va amirzoda harbiylarining xon sifatida davlat boshlig’i
bo’lishiga rozilik bermagan. So’ng uning taklifi bilan chingiziyzoda Turalmishxonni
xon qilib ko’targanlar. Barloslardan bo’lgan Mir Alisher Navoiy, ota urug’i
barloslardan, ona urug’i dug’lat bo’lgan Mirzo Bobur ham o’zlarini barlos turklari
deb ataganlar va turkiy tilda ijod kilganlar. Chingiziyzoda Chig’atoy ulusi
saltanatini harbiy qo’riqchilaridan biri sifatida kavchinlar X ІІІ asrning 60-yillarida
Farg’ona vodiysiga va Qashqadaryoning Guzar atroflariga kelib o’rnashadilar.
Qavchinlarning ayrim guruxlari Qoshg’arda xam yashaganlar. "Tarixi Rashidiy"da
qavchin qadimgi turkiyda "harbiy" degan ma'noni anglatadi deyilgan. Qavchinlar
kelib chiqishi jihatidan turkiy tilda so’zlashuvchi qavmlar ekanligi tarixiy
haqiqatdir 25
.
Mazkur etnik guruh, hakida Sharafuddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma"sida
Chingizxonning Xitoyga yurishi voqealaridan boshlab ma'lumotlar bor. Amir Temur
saltanatida ham barloslardan so’ng qavchinlar eng faol kavm sanalgan va kavchin
24 Герасимов М.М. Люди каменного века. М., Наука, 1964.
25 Виола Б., Зайдлер Х.. Дитер цур Нэдден. Изучение верхних красе пирамид височных костей OR-1 с
помощью компьютерной томографии. Грот Оби-Рахмат. Новосибирск, Изд. ИА и ЭСОPAH, 2004, С. 100-106.
Гланц (Глантз) М., Висла Б., Чикишева Т. Новые останки гоминидов в гроте Оби-Рахмат. В кн. «1 рот
ОбиРахмат». Изд. ИАЭ СО РАН. Новосибирск, 2004. C. 77 92.
32

2.2 XIV-XVI asrlarda Movaraunnahr va unga tutash hududlarda etnosiyosiy
jarayonlar
G’arbiy Qoraxoniylar (ulug’xonlar) davlati davrida shakllangan o’zbek xalqi
tarixida X ІІІ asr boshlariga kelib Movarounnahrda siyosiy vaziyat birmuncha
murakkablashadi. 200 yil davom etgan Qoraxoniylar hukmronligi Xorazmshox
Muhammad tomonidan tugatildi. Ammo, Muhammad Xorazmshoh bu bilan cheklan
- madi, endi u o’z harbiy tajovuzlarini Sirdaryoning quyi havzalariga qaratdi. U
joylarning chorvador qabilalari ustiga harbiy yurishlar kilib, garchi ular - ni o’ziga
tobe qila olmasa-da, talonchilik bilan shug’ullanib, aholi tinchligini buzdi.
Xuddi shu kezlarda ili daryosi sohillarida yashovchi naymanlar kuchayib,
Qoraxitoylar davlati xarobalarida (ya'ni Xotan, Yorkend, Qoshg’ar, Ettisuv va
Farg’ona vodiysi hududlarini o’z ichiga olgan) Kuchlukxon boshliq yangi Nayman -
lar davlati tashkil topadi. Naymanlar Ettisuv va Sharqiy Turkistonda yashov chi
qorakidan, kipchoq, Qarluk, qang’li va boshka turkiy qabilalar ustiga harbiy yurish
qildilar, bu joylarda yashab kelayotgan musulmon aholini taladilar va qishloklarini
vayron qildilar, musulmonlarni tahqirlab, quvg’inga oldilar. Natijada, Kuchlukxon
bilan musulmon aslzodalari o’rtasida munosabat yomonla - shadi, ochik adovatga
aylanadi. Nihoyat musulmonlar Kuchlukxondan yuz o’giradilar va naymanlarning
shafqatsizligidan xo’rlangap kipchoq va Kangli sardorlari yor - dam so’rab,
Chingizxonga murojaat qilishga majbur bo’ladilar 18
.
Xuddi shu kezlarda, ya'ni XIII asr boshlarida Osiyoda ikki davlat (g’arbla
Xorazmshohlar va sharkda mo’g’ullar) o’z davrining qudratli buyuk imperiyala ri
sifatida tarix maydoniga kirib kelgan edilar. Osiyoda ikkita qudratli, raqobatchi
davlatlarning paydo bo’lishi har ikki tomonni bo’lajak harbiy to’qnashuvlarga olib
kelishini taqozo etardi. Ularning biri an'anaviy o’trok iqtisodiy xo’jalik tarixiy
18 Ранов В.А. и др. Памятники Кангурттута в Юго-Западном Таджикистане (Эпоха неолита и бронзового
вска). Москва, 2008. С. 30 32.
25

arkiga ko’tarilib, tevarak-atrofga ko’z tashlar ekan, u erdagi ajoyib kasrlar, ularni
o’rab olgan ko’rkam daraxtzorlarni, oqib turgan kanal-ariklar, kishlok va boy
madaniy hayotni ko’rib lol qolgan edi.
Movarounnaxr shaxarlarining aholi soni masalasida yozma manbalarda de yarli
ma'lumotlar uchramaydi. Ularni katta shahar, o’rtacha kattalikdagi shahar, kichik
shahar, qal'a-qo’rg’on kabi kategoriyalarga bo’lib o’rganilsa-da, ammo aholi soni
haqida ma'lumotlar uchramaydi. Masalan, Markaziy Sug’dda X asrda 13ta shaxar
bo’lib, Samarqand Markaziy Sug’dning bosh shaxri xisoblangan. Panji - kent.
Ishtixon, Kushon. Dabusiya va Robinjon kabi shaharlar o’rtacha kattalikdagi
shaharlar turkumiga kiritilgan. K.Shonnyozovning taxminiy hisob-kitobiga ko’ra,
o’sha kezlarda Samarkand shaxrida 100-110 ming atrofida aholi yashagan deb faraz
qilinsa, Panjikentda 40 ming atrofida aholi yashagan. Undan keyin - gi Ishtixon,
Kushon, Dabusiya va Robinjonda esa 10 mingdan ortik aholi yasha - magan. Kichik
shaharlarda esa 6-7 mingdan ortik aholi yashamagan. Shunda Zaraf shon o’rta
oqimidagi barcha shaharlarda aholining soni 230 mingdan oshmaydi. Bu rakamga
kal'a-qo’rg’onlar va kishlok axolisi kirmaydi" 10
.
V.V. Bartold Arab va fors manbalariga asoslanib, Zarafshon vohasida mav jud
bo’lgan 223 ta qishloq nomlarini keltiradi. Shulardan 101 tasi Samarkand viloyatida
bo’lgan". Viloyatda aholining tigiz yashashini hisobga olinsa, u holda
Zarafshonning o’rta oqimida yana yuzlan ortik kishloklar bo’lgan. G’arbiy Sug’d
asosan Zarafshon daryosining quyi havzalarini o’z ichiga oladi. Uning Markaziy
shahri Buxoro І X-X asrlarda Somoniylar davlatining poytaxti bo’lgan. Arab
geograflarining ma'lumotlariga ko’ra, Karmanadan to Amudaryogacha bo’lgan
hududlarda 35 ta katta va kichik shaharlar bo’lgan. Ular ichida Buxoro, Poykand,
Romitan, Tavovis va boshqalar Ipak yo’lida joylashgan bo’lib, І X-X ІІІ asr
boshlarida yuksak iqtisodiy va madaniy tarakkiyotga erishgan vohaning nufuzli
shaharlari bo’lgan. Buxoroda hunarmandchilikning turli sohalari va savdo-sotik
rivojlangan bo’lib, Muhammad Narshaxiy o’z hikoyasini davom ettirib, "Buxoro
10 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Москва, 1963. С. 287, 292, 298 10-12.
15

uloqtiradilar, oyok osti qiladilar, kuydiradilar. Sandiklarni esa, otlariga oxur-emxona
qildilar.
Barcha ulamoyu Sayid imomi shayxlarni mo’g’ul askarlarining otbokarlari bo’lib
ishlashga majbur qiladilar. Badavlat musulmonlarning mol-mulklari talanib, butun
aholi qullarga aylanti riladi, ayollar esa uning vahshiy askarlariga ulanib
1949
beriladi. Shaharlarga bir necha bor o’t qo’yiladi, ilmlilar tahqirlanadi. Samarqand
shahrida tirik qolgan 50 ming erkagu ayolni shahar tashqarisiga olib chikib, ularning
har birini 200 ming dirhamdan soliq to’lashga majbur qiladilar. O’rta Osiyo xalqlari
ustiga uyushtirilgan mo’g’ullar bosqini tufayli mintaqada vayron bo’lmagan kishloq
va shaharlar qolmadi, bu zaminda asrlar da vomida rivojlanib kelayotgan yuksak
dehqonchilik va hunarmandchilik madaniya tini bir necha yillarga izdan chiqardi,
shafkatsiz kirg’inbarotlar tufayli mamlakat huvullab qoldi. Dushmanga qattiq
qarshilik ko’rsatgan ayrim shaharlar (masalan, Samarkand. Urganch, Xo’jand)
axolisining fakat to’rtdan biri koldi, xolos. Jon saklab qolgan mahalliy xalq (o’zbek
va tojiklar) ogir iktisodiy sha roitda yashaganlar. Ziroatchilikdan fidokorona mehnat
tufayli olingan hosil ham mo’g’ullar tomonidai tortib olindi. Voha atrofida ko’chib
yurgan chorvadorlar soni ham keskin kamayib ketdi.
Chingizxon qo’shinlari qaysi qishloq yoki shaharga kirib bormasin, inson aqli bovar
kilmaydigan vahshiyliklarni amalga oshirdilar. O’rta Osiyoning shahar va
qishloklarida bir burda non uchun odam o’ldirishlar, o’g’irlik avj oldi. Mevazor
bog’laru uzumzorlar, dehqonchilik dalalariyu, hunarmand do’konlari vayron eti lib,
hayvon boqiladigan dalalarga aylantirildi. Azaldan sun'iy sug’orishga asoslangan
dexkonchilik izdan chiqdi, Daryo va soylarga solingan to’g’onlar buzilib, ariq va
kanallarga suv chiqmay qoldi. Iktisodiyot izdan chikib, orqaga ketdi. Dexqonchilik
maydonlarining o’ndan to’qqiz qismi ishdan chiqib, tashlandik holga tushib qoldi.
Islom dini ham o’z mavkeidan mahrum etilib, ayanchli holga tushib kolgan edi 22
.
22 Рохлин Д.Г. Некоторые данные ренгенологического исследования детского скелета из грота Теник-Таш,
Южный Узбекистан. «Тешик-Таш палеолитический человек». Изд. МГУ, 1949;
29

O’rta Osiyoning boshqa xalqlari qatorida bu zaminga tegishli barcha qadimgi davr
tarixi va madaniyatining vorislaridir. O’zbek xalkining XI asrga kelib elat sifatida
shakllanishida kadimgi eroniy tilli qabila va elatlarning roli katta, shuningdek,
o’zbek xalqi nafaqat O’rta Osiyoning so’nggi 4 asrlik tarixida (XVI-XX asr boshlari
A.A.), balki ungacha bo’lgan barcha davrlar tarixini yaratishda teng hukukli
qatnashchisi hisoblanadi", yukorida bayon etilgan akademik B.G’. G’afurov
qarashlaridan ma'lumki, tojiklar - ning B.G’. G’afurovdek tanikli olimlari dastlab
O’rta Osiyo xalqlarining, xususan, o’zbek xalkining kelib chiqishi masalasida to’gri
qarashda bo’lganlar.
Milliy avtoxtonizm kontsepsiyasi yo’nalishida yozilgan fundamental xarakterdagi
asarlar sirasiga prof. M.G’. Vahobovning 1960 yilda Toshkentda chop etilgan
"O’zbek sosialistik millati" nomli kitobini ham kiritish mumkin. Asarning
"muqaddima"sida muallif qiska qilib o’z kontsepsiyasini bayon etgan. Kitob
nomidan kelib chiqqan holda, o’z oldiga, birinchi galda, asosiy va zifasi qilib,
o’zbeklarni millat sifatida shakllanish jarayonining kuzatishni maksad qilganini
ta'kidlaydi. Shuningdek, o’zbek millatining etnik tarkibi, etnik xususiyatlari: tili,
etnomadaniyati, etnografik qiyofasi haqida kitobxonga tegishli ma'lumot - lar
bermasdan masalani hal qilib bo’lmasligini qayd qiladi. Shu bois, asar
"Mukaddima"sida etnik tarixning uch boskichga (etnogenez, etnik tarix va mil - lat
tarixi) bo’linishini e'tirof etadi 6
.
Ammo, muallif sosialistik jamiyatda SSSR xalqlarining milliy belgila ri bartaraf
bo’ladi, millat, elat va etnik guruh tushunchasi yo’koladi", degan te zisni olg’a
suradi. Bu markscha-lenincha ta'limotning milliy etnoslar haqidagi asosiy g’oyasi
bo’lib, ushbu asar ob'ektiv etnik jarayonlarni ilmiy tahlili aso - sida emas, balki o’z
zamonasining mafkurasi ruhida yozilgan tadkikot ekanligi bilan ajralib turadi.
Muallif etnogenez, etnik atamalariga hamohang atamalar tanlashda kiyinchiliklar
bo’lganini ta'kidlab, etnik tarixning etnogenez bosqichiga urug’-qabila atamalari,
millatgacha davr jamoasini el, elat atamasiga monand tushishini aytib, uni (elatni)
6 Шониеnзов. К.Ш. Ўзбек халкининг шаклланиш жара еnни. Т.: «Шарқ», 2001. 189-бет.
9

o’laroq, ikkinchi karash asosida yozilgan asarlar paydo bo’ldiki, ular O’rta
Osiyoning tub joyli aholisi qadimdan eroniy tillarda so’zlashgan. Turkiy etnos
vakillari esa, bu zaminga XVI asrning boshlarida Dashti Qipchoqdan Shayboniyxon
bilan birga kirib kelgan. Shuning uchun o’zbeklar "kelgindi" bo’lib, mahalliy tub
joyli xalq sug’diylar, boxtariy va xorazmiylar, Choch va kadimgi Farg’ona,
Ustrushona va Iloqliklar, Marg’iyona va parfyanlar tojiklarning ajdodidir, deydilar.
Sho’rolar hokimiyatining dastlabki yillarida ular o’rtasida ziddiyatlar kelib
chikishini oldini olish g’oyaviy quroli sifatida yana bir qarash paydo bo’ldiki, u
Markaziy Osiyo mafkura olamida "panislomizm" nomini oldi.
O’sha davr tarixshunosligida ularning birinchisiga salbiy ma'noda "pantur kizm",
ikkinchisiga esa "paneronizm" tamg’asi bosildi. "Panislomizm" goyasiga karshi
ateistik "urush" e'lon qilinib, olimlar oldiga SSSR tarkibiga kirgan xar bir elat va
xalqlarning kelib chikishi haqida millatlararo tinchlik va o’zaro do’stlik rishtalarini
mustahkamlashga xizmat etuvchi ilmiy asosli kontsepsiya ishlab chiqish topshirildi.
O’rta Osiyo xalqlarining, xususan o’zbek xalqining kelib chiqishi haqida ana
shunday kontsepsiyani ishlab chiqish sharqshunos-arxeologlar, etnograf -
elshunoslar zimmasiga tushdi.
Kurs ishining ob ekti. ‟ O’rta Osiyo hududida IX-XVI asr boshlarida yuz bergan
etnik jarayonlar va ularni manbalar orqali tavsiflash kurs ishining obyekti
hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti. O’rta Osiyo hududida IX-XVI asrlarda yuz bergan etnik
jarayonlar, o’zbek xalqining shakllanishi va etnogenezining rivojlanishini
adabiyotlarni tahlil qilgan holda o’rganish kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Ilmiy adabiyotlar va tarixiy manbalardan foydalangan
holda kurs ishining asosiy maqsadi ko’rsatib berildi. Kurs ishining vazifasi.
O’zbekiston tarixida, o’zbek xalqining shakllanish bosqichlarini manbalar orqali
tahlil qilish;
Sovet davri manbalari;
Mustaqillik davri manbalari orqali o’rganish asosiy vazifa qilib olingan.
3

KIRISH.
O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev
ta’kidlaganlaridek: “Tashqi siyosatimizning asosini tinchlikparvarlik, boshqa
davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, yuzaga keladigan ziddiyat va
qaramaqarshiliklarni faqat tinch, siyosiy yo’l bilan hal etish, barcha xorijiy davlatlar
va jahon hamjamiyati bilan amaliy hamkorlik tashkil etadi. Mamalaktimiz hech
qanday harbiy-siyosiy bloklarga qo’shilmaydi, boshqa davlatlarning harbiy baza va
obyektlari O’zbekiston hududida joylashishiga, shuningdek, harbiy
xizmatchilarimizning mamlaktimiz hududidan tashqarida bo’lishiga yo’l
qo’yilmaydi. Biz tashqi siyosatni amalga oshirishda barcha davlatlar, birinchi
navbatda, qo’shni mamlakatlar bilan do’stona munosabatlar va o’zaro manfaatli
hamkorlikni yanada mustahkamlashni o’zimizning birinchi darajali vazifamiz deb
bilamiz. Aynan shunday siyosatni davom ettirishni bugungi kunda dunyoda vujudga
kelayotgan murakkab vaziyatning o’zi taqozo etmoqda”. 1

Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. O’zbek xalqining kelib chikishi haqida juda
ko’p maqolalar chop etilgan. Ammo, bu xususda to’laqonli chuqur ilmiy tadkikotlar
va fundamental asarlar ko’p emas. O’zbek xalkining kelib chiqishi haqida uch xil
yondashuv mavjud. Ularning birinchisi, o’zbek etnosi qadimdan shu zaminda
yashab kelgan turkiy qabila va elatlardan tarkib topgan. Bu zaminning mahalliy
sug’diy va Xorazmiy, boxtariy hamda sak-massaget qabilalari ham qadimdan turkiy
tilda so’zlashuvchi elatlar bo’lgan. Ikkinchisi, o’zbeklar bu zaminga so’nggi o’rta
asrlarda kirib kelgan Shayboniy o’zbeklaridan tarkib topgan. Uchinchisi, XX
asrning 40-yillari bosh - larida prof. A.Yu. Yakubovskiy tomonidan ishlab chiqilgan
milliy avtoxtonizm kontsepsiyasi asosida yozilgan asarlardir.
Birinchi qarash tarafdorlari ko’prok so’nggi o’rta asrlar davrida yozilgan, tarixiy
dalillar va diniy mifologik qarashlarning omuxtalashuvida, qorishuvida bitilgan
asarlarga asoslanadi. Sobiq sho’ro hokimiyatining dast labki yillarida ularga zidli
1 Shavkat Mirziyoyev Milliy Taraqqiyot Yo limizni Qat iyat Bilan Davom Ettirib, Yangi Bosqichga Ko taramiz. T. ‟ ‟ ‟
“O zbekiston” - 2017. 91-92 B.
‟
2

qiladi O’trorda otryadga shaxar kal'asining komendanti Inalchik rahbarlik kilgan.
Muhammad Nasafiyning yozishicha, bundan Chingizxon qanchalar g’azabga
kelsada, u Xorazmshohga elchi yuborib, Inalchikni unga topshirishni talab qiladi.
Xorazmshoh esa, aksincha, elchini o’ldirib, sheriklarining soqollarini kirdirib,
ko’yib yuboradi. Shundan so’ng bu ikki buyuk davlatlar o’rtasida urush chiqishi
muqarrar bo’lib qoldi.
Xorazmshox saroyida dushmanni qanchalar ayyor va makkor, vahshiy va qudratli
ekanligini bilishsa-da, unga qarshi tegishli chora va tadbirlar hamda jang strategiyasi
va taktikasini ishlab chikish, Oliy bosh qo’mondon atrofida Vatan Fidoyilaridan
tashkil topgan tajribali, Jasur harbiy ko’mondonlar shtabini tu - zish o’rniga,
Xorazmshoh onasi Turkon xotun kavmining qiziqkon, jizzaki qipchoq
harbiylarining mavkeini oshirdi, armiya bosh shtabi Qipchoq qavmining harbiy
aslzodalari qo’liga o’tib, mamlakat harbiylari orasida kelishmovchiliklar ke lib
chikadi. Muxolafatning aniq va jo’yali takliflariga e'tibor berilmadi. Qipchoklar
rahnamosi Turkon xotun o’z kavmi vakillarini yuqori lavozimlarga ko’tarish yo’lida
saroydagi barcha fisku fasod va ig’volarga boshchilik qiladi. Natijada Oliy bosh
qo’mondon tomonidan dushman harbiy kudratini baholay olmaslik, muxolafat
tomonining amaliy takliflarini kamsitish oqibatida, urush taqdirini uning boshidayok
dushman foydasiga hal etib qo’yilgan edi 21
.
Insoniyat tarixida X ІІІ asrning 20-yillarida yuz bergan Chingizxon boshlik istilolar
va uning oqibatlari bugun jahon tarixida eng mudhish davr bo’lib qoldi. Ayniqsa,
O’rta Osiyo xalqlari boshiga tushgan bir ofat bo’ldi. Ko’z ko’rib, quloq eshitmagan
vayrongarchiliklar yuz berdi. O’sha davrlar tarixchisi Muhammad Nasafiyning
yozishicha, 150 minglik qo’shin bilan Chingizxon va uning lashkar - boshilari
Movarounnahrning Samarqand va Buxoroni, Urganch va Xo’jandni, Marv va
Termiz kabi qator shaharlarini egallagach, beadad shafqatsizliklar boshlandi. Ular
madrasa va masjidlardagi hujralarni hojatxonalarga aylan - tiradilar, mukaddas
Kur'oni Karim va boshqa diniy kitoblarni sandiqlardan chiqarib, maydonlarga
21 Окладников А.П. Исследование мустьерской стоянки и погребения неандертальца в гроте Тешик-Тан. М.,
28

XULOSA
O’zbek etnosining tub negizi shu zaminning avtoxton sug’diy va turkiy etnik
qatlamlarining uzok asrlar davomida yonma-yon, birga, qo’ni-qo’shni bo’lib yashab
kelganligi, tarix taqozosi bilan ular o’rtasidagi iqtisodiy, siyosiy, etnomadaniy
alokalar sekin-asta etnik jihatdan aralashib va bir-birlari bilan korishib ketishi,
oxiroqibatda, yangi etnos-o’zbek xalki shakllanganligi bayon etildi.
O’zbek xalkining kelib chikishini uning etnik nomi bilan bog’lash asossiz ekanligi,
odatda xalq tarixi uning nomidan qadimiy ekanligi masalasi, ba' - zida etnosni
shakllantiruvchi ob'ektiv omillarning yakunlovchi bo’g’ini nafaqat siyosiy davlat
uyushmasi, balki etnosga xos umumiy jonli xalq tili bo’lishi ham mumkinligi ishda
ilmiy isbotini topgan. Ammo, uning davriy sanasi haqida hamon tilshunos
olimlarimiz bir to’xtamga kelib olishganlari yo’q. Bu masaLada qo’shimcha asosli
izlanishlar olib borilishini, gumanitar fan vakillari (tarix, arxeologiya, etnologiya,
sosiologiya, falsafa, tilshunoslik va boshqalar) o’rtasida ilmiy hamkorlikni hayot
taqozo etadi. Darhaqiqat, o’zbek xalki uchun siyosiy davlat uyushmasi bo’lib xizmat
etgan Qoraxoniylar davlati o’z ta'sir doirasini Movarounnahr va Xorazm hududlari
xisobiga kengaytirganda, muomalada bo’lgan davlat tili umumturk tili edi. X asr
oxiri va X І asr boshlarida umumturk tilidan eski o’zbek tili hali AJ ralib chiqmagan
edi. To’g’ri, nafaqat o’sha kezlarda, hatto Somoniylar davlati davridayok,
karluqchigil lahjasining Movarounnahr tarmog’i eski o’zbek tili - ga asos bo’lgan va
u keng xalq ommasining jonli tili sifatida muomalada edi. І X-X asrlarda
35

11. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Москва,
1963. С. 287, 292, 298 10-12.
12. Ибн Ҳавқал . Vial et regna. Desriptio ditionis moslemical antore
AbulKasim In Haukal. BGA, 187, 11; «Материалы по истории
туркменов и Туркмении». Тр. Института востоковедения АН СССР,
источники по истории народов СССР. Т. І. Москва Ленинград, 1939.
С. 370.
13. Muqaddasi. BGA, III. 266-268, 281, 282-бетлар.
14. Наршахий Муҳаммад. Бухоро тарихи. Т.: 1966, 26-бет
15. Массон В.М. Средняя Азия и древний Восток. Изд. «Наука», М. Л.,
1964. С. 11 39.
16. Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского
междуречья. Изд. «Наука», M.: 1981. C. 160-168.
17. Brunet F. Asie Centrale: vers une redefinition des complexes culturels de la
fin du Pleistocene et des debuts de I Holocene-Paleorient, 28/2, Paris,
2002;
18. Ранов В.А. и др. Памятники Кангурттута в Юго-
Западном
Таджикистане (Эпоха неолита и бронзового вска). Москва, 2008. С. 30
32.
19. Исламов У.И., Зубов А.А., Хаританов В.М. Палеолитическая стоянка
Сельунгур в Ферган ской долине. Вопросы антропологии. Вып. 80. М.,
1988, С. 38-49.
20. Зубов А.А., Ходжанов Т.К. Палеолитическая стоянка Сельунгур
(Антропологическое исследование) //Вестник антропологии. Паучный
альманах. Вып. 11. М., 2004, С. 21-27.
21. Окладников А.П. Исследование мустьерской стоянки и погребения
неандертальца в гроте Тешик-Тан. М., 1949.
38

urug’iga mansub shaxslar ismlari XIV asrning ikkinchi yarmi tarixiy voqealaridan
boshlab, to Amir Temur vafotidan keyingi kechinmalargacha esla - tilgan. Amir
Temur 1370 yili Balx yurishidan g’alaba bilan kaytgach, yurish - da fidoyilik
ko’rsatgan bir necha qavchin harbiylari (Alqa qavchin, Ardasher qavchin, Tamuka
kavchinning birodari Kimori inoqlar) lashkar amiri unvonlari bilan taqdirlanadi.
Jangchi qavchinning o’g’li musika qavchinga Xorazmni boshqarish topshiriladi.
Bunday topshiriklar boshka ko’pgina qavchinlarga ham nasib etgan. Chig’atoy ulusi
saltanatining harbiy qo’riqchilaridan biri sifatida ar - lotlar X ІІІ asrning 60-yillarida
Surxondaryo viloyatining janubiga, Termiz atroflari va Shimoliy Afg’oniston
hududlariga kelib joylashadilar. Sharafuddin Ali Yazdiyning "Zafarnoma"sida
yozilishicha, arlotlar Afg’onistonping Xuroson viloyatida yashagan turkiy
urug’lardan. Arlotlarning ilk vatani Mo’g’uliston bo’lgan. X ІІІ asrning birinchi
choragida ular Ettisuvga kelib o’rnashadilar 26
.
Ular dastlab Chig’atoy ulusini boshqargan Amir Qazag’anga, so’ng Amir Te -
murga xayrixoh bo’lganlar. Muxammad Haydarning "tarixi Rashidiy" asariga ko’ra,
arlotlar Chig’atoy ulusining Sharqiy va g’arbiy kismlarida yashab, XIV-XV asrlarda
Amir Temur va Temuriylar saltanatida ancha kuchli siyosiy mavqega ega bo’lgan.
Arlog urug’i Amir Temurning hokimiyatga kelishi va undan keyingi harbiy
yurishlarida faol qatnashganlar hamda ularning vakillari amirlik unvonlariga
sazovor bo’lganlar. Hatto, Amir Muayyad arlot Amir Temurning Singlisi Shirinbeka
og’aning eri bo’lgan. Chig’atoy ulusini harbiy jihatdan himoya qilishga olib
kelingan barlos va Jaloyir, qavchin va arlot qabilalari Movarounnahr hududlariga
joylashib olgach, asta-sekin mahalliy aholiga aralashib ketadilar. Chig’atoy
ulusining Sharkiy qismida (Ettisuv va Sharkiy Turkistonda) yashovchi mugul
qabilalari allaqachon til jihatidan turklashgan bo’lishiga karamay, qadimgi mo’g’ul
an'analarini uzok vaqt unutmaganlar va ularga an'anaviy amal qilib kelganlar. Ular
Chig’atoy ulusining Movarounnahr viloyatlariga avvaldan kelib o’rnashib qolgan va
26 Гинзбург В.В., Гохман И.И. Костные останки человека из Самаркандской палеолитической стоянки
«Проблемы этнической антропологии и морфологии человека». Ленинград. Наука, 1974.
33

ateistik "urush" e'lon qilinib, olimlar oldiga SSSR tarkibiga kirgan xar bir elat va
xalqlarning kelib chikishi haqida millatlararo tinchlik va o’zaro do’stlik rishtalarini
mustahkamlashga xizmat etuvchi ilmiy asosli kontsepsiya ishlab chiqish topshirildi.
O’rta Osiyo xalqlarining, xususan o’zbek xalqining kelib chiqishi haqida ana
shunday kontsepsiyani ishlab chiqish sharqshunos-arxeologlar, etnograf -
elshunoslar zimmasiga tushdi. Bu masalada birinchi bo’lib, o’zining chuqur ilmiy
asosli g’oyasi bilan chikkan sharqshunos-arxeolog olim A.Yu. Yakubovskiy bo’lib,
u S.P. Tolstov, L.V. Oshanin, Ya.G’. G’ulomov kabi qator sharkshunos, arxeolog,
etnograf va etnologlar bilan hamkorlikda milliy avtoxtonizm kontsepsiyasini
ko’tarib chiqdilar. Bu kontsepsiya goyalari asosida panturkistik, paneronistik va
panislomistik qarashlarga qattiq zarba berildi. Aslida, milliy avtoxtonizm
kontsepsiyasiga ko’ra, Dashti Qipchokning 92 bovli Sahroi o’zbeklari Shayboniy -
xon boshliq O’rta Osiyoga kirib kelganlarida, bu zaminga ular kelmasdan rosa 5 asr
avval, Qoraxoniylar davrida (X І -X ІІ asrlarda) mahalliy sug’diy, Xorazmiy va
boxtariy etnik jamoalarining turkiy tilli qabila va elatlar bilan qorishuvidan yangi
etnos, ya'ni o’zbek xalqi shakllangan edi. Ko’chmanchi Shayboniy o’zbeklari
shakllangan yangi etnos tarkibiga qo’shilgan komponentlar bo’lib, tarix taqozosiga
ko’ra, ular o’zbek xalqiga o’z nomini bergan edilar 3
.
O’tgan asrning 40-yillari boshlarida A.Yu. Yakubovskiy tomonidan ishlab
chikilgan milliy avtoxtonizm nazariyasining g’oyaviy yo’nalishi
fundamentalasarlarda, masalan, 1950 yilda ilk bor chop etilgan "O’zbekiston
xalqlaritarixi" kitobining 1-jildiga A.Yu. Yakubovskiyning so’zboshisida, 1955
yilda chop etilgan "O’zbekiston SSR tarixi" kitobida maxsus bandda o’z aksini
topgan. Mana shu kontsepsiya ruhida 1962 yilda chop etilgan "Jahon xalklari"
tarixining "O’rta Osiyo va Qozog’iston xalklari"ni kelib chiqishiga Bag’ish - langan
seriyasi chop etildi. Aynan mana shu kontsepsiya asosida 1967 yilda ko’p jildli
"O’zbekiston SSR tarixi" kitobi nashr etildi. 1974 yilda o’zbek tilida nashr etilgan
bir jildlik "O’zbekiston tarixi" ham mana shu kontsepsiya asosida chop etildi.
3 Гафуров Б.Г. Таджики: древнейшая, древняя и средневековая история. Изд. «Наука». Москва, 1972. C.
542549.
6

O‘RTA OSIYO HUDUDLARIDA IX-XVI ASR BOSHLARIDA YUZ BERGAN ETNIK JARAYONLAR HAMDA UNING MANBALARDA AKS ETISHI

Купить